ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 80-бабы екінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусина, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі А.М. Ауғанбаевтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің өкілі – Тергеу департаменті басқармасының бастығы И.В. Осиповтың,

Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің өкілі – Сотқа дейінгі тергеп-тексеру қызметі басшысының орынбасары А.К. Мұратовтың,

Қазақстан Республикасы Қаржылық мониторинг агенттігінің өкілі – Тергеу департаменті басшысының орынбасары К. Бағбанұлының,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Заң департаментінің директоры Қ.С. Дүйсембековтің,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – төрағаның орынбасары И.О. Вранчевтің қатысуымен,

өзінің ашық отырысында А.М. Ауғанбаевтың 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 80-бабы екінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.Т. Жақыпбаевтың хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының заңнамасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ҚПК-нің 80-бабы екінші бөлігінің Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 1-тармағына және 83-бабының 2-тармағына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен және ұсынылған материалдардан қылмыстық қудалау кезінде айыптаушы тараптың дәлел ретінде арасында прокуратураның жұмыс істеп жүрген қызметкерлері болған мамандардың қорытындысын пайдаланғанын түсінуге болады.

Бірінші сатыдағы сот мамандардың аталған қорытындысын жол берілмейтін дәлел деп танып, ақтау үкімін шығарған. Кейіннен апелляциялық сатыдағы сот ақтау үкімнің күшін жойып, өтініш субъектісін оған тағылған қылмысты жасауда кінәлі деп таныған.

Өтініш субъектісі Қазақстан Республикасының құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органы уәкілетті бөлімшесінің қызметкерін зерттеу жүргізу және қорытынды беру үшін маман ретінде тартуға мүмкіндік беретін ҚПК-нің 80-бабының екінші бөлігі Конституциясына сәйкес келмейді деп ойлайды.

ҚПК-нің қаралып отырған нормасының конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. ҚПК-нің 80-бабының екінші бөлігіне сәйкес Қазақстан Республикасының құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органы уәкілетті бөлімшесінің қызметкері зерттеу жүргізу және қорытынды беру үшін маман ретінде тартылуы мүмкін. Аталған қызметкер қылмыстық процес қатысушыларына өзінің арнайы құзыретіне кіретін мәселелерді түсіндіру, сондай-ақ ғылыми-техникалық құралдарды қолдану жолымен дәлелдемелерді жинауға, зерттеу мен бағалауға жәрдем көрсету үшін қажетті арнайы білімі бар, іске мүдделі емес адам болуға тиіс (ҚПК 80-бабының бірінші бөлігі).

ҚПК-нің 92-бабының бірінші бөлігінде маман, егер ол осы iске жеке, тiкелей немесе жанама түрде мүдделi деп санауға негiз болатын мән-жайлар болса, сондай-ақ осы қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге анықтаушы, тергеушi, прокурор ретiнде қатысса, қылмыстық iс бойынша iс жүргiзуге қатыса алмайды деп көрсетіледі.

Маманды тарту үшін оның арнайы білімі мен құзыретінің болуы маңызды. ҚПК-нің 117-бабының үшінші бөлігіне сәйкес оның қорытындысында сонымен қатар білімі, мамандығы, мамандығы бойынша жұмыс өтілі, ғылыми дәрежесі және ғылыми атағы туралы мәліметтер көрсетілуге тиіс.

Маман дәлелдемелердi жинауға, зерттеу мен бағалауға жәрдем көрсету үшiн арнайы бiлiмiн, дағдысын және ғылыми-техникалық құралдарды пайдалана отырып, тергеу әрекеттерiн жүргiзу мен сот талқылауына қатысуға міндетті (ҚПК-нің 80-бабы бесінші бөлігінің 2-тармағы).

ҚПК-нің 80-бабы екінші бөлігінің мазмұнынан маман жұмыс істейтін құқық қорғау органы немесе арнаулы мемлекеттік орган уәкілетті бөлімшесінің функциясына тиісті зерттеулер жүргізу кіруге тиіс деген де шығады.

Ішкі істер органдарында зерттеулер жүргізу функциясы жедел-криминалистика бөлімшелеріне жүктелген. Осындай бөлімше қызметкерінің зерттеу жүргізуі үшін белгілі бір зерттеу түрін және тиісті әдістемені жүргізу құқығына біліктілік куәлігінің болуы негізгі шарт болып табылады.

Басқа құқық қорғау органдары мен арнаулы мемлекеттік органдарда да арнаулы зерттеулерді уәкілетті бөлімше қызметкерлері жүргізеді.

2. Прокуратура мемлекет атынан заңда белгіленген шектерде және нысандарда Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалауды жүзеге асырады, сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді және мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жүзеге асырады.

Республика Прокуратурасы төменгі прокурорларды жоғары тұрған прокурорларға және Республика Бас Прокурорына бағындыра отырып, бірыңғай орталықтандырылған жүйені құрайды. Ол өз өкілеттігін басқа мемлекеттік органдардан, лауазымды адамдардан тәуелсіз жүзеге асырады және Республика Президентіне ғана есеп береді (Конституцияның 83-бабының 1 және 2-тармақтары).

Прокуратура органдарына аталған конституциялық функцияларды жүктеу мемлекеттің ең жоғары құндылықтары ретінде адамды, оның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қорғау, Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықты қамтамасыз ету мақсаттарымен байланысты, бұл Конституцияның 1, 4, 12 және 34-баптарының ережелерімен толық сәйкес келеді.

Негізгі Заңда белгіленген прокуратура органдарының бүкіл жүйесінің біртұтастығы Бас Прокурордың басшылық етуімен Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасы ұйымдастыратын және үйлестіретін олардың өзара байланысты қызметін білдіреді.

Прокурорлардың бағыныстылығы туралы конституциялық ереженің мәнін заң шығарушы "Прокуратура туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының (бұдан әрі – Прокуратура туралы Конституциялық заң) 5-бабының 2-тармағында ашып көрсетеді және бұл төмен тұрған прокуратуралар үшін жоғары тұрған прокурорлардың жұмысты және қызметті ұйымдастыру мәселелері жөніндегі нұсқауларын орындау міндеттілігін, төмен тұрған прокурорлардың қызметтік міндеттерін орындағаны үшін жоғары тұрған прокурорлар алдында жауапты болуын және төмен тұрған прокурорлардың бағыныстылығының өзге де нысандарын қамтиды.

Прокуратура туралы Конституциялық заңның 5-бабы 4-тармағының прокуратура органдары қадағалауды жүзеге асыру кезінде өзге мемлекеттік органдардың функцияларын алмастырмайды деген талабының да принципті маңызы бар.

Заңдарда прокурордың, оның ішінде қылмыстық процестегі өкілеттігін регламенттей отырып, заң шығарушыға құқық қолдану практикасында мүдделер қақтығысының туындау тәуекелін болғызбау үшін прокуратура органдарының конституциялық мақсатын ескеру қажет. Оның өкілеттігін заңнамалық реттеу кезінде прокуратураның өз өкілеттігін тәуелсіз жүзеге асыратыны және оның Республика Президентіне ғана есеп беретіні жөніндегі конституциялық ережеге нұқсан келтіретін нормалардың қабылдануына жол берілмейді. Прокурорға оның қандай да бір мемлекеттік органдарға немесе лауазымды адамдарға, оның ішінде қылмыстық процесті жүргізетін органдарға есеп беруіне алып келетін функциялар жүктелмейді.

Конституцияда айқындалған бірыңғай орталықтандырылған жүйенің төмен тұрған прокурорлардың жоғары тұрған прокурорларға және Республика Бас Прокурорына бағыныстылығымен өзара байланысы прокуратураның конституциялық функциялары мен өкілеттіктерін іске асыруды қандай да бір арнайы білімі бар прокуратура органдарының өзге қызметкерлеріне емес, дәл осы прокурорларға жүктейді.

3. Конституциялық Сот ҚПК-де көзделген Қазақстан Республикасының құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органы уәкілетті бөлімшесінің қызметкерлерін маман ретінде тарту мүмкіндігін мұндай бөлімше қызметкерлерінің арнайы білімі мен құзыреті негізінде зерттеулерді жүзеге асыруы бөлімшенің функционалдық мақсаты болып табылады деп түсінуде Конституция ережелеріне қайшылықтарды көрмейді. Мұндай бөлімшенің қызметі Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалауды, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді және сотта мемлекеттік айыптауға қолдау көрсетуді жүзеге асырумен байланысты болмайды.

ҚПК-нің 80-бабы екінші бөлігінің жеткілікті түрде анық жазылмауы оның ережелерін екіұшты түсіндіру, норманы қолдану шегін кеңейту тәуекелін туғызады, бұл адамның және азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіруге алып келуі ықтимал.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62 – 65-баптарын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 80-бабының екінші бөлігі төмендегідей түсіндірмеде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын:

Қазақстан Республикасының құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органы уәкілетті бөлімшесінің қызметкерін, егер осы қызметкер іске мүдделі емес адам болып табылса, дәлелдемелерді жинауға, зерттеу мен бағалауға жәрдем көрсету үшін қажетті арнайы білімі мен құзыреті болса, маман ретінде тартуға жол беріледі. Мұндай бөлімшенің функционалдық мақсаты Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалауды, сотқа дейінгі тергеп-тексеруді және сотта мемлекеттік айыптауға қолдау көрсетуді жүзеге асырмай, қызметкерлерінің арнайы білімі мен құзыреті негізінде зерттеулер жүргізу болуға тиіс.

2. Соттардың және өзге де құқық қолдану органдарының Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 80-бабының екінші бөлігін өзгеше түсіндіруге негізделген және адам мен азаматтың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіруге алып келген шешімдері орындалуға жатпайды және белгіленген тәртіппен қайта қаралуға тиіс.

3. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, қылмыстық процесте мамандарды тарту рәсімін құқықтық реттеуді жетілдіруге бағытталған заң жобасын енгізсін.

4. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

5. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части второй статьи 80 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Ауғанбаева А.М.,

представителей:

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Комитета национальной безопасности Республики Казахстан – начальника управления Следственного департамента Осипова И.В.,

Агентства Республики Казахстан по противодействию коррупции – заместителя руководителя Службы досудебного расследования Муратова А.К.,

Агентства Республики Казахстан по финансовому мониторингу – заместителя руководителя Следственного департамента Бағбанұлы К.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – директора Юридического департамента Дюсембекова К.С.,

Республиканской коллегии адвокатов – заместителя председателя Вранчева И.О.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Ауғанбаева А.М. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части второй статьи 80 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК).

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан Жакипбаева К.Т., изучив материалы конституционного производства и проанализировав законодательство Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 1 статьи 14 и пункту 2 статьи 83 Конституции Республики Казахстан части второй статьи 80 УПК.

Из обращения и представленных материалов следует, что при уголовном преследовании в качестве доказательства стороной обвинения использовано заключение специалистов, в числе которых были действующие сотрудники прокуратуры.

Суд первой инстанции признал указанное заключение специалистов недопустимым доказательством и вынес оправдательный приговор. В последующем судом апелляционной инстанции оправдательный приговор был отменен и субъект обращения признан виновным в совершении инкриминируемого ему преступления.

По мнению субъекта обращения, часть вторая статьи 80 УПК, позволяющая привлекать в качестве специалиста для проведения исследования и дачи заключения сотрудника уполномоченного подразделения правоохранительного или специального государственного органа Республики Казахстан, не соответствует Конституции.

При проверке конституционности рассматриваемой нормы УПК Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В соответствии с частью второй статьи 80 УПК в качестве специалиста для проведения исследования и дачи заключения может быть привлечен сотрудник уполномоченного подразделения правоохранительного или специального государственного органа Республики Казахстан. Данный сотрудник должен быть не заинтересованным в деле лицом, обладающим специальными знаниями, необходимыми для оказания содействия в собирании, исследовании и оценке доказательств путем разъяснения участникам уголовного процесса вопросов, входящих в его специальную компетенцию, а также применения научно-технических средств (часть первая статьи 80 УПК).

В части первой статьи 92 УПК указывается, что специалист не может участвовать в производстве по уголовному делу, если имеются обстоятельства, дающие основание считать, что он лично, прямо или косвенно заинтересован в данном деле, а также если он участвовал в производстве по данному уголовному делу в качестве дознавателя, следователя, прокурора.

Определяющее значение для привлечения специалиста имеет обладание им специальными знаниями и специальной компетенцией. Согласно части третьей статьи 117 УПК в его заключении, помимо прочего, должны быть указаны сведения об образовании, специальности, стаже работы по специальности, ученой степени и ученом звании.

Специалист обязан участвовать в производстве следственных действий и судебном разбирательстве, используя специальные знания, навыки и научно-технические средства для оказания содействия в собирании, исследовании и оценке доказательств (пункт 2) части пятой статьи 80 УПК).

Из содержания части второй статьи 80 УПК также следует, что в функции уполномоченного подразделения правоохранительного или специального государственного органа, в котором работает специалист, должно входить проведение соответствующих исследований.

В органах внутренних дел функция проведения исследований возложена на оперативно-криминалистические подразделения. Основным условием проведения исследований сотрудником такого подразделения является наличие квалификационного свидетельства на право производства определенного вида исследования и соответствующей методики.

В других правоохранительных и специальном государственном органах специальные исследования также проводятся сотрудниками уполномоченных подразделений.

2. Прокуратура от имени государства осуществляет в установленных законом пределах и формах высший надзор за соблюдением законности на территории Республики Казахстан, представляет интересы государства в суде и от имени государства осуществляет уголовное преследование.

Прокуратура Республики составляет единую централизованную систему с подчинением нижестоящих прокуроров вышестоящим и Генеральному Прокурору Республики. Она осуществляет свои полномочия независимо от других государственных органов, должностных лиц и подотчетна лишь Президенту Республики (пункты 1 и 2 статьи 83 Конституции).

Возложение на органы прокуратуры указанных конституционных функций обусловлено целями защиты человека, его жизни, прав и свобод как высших ценностей государства, обеспечения законности на территории Республики Казахстан, что в полной мере соответствует положениям статей 1, 4, 12 и 34 Конституции.

Обозначенное в Основном Законе единство всей системы органов прокуратуры означает их взаимосвязанную деятельность, организуемую и координируемую Генеральной прокуратурой Республики Казахстан под руководством Генерального Прокурора.

Содержание конституционного положения о подчиненности прокуроров раскрыта законодателем в пункте 2 статьи 5 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О прокуратуре" (далее – Конституционный закон о прокуратуре) и включает обязательность исполнения указаний вышестоящих прокуроров по вопросам организации работы и деятельности для нижестоящих прокуратур, ответственность нижестоящих прокуроров перед вышестоящими прокурорами за выполнение служебных обязанностей и иные формы подчиненности нижестоящих прокуроров.

Принципиальное значение имеет и требование пункта 4 статьи 5 Конституционного закона о прокуратуре о том, что при осуществлении надзора органы прокуратуры не подменяют функции иных государственных органов.

Регламентируя в законах полномочия прокурора, в том числе в уголовном процессе, законодателю необходимо учитывать конституционное предназначение органов прокуратуры, чтобы исключить риски возникновения в правоприменительной практике конфликта интересов. При законодательном регулировании его полномочий недопустимо принятие норм, посягающих на конституционное положение о независимом осуществлении прокуратурой своих полномочий и ее подотчетности лишь Президенту Республики. На прокурора не могут быть возложены функции, приводящие к его подотчетности каким-либо государственным органам или должностным лицам, в том числе органам, ведущим уголовный процесс.

Определенная в Конституции взаимосвязь единой централизованной системы с подчиненностью нижестоящих прокуроров вышестоящим и Генеральному Прокурору Республики возлагает реализацию конституционных функций и полномочий прокуратуры именно на прокуроров, а не на иных работников органов прокуратуры, обладающих какими-либо специальными знаниями.

3. Конституционный Суд не усматривает противоречия с положениями Конституции предусмотренной УПК возможности привлечения в качестве специалистов сотрудников уполномоченного подразделения правоохранительного или специального государственного органа Республики Казахстан в том понимании, что функциональным назначением такого подразделения является осуществление исследований на основе специальных знаний и специальной компетенции его сотрудников. Деятельность такого подразделения не может быть связана с осуществлением высшего надзора за соблюдением законности на территории Республики Казахстан, досудебного расследования и поддержанием государственного обвинения в суде.

Недостаточно четкое изложение части второй статьи 80 УПК создает риск неоднозначного толкования ее положений, расширения пределов применения нормы, что потенциально может приводить к ущемлению закрепленных Конституцией прав и свобод человека и гражданина.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62 – 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующей Конституции Республики Казахстан часть вторую статьи 80 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан в следующем истолковании:

привлечение в качестве специалиста сотрудника уполномоченного подразделения правоохранительного или специального государственного органа Республики Казахстан допустимо, если данный сотрудник является не заинтересованным в деле лицом, обладает специальными знаниями и специальной компетенцией, необходимыми для оказания содействия в собирании, исследовании и оценке доказательств. Функциональным назначением такого подразделения должно быть проведение исследований на основе специальных знаний и специальной компетенции сотрудников без осуществления высшего надзора за соблюдением законности на территории Республики Казахстан, досудебного расследования и поддержания государственного обвинения в суде.

2. Решения судов и иных правоприменительных органов, основанные на ином истолковании части второй статьи 80 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан и приводящие к ущемлению закрепленных Конституцией прав и свобод человека и гражданина, исполнению не подлежат и должны быть пересмотрены в установленном порядке.

3. Правительству Республики Казахстан не позднее шести месяцев после опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на совершенствование правового регулирования процедуры привлечения специалистов в уголовном процессе, с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в настоящем нормативном постановлении.

4. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан