Қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттері салдарынан келтірілген зиянды өтеу жөніндегі заңды қолдану тәжірибесі туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 1999 жылғы 9 шілдедегі N 7 нормативтік қаулысы.

Ескерту. Нормативтік қаулының тақырыбына өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).
Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "ҚІЖК-нің", "ҚІЖК-да" деген сөздер тиісінше "ҚПК-нің", "ҚПК-да" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

Сот тәжiрибесiн зерттеу - соттардың қызметiнде азаматтарды заңсыз соттау фактiлерi орын алғанын көрсеттi. Кейбiр iстер бойынша заңда көрсетiлген қылмыстық ізге түсудi болдырмайтын жағдайлар болса да, соттар айыптау үкiмiн шығарған.

Ақтау туралы, сондай-ақ басқа да, нәтижесiнде адамдардың зиянды өтеуге құқы туындайтын шешiм шығарғанда, соттар iс жүргiзу құжаттарында олардың осындай құқықтарын тану туралы көрсетпеген және зиянды өтеу тәртiбiн түсiндiрмеген.

Зиянды өтеу туралы талаптар мен шағым арыздарды қараған кезде соттар қылмыстық процесс жүргiзген органдардың заңсыз әрекеттерi салдарынан келтiрiлген залалды өндiрудiң негiздерi мен тәртiбiн белгiлейтiн қылмыстық iс жүргiзу заң нормаларын кейде дұрыс қолданбаған.

Аталған кемшiлiктерді жою мақсатында және қылмыстық процесс жүргiзген органдардың заңсыз әрекеттерi нәтижесiнде келтiрiлген залалды өндiру тәртiбiн реттейтiн заңның өзгеруiне байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы қаулы етедi:

Ескерту. Кіріспеге өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

1. Қылмыстық жауапкершiлiкке негiзсiз тарту, процессуалдық мәжбүрлеу шараларын заңсыз қолдану, негiзсiз соттау фактiлерi өрескел заң бұзушылық болып табылатынына және оның нәтижесiнде адам мен азаматтың, заңды тұлғалардың заңды құқықтары мен мүдделерiне елеулi нұқсан тиетiнiне, оларға және мемлекетке материалдық зиян және моральдық залал келтiрiлетiнiне қылмыстық iзге түсу органдарының және соттардың назары аударылсын.

2. Қылмыстық процестi жүргiзу органдардың заңсыз әрекеттерi болып мыналар танылатыны түсiндiрiлсiн:

осы баптың төртінші бөлiгiнде көзделген жағдайлардан басқа, Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі - ҚПК) 32-бабының екiншi және үшінші бөліктерінде аталған қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша жекеше айыптаушының шағымы болмаған кезде қылмыстық қудалауды жүзеге асыру;

iсте қылмыстық iзге түсу органдарының қылмыстық iстi тоқтату туралы бұзылмаған қаулысы, сондай-ақ дәл сол айыптау және дәл сол адамға қатысты қылмыстық iзге түсудiң мүмкiн еместiгiн белгiлеген күшiне енген үкiм немесе сот қаулысы бола тұра қылмыстық iзге түсудi жүзеге асыру;

сот оқиғасының немесе адамның әрекетiнде қылмыс құрамының болмағанын немесе адамның қылмыс жасауға қатысқаны дәлелденбегенiн, прокурордың және жеке айыптаушының айыптаудан бас тартқанын, жеке айыптау iсi бойынша жеке айыптаушының айыптаудан бас тартқанын (ҚПК-нiң 32-бабының төртінші бөлiгiнде көзделген реттерден басқа), Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 71 және 88-баптарында көзделген қылмыстық жауапкершілiкке тарту мерзiмiнiң ескiруiн және адамның осы негiз бойынша iстi тоқтатуға келiсiмiн, ҚК-нiң 68-бабының бірінші бөлігінде көрсетiлген реттерде жәбiрленушi мен айыптының, сезiктiнiң достасқанын, адамның жасаған әрекетi үшiн қылмыстық жауапкершілiктi жоятын жаңа қылмыстық заңның қабылданғанын, жазадан босататын амнистия актiнiң шыққанын және адамның осы негiз бойынша iстi тоқтатуға келiсiмiн, адамға кешiрiм жасау актiсiнiң қабылдануын растайтын фактiлер белгiленгеннен кейiн қылмыстық iзге түсудi жүзеге асыру.

Сондай-ақ, қылмыстық процестi жүргiзушi органдардың заңсыз әрекеттерiне мыналар жатады: қылмысты дәрежелеу кезiнде қылмыстық заң нормаларын дұрыс қолданбау; бұлтартпау шараларын немесе заңда көзделген өзге де процессуалдық мәжбүрлеу шараларын заңсыз қолдану; қылмыстық құқық бұзушылық жасағаны үшiн сезiктi ретiнде ұсталған адамды немесе бұлтартпау шарасы ретiнде күзетпен ұсталған адамды оның өмiрiне және денсаулығына қауiптi жағдайда ұстау; қамаудағы емес адамды сот-психиатриялық немесе сот-медициналық сараптама жүргiзу үшiн бұл туралы сот шешiмi болмаса да, медициналық мекемеге мәжбүрлеп орналастыру; зорлық, қатаң немесе адамның ар-намысын қорлайтын шаралар қолдану; процессуалдық әрекеттердi оған қатысатын адамдардың өмiрiне және денсаулығына қауiп тудыратын жағдайларда өткізу, қылмыстық процеске қатысушы адамның абыройын қорлайтын немесе ар-намысын кемiтетiн шешiмдер шығару және әрекеттер жасау жеке өмiр туралы мәлiметтердi, сондай-ақ өзге де адамның құпия етудi қажет көрген жеке сипаттағы мәлiметтердi ҚПК-да көзделмеген мақсаттар үшiн қолдану және жариялау; заңсыз соттау; медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын заңсыз қолдану; тәрбиелiк ықпал ету мәжбүрлеу шараларын және басқаларын заңсыз қолдану.

Қылмыстық процесс жүргiзушi органдардың әрекеттерiнiң заңсыздылығы сот үкiмiмен немесе қаулысымен немесе анықтау, алдын ала тергеу органы, прокурор шығарған қаулымен белгiленедi.

Ескерту. 2-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

3. Ұсталған адамдарға, сезiктiлерге, айыпталушыларға, сотталушыларға, сотталғандарға, ақталғандарға қылмыстық процесс жүргізушi органдардың заңсыз әрекеттерi салдарынан зиян келтiрiлген жағдайларда ҚПК-нiң 37-бабынан бастап 42-бабын қоса алғанда күшi қолданылатыны түсiндiрiлсiн. Қылмыстық процесс жүргiзушi органдардың заңсыз әрекеттерi салдарынан келтiрiлген зиянды өтеттiруге құқы бар адамдардың ҚПК-нiң 38-бабында көрсетiлген тiзiмi түпкiлiктi болып табылады. Iс бойынша сот өндiрiсiне қатысқан өзге адамдарға (куәларға, айғақ адамдарға, аудармашыларға, т.б.) келтiрiлген зиянды өтеу мәселесi азаматтық iс жүргiзу тәртiбi бойынша шешiлуге тиiс.

Жаппай саяси қуғын-сүргiндерге ұшырап, ақталған адамдарға зиянды өтеу тәртiбi Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 14 сәуiрдегi № 2143-XII "Жаппай саяси қуғын-сүргiндер құрбандарын ақтау туралы" Заңымен реттеледi.

Ескерту. 3-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

4. Соттың ақтау үкiмi немесе анықтау, алдын ала тергеу органдарының, прокуратураның қылмыс оқиғасының болмауы салдарынан, қылмыс құрамының болмауы салдарынан немесе адамның қылмысқа қатысқаны дәлелденбеуi салдарынан қылмыстық iстi қысқарту туралы қаулысы шығарылған жағдайда адамды толық ақталды деп тану керек.

Адамды айыптаудың кейбiр эпизодтары бойынша кiнәлi емес деп тану, оның әрекеттерiн қылмыстық заңның жеңiлірек қылмыс үшiн жауапкершiлiктi көздейтiн бабына қайта дәрежелеу, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын немесе тәрбиелiк ықпал ету мәжбүрлеу шарасын заңсыз қолдануды бұзу оның iшiнара ақталғанын бiлдiредi.

5. ҚПК-нiң 13-бабының екінші бөлiгiне және 14-бабының сегізінші бөлiгiне сәйкес ұсталған, сезiктi, айыпталушы, сотталушы және сотталған адамдар да сот iсiн жүргiзу барысында зорлыққа ұшыраған немесе қатаң ұсталған жағдайда, қылмыстық процесс жүргiзушi органдардың шешiмдерiмен немесе әрекеттерiмен олардың қадiр-қасиетi кемiтілсе, немесе қаралып жатқан iс бойынша адамның құпия деп тануды қажет еткен жеке сипаттағы мәлiметтерi жинақталып, қажетсiз жария етiлген немесе таратылған жағдайда, сондай-ақ бас бостандығынан айырылған адам өмiрге және денсаулыққа қауiптi жағдайда ұсталса, өздерiне келтiрiлген зиянды өтеттiруге құқылы.

Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

6. Соттың ақтау үкiмiнiң шығуы немесе анықтау, алдын ала тергеу органдарының, прокурордың ҚПК-нiң 38-бабының бірінші бөлiгінде көрсетiлген негiздер бойынша қылмыстық iстi қысқарту туралы қаулысының, сондай-ақ амнистия, кешiрiм жасау актiлерiн, қылмыстық жауапкершілiктi жоятын немесе жеңiлдететiн жаңа қылмыстық заңды және т.б. қолдану туралы шешiмдi уақытылы қабылдамау фактiсiн белгiлеген қаулысының шығуы зиянды өтеу туралы талап қоюға себеп болып табылады. Бұндай шешiм қабылдаған кезде қылмыстық процесті жүргiзген орган адамның қылмыстық процесс жүргiзушi органдардың әрекеттерiнен келтiрiлген зиянды өтеуге құқын анықтап, негiз болған жағдайда ҚПК-нiң 42-бабына сәйкес ақтау үкiмiнде немесе iстi қысқарту туралы қаулысында көрсетуi тиiс.

Ақтау туралы шешiм қабылдаған анықтау, алдын ала тергеу органы, прокурор немесе сот ҚПК-нiң 42-бабына сәйкес адамға ақтау үкiмiнiң немесе қаулысының көшiрмесiн және зиянды өтеу тәртiбi туралы хабарламаны жiберуге мiндеттi. Хабарламада ҚПК-нiң 40-бабының бірінші бөлiгiне сәйкес адам мүлiктiк зиянды өтеудi, моральдық зиянның салдарын жоюды, iс жүргізуге байланысты бұзылған еңбек, зейнетақы, тұрғын үй және өзге де құқықтарын қалпына келтiрудi талап етуге құқылы екенi көрсетiлуi керек. Сонымен бiрге, хабарламада зиянды өтеу тәртiбi түсiндiрiлуi керек, атап айтқанда: адамның талап қоюға құқылы мерзiмi; мүдделi адамның: ақталуы туралы мәлiметтердi тиiстi бұқаралық ақпарат құралдарына, жұмыс iстейтiн, оқитын, тұратын жерiне жiберу туралы талапты, мүлiктiк зиянды өтеу туралы талапты, еңбек, зейнетақы, тұрғын үй және өзге де құқықтарын қалпына келтiру туралы талапты, моральдық зиянның орнын толтыру туралы талапты, мемлекеттiк наградаларын қайтару, құрметтi және өзге де атақтарын, шендерiн, дәрежелерiн, біліктiлiк сыныптарын қалпына келтiру туралы, т.б. талаптарын жiберуге тиiс органдардың аты көрсетiлуi керек.

Хабарламада шығыс номерi мен оны адресатқа жөнелту датасы көрсетiлуi тиiс.

Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

7. ҚПК-нiң 41-бабының бірінші бөлiгiне сәйкес қылмыстық процестi жүргiзушi орган келтiрген зиян үшiн ақталған адамнан ресми түрде кешiрiм сұрауға мiндеттi, ал ол жазбаша түрде берілуi тиiс екенi түсiндiрiлсiн. Хабарлама ресми болғандықтан, ол арнайы немесе қызмет бланкiсiне рәсiмделуi керек және оған ақтау туралы шешiм қабылдаған органның басшысы қол қоюы тиiс. Онда адамды ақтау туралы нақты шешiмге сiлтеме жасалып, қылмыстық iзге түсудiң заңсыздылығы көрсетiлiп, келтiрiлген зиян үшiн ресми түрде кешiрiм сұрау туралы сөздер жазылуы тиiс.

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

8. Қылмыстық процестi жүргiзетiн органдардың заңсыз әрекеттерi салдарынан келтiрiлген зиянды өтеу құқы жеке де, заңды да тұлғаларға берiлген. ҚПК-нiң 40-бабының үшінші бөлiгiне сәйкес мүлiктiк зиянды өтеудi ҚПК-нiң 38-бабының екінші бөлiгiнде көрсетiлген адамдармен бiрге олардың заңды өкiлдерi де талап ете алады. ҚПК-нің 38-бабының үшінші бөлiгiнде көрсетiлген реттерде мұрагерлер және зейнет туралы заңына сай асыраушысынан айырылған жағдайда жәрдемақымен қамтамасыз етуге құқы бар адамдар да зиянды өтеттiруге құқылы.

Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

9. Адамдар бұзылған құқықтарын қалпына келтiру туралы талапта қойылған мәселелерiн құқықтарды қалпына келтіру тәртібі түсіндірілетін хабарлама алынған күннен бастап алты ай iшiнде оларды шешуге құзыреттi органдарға талап қоя алатыны түсiндiрілсiн. Атап айтқанда, еңбек құқықтарын қалпына келтiру туралы талап ақталған адамның жұмыс iстеген және қылмыстық жауапкершiлiкке тартылуына немесе сотталуына байланысты қызметiнен босатылған ұйымға, кәсiпорынға, мекемеге жiберiледi; алынбай қалған зейнетақысын немесе жәрдемақысын төлеу туралы - әлеуметтiк қорғау органдарына; тұрғын үй құқығын қалпына келтiру туралы - жергiлiктi атқару органдарына; тәркіленген мүлiктi қайтару туралы - сол мүлiк тұрған жердегi органға; мемлекеттiк наградаларды қайтару туралы, құрметтi, әскери, арнаулы немесе басқа да атақтарын, сыныптық шенiн, дипломатиялық дәрежесiн, бiлiктiлiк сыныбын қалпына келтiру туралы талаптар - осы мәселелердi қарауға құзыреттi органдарға жiберiледi.

Мүліктік зиянды өтеу туралы талап ҚПК-нің 40-бабының үшінші бөлігінде көрсетілген тиісті сотқа тікелей жіберілуі мүмкін.

ҚПК-нің 40-бабының бірiншi бөлiгiне және "Сот бойынша ақталған адамға, қылмыстық істі тоқтату туралы соттың, қылмыстық қудалау органының қаулысы шығарылған күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға қылмыстық процесті жүргізетін органның заңсыз іс-әрекеттерінің нәтижесінде келтірілген мүліктік зиянды төлеу қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 21 қарашадағы № 1218 қаулысына сәйкес қылмыстық процесті жүргізетін органның заңсыз іс-қимылдарының салдарынан келтірілген мүлiктiк зиян: олар айырылған жалақыны, зейнетақыны, жәрдемақыларды, өзге де қаражаттар мен табыстарды; соттың үкiмi немесе өзге де шешiмi негiзiнде заңсыз тәркiленген немесе мемлекеттiң кiрiсiне айналдырылған мүлiктi; соттың заңсыз үкiмiн орындау үшiн өндiрiп алынған айыппұлдарды; заңсыз әрекеттерге байланысты адам төлеген сот шығындары мен өзге де сомаларды; заң көмегін көрсету үшiн адам төлеген сомаларды; қылмыстық қудалау салдарынан болған өзге де шығыстарды өтеудi қамтиды. Сонымен қатар қылмыстық процесті жүргізетін органның заңсыз іс-қимылдарының салдарынан келтірілген мүліктік зиянды толық көлемде өтеткізуге құқығы бар адамдардың еңбек, зейнетақы, тұрғын үй және өзге де құқықтарын қалпына келтіруге, сондай-ақ моральдық зиянның салдарын жойғызуға құқығы бар.

Ескерту. 9-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

10. Қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттері нәтижесінде келтірілген мүліктік зиянды толық көлемде өтеткізуге, моральдық зиянның салдарын жойғызуға ҚПК-нің 38-бабында аталған адамдардың құқығы бар.

Құқықтарды қалпына келтіру тәртібін түсіндіретін хабарлама алынған күннен бастап алты ай ішінде жіберілген қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттерімен келтірілген мүліктік зиянды өтеу туралы талапты сот ҚПК-нің 40-бабында көзделген тәртіппен қарайды.

Егер мүліктік зиянды өтеу туралы талапты беруге алты айлық мерзім өткізіп алынса және қалпына келтірілмесе, онда адам азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен талап қойып, сотқа жүгінуге құқылы.

Қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттерімен келтірілген моральдық зиян үшін ақшалай мәнде өтемақы туралы талап қоюлар азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен ғана қойылуы мүмкін.

Соттар талап қоюларды қараған кезде мүліктік және моральдық зиянды өтеткізу құқығы қылмыстық процесті жүргізетін органдардың және олардың нақты лауазымды адамдарының кінәсіне қарамастан, мемлекеттің жауапкершілігі негізінде туындайтынын және зиян бюджет қаражатынан өтелетінін негізге алуы қажет.

Ескерту. 10-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 24.01.2020 № 2 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

10-1. Азаптаулар және өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы қылмыстық істерді қарау кезінде жәбірленушінің (ал қылмыс салдарынан ол қайтыс болған жағдайда – заңға сәйкес жәбірленушінің құқығын жүзеге асыратын адамдар) материалдық, сондай-ақ моральдық зиянды өтеу туралы азаматтық талап қоюы сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған сәттен бастап және сот тергеуі аяқталғанға дейін қойылуы мүмкін.

Азаматтық талап қою тікелей күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға немесе олардың әрекеті немесе есі дұрыс емес адамның әрекеті үшін жауапкершілік жүктелген адамдарға қойылады.

ҚПК-нің 168-бабына сәйкес азаматтық талап қою қылмыстық іспен бірге қаралады. Азаматтық талап қою бойынша шешім үкімнің қарар бөлігінде көрсетіледі. Соттың азаматтық талап қою бойынша қабылдаған шешімінің уәждері үкімнің уәждеу бөлігінде міндетті түрде көрсетілуі тиіс.

Ескерту. Нормативтік қаулы 10-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 24.01.2020 № 2 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

11. Зиянды өтеу туралы талаптарын қараған кезде сот оларды қарау үшiн қажет құжаттарды: жұмыс орнындағы еңбекақысы туралы, заңгер көмегi үшiн төленген сомалар туралы, заңсыз тәркiленген немесе мемлекет кiрiсiне алынған мүлiктiң бағасы туралы, заңсыз үкiмдi немесе сот қаулысын орындаумен байланысты және басқа да шығындар сомасы туралы құжаттарды сұратуға және өтелуге жататын зиянның мөлшерiн анықтауға мiндеттi. Қажет болған жағдайда қаржы органдарынан және әлеуметтiк қорғау органдарынан есептер сұратылуы мүмкiн.

Ескерту. 11-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

12. Зиян мөлшерiн есептеу және оны өтеуге құқы бар адамдардың шеңберiн анықтау зиян келтiрiлген кезде күшiнде болған заңға сәйкес жүзеге асырылады. ҚР Қылмыстық iстер жүргiзу кодексi күшiне енгенге дейiн келтiрiлген зиянның мөлшерi 1981 жылғы 18 мамырдағы КСРО Жоғарғы Кеңесi Төралқасының қаулысымен бекiтiлген "Анықтау, алдын ала тергеу органдары, прокуратура мен соттың заңсыз әрекеттерiмен азаматтарға келтiрілген зиянды өтеу тәртiбi туралы" Ережеде белгіленген нормалар бойынша анықталады.

Зиянның мөлшерiн Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексiнiң нормаларына сәйкес анықтаған кезде қылмыстық процесті жүргiзетiн органдардың әрекеттерi заңсыз болып танылатын сәттер мен мерзiмдердi анықтайтын мән-жайларға назар аударған жөн. Атап айтқанда, ҚПК-нiң 38-бабы екінші бөлiгiнiң 4-тармағына сәйкес жасалған іс-әрекетiнiң саралануы ҚК-нің оны жасағаны үшiн күдік келтiру немесе айыптау кезiнде ұстап алуға немесе күзетпен ұстауға жол берiлмейтiн неғұрлым жеңіл қылмыстық құқық бұзушылық үшiн жауаптылықты көздейтiн бабына өзгертілген не осы бап бойынша неғұрлым жеңiл жаңа жаза тағайындалған немесе үкiмнен айыптау бөлiгi алып тасталған және осыған байланысты жазасы төмендетiлген жағдайларда, сол сияқты соттың медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын немесе мәжбүрлеп тәрбиелiк ықпал ету шараларын қолдану туралы заңсыз шешiмiнің күші жойылған жағдайда адамның ұсталуға немесе бұлтартпау шарасын қолдануға не қылмыстық жазасын қамаққа алу немесе бас бостандығынан айыру түрінде өтеуге байланысты адамның күзетпен ұсталуын заңсыз деп таныған жөн. Бұл ретте күзетпен ұстаудың, қамаққа алу немесе бас бостандығынан айыру түріндегі жазалаудың нақты өтелген мерзiмi ҚК-нің кiнәлi адам жасаған іс-әрекет жаңадан сараланған бабында көзделген қамаққа алу немесе бас бостандығынан айыру түрiндегi жазаның ең жоғары мөлшерiнен асатын бөлiгiнде заңсыз өтелген болып есептеледі. Егер ҚК-нiң қылмыстық құқық бұзушылық жаңадан сараланған бабында жаза ретiнде қамаққа алу немесе бас бостандығынан айыру көзделмесе, онда күзетпен ұстау, қамаққа алу немесе бас бостандығынан айыру жазасының ҚК-нің аталған бабында көзделген жаза орнына есептелiне алмайтын бөлiгi заңсыз өтелген болып саналады.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

13. ҚПК-нiң 38-бабының төртінші бөлiгiне сай өзiне-өзi жала жапқан адамға зиянның өтелмейтiндiгiн ескере отырып, әр нақты жағдайда өзiне-өзi жала жабу ерiктi түрде жасалғанын және iстегi ақиқатты ашуға кедергi келтiргенiн анықтау қажет. Іс бойынша тергеу жүргiзудiң рұқсат етiлмеген тәсілдерi немесе басқа да сезiктiнiң, айыпталушының, сотталушының өзiне-өзi жала жабуына немесе жалған жауап беруiне әкелiп соқтырған заң бұзушылықтары анықталған жағдайда, заңсыз сотталу немесе қылмыстық процестi жүргiзген органдардың заңсыз әрекеттерi салдарынан келтiрiлген зиян қанағаттандырылуға жатады.

Ескерту. 13-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

14. Амнистия туралы актiнiң қабылдануына, кешiрiм жасалуына, ескiру мерзiмiнiң өтiп кетуiне байланысты, қылмыстық жауапкершiлiктi жоятын немесе жазаны жеңiлдететiн заңның қабылдануына байланысты қылмыстық iс қысқартылған жағдайда, зиянды өтеу туралы талап тек, егер осы негiздер бойынша iстi қысқарту туралы келiсiм болып, қылмыстық iзге түсуді тоқтату туралы және қолданылған процессуалдық мәжбүрлеу шараларды тоқтату туралы шешiмдер уақытылы қабылданбаған жағдайда қанағаттандырылады.

15. Мүліктік зиянды өтеу туралы талапты ҚПК-нің 40-бабының төртінші бөлігінде көзделген тәртіппен судья жеке-дара қарайды. ҚПК-нің 38-бабына сәйкес қылмыстық процесті жүргізетін органның заңсыз іс-қимылдарының салдарынан келтірілген мүлiктiк зиян қылмыстық процестi жүргiзетін органның кiнәсi бар-жоғына қарамастан, толық көлемде республикалық бюджеттен өтеледi. Сот отырысына қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттерінен келтірілген зиянды өтеуге Қазақстан Республикасының ағымдағы жылға арналған бюджеті туралы заңына сәйкес қаражат бөлінген мемлекеттік органның өкілі мемлекеттің атынан қатысады. Егер Бюджет туралы заңда мұндай орган белгіленбесе, онда өндіріп алу Республиканың Қаржы министрлігінен жүргізіледі. Көрсетілген өкілдің немесе талап еткен адамның сот отырысына келмеуі оны қарауға кедергі келтірмейді.

Талапты қарау қорытындылары бойынша қаулы шығарылуға тиiс. Онда ақтау туралы шешiм қабылдаған органның немесе соттың арызданушының талаптарын қанағаттандырарда немесе қанағаттандырмағанда негізге алған мән-жайлары көрсетілуі тиіс. Сондай-ақ қаулыда мыналар: қаулы шығарған органның және оның лауазымды адамының аты және оның шыққан жерi мен уақыты; азаматты қылмыстық жауапкершiлiкке тартқанда, күзетпен қамауға алғанда, жаза немесе процессуалдық мәжбүрлеудiң басқа шаралары қолданылғанда негiзге алынған процессуалдық құжаттың датасы мен атауы; адамды ақтау туралы процессуалдық құжаттың датасы мен атауы, ақтау негiздерi; ақталған адамның талаптарының мазмұны; есеп жасауда негiзге алынған құжатқа және зиянды өтеудi көздейтiн заңға сiлтеме жасай отырып, өтелуге жататын мүлiктiк зиянның толық есебi; зиянды өтеу есебiнен төленуге жататын жалпы сома және оны төлеудiң тәртiбi мен мерзiмдерi; зиянды өтеу туралы талапты iшiнара қанағаттандырудың немесе қанағаттандырмаудың негiздерi; қаулыға шағымданудың наразылық келтiрудiң тәртiбi мен мерзiмдерi көрсетiлуi тиiс.

Ескерту. 15-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 2010.06.25 N 6 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз); 31.03.2017 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

16. ҚПК-нiң 41-бабына сәйкес рухани зиян салдарын жою туралы талаптарды қанағаттандырарда қаулының қорытынды бөлiгiнде заңсыз қылмыстық iзге түсумен байланысты сол адам жөнiнде жайылған мәлiметтердi жоққа шығару үшiн кiм және қандай нақты әрекеттердi жасау қажет екендiгi туралы көрсетiлуi тиiс. Қажет жағдайда қаулыда баспасөз немесе радио, теледидар және басқа да бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жариялануға жататын үндеудiң мәтiнi берiлуi мүмкiн.

Ескерту. 16-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

17. ҚПК-нің 415-бабының екінші бөлігіне сәйкес судьяның зиянды өтеу туралы талапты қарау нәтижелері бойынша шығарылған қаулысына ҚПК-нің 48-тарауында белгіленген тәртіппен шағым жасалуы, наразылық келтірілуі мүмкін.

Ескерту. 17-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

18. Қылмыстық процестi жүргiзушi органдардың заңсыз әрекеттерi салдарынан келтiрiлген зиянды өтеумен байланысты ақшалай төлемдердi жасау сол органдардың кiнәсiне қарамастан республикалық бюджет есебiнен жүзеге асырылады. Зиянды өтеу туралы талапты қарау қорытындылары бойынша шығарылған қаулының көшiрмесiне елтаңбалық мөр басылып, төлем жасауға мiндеттi органдарға ұсыну үшiн арызданушыға немесе оның заңды өкіліне жолдануға тиiс.

19. Егер зиянды өтеу кезiнде негiзге алынған соттың iстi қысқарту туралы ақтау үкiмi немесе қаулысы бұзылып, iс бойынша айыптау үкiмi шығарылса, сот шешiмiнiң керi орындалуына байланысты зиянды өтеу үшiн төленген сомалар оны алған адамнан өндiрiлуге жатады.

20. Iстердi қараған кезде азаматтардың заңды құқықтары мен мүдделерiн қозғайтын оларды қылмыстық жауапкершiлiкке негiзсiз тарту, ұстау, заңсыз күзетпен ұстау немесе процессуалдық мәжбүрлеудің басқа да шараларын заңсыз қолдану фактілерін анықтаған жағдайда, соттар қылмыстық істер жүргізерде тиісті органдардың және лауазымды адамдардың атына заң бұзушылықтарға жол бермеудің шараларын қолданулары туралы жеке қаулылар шығаруға тиіс.

Ескерту. 20-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

21. Осы қаулының қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының 1987 жылғы 23 ақпандағы "Азаматтарды заңсыз соттау фактілерін жою шаралары және қылмыстық процесті жүргізген органдардың заңсыз әрекеттері нәтижесінде келтірілген зиянды өтеу тәжірибесі туралы" N 2 P87002S_ қаулысының күші жойылды деп және КСРО Жоғарғы Соты Пленумының 1988 жылғы 23 желтоқсандағы "КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының "Мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың, сондай-ақ қызметтік міндеттерін орындау барысында лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттерімен азаматқа келтірілген зиянды өтеу туралы" Жарлығын сот тәжірибесінде қолданудың кейбір мәселелері туралы" N 15 қаулысы Қазақстан Республикасында қолданылмайды деп танылсын.

22. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданылатын құқықтың құрамына кіреді, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады және ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Ескерту. Нормативтік қаулы 22-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 3 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Сотының Төрағасы

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Сотының судьясы,

Пленум хатшысы

О практике применения законодательства по возмещению вреда, причиненного незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 9 июля 1999 года № 7.

Сноска. Заголовок с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

Изучение судебной практики показало, что в деятельности судов все еще имеются факты необоснованного осуждения граждан. По некоторым делам суды выносили обвинительные приговоры при наличии предусмотренных законом обстоятельств, исключающих уголовное преследование.

При принятии решения о реабилитации, а также иного решения, вследствие которого у лиц возникает право на возмещение вреда, суды в процессуальных документах не указывали о признании за ними такого права и не разъясняли порядок возмещения вреда.

При рассмотрении требований и исков о возмещении вреда суды не всегда правильно применяли нормы уголовно-процессуального закона, устанавливающие основания и порядок возмещения вреда, причиненного в результате незаконных действий органов, ведущих уголовный процесс.

В целях устранения отмеченных недостатков и в связи с изменением законодательства, регламентирующего порядок возмещения вреда, причиненного незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан постановляет:

Сноска. Преамбула с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

1. Обратить внимание органов уголовного преследования и судов на то, что факты необоснованного привлечения к уголовной ответственности, незаконного применения мер процессуального принуждения, необоснованного осуждения являются грубыми нарушениями законности, вследствие которых серьезно страдают законные права и интересы человека и гражданина, юридических лиц, причиняется материальный ущерб и моральный вред им и государству.

2. Разъяснить, что незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс, следует признавать:

осуществление уголовного преследования при отсутствии жалобы частного обвинителя по делам об уголовных правонарушениях, перечисленных в частях второй и третьей статьи 32 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – УПК), кроме случаев, указанных в части четвертой этой статьи,

осуществление уголовного преследования при наличии в деле неотмененного постановления органов уголовного преследования о прекращении уголовного дела, а равно вступившего в законную силу приговора по тому же обвинению и в отношении того же лица или постановления суда, установившего невозможность уголовного преследования,

осуществление уголовного преследования после установления фактов, подтверждающих: отсутствие события преступления или в деянии лица совершении преступления, отказ прокурора и частного обвинителя от обвинения, отказ частного обвинителя от обвинения по делу частного обвинения (кроме случаев, предусмотренных частью четвертой статьи 32 УПК), истечение срока давности привлечения к уголовной ответственности, предусмотренного статьями 71 и 88 Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее – УК), и согласие лица на прекращение дела по этому основанию, примирение потерпевшего с обвиняемым, подозреваемым в случаях, предусмотренных частью первой статьи 68 УК, принятие нового уголовного закона, устраняющего уголовную ответственность за совершенное лицом деяние, издание акта амнистии, освобождающего от наказания, и согласие лица на прекращение дела по этому основанию, принятие акта помилования лица.

Незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс являются также: неправильное применение норм уголовного законодательства при квалификации уголовного правонарушения; незаконное применение меры пресечения или иных предусмотренных законом мер процессуального принуждения; содержание лица, задержанного по подозрению в совершении уголовного правонарушения, или лица, в отношении которого в качестве меры пресечения избрано содержание под стражей, в опасных для его жизни и здоровья условиях; принудительное помещение не содержащегося под стражей лица в медицинское учреждение для производства судебно-психиатрической или судебно-медицинской экспертизы при отсутствии об этом решения суда; применение насилия, жестокое или унижающее человеческое достоинство обращение; проведение процессуальных действий в условиях, создающих опасность для жизни или здоровья участвующих в них лиц; принятие решений и совершение действий, унижающих честь или умаляющих достоинство лица, участвующего в уголовном процессе; использование и распространение для целей, не предусмотренных УПК, сведений о частной жизни, а равно иных сведений личного характера, которые лицо считало необходимым сохранить в тайне; незаконное осуждение; незаконное применение принудительных мер медицинского характера; незаконное применение принудительных мер воспитательного воздействия и другие.

Незаконность действий органов, ведущих уголовный процесс, устанавливается приговором или постановлением суда либо постановлением, вынесенным органом дознания, предварительного следствия, прокурором.

Сноска. Пункт 2 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

3. Разъяснить, что действие статей с 37 по 42 УПК распространяется на случаи, когда вред незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс, причинен задержанным по подозрению в совершении преступления лицам либо подозреваемым, обвиняемым, подсудимым, осужденным, оправданным. Указанный в статье 38 УПК перечень лиц, обладающих правом на возмещение вреда, причиненного органами, ведущими уголовный процесс, является исчерпывающим. Вопрос о возмещении вреда, причиненного другим лицам, участвовавшим в судопроизводстве по делу (свидетелям, понятым, переводчикам и т.п.), подлежит разрешению в порядке гражданского судопроизводства.

Возмещение вреда реабилитированным лицам, подвергавшимся массовым политическим репрессиям, регламентируется Законом Республики Казахстан от 14 апреля 1993 года "№ 2143-XII "О реабилитации жертв массовых политических репрессий".

Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

4. Под полной реабилитацией лица следует понимать вынесение в отношении него судом оправдательного приговора либо вынесение органом дознания, следствия, прокурором постановления о прекращении уголовного дела за отсутствием события преступления, за отсутствием состава преступления или за недоказанностью участия лица в совершении преступления.

Частичная реабилитация лица заключается в признании его невиновным по отдельным эпизодам обвинения, в переквалификации его действий на статью уголовного закона, предусматривающую ответственность за менее тяжкое преступление, в отмене незаконно примененных принудительных мер медицинского характера или принудительных мер воспитательного воздействия.

5. В соответствии с частью второй статьи 13 и частью восьмой статьи 14 УПК задержанные, подозреваемые, обвиняемые, подсудимые и осужденные имеют также право на возмещение причиненного им вреда и в тех случаях, когда в ходе судопроизводства по делу они были подвергнуты насилию или жестокому обращению, когда решениями или действиями органов, ведущих уголовный процесс, были унижены их честь и достоинство либо когда без надобности по расследуемому делу собраны, разглашены или распространены сведения личного характера, которые лицо считало необходимым сохранить в тайне, а равно когда лицо, лишенное свободы, содержалось в условиях, опасных для жизни и здоровья.

Сноска. Пункт 5 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

6. Поводом к предъявлению требования о возмещении вреда является вынесение судом оправдательного приговора либо вынесение органом дознания, предварительного следствия, прокурором постановления о прекращении уголовного дела по основаниям, указанным в части первой статьи 38 УПК, а также постановления, устанавливающего факты несвоевременного принятия решения о применении акта амнистии, помилования, нового уголовного закона, устраняющего или смягчающего уголовную ответственность и т.п.. При принятии такого решения органу, ведущему уголовный процесс, следует определять и в соответствии со статьей 42 УПК при наличии к тому оснований в оправдательном приговоре или в постановлении о прекращении дела указывать о признании за лицом права на возмещение вреда, причиненного незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс.

Орган дознания, следствия, прокурор или суд, принявшие решение о реабилитации, обязаны также в соответствии со статьей 42 УПК направлять лицу копию оправдательного приговора или постановления и извещение с разъяснением порядка возмещения вреда. В извещении необходимо указывать, что в соответствии с частью первой статьи 40 УПК лицо вправе требовать возмещения имущественного вреда, устранения последствий морального вреда, восстановления трудовых, пенсионных, жилищных и иных прав, которые были нарушены в связи с судопроизводством по делу. Также в извещении следует разъяснять порядок возмещения вреда, в частности, указывать: срок, в течение которого лицо вправе обратиться с требованием; наименование органов, в которые заинтересованному лицу следует направлять: требование о направлении сведений о реабилитации в соответствующие средства массовой информации, по месту работы, учебы, жительства; требование о возмещении имущественного вреда; требование о восстановлении трудовых, пенсионных, жилищных и иных прав; требование о компенсации за причиненный моральный вред; требование о возврате государственных наград, о восстановлении почетных и иных званий, чинов, рангов, квалификационных классов и др. Извещение должно содержать исходящий номер и дату его отправки адресату.

Сноска. Пункт 6 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

7. Разъяснить, что официальное извинение за причиненный вред, которое орган, ведущий уголовный процесс, обязан в соответствии с частью первой статьи 41 УПК принести реабилитированному, должно быть выражено в письменной форме. В силу официальности его характера извещение должно быть оформлено на специальном или служебном бланке и подписано руководителем органа, принявшего решение о реабилитации. В нем со ссылкой на конкретное решение, которым лицо реабилитировано, должно быть указано о незаконности проводимого уголовного преследования и приведены слова о принесении официального извинения за причиненный вред.

Сноска. Пункт 7 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

8. Правом обращения с требованием о возмещении вреда, причиненного незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс, наделены как физические, так и юридические лица. Согласно части третьей статьи 40 УПК с требованием о возмещении имущественного вреда могут обращаться как сами лица, перечисленные в части второй статьи 38 УПК, так и их законные представители. В случаях, предусмотренных частью третьей статьи 38 УПК, с требованием о возмещении вреда могут обращаться также наследники и лица, которые в соответствии с пенсионным законодательством имеют право на обеспечение пособием по случаю потери кормильца.

Сноска. Пункт 8 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9. Разъяснить, что в течение шести месяцев со дня получения извещения, разъясняющего порядок восстановления прав, лица вправе обратиться с требованием о возмещении вреда в те органы, к компетенции которых отнесено решение поставленных в требовании вопросов о восстановлении нарушенных прав. В частности, требование о восстановлении трудовых прав может быть направлено в организацию, предприятие, учреждение, где реабилитированный работал на момент отстранения его от должности в связи с привлечением его к уголовной ответственности или осуждением, о выплате недополученных пенсий или пособий - в органы социальной защиты, о восстановлении жилищных прав - в местные исполнительные органы, о возврате конфискованного имущества - в орган, у которого это имущество находится, о возврате государственных наград, о восстановлении почетного, воинского, специального или иного звания, классного чина, дипломатического ранга, квалификационного класса требование может быть направлено в органы, в компетенцию которых входит рассмотрение этих вопросов.

Требование о возмещении имущественного вреда может быть направлено непосредственно в соответствующий суд, указанный в части третьей статьи 40 УПК.

В соответствии с частью первой статьи 40 УПК и постановлением Правительства Республики Казахстан от 21 ноября 2014 года № 1218 "Об утверждении Правил выплаты имущественного вреда, причиненного лицу, оправданному по суду, подозреваемому, обвиняемому, подсудимому, в отношении которых вынесено постановление суда, органа уголовного преследования о прекращении уголовного дела, в результате незаконных действий органа, ведущего уголовный процесс" имущественный вред, причиненный в результате незаконных действий органа, ведущего уголовный процесс, включает в себя возмещение: заработной платы, пенсии, пособий, иных средств и доходов, которых они лишились; имущества, незаконно конфискованного или обращенного в доход государства на основании приговора или иного решения суда; штрафов, взысканных во исполнение незаконного приговора суда; судебных издержек и иных сумм, выплаченных лицом в связи с незаконными действиями; сумм, выплаченных лицом за оказание юридической помощи; иных расходов, понесенных в результате уголовного преследования. Также лица, имеющие право на возмещение в полном объеме имущественного вреда, причиненного в результате незаконных действий органа, ведущего уголовный процесс, имеют право на восстановление в трудовых, пенсионных, жилищных и иных правах, а также на устранение последствий морального вреда.

Сноска. Пункт 9 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10. Право на возмещение в полном объеме имущественного вреда, устранение последствий морального вреда, причиненных в результате незаконных действий органов, ведущих уголовный процесс, имеют лица, указанные в статье 38 УПК.

Требование о возмещении имущественного вреда, причиненного в результате незаконных действий органов, ведущих уголовный процесс, направленное в течение шести месяцев со дня получения извещения, разъясняющего порядок восстановления прав, рассматривается судом в порядке, предусмотренном статьей 40 УПК.

Если шестимесячный срок для подачи требования о возмещении имущественного вреда был пропущен и не восстановлен, то лицо вправе обратиться с иском в суд в порядке гражданского судопроизводства.

Иски о компенсации морального вреда, причиненного незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс, могут быть предъявлены только в порядке гражданского судопроизводства.

При рассмотрении исков судам следует исходить из того, что право на возмещение имущественного и морального вреда возникает на основании ответственности государства, независимо от вины органов, ведущих уголовный процесс, и их должностных лиц, и вред возмещается из бюджетных средств.

Сноска. Пункт 10 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 24.01.2020 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10-1. По уголовным делам о пытках и иных уголовных правонарушениях гражданский иск потерпевшего (а в случае его смерти в результате преступления – лицами, осуществляющими права потерпевшего в соответствии с законом) о возмещении как материального, так и морального вреда может быть предъявлен с момента начала досудебного расследования и до окончания судебного следствия.

Гражданский иск предъявляется непосредственно к подозреваемому, обвиняемому, подсудимому или к лицам, на которых возложена ответственность за их действия или действия невменяемого.

Гражданский иск в соответствии со статьей 168 УПК рассматривается в одном производстве с уголовным делом. Решение по гражданскому иску излагается в резолютивной части приговора. Мотивы принятого судом решения по гражданскому иску обязательно должны быть приведены в мотивировочной части приговора.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 10-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 24.01.2020 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Суды, при рассмотрении требования о возмещении вреда, обязаны истребовать необходимые для его рассмотрения документы: о заработке по месту работы, о выплаченных суммах за оказание юридической помощи, о стоимости имущества, незаконно конфискованного или обращенного в доход государства, о размере сумм, выплаченных лицом в связи с исполнением незаконных приговора или постановления суда и другие, и определить размер подлежащего возмещению вреда. В необходимых случаях может быть запрошен расчет от финансовых органов и органов социальной защиты.

Сноска. Пункт 11 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

12. Исчисление размера вреда и определение круга лиц, имеющих право на его возмещение осуществляется в соответствии с законом, действовавшим на момент причинения вреда. До введения в действие Уголовно-процессуального кодекса РК размер вреда определяется по правилам, установленным Положением "О порядке возмещения ущерба, причиненного гражданину незаконными действиями органов дознания, предварительного следствия, прокуратуры и суда", утвержденным Указом Президиума Верховного Совета СССР от 18 мая 1981 года.

При определении размера вреда в соответствии с нормами Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан следует обращать внимание на обстоятельства, определяющие моменты и сроки, с которых действия органов, ведущих уголовный процесс, признаются незаконными. В частности, в соответствии с пунктом 4 части второй статьи 38 УПК следует признавать незаконным нахождение лица под стражей в связи с задержанием или применением меры пресечения либо отбыванием уголовного наказания в виде ареста или лишения свободы в случаях изменения квалификации содеянного на статью УК, предусматривающую ответственность за менее тяжкое уголовное правонарушение, при подозрении или обвинении в совершении которого не допускается задержание или содержание под стражей, либо назначения по этой статье нового, более мягкого наказания или исключения из приговора части обвинения и снижения в связи с этим наказания, а равно в случае отмены незаконного судебного решения о применении принудительных мер медицинского характера или принудительных мер воспитательного воздействия. При этом фактически отбытый срок содержания под стражей, наказания в виде ареста или лишения свободы считается отбытым незаконно в той части, в какой превышает максимальный размер наказания в виде ареста или лишения свободы, предусмотренный статьей УК, по которой вновь квалифицировано совершенное виновным деяние. Если же статья УК, по которой вновь квалифицировано уголовное правонарушение, не предусматривает в качестве наказания арест или лишение свободы, то незаконно отбытыми содержание под стражей, арест и лишение свободы считаются в той части, которая не может быть зачтена предусмотренным в указанной статье УК наказанием.

Сноска. Пункт 12 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

13. Принимая во внимание, что вред, причиненный при самооговоре, в соответствии с частью четвертой статьи 38 УПК возмещению не подлежит, необходимо в каждом конкретном случае выяснять, был ли самооговор лица добровольным и препятствовал ли он установлению истины по делу. В случаях, когда по делу установлено применение недозволенных методов ведения следствия либо другие нарушения законности, которые могли повлечь самооговор или дачу ложных показаний подозреваемым, обвиняемым, подсудимым, причиненный лицу вред в связи с незаконным осуждением или иными незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс, подлежит удовлетворению.

Сноска. Пункт 13 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14. Разъяснить, что при прекращении уголовного дела в связи с принятием акта об амнистии, помилованием, истечением сроков давности, принятием закона, устраняющего уголовную ответственность или смягчающего наказание, требование о возмещении вреда подлежит удовлетворению только за то время, в течение которого при наличии согласия лица на прекращение дела по этим основаниям своевременно не было принято решение о прекращении уголовного преследования об отмене примененных мер процессуального принуждения.

15. Требование о возмещении имущественного вреда рассматривается единолично судьей в порядке, предусмотренном частью четвертой статьи 40 УПК. В соответствии со статьей 38 УПК вред, причиненный лицу в результате незаконных действий органа, ведущего уголовный процесс, возмещается из бюджетных средств в полном объеме независимо от вины органа, ведущего уголовный процесс. В судебном заседании от имени государства выступает представитель государственного органа, которому в соответствии с Законом Республики Казахстан о бюджете на текущий год выделены средства на возмещение вреда, причиненного незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс. Если такой орган Законом о бюджете не установлен, то взыскание производится с Министерства финансов республики. Неявка в заседание суда указанного представителя или лица, обратившегося с требованием, не препятствует его рассмотрению.

По результатам рассмотрения требования должно быть вынесено постановление, с указанием в нем обстоятельств, на основании которых принято решение об удовлетворении требования или об отказе в его удовлетворении. В постановлении также должно указываться: наименование органа и его должностного лица, вынесшего постановление, время и место его вынесения; дата и наименование процессуального документа, на основании которого гражданин привлекался к уголовной ответственности, был заключен под стражу, подвергнут наказанию или иным мерам процессуального принуждения; дата и наименование процессуального документа, которым лицо реабилитировано, основания реабилитации; содержание требований реабилитированного лица; подробный расчет имущественного вреда, подлежащего возмещению, со ссылкой на документы, на основании которых произведен расчет, и на закон, согласно которому принято решение о возмещении ущерба; общая сумма, подлежащая выплате в счет возмещения вреда и порядок и сроки ее выплаты; основания, по которым требование о возмещении вреда удовлетворено частично или оставлено без удовлетворения; порядок и сроки обжалования, опротестования постановления.

Сноска. Пункт 15 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 25.06.2010 № 6 (порядок введения в действие см. п. 2); от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

16. При удовлетворении требования об устранении последствий морального вреда в резолютивной части постановления в соответствии со статьей 41 УПК должно быть указано, какие конкретные действия и кем они должны быть совершены в целях опровержения ранее распространенных сведений о данном лице в связи с незаконным уголовным преследованием. В необходимых случаях в постановлении может излагаться текст сообщения, который подлежит опубликованию в печати или распространению по радио, телевидению и иными средствами массовой информации.

Сноска. Пункт 16 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

17. В соответствии с частью второй статьи 415 УПК постановление судьи, вынесенное по результатам рассмотрения требования о возмещении вреда, может быть обжаловано, опротестовано в порядке, установленном главой 48 УПК.

Сноска. Пункт 17 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

18. Производство денежных выплат в связи с возмещением вреда, связанного с незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс, независимо от вины этих органов осуществляется за счет республиканского бюджета. Копия постановления, вынесенного по результатам рассмотрения требования о возмещении вреда, заверенная гербовой печатью, должна направляться заявителю или его законному представителю для представления в органы, обязанные произвести выплату.

19. Если оправдательный приговор суда или постановление о прекращении дела, на основании которых произведено возмещение вреда, отменены и при новом рассмотрении дела вынесен обвинительный приговор, суммы, выплаченные лицу в счет возмещения вреда, подлежат взысканию с него в порядке поворота исполнения судебного решения.

20. В случае установления фактов необоснованного привлечения граждан к уголовной ответственности, задержания, незаконного содержания под стражей или незаконного применения иных мер процессуального принуждения либо иных нарушений законности, затрагивающих законные права и интересы граждан, судам следует выносить частные постановления в адрес соответствующих органов и должностных лиц для принятия мер к предотвращению нарушений законности при осуществлении судопроизводства по уголовным делам.

Сноска. Пункт 20 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

21. В связи с принятием настоящего постановления считать утратившим силу постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 23 февраля 1987 года № 2 "О мерах по устранению фактов необоснованного осуждения граждан и практике возмещения ущерба, причиненного незаконным привлечением к уголовной ответственности и осуждением" и считать недействующим в Республике Казахстан Постановление Пленума Верховного Суда СССР от 23 декабря 1988 года № 15 "О некоторых вопросах применения в судебной практике Указа Президиума Верховного Совета СССР от 18 мая 1981 года "О возмещении вреда, причиненного гражданину незаконными действиями государственных и общественных организаций, а также должностных лиц при исполнении ими служебных обязанностей".

22. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 22 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

Председатель Верховного

Суда Республики Казахстан:

Секретарь Пленума, Судья

Верховного Суда Республики Казахстан: