Қазақстан Республикасы Азаматтық іс жүргізу кодексінің 154-бабы бірінші тармағы 3) тармақшасының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық кеңесінің қаулысы 2000 жылғы 1 қараша N 19/2

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi құрамында Төрағаның мiндетiн атқарушы Н.I.Өкеев, Кеңес мүшелерi Ж.Д.Бұсырманов, А.Есенжанов, Қ. Ә.Омарханов және В.Д.Шопин қатысқан, өтiнiш субъектiсiнің өкiлi - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының азаматтық iстер жөнiндегi сот алқасының төрағасы Н.Т.Суханованың қатысуымен өткен ашық отырысында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қазақстан Республикасы Азаматтық iс жүргiзу кодексiнің K990411_ 154-бабы бiрiншi тармағы 3) тармақшасының (бұдан әрi - АIЖК) K951000_ Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгi жөнiндегi ұсынымын қарады.
Ұсынылған материалдарды зерделеп, баяндамашы В.Д.Шопиннiң және өтiнiш субъектiсi өкiлiнің сөйлеген сөздерiн тыңдап, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi мынаны анықтады:
1. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесiне 2000 жылғы 2 қазанда Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Қазақстан Республикасы Азаматтық iс жүргiзу кодексiнің K990411_ 154-бабы бiрiншi тармағы 3) тармақшасының K951000_ Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгi жөнiндегi ұсынымы келiп түстi.
Ұсынылған материалдардан көрiнiп тұрғанындай, азамат А.С.Бусаревтің Бас прокуратураның әрекетiн заңсыз деп тану, сондай-ақ оның ар-намысы мен қадiр-қасиетiн қорғау туралы Жоғарғы Сотқа берген талап арызы жүгiну үшiн себеп болған. Жоғарғы Сот 2000 жылғы 3 тамыздағы ұйғарымымен, аталмыш дау бұл соттың соттауына жатпайды және арызды әрекетке қабiлетсiз адам берген деген негiзбен талап арызды қайтарып жiберген. А.С.Бусарев өзiнің жеке шағымында, бұл ұйғарым адамның сот арқылы қорғалуға конституциялық құқығын шектейтiн заңға негiзделген деп дәлелдей отырып, оның күшiн жоюды сұраған.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төралқасы, А.С.Бусаревтің Жоғарғы Соттың ұйғарымына берген жеке шағымын қарап, арызды әрекетке қабiлетсiз адамның беруi секiлдi негiзбен талап арызды қайтарып жiберу шынында да заңда - Республика АIЖК-нiң 154-бабы бiрiншi тармағының 3) тармақшасында көзделгенiн, ал АIЖК-нің 63-бабы бiрiншi тармағына сәйкес, әрекетке қабiлетсiз азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн сотта олардың заңды өкiлдерi қорғайтынын атап көрсеткен. Сонымен бiрге, Жоғарғы Соттың Төралқасы, Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабы 2-тармағының және 39-бабы 3-тармағының негiзiнде, АIЖК-нiң 154-бабы бiрiншi тармағының 3) тармақшасы әрекетке қабiлетсiз адамның сот арқылы қорғалу құқығын белгiлi бiр шамада шектейдi деген ұйғарымға келген, өйткенi талап арызбен сотқа оның өзiнiң тiкелей жүгiну мүмкiндiгiн жоққа шығарады және осы құқығын жүзеге асыруды әрекетке қабiлетсiз адамның емес, оның заңды өкілінің ерiк білдiруiмен байланыстырады. Баяндалғанға орай, Жоғарғы Соттың Төралқасы А.С.Бусаревтің жеке шағымы бойынша iс жүргiзудi тоқтата тұрып, АIЖК-нiң 154-бабы бiрiншi тармағы 3) тармақшасының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгiн тексеру туралы өтiнiшпен Конституциялық Кеңеске жүгiнген.
2. Жоғарғы Соттың АIЖК-нiң аталған нормасының Конституцияға сәйкестiгi жөнiндегi ұсынымын қарау кезiнде Конституциялық Кеңес мынаны ескердi.
АIЖК-нің K990411_ 154-бабы бiрiншi тармағы 3) тармақшасының нормасында: "Судья талап арызды, егер: ...3) арызды әрекетке қабiлетсiз адам берсе, қайтарып жiбередi" - деп белгiленген. Жоғарғы Сот бұл норманың, әркiмге өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқық беретiн Конституцияның 13-бабы 2-тармағына қатысты конституциялылығына күмәнданған. Бұл орайда, Конституцияның K951000_ 39-бабы 3-тармағына сай, осы құқық ешбiр жағдайда да шектелуге жатпайды.
Алайда Конституцияның 13-бабы 2-тармағынан, әрбiр адам, жасына, психикалық хал-жайына қатыссыз сотқа өзi жүгiнуi, өз қалауы бойынша сотта қорғалудың тәсiлi мен рәсiмiн таңдауы мүмкiн екендiгi келiп шықпайды. Конституцияның 13-бабы 2-тармағында баянды етiлген сот арқылы қорғалу құқығы заңда белгіленген негiзде және сол тәртiппен жүзеге асырылады, Конституциялық Кеңес өзінiң 1999 жылғы 29 наурыздағы "Қазақстан Республикасы Конституциясы K951000_ 13-бабының 2-тармағына, 14-бабының 1-тармағына, 76-бабының 2-тармағына ресми түсiндiрме беру туралы" N 7/2 S990007_ қаулысында бұл жәйттi атап көрсеткен болатын. Атап айтқанда, Республиканың iс жүргiзу заңдарының нормалары әрбiр адамның сот арқылы қорғалу құқығының жүзеге асырылуын қамтамасыз ете отырып, кәмелетке толмағандар және әрекетке қабiлетсiз деп танылған адамдар үшiн ерекше ережелердi белгiлейдi.
3. Қаралып отырған ұсынымға қатысты қолданыста, АIЖК-нiң K990411_ 46-бабының үшiншi тармағында және 63-бабының бiрiншi тармағында әрекетке қабiлетсiз деп танылған азаматтардың құқықтарын, бостандықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерiн сотта олардың заңды өкiлдерi қорғайтыны белгiленген. Осы ережеге сәйкес, АIЖК-нің 154-бабы бiрiншi тармағының 3) тармақшасына сай, судья талап арызды, егер оны әрекетке қабiлетсiз адам берген болса, қайтарып жiбередi. Материалдардан көрiнiп тұрғанындай, АIЖК-нің аталған нормалары, Жоғарғы Соттың А.С.Бусаревке талап арызды қайтарып жiберуiне негiздердің бiрi болған.
Конституциялық Кеңес АIЖК-нiң K990411_ 154-бабы бiрiншi тармағы
3) тармақшасының Конституцияның 13-бабы 3-тармағына сәйкестiгiне күмәндануға негiз жоқ деп есептейдi. Азаматтық және азаматтық iс жүргiзу заңдарының азаматты әрекетке қабiлетсiз деп тану, оған қамқорлық орнату және оның құқықтарын сақтаудың ерекше ережелерiн белгiлеу туралы нормалары мұндай адамдардың заңды мүдделерiн қорғауға бағытталған. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің K941000_ 26-бабы бiрiншi тармағына сай жүйке ауруы немесе ақыл-есінің кемдiгi салдарынан өз әрекеттерiнің мәнiн түсiне алмайтын немесе не iстегенiн бiлмейтiн азамат әрекет қабiлеттiлiгi жоқ деп танылады, соған байланысты оған қорғаншылық белгiленедi. Қамқоршылық және қорғаншылық институты бұл санаттағы азаматтардың заңды мүдделерiн қамтамасыз ету және қорғау үшiн жетпей жатқан әрекет қабiлеттiлiгiн толықтырып отырады. Әрекетке қабiлетсiз азаматтарға қатысты мемлекет, олардың заңды өкілдерi, прокурор, мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдары, ұйымдар мен жеке азаматтар арқылы олардың құқықтарын, бостандықтарын және қорғалатын мүдделерiн жүзеге асырудың механизмiн белгiлеген және заңмен бекiткен (АIЖК-нің 46-бабы үшiншi тармағы, 55-бабының үшiншi тармағы, 56 және 63-баптары).
Конституцияның 13-бабында көзделген құқықтар мен бостандықтарды ешбiр жағдайда да шектеуге жол бермейтiн Конституцияның 39-бабы 3-тармағының нормасына келер болсақ, онда бұл жоғарыда баяндалған, АIЖК-нiң 154-бабы бiрiншi тармағының 3) тармақшасы сот арқылы қорғалу құқығына нұқсан келтiрмейтiнiне, керiсiнше, әрекетке қабiлетсiз деп танылған адамдардың бұл конституциялық құқығын жүзеге асыруына кепiлдiктi күшейтуге септiгiн тигiзетініне дәлел болады.
Осылайша, АIЖК-нiң K990411_ 154-бабы бiрiншi тармағының 3) тармақшасы Конституциямен баянды етiлген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтiрмейдi және әрекетке қабiлетсiз адамның сот арқылы қорғалуға конституциялық құқығын шектемейдi. Онда баянды етiлген ереже Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келмейдi.
Баяндалғанның негiзiнде және Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 2-тармағын және Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi туралы" конституциялық заң күшi бар U952737_ Жарлығының 17-бабы 4-тармағының 1) тармақшасын, 32, 33, 37 және 41-баптарын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi қаулы етедi:
1. Қазақстан Республикасы Азаматтық iс жүргізу кодексiнің K990411_ 154-бабы бiрiншi тармағы 3) тармақшасының нормасы Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы емес деп танылсын.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 74-бабы

3-тармағына сәйкес қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшiне енедi, 
шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкiл аумағында жалпыға бiрдей 
міндеттi және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабы 4-тармағында 
көзделген жағдайды ескерiп, түпкiлiктi болып табылады.
     3. Осы қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс 
тiлдерiнде жариялансын.
     
     Қазақстан Республикасы
     Конституциялық Кеңесі
     Төрағасының міндетін атқарушы
     
     Мамандар:
       Багарова Ж.А.
       Шарипова М.Е.
      
      

О соответствии подпункта 3) части первой статьи 154 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан Конституции Республики Казахстан

Постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 1 ноября 2000 года N 19/2

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе и.о. Председателя Акуева Н.И., членов Совета Бусурманова Ж.Д., Есенжанова А., Омарханова К.А. и Шопина В.Д., с участием представителя субъекта обращения - председателя судебной коллегии по гражданским делам Верховного Суда Республики Казахстан Сухановой Н.Т., рассмотрел в открытом заседании представление Верховного Суда Республики Казахстан о соответствии подпункта 3) части первой статьи 154 K990411_ Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее - ГПК) K951000_ Конституции Республики Казахстан.
Изучив представленные материалы, заслушав выступления докладчика Шопина В.Д. и представителя субъекта обращения, Конституционный Совет Республики Казахстан установил:
1. В Конституционный Совет Республики Казахстан 2 октября 2000 года поступило представление Верховного Суда Республики Казахстан о соответствии подпункта 3) части первой статьи 154 ГПК Конституции Республики Казахстан.
Как видно из представленных материалов, поводом для обращения явилось исковое заявление гражданина Бусарева А.С. в Верховный Суд о признании неправомерными действий Генеральной прокуратуры, а также о защите его чести и достоинства. Определением от 3 августа 2000 года Верховный Суд возвратил исковое заявление по тем основаниям, что спор неподсуден данному суду и заявление подано недееспособным лицом. Бусарев А.С. в частной жалобе просил отменить определение, мотивируя тем, что оно основано на законе, ограничивающем конституционное право человека на судебную защиту.
Президиум Верховного Суда Республики Казахстан, рассмотрев частную жалобу Бусарева А.С. на определение Верховного Суда, указал, что такое основание возвращения искового заявления, как подача его недееспособным лицом, действительно предусмотрено законом - подпунктом 3) части первой статьи 154 K990411_ ГПК Республики, а в соответствии с частью первой статьи 63 ГПК права, свободы и охраняемые законом интересы недееспособных граждан в суде защищают их законные представители. Вместе с тем, Президиум Верховного Суда на основании пункта 2 статьи 13 и пункта 3 статьи 39 K951000_ Конституции Республики Казахстан пришел к выводу, что подпункт 3) части первой статьи 154 ГПК в определенной мере ограничивает право недееспособного лица на судебную защиту, так как исключает возможность непосредственного обращения его самого с исковым заявлением в суд и связывает реализацию этого права с волеизъявлением не самого недееспособного лица, а его законного представителя. В связи с изложенным, Президиум Верховного Суда производство по частной жалобе Бусарева А.С. приостановил и обратился в Конституционный Совет с просьбой о проверке соответствия подпункта 3) части первой статьи 154 ГПК Конституции Республики Казахстан.
2. При рассмотрении представления Верховного Суда о соответствии Конституции указанной нормы K990411_ ГПК Конституционный Совет исходит из следующего.
Норма подпункта 3) части первой статьи 154 ГПК устанавливает, что "Судья возвращает исковое заявление, если: ... 3) заявление подано недееспособным лицом;". Верховным Судом эта норма подвергается сомнению в конституционности по отношению к пункту 2 статьи 13 K951000_ Конституции, предоставляющему право каждому на судебную защиту своих прав и свобод. При этом, согласно пункту 3 статьи 39 Конституции, данное право ни в каких случаях не подлежит ограничению.
Однако из пункта 2 статьи 13 Конституции не следует, что каждый человек может лично обращаться в суд независимо от возраста, психического состояния, по собственному усмотрению выбирать способ и процедуру судебной защиты. Реализация закрепленного в пункте 2 статьи 13 K951000_ Конституции права на судебную защиту осуществляется на основе и в порядке, установленном законом. Конституционный Совет уже указывал на это обстоятельство в своем постановлении от 29 марта 1999 года N 7/2 S990007_ "Об официальном толковании пункта 2 статьи 13, пункта 1 статьи 14, пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан". В частности, нормы процессуального законодательства Республики, обеспечивая реализацию права на судебную защиту каждого человека, устанавливают особые правила для несовершеннолетних и лиц, признанных недееспособными.
3. Применительно к рассматриваемому представлению, часть третья статьи 46 и часть первая статьи 63 K990411_ ГПК устанавливают, что права, свободы и охраняемые законом интересы граждан, признанных недееспособными, защищаются в суде их законными представителями. В соответствии с этим правилом, согласно подпункту 3) части первой статьи 154 ГПК, судья возвращает исковое заявление, если оно подано недееспособным лицом. Как видно из материалов, приведенные нормы ГПК явились одним из оснований возвращения Верховным Судом искового заявления Бусареву А.С.
Конституционный Совет считает, что нет оснований для сомнения о соответствии подпункта 3) части первой статьи 154 K990411_ ГПК пункту 2 статьи 13 Конституции. Нормы гражданского и гражданского процессуального законодательства о признании гражданина недееспособным, об установлении опеки над ним и особых правил охраны его прав направлены на защиту законных интересов таких лиц. Согласно части первой статьи 26 K941000_ Гражданского кодекса Республики Казахстан недееспособным признается гражданин, который вследствие психического заболевания или слабоумия не может понимать значения своих действий или руководить ими, вследствие чего над ним устанавливается опека. Институт опеки и попечительства восполняет недостающую дееспособность этой категории граждан для обеспечения и защиты их законных интересов. Применительно к недееспособным гражданам государством установлен и законодательно закреплен механизм реализации их прав, свобод и охраняемых интересов через их законных представителей, прокурора, государственные органы и органы местного самоуправления, организации и отдельных граждан (часть третья статьи 46, часть третья статьи 55, статьи 56 и 63 ГПК).
Что касается нормы пункта 3 статьи 39 Конституции, не допускающей ни в каких случаях ограничения прав и свобод, предусмотренных статьей 13 Конституции, то вышеизложенное свидетельствует о том, что подпункт 3) части первой статьи 154 ГПК не ущемляет право на судебную защиту, а способствует усилению гарантий реализации этого конституционного права лиц, признанных недееспособными.
Таким образом, подпункт 3) части первой статьи 154 K990411_ ГПК не ущемляет закрепленные Конституцией права и свободы человека и гражданина и не ограничивает конституционное право недееспособного лица на судебную защиту. Закрепленное в нем правило не противоречит Конституции Республики Казахстан.
На основании изложенного и руководствуясь пунктом 2 статьи 72 Конституции Республики Казахстан и подпунктом 1) пункта 4 статьи 17, статьями 32, 33, 37 и 41 Указа Президента Республики Казахстан, имеющего силу Конституционного закона, U952737_ "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан постановляет:
1. Признать норму подпункта 3) части первой статьи 154 K990411_ Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан не противоречащей Конституции Республики Казахстан.
2. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.
3. Опубликовать настоящее постановление на казахском и русском языках

в официальных республиканских печатных изданиях.

     И.о. Председателя
  Конституционного Совета
   Республики Казахстан
 
(Специалисты: Склярова И.В.,
              Мартина Н.А.)