ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасы Әлеуметтік кодексінің, "Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының, "Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы заңдарының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының өкілі – Парламент Сенатының депутаты Л.М. Қалтаеваның,

Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің өкілі – Бірінші вице-министр А.Ә. Сарбасовтың және Вице-министр Н.Е. Сағындықованың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің өкілі – Әлеуметтік саясат және мемлекеттік органдарды дамыту департаментінің директоры Н.А. Жанназарованың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К. Тоқаевтың Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексін, "Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын, "Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заңдарын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі тұрғысынан тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Б.М. Нұрмұхановтың хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет елдердің заңнамасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

2023 жылғы 16 наурызда Республика Парламенті Қазақстан Республикасы Конституциясының 55-бабының 5) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексін (бұдан әрі – Кодекс), "Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын, "Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заңдарын қабылдады және олар 2023 жылғы 24 наурызда Мемлекет басшысының қол қоюына ұсынылды.

Қазақстан Республикасының Президенті Конституцияның 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 2-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Конституциялық Сотқа аталған заңнамалық актілерді Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі тұрғысынан қарау туралы өтінішін жолдады.

Көрсетілген заңнамалық актілердің конституциялылығын тексерген кезде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 1-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. Конституциялық құрылыстың негіздері және басқа да негізге алынатын қағидаттар бекітілетін "Жалпы ережелер" деген І бөлімнің осы ережелері Қазақстан өз азаматтарының лайықты өмір сүруі және жеке адамның еркін дамуы үшін мемлекет мүмкіндіктеріне барабар жағдай жасау міндеттемесін өзіне алатын мемлекет ретінде дамуға ниетті екенін көздейді (Конституциялық Кеңестің 2004 жылғы 20 сәуірдегі № 3, 2020 жылғы 21 қаңтардағы № 1 нормативтік қаулылары және басқалары).

Мемлекеттің әлеуметтік сипаты Негізгі Заңда (24, 27, 28, 29-баптар және басқалар) бекітілген адамның және азаматтың бірқатар құқықтары мен бостандықтарының іске асырылуынан көрінеді.

Конституция заң шығарушыға мемлекет пен қоғамның айрықша қорғалатын мүдделерi мен құндылықтарына төнетiн сындарға барабap құқықтық ден қою мүмкіндігін береді (Конституциялық Кеңестің 2005 жылғы 23 тамыздағы № 6 нормативтік қаулысы).

Осыған байланысты, Кодекске бастама жасау мемлекеттің басты басымдығы ретінде азаматтардың әл-ауқаты деңгейін одан әрі арттыруға және әлеуметтік әділдікті қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік әлеуметтік саясаттың жаңа үлгісін енгізумен негізделеді. Оны қабылдау арқылы осы саладағы қолданыстағы заңнаманы кодификациялау негізінде құқықтық реттеудің анағұрлым жоғары деңгейі, тұтастығы және жүйлелігі, әлеуметтік-экономикалық құқықтарды жүзеге асырудың қосымша кепілдіктерін енгізу, мемлекеттік қолдау шараларын күшейту тиісті мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді көрсету кезінде цифрлық құралдар кеңейтіле отырып және өтініш беруден анықтау нысанына және ұсынудың проактивті форматына өте отырып қамтамасыз етіледі.

Барлық осы жаңашылдықтар елімізде жүргізіліп жатқан реформалар шеңберінде халықты әлеуметтік қорғау жүйесін жаңғыртуға бағытталған. Әлеуметтік саладағы бөлек-бөлек заңнаманы кодификациялау оның құқықтық реттелуін дамытудағы маңызды қадам болып табылады.

2. Кодекстің жалпы бөлімінде әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың қағидаттарын белгілейтін нормалар баяндалады, оларға мыналар жатқызылған: әлеуметтік қорғау саласында адамның және азаматтың тең құқықтылығы және құқықтарының шектелуіне жол бермеу; алдын алушылық; атаулылық, қолжетімділік және сараланған тәсіл; мемлекеттің, жұмыс берушілер мен азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіндегі ынтымақтастығы және ұжымдық жауапкершілігі; экономикалық ресурстарды пайдаланудың ашықтығы мен әділдігі, сондай-ақ әлеуметтік қорғау саласындағы мемлекеттік саясат міндеттерімен мөлшерлес болу (3 – 8-баптар).

Бұлар заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, кемсітуге жол бермеу туралы (Конституцияның 14-бабы) конституциялық ережелермен үйлеседі, қоғамда әлеуметтік әріптестікті дамытуды ынталандырады және әлеуметтік тұрғыдан ақталған өлшемшарттар бойынша азаматтардың құқықтарына саралау жүргізуге мүмкіндік береді.

Кодексте мемлекеттік органдар мен өзге де ұйымдардың халықты әлеуметтік қорғау саласындағы құзыреті регламенттеледі және субъектілердің құқықтық жағдайы айқындалады (3 – 8-тараулар).

Кодекстің үш бөлімді құрылымдық жағынан біріктіретін ерекше бөлігі халықты әлеуметтік қорғау бағыттарына, әлеуметтік аударымдарға, зейнетақы жарналарына, әлеуметтік қорғау саласындағы жауаптылық және мемлекеттік бақылау мәселелеріне арналады.

Конституцияға сәйкес неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады (27-баптың 1-тармағы).

Аталған конституциялық ережелер балалардың ерекше құқықтық мәртебесін, құқықтары мен бостандықтарын, оларды іске асыру кепілдіктерін салалық заңнамада кейіннен бекіту және реттеу үшін мызғымас конституциялық құндылық ретінде баланы қорғаудың кешенді жүйесінің әлеуметтік-экономикалық және саяси-құқықтық бастауларын қалайды. Қазақстан Республикасы әлеуметтік саясатының конституциялық мақсаттары өзара байланысты, кешенді сипатқа ие және балалардың дене бітімі, рухани, имандылық және психикалық толыққанды дамуына кепілдік беретін, соның ішінде отбасын, ана мен баланы мемлекеттік қолдау арқылы жағдайлар жасауға бағытталған (Конституциялық Кеңестің 2015 жылғы 18 мамырдағы № 3 және 2018 жылғы 10 сәуірдегі № 3 нормативтік қаулылары).

Көрсетілген конституциялық қағидаттарды дамыту үшін балалы адамдарды (отбасыларды) әлеуметтік қорғау мәселелерін реттейтін 9-тарау нормалары қабылданды. Бұлар осындай адамдар санаттарын әлеуметтік қорғау түрлерін, тиісті төлемдер мен жәрдемақыларды тағайындау және жүзеге асыру тәртібін айқындайды. Осы көрсетілетін қызметтер Отбасының цифрлық картасы пайдаланыла отырып, проактивті форматта көрсетілуі мүмкін, бұл отбасылардың (адамдардың) тізімін олардың әлеуметтік әл-ауқаты деңгейі бойынша қалыптастыруға және сегменттеуге мүмкіндік береді. Мемлекеттің нақты әлеуметтік-экономикалық мүмкіндіктері негізге алына отырып, кейбір әлеуметтік төлемдер мөлшерін және оларды жүзеге асыру мерзімдерін ұлғайту көзделеді. "Күміс алқа", "Алтын алқа" алқаларымен наградталған немесе бұрын "Батыр ана" атағын алған, І және ІІ дәрежелі "Ана даңқы" ордендерімен наградталған аналардың мәртебесі заңнамалық тұрғыдан бекітілді және наградталған адамдарға жәрдемақылар мөлшері сараланды.

Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматына жалақы мен зейнетақының ең төмен мөлшерінде, жасына байланысты, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздерде әлеуметтік қамсыздандырылуға кепілдік береді.

Мемлекет өзінің конституциялық міндеттемелерін орындай отырып, азаматтардың әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету үшін құқықтық және өзге де шаралар жүйесін күшейтеді.

Мәселен, Қазақстан Республикасында азаматтарды зейнетақымен қамсыздандырудың құқықтық және әлеуметтік негіздерін, мемлекеттік органдардың, жеке және заңды тұлғалардың өздерінің зейнетақымен қамсыздандыруға конституциялық құқығын іске асыруға қатысуын регламенттейтін ережелер Кодекстің 15-тарауына бекітілді.

Зейнетақымен қамсыздандыру құқығы, егер Қазақстан Республикасының заңдарында және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтарына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға беріледі. Олардың: мемлекеттік базалық зейнетақы төлемі; жасына байланысты зейнетақы төлемдері; еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдері; бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан зейнетақы төлемдері; ерікті жинақтаушы зейнетақы қорынан зейнетақы төлемдері; зейнетақы аннуитеті шарттары бойынша сақтандыру ұйымдарынан сақтандыру төлемдері түріндегі зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар (196-бап).

Мұндай тәсіл Конституцияның 12-бабының 4-тармағымен үйлеседі, оған сәйкес Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады.

Зейнетақыға конституциялық құқықты іске асырудың құқықтық тетіктері зейнетақы төлемдерін төлеу тәртібін белгілей отырып, оларды бюджет қаражаты есебінен де, міндетті зейнетақы жарналары, міндетті кәсіптік зейнетақы жарналары, жұмыс берушінің міндетті зейнетақы жарналары, ерікті зейнетақы жарналары есебінен де жүзеге асыруды көздейді (220 – 223-баптар, 19-тарау). Осы мақсатта зейнетақы жинақтарын пайдалану негіздері кеңейтілді және Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының және ерікті жинақтаушы зейнетақы қорының құқықтық жағдайы, құрылу тәртібі мен қызметі реттелді (5 – 7-тараулар). Мемлекеттік базалық зейнетақы төлемінің ең төмен мөлшерін ең төмен күнкөріс деңгейі шамасының 70 пайызына дейін, ал ең жоғары мөлшерін – 120 пайызына дейін жеткізу көзделеді (206-бап). Жасына байланысты зейнетақы төлемдерін есептеу үшін кірістің ең жоғары мөлшері ұлғайтылды (211-баптың 2-тармағы).

Кодекстің 207-бабының 1-тармағында әйелдердің зейнеткерлік жасын 2028 жылға дейін 61 жас деңгейінде белгілей отырып, 63 жасқа дейін кезең-кезеңмен көтеру көзделді. Бұл ретте тиісті жағдайлар (2 және 3-тармақтар) болған кезде анағұрлым ерте жаста да зейнеткерлікке шығу құқығы сақталады.

Конституциялық Кеңестің 1996 жылғы 11 шілдедегі № 3/1 нормативтік қаулысында "... не зейнеткерлік жаста, не зейнетақының ең төмен мөлшерi де Конституцияда белгіленбеген, демек, бұл көрсеткiштер Қазақстан Республикасының заңдарында регламенттелуге құқылы және олардың өзгертiлiп отыруы Конституцияға қайшы келмейдi ..." деп атап өтілген. Аталған құқықтық ұстаным өзінің маңыздылығын қазіргі уақытта да сақтап тұр.

Кодекстің 13-тарауында мүгедектігі бар адамдарды мемлекеттік қолдау шараларын көздейтін нормалар көрініс тапты. Бұлар организм функцияларының бұзылуына байланысты аса көңіл бөлуді мұқтаж ететін адамдарға ерекше қамқорлық танытуға, олардың салдарын барынша азайтуға, қоғамға интеграциялану үшін тең мүмкіндіктер мен жағдайлар жасауға бағытталған, бұл Конституцияның 28-бабының 1-тармағынан туындайды.

Осы мақсатта Кодекстің 154-бабында Қазақстан Республикасында мүгедектігі бар адамдар әлеуметтік қорғалу, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, білім алу үшін жағдайлармен қамтамасыз етілу, тегін медициналық көмектің, арнаулы әлеуметтік көрсетілетін қызметтердің кепілдік берілген көлемдері, инфрақұрылым, ақпараттандыру объектілеріне, көлікке, ақпаратқа, ойын-сауық мәдени-бұқаралық іс-шараларға, спорттық сайыстарға және мемлекеттік көрсетілетін қызметтерге қолжетімділіктің қамтамасыз етілу және басқа да құқықтарын қоса алғанда, Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық актілерінде бекітілген әлеуметтік-экономикалық және жеке басының құқықтары мен бостандықтарына толығымен ие болады деп бекітілді.

Мүгедектігі бар адамдарды медициналық және әлеуметтік абилитациялау және оңалту субъектілері мен шаралары, оларды қажетті тауарлармен және көрсетілетін қызметтермен жергілікті атқарушы органдардың кепілдік берілген сома шегінде олардың құнын өтеу шарттарымен әлеуметтік көрсетілетін қызметтер порталы арқылы қамтамасыз ету тәртібі заңнамалық тұрғыдан регламенттелді (2, 3-параграфтар). Мүгедектігі бар адамдардың мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар; еңбекке жарамдылығынан айырылу жағдайы бойынша әлеуметтік төлем; мүгедектігі бар баланы тәрбиелеушіге және күтім жасайтын адамға берілетін жәрдемақылар түрінде әлеуметтік қорғалу құқығы бекітілді (4 – 8-параграфтар). Медициналық-әлеуметтік сараптаманың тәуелсіз сарапшылары институты енгізіліп отыр. Жүріп-тұруы қиын бірінші топтағы мүгедектігі бар адамдарға қызметтер көрсететін жеке көмекшілер міндетті әлеуметтік және медициналық сақтандырумен қамтамасыз етіледі. Сотталған адам қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде бірінші топтағы мүгедектігі бар бір адамға жәрдемақы ала отырып, күтім жасай алады.

Конституциялық кепілдіктер негізге алына отырып, Кодексте жан басына шаққандағы орташа кірісі кедейлік шегінен аспайтын (атаулы әлеуметтік көмек), асыраушысынан айырылған, жетім, баспанасыз болуына, бас бостандығынан айыру орындарынан босатылуына байланысты және өзге де негіздер бойынша арнаулы әлеуметтік көрсетілетін қызметтерге мұқтаж адамдарды әлеуметтік қорғау шараларының кешені көзделеді (11, 12, 16-тараулар). Жан басына шаққандағы қаржыландыру тетігі енгізіліп отыр. 2025 жылдан бастап Қазақстан Республикасы бойынша кедейлік шегінің мөлшерін уәкілетті мемлекеттік орган халықтың медиандық кірісі негізінде айқындайтын болады.

Кодекстің "Халықты жұмыспен қамту" деген 10-тарауында әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кəсіп түрін еркін таңдауға, жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға конституциялық құқықтарын (Негізгі Заңның 24-бабының 1 және 2-тармақтары) іске асырудың құқықтық тетіктері қамтылады. Бұларға жергілікті атқарушы органдардың жұмыс орындарына квота беруі, жалақыны субсидиялау, мүгедектігі бар адамдарды жұмысқа орналастыру үшін арнаулы жұмыс орындарын ашу, кәсіптік оқыту, кәсіпкерлік бастамаға жәрдемдесу, жұмыс күшінің мобильділігін арттыру үшін ерікті қоныс аудару, жұмысынан айырылу жағдайы бойынша әлеуметтік төлем тағайындау, жұмыспен қамтудың платформалық және басқа да икемді нысандарын енгізу, Еңбек ресурстарын дамыту орталығының, еңбек мобильділігі орталықтарының, мансап орталықтарының, жұмыспен қамтудың жекеше агенттіктерінің қызметі, Электрондық еңбек биржасын пайдалану және басқалар кіреді.

Конституцияның 17-бабының 2-тармағына сәйкес ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды. Кодексте көзделген ұлттық алдын алу тетігі осы конституциялық ережелерді сақтау құралдарының бірі болып табылады, оның қатысушыларына арнаулы әлеуметтік көрсетілетін қызметтерді ұсынатын субъектілерге және өзге де ұйымдарға бару құқығы беріледі (12-тараудың 4-параграфы).

Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына конституциялық құқығы (Негізгі Заңның 18-бабының 1-тармағы) Кодекстің зейнетақы жинақтарының, шартты зейнетақы шоттарының құпиясы, адамның денсаулық жағдайы, әлеуметтік жұмыскерлердің кәсіптік құпиясы туралы мәліметтердің және басқалардың құпиялылығы мәселелерін реттейтін ережелерімен қамтамасыз етіледі (Кодекстің 55, 56-баптары, 64-бабының 2-тармағы, 65-бабы 4-тармағының 4) тармақшасы және өзге де баптары).

Осылайша, Конституциялық Сот Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп есептейді.

3. "Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы, "Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заңдары Кодекспен өзара байланысты және одан туындайтын немесе онымен мәні бойынша байланысты түзетулер Қазақстан Республикасының заңдарына енгізіліп отыр.

Конституциялық Сот аталған ілеспе заңнамалық актілер шеңберінде қабылданған, қолданыстағы конституциялық және өзге де заңдарға өзгерістер мен толықтырулар Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексімен енгізілген жаңа құқықтық реттеуге негізделеді және Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп есептейді.

Қаралып отырған заңнамалық актілердің жобалары Парламент Мәжілісіне Конституцияның 61-бабының 1-тармағына сәйкес Үкіметті заң шығару бастамасы тәртібімен енгізілді және оны Парламент белгіленген конституциялық рәсімдерді сақтай отырып қабылдады (Негізгі Заңның 55-бабының 5) тармақшасы, 61-бабының 3-тармағы, 62-бабының 1, 4 және 6-тармақтары).

4. Конституциялық Сот Кодекстің конституциялылығын тани отырып, оның жекелеген кемшіліктеріне назар аудару қажет, олар құқықтық нормаларды әртүрлі түсінуге және соның салдарынан қолданысқа енгізілгеннен кейін оларды тиісінше қолданбауға алып келуі мүмкін деп пайымдайды.

4.1. Кодексте: "Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзгеше қағидалар белгіленсе, онда халықаралық шартты қолдану үшін Қазақстан Республикасының заңын шығару талап етілетіннен басқа жағдайларда, халықаралық шарттың қағидалары қолданылады" деп бекітілген. Бұл ретте Конституцияның 4-бабының 3-тармағында 2017 жылғы конституциялық реформадан кейін өзге норма қамтылады: "Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады. Қазақстан қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттардың Қазақстан Республикасының аумағында қолданылу тәртібі мен талаптары Республиканың заңнамасында айқындалады".

4.2. Кодекстің 11-бабында Үкіметтің құзыреті айқындалған. Бұл ретте оның өкілеттігі түпкілікті бекітілген, бұл Конституцияның 66-бабының 10) тармақшасынан туындамайды, оған сәйкес Үкімет өзіне Конституциямен, заңдармен және Президент актілерімен жүктелген өзге де функцияларды орындайды.

Кодекстің 12-бабының 2) тармақшасына сәйкес уәкілетті мемлекеттік орган "халықты әлеуметтік қорғау және жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясатты қалыптастырады және іске асырады, сондай-ақ оның жүзеге асырылуын ұйымдастырады".

Аталған функция Үкіметтің "мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады; Республика Президентiнің келісімімен мемлекеттік бағдарламаларды бекітеді, сондай-ақ олардың орындалуын қамтамасыз етеді" (Негізгі Заңның 66-бабының 1) тармақшасы) деген конституциялық өкілеттіктерімен үндеседі.

Кодекстің көрсетілген ережелерін Конституциялық Соттың 2023 жылғы 8 сәуірдегі № 7 нормативтік қаулысында берілген құқықтық ұстанымдарымен үйлестірген жөн.

4.3. Кодекстің 4-бабының ережелерінің Негізгі Заңның 14-бабы 2-тармағымен айырмасы бар: "Әркім әлеуметтік қорғау саласында өз құқықтары мен бостандықтарын іске асыруда кез келген түрдегі кемсітушілікті болдырмайтын тең мүмкіндіктерге ие. Нәсіліне, жынысына, тіліне, дініне, нанымына, тұрғылықты жеріне, жасына, денсаулық жағдайына, оның ішінде мүгедектігі бойынша немесе өзге де мән жайлар бойынша кез келген шектеу кемсітушілік болып табылады және оған тыйым салынады".

Конституцияның 14-бабының 2-тармағында тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды деп бекітілген.

Бұдан басқа, Кодекстен әлеуметтік құқықтарды кез келген шектеу кемсітушілік болып табылады деп түсінуге болады, алайда Конституция конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатында 39-бапқа сәйкес заңмен шектеулер енгізуді жоққа шығармайды.

4.4. Кодекстің 9-бабының 2-тармағында адамдардың әлеуметтік саладағы құқықтары Қазақстан Республикасының Конституциясына, осы Кодекске және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес іске асырылады деп айқындалған.

Бұл ретте Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау туралы заңнамасына өзге нормативтік құқықтық актілер де жатқызылған, сондай-ақ Республика ратификациялаған халықаралық шарттың қағидаларын қолдану көзделген (Кодекстің 2-бабы), бұл Конституцияның 4-бабының 1 және 3-тармақтарынан туындайды.

Бұдан басқа, Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттер атқарады (Конституцияның 12-бабының 4-тармағы).

Осы ережелерді негізге алсақ, Кодекстің 9-бабының 2-тармағы өзге де нормативтік құқықтық актілерді және ратификацияланған халықаралық шарттарды алып тастап, азаматтардың әлеуметтік құқықтарын қорғау саласындағы қолданыстағы құқық құрамын негізсіз тарылтады.

4.5. Кодекстің 125-бабында учаскелік комиссияның өтініш берушіге атаулы әлеуметтік көмек көрсету қажеттілігі жоқ екендігі туралы қорытынды шығаруы үшін негіздер санамаланған. Бұл ретте мұндай қорытынды шығару үшін қосымша негіздерді жергілікті атқарушы орган жергілікті өкілді органның келісімі бойынша белгілейді деп бекітілген.

Учаскелік комиссияның теріс қорытындысы адамның атаулы әлеуметтік көмек алуын болғызбайды, азаматтардың құқық субъектілігін, құқықтары мен бостандықтарын қозғайды, осыған байланысты мұндай акт шығару үшін негіздер заңда көзделуге тиіс.

4.6. Кодекстің 234-бабының 4-тармағында қайтыс болған адамның отбасы мүшелері, егер олар оның толық асырауында болған болса немесе одан өздері үшін тіршілік етуінің тұрақты және негізгі қаражат көзі болған көмекті алып тұрған болса, оның асырауында болған деп есептеледі деп белгіленген.

Аталған нормада тіршілік етуінің тұрақты негізгі қаражат көзінен айырылған адамдарды материалдық қолдау туралы әңгіме болып отыр. Алайда, Кодексте асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мен әлеуметтік төлемдердің мөлшерін (236-баптың 2 және 3-тармақтары, 240-баптың 2-тармағы) айқындау кезінде осы жәрдемақылар мен төлемдерге құқығы бар адамдардың санына қарай осы төлемдер мөлшерінің (жәрдемақы мөлшерінің азайтылуын тікелей көрсетумен де, енгізіліп отырған кірісті алмастыру коэффициенттері мен асырауындағы адамдар санына азайтылуымен де) кері тәуелділігі белгіленген – асырауындағы адамдар көп болған сайын әрбір алушы аз алады. Бұл ретте аталған жәрдемақылар мен төлемдердің барлығының мөлшері ең төмен күнкөріс деңгейінен төмен болады.

Жәрдемақылар мен төлемдер әртүрлі жағдайларда сол бір немесе түрлі адамдарға төленуі мүмкін. Осылайша жаңа заңнамада асыраушысынан айырылған адамдардың аз және көп тобының, адам санына қарай түрлі отбасылардың заң алдында кемсітушілік және теңсіздік фактісі анық көрініп тұр. Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша көрсетілген әлеуметтік төлемдердің мөлшерін осылай саралау мемлекеттің әлеуметтік саладағы конституциялық міндеттемелері тұрғысынан онша орынды емес болып табылады. Ең төмен күнкөріс деңгейі бір адамға шаққандағы ең төмен ақшалай кіріс ретінде шамасы бойынша ең төмен тұтыну себетінің құнына тең (Кодекстің 1-бабы 1-тармағының 38) тармақшасы). Адамның тұрмыс-тіршілігін қамтамасыз ету үшін қажетті тамақ өнімдерінің, тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің ең аз жинағы адамның өмір сүруге табиғи құқығынан (Конституцияның 15-бабы) туындайды және мемлекет әрбір азаматқа оны қамтамасыз ету үшін бар күш-жігерін салуға тиіс.

4.7. Кодекстің қабылдануына байланысты күші жойылуға жататын заңнамалық актілердің көптеген ережелері Кодекске ауыстырылған. Бұл ретте олардың конституциялық-құқықтық негізділігі тұрғысынан оларға кешенді талдау жүргізілмеген.

Олардың қатарында Кодекстің 207-бабы 3-тармағының нормасы бар, оған сәйкес 5 және одан көп бала туған (асырап алған) әйелдердің оларды сегіз жасқа дейін тәрбиелеген кезде ғана 53 жасқа толғанда жасына байланысты зейнетақы төлемдерін алуға құқығы болады. Мұнда әйел баланы әлдеқайда кексе жасында (45 жастан кейін) туатын және тиісінше, 53 жасында кіші балалары сегіз жасқа толмайтын қазіргі заманғы ақиқат ескерілмеген. Бұдан басқа, бала көрсетілген жасқа толмай қайтыс болу жағдайы назарға алынбаған.

Конституциялық Сот Кодексте жазылған құқықтық тетіктердің конституциялық-құқықтық қисындылығы ол қолданысқа енгізілгеннен кейін құқық қолдану практикасын қалыптастыру барысында айқындалатын болады деп ойлайды. Экономиканың дамуына қарай, азаматтарды әлеуметтік қорғаудың бірқатар мәселелері мемлекеттің ең қымбат қазынасына сәйкес келетін мазмұнмен толықтыруды талап етеді, адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазына болып табылады (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы).

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 2-тармағының 1) тармақшасын, 55 – 58, 62, 64-баптарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. 2023 жылғы 16 наурызда Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдаған және 2023 жылғы 24 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің қол қоюына ұсынылған Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексі, "Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы, "Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексі қолданысқа енгізілгенге дейін Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасының Әлеуметтік кодексіне және басқа да заңдарға Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда қамтылатын құқықтық ұстанымдарына сәйкес түзетулер көзделетін заң жобасын енгізуге бастама жасау ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан Социального кодекса Республики Казахстан, Конституционного закона Республики Казахстан "О внесении изменений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан", законов Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам социального обеспечения

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф. с участием представителей:

Сената Парламента Республики Казахстан – депутата Сената Парламента Калтаевой Л.М.,

Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан – первого вице-Министра Сарбасова А.А. и вице-Министра Сагиндыковой Н.Е.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-Министра Мукановой А.К.,

Министерства национальной экономики Республики Казахстан – Директора Департамента социальной политики и развития государственных органов Жанназаровой Н.А.

рассмотрел в открытом заседании обращение Президента Республики Казахстан Токаева К.К. о проверке на предмет соответствия Конституции Республики Казахстан Социального кодекса Республики Казахстан, Конституционного закона Республики Казахстан "О внесении изменений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан", законов Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам социального обеспечения".

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан Нурмуханова Б.М., изучив материалы конституционного производства, проанализировав законодательство Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

Социальный кодекс Республики Казахстан (далее – Кодекс), Конституционный закон Республики Казахстан "О внесении изменений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан", законы Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам социального обеспечения" приняты Парламентом Республики 16 марта 2023 года в соответствии с подпунктом 5) статьи 55 Конституции Республики Казахстан и представлены на подпись Главе государства 24 марта 2023 года.

В соответствии с подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции и подпунктом 1) пункта 2 статьи 23 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан" Президент Республики Казахстан направил в Конституционный Суд обращение о рассмотрении названных законодательных актов на предмет их соответствия Конституции Республики Казахстан.

При проверке конституционности указанных законодательных актов Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Согласно пункту 1 статьи 1 Конституции Республика Казахстан утверждает себя социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы. Данные положения Раздела I "Общие положения", закрепляющего основы конституционного строя и другие основополагающие принципы, предполагают, что Казахстан намерен развиваться как государство, которое берет на себя обязательство создавать условия для достойной жизни своим гражданам и свободного развития личности, адекватные возможностям государства (нормативные постановления Конституционного Совета от 20 апреля 2004 года № 3, от 21 января 2020 года № 1 и другие).

Социальный характер государства проявляется в реализации ряда прав и свобод человека и гражданина, закрепленных в Основном Законе (статьи 24, 27, 28, 29 и другие).

Конституция наделяет законодателя возможностью адекватного правового реагирования на возникающие вызовы особо охраняемым интересам и ценностям государства и общества (нормативное постановление Конституционного Совета от 23 августа 2005 года № 6).

В этой связи инициирование Кодекса обусловлено введением новой модели государственной социальной политики, направленной на дальнейшее повышение уровня благополучия граждан и обеспечение социальной справедливости как главного приоритета государства. Посредством его принятия обеспечивается более высокий уровень, целостность и системность правового регулирования на основе кодификации действующего законодательства в этой сфере, внедрение дополнительных гарантий осуществления социально-экономических прав, усиление мер государственной поддержки, с расширением цифровых инструментов при оказании соответствующих государственных услуг и переходом от заявительной к выявительной форме и проактивному формату их предоставления.

Все эти новеллы направлены на модернизацию системы социальной защиты населения в рамках проводимых в стране реформ. Кодификация разрозненного законодательства в социальной сфере является важным шагом в развитии ее правового регулирования.

2. Общая часть Кодекса предваряется нормами, устанавливающими принципы государственной политики в сфере социальной защиты, к которым отнесены: равноправие и недопустимость ограничения прав человека и гражданина в сфере социальной защиты; превентивность; адресность, доступность и дифференцированный подход; солидарность и коллективная ответственность государства, работодателей и граждан в системе социального обеспечения; прозрачность и справедливость использования экономических ресурсов, а также соразмерность задачам государственной политики в сфере социальной защиты (статьи 3–8).

Они согласуются с конституционными положениями о равенстве всех перед законом и судом, недопустимости дискриминации (статья 14 Конституции), стимулируют развитие в обществе социального партнерства и позволяют производить дифференциацию прав граждан по социально оправданным критериям.

Кодекс регламентирует компетенцию государственных органов и иных организаций и определяет правовое положение субъектов в сфере социальной защиты населения (главы 3–8).

Особенная часть Кодекса, структурно объединяющая три раздела, посвящена направлениям социальной защиты населения, социальным отчислениям, пенсионным взносам, вопросам ответственности и государственного контроля в сфере социальной защиты.

Согласно Конституции брак и семья, материнство, отцовство и детство находятся под защитой государства (пункт 1 статьи 27).

Данные конституционные положения закладывают социально-экономические и политико-правовые начала комплексной системы защиты детства, как незыблемой конституционной ценности, для последующего закрепления и регулирования в отраслевом законодательстве особого правового статуса детей, их прав и свобод, гарантий их реализации. Конституционные цели социальной политики Республики Казахстан взаимосвязаны, носят комплексный характер и направлены на создание условий, гарантирующих полноценное физическое, нравственное, духовное и психическое развитие детей, в том числе путем государственной поддержки семьи, материнства и детства (нормативные постановления Конституционного Совета от 18 мая 2015 года № 3 и от 10 апреля 2018 года № 3).

В развитие указанных конституционных принципов приняты нормы главы 9, регулирующей вопросы социальной защиты лиц (семей), имеющих детей. Они определяют виды социальной защиты таких категорий лиц, порядок назначения и осуществления соответствующих выплат и пособий. Данные услуги могут оказываться в проактивном формате с использованием Цифровой карты семьи, которая позволяет формировать и сегментировать списки семей (лиц) по уровню их социального благополучия. Исходя из реальных социально-экономических возможностей государства предполагается увеличение размеров и сроков осуществления некоторых социальных выплат. Законодательно закреплен статус награжденной матери и дифференцированы размеры пособий для лиц, награжденных подвесками "Күміс алқа", "Алтын алқа" или получивших ранее звание "Мать-героиня", награжденных орденами "Материнская слава" I и II степени.

Конституция Республики Казахстан гарантирует гражданину минимальный размер заработной платы и пенсии, социальное обеспечение по возрасту, в случае болезни, инвалидности, потери кормильца и по иным законным основаниям.

Выполняя свои конституционные обязательства, государство усиливает систему правовых и иных мер для обеспечения социальных прав граждан.

Так, положения, регламентирующие правовые и социальные основы пенсионного обеспечения граждан в Республике Казахстан, участие государственных органов, физических и юридических лиц в реализации их конституционного права на пенсионное обеспечение закреплены в главе 15 Кодекса.

Правом на пенсионное обеспечение наделены граждане Республики Казахстан, а также иностранцы и лица без гражданства, постоянно проживающие на территории Республики Казахстан, если иное не предусмотрено законами Республики Казахстан и международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан. Они имеют право на пенсионное обеспечение в виде: государственной базовой пенсионной выплаты; пенсионных выплат по возрасту; пенсионных выплат за выслугу лет; пенсионных выплат из единого накопительного пенсионного фонда; пенсионных выплат из добровольного накопительного пенсионного фонда; страховых выплат из страховых организаций по договорам пенсионного аннуитета (статья 196).

Такой подход согласуется с пунктом 4 статьи 12 Конституции, согласно которому иностранцы и лица без гражданства пользуются в Республике правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан, если иное не предусмотрено Конституцией, законами и международными договорами.

Правовые механизмы реализации конституционного права на пенсию предполагают осуществление пенсионных выплат как за счет бюджетных средств, так и за счет обязательных пенсионных взносов, обязательных профессиональных пенсионных взносов, обязательных пенсионных взносов работодателя, добровольных пенсионных взносов, с установлением порядка их уплаты (статьи 220–223, глава 19). С этой целью расширены основания использования пенсионных накоплений и урегулированы правовое положение, порядок образования и деятельности Единого накопительного пенсионного фонда и добровольного накопительного пенсионного фонда (главы 5–7). Предполагается доведение минимального размера государственной базовой пенсионной выплаты до 70 процентов, а максимального размера – до 120 процентов от величины прожиточного минимума (статья 206). Увеличен максимальный размер дохода для исчисления пенсионных выплат по возрасту (пункт 2 статьи 211).

В пункте 1 статьи 207 Кодекса предусмотрено поэтапное повышение пенсионного возраста женщин до 63 лет, с его фиксацией на уровне 61 года до 2028 года. При этом сохраняется право выхода на пенсию и в более раннем возрасте при наличии соответствующих условий (пункты 2 и 3).

Нормативным постановлением Конституционного Совета от 11 июля 1996 года № 3/1 отмечалось, что "… ни пенсионный возраст, ни минимальный размер пенсии в Конституции не установлены, следовательно, эти показатели вправе регламентироваться законами Республики Казахстан и их изменение не противоречит Конституции…". Данная правовая позиция сохраняет свое значение и в настоящее время.

В главе 13 Кодекса нашли отражение нормы, предусматривающие меры государственной поддержки лиц с инвалидностью. Они направлены на проявление особой заботы о лицах, которые нуждаются в повышенном внимании в силу нарушений функций организма, минимизацию их последствий, создание равных возможностей и условий для интеграции в общество, что вытекает из пункта 1 статьи 28 Конституции.

С этой целью в статье 154 Кодекса закреплено, что лица с инвалидностью в Республике Казахстан обладают всей полнотой социально-экономических и личных прав и свобод, закрепленных Конституцией Республики Казахстан, другими законодательными актами Республики Казахстан, включая права на социальную защиту, обеспечение условий для получения дошкольного воспитания и обучения, образования, гарантированные объемы бесплатной медицинской помощи, специальных социальных услуг, обеспечение доступа к объектам инфраструктуры, информатизации, к транспорту, информации, зрелищным культурно-массовым мероприятиям, спортивным соревнованиям и государственным услугам и другие.

Законодательно регламентированы субъекты и меры медицинской и социальной абилитации и реабилитации лиц с инвалидностью, порядок их обеспечения необходимыми товарами и услугами через портал социальных услуг на условиях возмещения местными исполнительными органами стоимости в пределах гарантированной суммы (параграфы 2, 3). Закреплено право лиц с инвалидностью на социальную защиту в виде государственных социальных пособий по инвалидности; социальной выплаты по случаю утраты трудоспособности; пособий воспитывающему ребенка с инвалидностью и лицу, осуществляющему уход (параграфы 4–8). Внедряется институт независимых экспертов медико-социальной экспертизы. Индивидуальные помощники, оказывающие услуги лицам с инвалидностью первой группы, имеющим затруднения в передвижении, обеспечиваются обязательным социальным и медицинским страхованием. В учреждениях уголовно-исполнительной системы осужденное лицо может осуществлять уход за одним лицом с инвалидностью первой группы с получением пособия.

Исходя из конституционных гарантий, Кодекс предусматривает комплекс мер социальной защиты лиц со среднедушевым доходом, не превышающим черты бедности (адресная социальная помощь), потерявших кормильца, нуждающихся в специальных социальных услугах в связи с сиротством, бездомностью, освобождением из мест лишения свободы и по иным основаниям (главы 11, 12, 16). Вводится механизм подушевого финансирования. С 2025 года размер черты бедности по Республике Казахстан будет определяться уполномоченным государственным органом на основе медианного дохода населения.

Глава 10 Кодекса "Занятость населения" содержит правовые механизмы реализации конституционных прав каждого на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии, социальную защиту от безработицы (пункты 1 и 2 статьи 24 Основного Закона). Они включают квотирование рабочих мест местными исполнительными органами, субсидирование заработной платы, создание специальных рабочих мест для трудоустройства лиц с инвалидностью, профессиональное обучение, содействие предпринимательской инициативе, добровольному переселению для повышения мобильности рабочей силы, назначение социальной выплаты по случаю потери работы, введение платформенной и других гибких форм занятости, деятельность Центра развития трудовых ресурсов, центров трудовой мобильности, карьерных центров, частных агентств занятости, использование Электронной биржи труда и другие.

В соответствии с пунктом 2 статьи 17 Конституции никто не должен подвергаться пыткам, насилию, другому жестокому или унижающему человеческое достоинство обращению или наказанию. Одним из инструментов соблюдения данных конституционных положений является предусмотренный Кодексом национальный превентивный механизм, участники которого наделены правом посещения субъектов, предоставляющих специальные социальные услуги, и иные организации (параграф 4 главы 12).

Конституционное право каждого на неприкосновенность частной жизни, личную и семейную тайну, защиту своей чести и достоинства (пункт 1 статьи 18 Основного Закона) обеспечивается положениями Кодекса, регулирующими вопросы тайны пенсионных накоплений, условных пенсионных счетов, конфиденциальности сведений о состоянии здоровья лица, профессиональной тайны социальных работников и другие (статьи 55, 56, пункт 2 статьи 64, подпункт 4) пункта 4 статьи 65 и иные статьи Кодекса).

Таким образом, Конституционный Суд считает, что Социальный кодекс Республики Казахстан соответствует Конституции Республики Казахстан.

3. Конституционный закон Республики Казахстан "О внесении изменений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан" и законы Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам социального обеспечения" взаимосвязаны с Кодексом и вносят вытекающие из него или предметно связанные с ним поправки в законы Республики Казахстан.

Конституционный Суд считает, что изменения и дополнения в действующие конституционные и иные законы, принятые в рамках названных сопутствующих законодательных актов, основаны на новом правовом регулировании, введенном Социальным кодексом Республики Казахстан, и соответствуют Конституции Республики Казахстан.

Проекты рассматриваемых законодательных актов были внесены в Мажилис Парламента согласно пункту 1 статьи 61 Конституции в порядке законодательной инициативы Правительства и приняты Парламентом с соблюдением установленных конституционных процедур (подпункт 5) статьи 55, пункт 3 статьи 61, пункты 1, 4 и 6 статьи 62 Основного Закона).

4. Признавая конституционность Кодекса, Конституционный Суд полагает необходимым обратить внимание на отдельные его недостатки, которые могут привести к неоднозначному пониманию правовых норм и, как следствие, ненадлежащему их применению после введения в действие.

4.1. В Кодексе закреплено: "Если международным договором, ратифицированным Республикой Казахстан, установлены иные правила, чем те, которые содержатся в настоящем Кодексе, то применяются правила международного договора, кроме случаев, когда из международного договора следует, что для его применения требуется издание закона Республики Казахстан". При этом в пункте 3 статьи 4 Конституции после конституционной реформы 2017 года содержится иная норма: "Международные договоры, ратифицированные Республикой, имеют приоритет перед ее законами. Порядок и условия действия на территории Республики Казахстан международных договоров, участником которых является Казахстан, определяются законодательством Республики".

4.2. В статье 11 Кодекса определена компетенция Правительства. При этом его полномочия закреплены исчерпывающе, что не вытекает из подпункта 10) статьи 66 Конституции, в соответствии с которым Правительство выполняет иные функции, возложенные на него Конституцией, законами и актами Президента.

Согласно подпункту 2) статьи 12 Кодекса уполномоченный государственный орган "формирует и реализует государственную политику в сфере социальной защиты и занятости населения, а также организует ее осуществление".

Данная функция перекликается с конституционными полномочиями Правительства, которое "разрабатывает основные направления социально-экономической политики государства, его обороноспособности, безопасности, обеспечения общественного порядка и организует их осуществление; по согласованию с Президентом Республики утверждает государственные программы, а также обеспечивает их исполнение" (подпункт 1) статьи 66 Основного Закона).

Указанные положения Кодекса следует гармонизировать с правовыми позициями Конституционного Суда, выраженными в его нормативном постановлении от 8 апреля 2023 года № 7.

4.3. Положения статьи 4 Кодекса расходятся с пунктом 2 статьи 14 Основного Закона: "Каждый имеет равные возможности в реализации своих прав и свобод в сфере социальной защиты, исключающие дискриминацию любого рода. Любое ограничение по признаку расы, пола, языка, религии, убеждений, места жительства, возраста, состояния здоровья, в том числе инвалидности, или по иным обстоятельствам является дискриминацией и запрещается".

В пункте 2 статьи 14 Конституции закреплено, что никто не может подвергаться какой-либо дискриминации по мотивам происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или по любым иным обстоятельствам.

Кроме того, из Кодекса следует, что любое ограничение социальных прав является дискриминацией, хотя Конституция не исключает введение законом ограничений в соответствии со статьей 39 в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения.

4.4. В пункте 2 статьи 9 Кодекса определено, что права лиц в социальной сфере реализуются в соответствии с Конституцией Республики Казахстан, настоящим Кодексом и законами Республики Казахстан.

При этом к законодательству Республики Казахстан о социальной защите отнесены и иные нормативные правовые акты, а также предусмотрено применение правил международного договора, ратифицированного Республикой (статья 2 Кодекса), что вытекает из пунктов 1 и 3 статьи 4 Конституции.

Кроме того, иностранцы и лица без гражданства пользуются в Республике правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан, если иное не предусмотрено Конституцией, законами и международными договорами (пункт 4 статьи 12 Конституции).

Исходя из этих положений, пункт 2 статьи 9 Кодекса необоснованно сужает состав действующего права в сфере защиты социальных прав граждан, исключая из него иные нормативные правовые акты и ратифицированные международные договоры.

4.5. В статье 125 Кодекса перечислены основания для вынесения участковой комиссией заключения об отсутствии необходимости предоставления адресной социальной помощи заявителю. При этом закреплено, что дополнительные основания для вынесения такого заключения устанавливаются местным исполнительным органом по согласованию с местным представительным органом.

Отрицательное заключение участковой комиссии исключает получение лицом адресной социальной помощи, затрагивает правосубъектность, права и свободы граждан, в связи с чем основания для вынесения такого акта должны быть предусмотрены в законе.

4.6. В пункте 4 статьи 234 Кодекса установлено, что члены семьи умершего считаются состоявшими на его иждивении, если они находились на его полном содержании или получали от него помощь, которая была для них постоянным и основным источником средств к существованию.

В данной норме речь идет о материальной поддержке лиц, потерявших постоянный основной источник средств к существованию. Однако в Кодексе при определении размеров государственных социальных пособий и социальной выплаты по случаю потери кормильца (пункты 2 и 3 статьи 236, пункт 2 статьи 240) установлена обратная зависимость размера этих выплат (как прямым указанием уменьшения размера пособия, так и вводимыми уменьшающимися коэффициентами замещения дохода и количества иждивенцев) от количества лиц, имеющих право на эти пособия и выплаты – чем больше иждивенцев, тем каждый получает меньше. При этом все размеры данных пособий и выплат ниже прожиточного минимума.

Пособия и выплаты могут выплачиваться одним и тем же или разным лицам в различных ситуациях. Тем самым налицо факт закладываемой в новое законодательство дискриминации и неравенства перед законом меньших и больших групп лиц, разных по размеру семей, потерявших кормильца. Такая дифференциация размеров указанных социальных выплат по случаю потери кормильца является не оправданной с точки зрения конституционных обязательств государства в социальной сфере. Прожиточный минимум как минимальный денежный доход на одного человека равен по величине стоимости минимальной потребительской корзины (подпункт 38) пункта 1 статьи 1 Кодекса). Минимальный набор продуктов питания, товаров и услуг, необходимых для обеспечения жизнедеятельности человека, вытекает из естественного права человека на жизнь (статья 15 Конституции) и государство должно приложить максимум усилий для его обеспечения каждому гражданину.

4.7. В Кодекс перенесены многие положения законодательных актов, которые подлежат утратившими силу в связи с его принятием. При этом они не были подвергнуты комплексному анализу на предмет их конституционно-правовой обоснованности.

В их числе норма пункта 3 статьи 207 Кодекса, согласно которой женщины, родившие (усыновившие, удочерившие) 5 и более детей, имеют право на пенсионные выплаты по возрасту по достижении 53 лет только при условии их воспитания до восьмилетнего возраста. В ней не учтены современные реалии, когда женщина может родить ребенка и в более позднем возрасте (после 45 лет) и, соответственно, к 53 годам младшие дети могут и не достичь восьмилетнего возраста. Кроме того, во внимание не приняты случаи наступления смерти ребенка до достижения им указанного возраста.

Конституционный Суд полагает, что конституционно-правовая состоятельность заложенных в Кодексе правовых механизмов будет определяться после его введения в действие в ходе формирования правоприменительной практики. По мере развития экономики ряд вопросов социальной защиты граждан потребует наполнения содержанием, соответствующим высшим ценностям государства, какими являются человек, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции).

На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 2 статьи 23, статьями 55–58, 62, 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать Социальный кодекс Республики Казахстан, Конституционный закон Республики Казахстан "О внесении изменений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан", законы Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам социального обеспечения", принятые Парламентом Республики Казахстан 16 марта 2023 года и представленные на подпись Президенту Республики Казахстан 24 марта 2023 года, соответствующими Конституции Республики Казахстан.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан до введения в действие Социального кодекса Республики Казахстан инициировать внесение в Мажилис Парламента Республики Казахстан проекта закона, предусматривающего поправки в Социальный кодекс Республики Казахстан и другие законы, в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, содержащимися в настоящем нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан