ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 107-бабы төртінші бөлігінің және 484-бабы екінші бөлігі 3) тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі В.А. Миллердің және оның өкілі – адвокат А.Ж. Секеровтің,

Қазақстан Республикасы Сот әкімшілігінің өкілі – басшының орынбасары А.С. Мусралиновтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында В.А. Миллердің 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 107-бабы төртінші бөлігінің және 484-бабы екінші бөлігі 3) тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.С. Мусиннің хабарламасын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының заңнамасына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты ҚПК-нің 107-бабы төртінші бөлігінің және 484-бабы екінші бөлігі 3) тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы өтінішті іс жүргізуге қабылдады.

Өтініштен 2020 жылы өтініш субъектісінің арызы негізінде Ақмола облысының Полиция департаменті А.О. Бабаянға және басқаларға қатысты 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 190-бабының екінші бөлігі бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастағанын түсінуге болады.

Кейіннен сотқа дейінгі тергеп-тексеру қылмыс құрамының болмауына байланысты ҚПК-нің 35-бабы бірінші бөлігінің 2) тармағына сәйкес тоқтатылған. Бұл шешімді Ақмола облысы Аршалы ауданының прокуратурасы қолдап, арыз берушінің сотқа дейінгі тергеп-тексеру органының шешіміне шағымын прокурор қанағаттандырудан бас тартқан.

Аршалы аудандық сотының тергеу судьясының 2022 жылғы 7 сәуірдегі қаулысымен өтініш авторының шағымы ішінара қанағаттандырылып, Аршалы ауданы тергеушісінің қылмыстық істі тоқтату туралы және прокурорының шағымды қанағаттандырудан бас тарту туралы қаулыларының күші жойылған.

Прокурордың өтінішхаты бойынша қабылданған Ақмола облыстық сотының қылмыстық істер жөніндегі сот алқасының 2022 жылғы 19 сәуірдегі қаулысымен аудандық сот шешімінің күші жойылып, шағымды қанағаттандырудан бас тартылған.

Жоғарғы Сот өтініш субъектісінің облыстық соттың қаулысын қайта қарау туралы ұсыну енгізу жөніндегі өтінішхатын ҚПК-нің 484-бабы екінші бөлігі 3) тармағының талабына сәйкес қараусыз қайтарған.

Өтініш авторының пікірінше, ҚПК-нің 107-бабының тәртібімен шығарылған сот актісіне шағым жасауға мүмкіндіктің берілмеуі оны әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына конституциялық құқығын іске асырудың заңды кепілдігінен айырады.

ҚПК-нің дау айтылып отырған нормаларының конституциялылығы туралы мәселені қарау кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Негізгі Заң адамның және азаматтың басқа құқықтарымен қатар 13-бабының 2-тармағында әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығын бекітеді. Конституцияның 39-бабының 3-тармағына сәйкес ол ешбір жағдайда шектеуге жатпайтын құқықтарға жатады.

Әркімнің сот арқылы қорғалу құқығының конституциялық кепілдігі 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған 1966 жылғы 16 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің ережелерімен үйлеседі, оларға сәйкес мемлекет сот арқылы қорғалу құқығының жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге міндетті, бұл әділ, құзыретті, толық және тиімді болуға тиіс, сондай-ақ құқықтары мен бостандықтары бұзылған кез келген адамға, егер бұл бұзушылықты ресми түрде әрекет еткен тұлғалар жасаған күннің өзінде де, құқықтық қорғаудың тиімді құралын қамтамасыз етуге міндетті (2, 14-баптар).

Конституциялық Сот бұдан бұрын атап өткендей, "Конституцияда барлық заңнама үшін негіз болып табылатын құқықтық нормалар бекітілген. Конституцияның құқықтық нормалары конституциялық-құқықтық қатынастарды реттейтін барлық нормативтік құқықтық актілерді қалыптастыру және дамыту үшін негіз болып табылады. Осыған байланысты Конституция ... сот арқылы қорғалу тәртібін айқындамайды." (2023 жылғы 22 мамырдағы № 16-НҚ нормативтік қаулы).

Конституциялық Кеңес те осындай ұстанымды ұстанды, ол "Қазақстан Республикасының Конституциясы 13-бабының 2-тармағында әрбір адамның және азаматтың өз құқығы мен бостандығының сот арқылы қорғалу құқығын мойындай отырып, сот шығарған қаулылардың қайта қаралу тәртібін белгілемейді" деп көрсеткен болатын (1997 жылғы 24 ақпандағы № 1/2 нормативтік қаулы).

Осы мәселелер Республика Парламентінің құзыретіне жатқызылған, ол аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы (Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 6) тармақшасы).

Конституцияның 75-бабының 2-тармағына сәйкес сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік құқығында сот арқылы қорғалуға конституциялық құқықты, сондай-ақ Конституцияның 4-бабының 1-тармағына сәйкес қолданыстағы құқықтың құрамдас бөлігі болып табылатын жоғарыда аталған халықаралық міндеттемелерді заң шығарушы сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау тетігін ҚПК-ге енгізу арқылы іске асырды. Прокурорлық қадағалаудан басқа, тергеу судьясы жүзеге асыратын сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарының шешімдері мен әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) заңдылығына сот бақылау институты жұмыс істейді.

ҚПК-нің 54-бабының үшінші бөлігіне сәйкес тергеу судьясы – бірінші сатыдағы соттың судьясы, оның өкілеттігіне қылмыстық сот ісін жүргізуде адамдар құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына сот бақылауын осы Кодексте көзделген тәртіппен жүзеге асыру жатады.

Аталған институттың қызметі қылмыстық қудалау органдары тарапынан болатын заңсыз шешімдерден, әрекеттерден және жөнсіздіктен әркімнің сот арқылы қорғалу құқығын іске асырудың маңызды кепілі болып табылады. Тергеу судьясы күдіктінің (айыпталушының) кінәлілігі немесе кінәсіздігі туралы мәселені шешпейді. Ол жүзеге асыратын сот бақылауы сот билігінің дербес функциясы болып табылады, бұл ең алдымен, сотқа дейінгі іс жүргізу сатысында жеке адамның құқықтары мен заңды мүдделерін бұзуға жол бермеуге немесе оларды тез арада қалпына келтіруге бағытталған.

Сотқа дейінгі іс жүргізудегі сот бақылауы алдын ала және кейінгі тәртіппен жүзеге асырылады.

Алдын ала сот бақылауы қылмыстық процесте адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектейтін процестік әрекеттердің жүргізілу заңдылығына бақылауды жүзеге асыруға бағытталған (мысалы, бұлтартпау шаралары мен тергеу әрекеттеріне санкция беру), ал кейінгі сот бақылауы бұзылған конституциялық құқықтар мен бостандықтарды қалпына келтіруге бағытталған.

Заң шығарушы ҚПК-нің 106-бабында жазған сот бақылауы кейінгі бақылау болып табылады, мұнда тергеу судьясы қылмыстық процеске қатысушылардың, оның ішінде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамдардың әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) және шешімдеріне шағымдарын қарайды. Шағымды қарау нәтижелері бойынша тергеу судьясы тиісті лауазымды адамның әрекеттерін (әрекетсіздігін) немесе шешімдерін заңсыз немесе негізсіз деп таниды, олардың күшін жояды немесе жол берілген бұзушылықты жоюға міндеттейді не шағымды қанағаттандырусыз қалдырады.

ҚПК-нің 107 және 415-баптарына сәйкес тергеу судьясы шығарған қаулыға облыстық немесе оған теңестірілген сотқа шағым жасауға болады. Бұл ретте шағым жасау құқығына – күдікті, оның қорғаушысы, заңды өкілі, жәбірленуші, оның заңды өкілі, өкілі, құқықтары мен бостандықтары тергеу судьясының актісінде тікелей қозғалатын адам, ал өтінішхат келтіру құқығына прокурор ие болады.

Осылайша, сотқа дейінгі іс жүргізудің барлық ауқымын қамтитын сот бақылауын жүзеге асыру өкілеттігі бар тергеу судьясы институтын қылмыстық процеске енгізу, тергеу судьясының қаулысына жоғары тұрған сотқа шағым жасау мүмкіндігін процестік бекіту әркімнің сот қорғалу құқығын қамтамасыз ету туралы конституциялық кепілдікке сай келеді.

2. ҚПК-нің 107-бабының бесінші бөлігінде облыстық немесе оған теңестірілген сот судьясының шағымды, прокурордың өтінішхатын қарау нәтижелері бойынша шығарылған қаулысы жария етілген кезінен бастап заңды күшіне енеді деп көзделген.

ҚПК-нің 484-бабы екінші бөлігінің 3) тармағы тергеу судьясының қаулысын кассациялық тәртіппен қайта қаралуы мүмкін сот актілері қатарынан алып тастайды.

Кассациялық іс жүргізу институты – адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың аса маңызды кепілі, ал оларды төмен тұрған соттар бұзған жағдайда оларды қалпына келтірудің негізгі әдісі болып табылады. Бұл ретте материалдық және процестік құқық нормаларын қолданудың дұрыстығын тексеру және сол арқылы конституциялық қағидаттарға сай келетін бірыңғай сот практикасын белгілеу кассациялық сот сатысының басты міндеті болып табылады.

Конституциялық Соттың пікірінше, облыстық немесе оған теңестірілген сот тергеу судьясы қаулысының заңдылығы мен негізділігін тексергеннен кейін оның заңды күшіне енуін, сондай-ақ тергеу судьясының қаулысын кассациялық тәртіппен қайта қаралуы мүмкін сот актілері қатарынан алып тастауды әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығын шектеу ретінде қарастыруға болмайды.

Қылмыстық істі басты сот талқылауына дайындау сотқа дейінгі іс жүргізудің негізгі мақсаты болып табылады. Сондықтан қылмыстық процесті жүргізетін органдардың әрекеттері мен шешімдерінің заңдылығын тексеру негізінен істі кейіннен сотта мәні бойынша қарау кезінде жүзеге асырылады.

Конституциялық Сот заң шығарушы тергеу судьясының қаулысына шағымдарды объективті, бейтарап және жедел қарау мақсатында ҚПК-нің 107-бабында белгілеген қосымша кепілдіктерді де есепке алады. Атап айтқанда, ҚПК-де шағымды қабылдау және жоғары тұрған соттың тергеу судьясы қаулысының, санкциясының заңдылығы мен негізділігін тексеру үшін қысқартылған (үш тәуліктен кешіктірілмейтін) мерзім; шағымды сот отырысында қарау; сот отырысына прокурордың, күдіктінің, оның қорғаушысының және заңды өкілінің, жәбірленушінің, оның заңды өкілінің және құқықтары мен мүдделері шағым жасалып отырған шешімде қозғалатын басқа да адамдардың қатысуы көзделеді. Сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын органның лауазымды адамдарын сот отырысына қатысушылар қатарынан алып тастау арқылы олардың ықпалы барынша азайтылды.

Тергеу судьясының құзыреті мен өкілеттігін, қылмыстық істі мәні бойынша шешу кезінде сот қарауының нысанасы болуы мүмкін мәселелерді тергеу судьясының алдын ала шешуіне тікелей тыйым салудың, кінәсінің дәлелденгені немесе дәлелденбегені, жиналған дәлелдемелердің жол берілуі немесе жол берілмеуі туралы қорытындыларға тыйым салудың және сот тексеруінің нормативтік шегін белгілеудің ҚПК-де болуын ескере отырып, заң шығарушы тергеу судьясының актілеріне жоғары тұрған сотқа шағым жасау мүмкіндігін көздей отырып, аталған сот актілері аралық болып табылатындығын, істерді мәні бойынша шешпейтінін және қылмыстық іс бойынша қабылдануға жататын қорытынды шешімнің мазмұнына әсер етпейтінін негізге алды.

ҚПК-ні әзірлеу кезінде шағым жасау құқығын теріс пайдалануды болғызбау және шағымды шешуді және сот актісін орындауды жеделдету мақсатында сот актілерін қайта қарау тәртібін оңтайландыру және тергеу судьясының шешіміне шағым жасау шегін белгілеу орын алатын шет елдердің тәжірибесі есепке алынды. Осыған байланысты, өзінің конституциялық өкілеттігі шеңберінде заң шығарушы процестік тиімділік, сот қорғау құралдарын пайдалануда үнемдеу талаптарына сай келетін, сот талқылауын созу немесе негізсіз қайта бастау мүмкіндігіне жол бермейтін, тергеу судьясының сот актілерін қайта қараудың институционалдық және рәсімдік шарттарын белгіледі.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 107-бабының төртінші бөлігі және 484-бабы екінші бөлігінің 3) тармағы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

3. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части четвертой статьи 107 и пункта 3) части второй статьи 484 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Миллера В.А. и его представителя – адвоката Секерова А.Ж.,

представителей:

Судебной администрации Республики Казахстан – заместителя руководителя Мусралинова А.С.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Миллера В.А. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части четвертой статьи 107 и пункта 3) части второй статьи 484 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК).

Заслушав сообщение докладчика – судьи Конституционного Суда Республики Казахстан Мусина К.С., изучив материалы конституционного производства и проанализировав законодательство Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

Конституционным Судом Республики Казахстан принято к производству обращение о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части четвертой статьи 107 и пункта 3) части второй статьи 484 УПК.

Из обращения следует, что в 2020 году на основании заявления субъекта обращения Департаментом полиции Акмолинской области было начато досудебное расследование по части второй статьи 190 Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года в отношении Бабаян А.О. и других.

В дальнейшем досудебное расследование было прекращено в соответствии с пунктом 2) части первой статьи 35 УПК за отсутствием состава преступления. Данное решение поддержано прокуратурой Аршалынского района Акмолинской области, в удовлетворении жалобы заявителя на решение органа досудебного расследования прокурором отказано.

Постановлением следственного судьи Аршалынского районного суда от 7 апреля 2022 года жалоба автора обращения удовлетворена частично, постановления следователя о прекращении уголовного дела и прокурора Аршалынского района об отказе в удовлетворении жалобы отменены.

Постановлением судебной коллегии по уголовным делам Акмолинского областного суда от 19 апреля 2022 года, принятым по ходатайству прокурора, решение районного суда отменено, в удовлетворении жалобы отказано.

Верховным Судом ходатайство субъекта обращения о внесении представления о пересмотре постановления областного суда возвращено без рассмотрения в соответствии с требованием пункта 3) части второй статьи 484 УПК.

По мнению автора обращения, невозможность обжалования судебного акта, вынесенного в порядке статьи 107 УПК, лишает его юридической гарантии реализации конституционного права каждого на судебную защиту своих прав и свобод.

При рассмотрении вопроса о конституционности оспариваемых норм УПК Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Основной Закон наряду с другими правами человека и гражданина в пункте 2 статьи 13 закрепляет право каждого на судебную защиту своих прав и свобод. В соответствии с пунктом 3 статьи 39 Конституции оно относится к правам, которые не подлежат ограничению ни в каких случаях.

Конституционная гарантия права каждого на судебную защиту соотносится с положениями Международного пакта о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966 года, ратифицированного Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, в соответствии с которыми государство обязано обеспечить осуществление права на судебную защиту, которая должна быть справедливой, компетентной, полной и эффективной, а также обязано обеспечить любому лицу, права и свободы которого нарушены, эффективное средство правовой защиты, даже если это нарушение было совершено лицами, действовавшими в официальном качестве (статьи 2, 14).

Как отмечал ранее Конституционный Суд, "В Конституции закреплены правовые нормы, являющиеся основополагающими для всего законодательства. Правовые нормы Конституции являются основой для формирования и развития всех нормативных правовых актов, регулирующих конституционно-правовые отношения. В этой связи Конституция не определяет порядок судебной защиты…" (нормативное постановление от 22 мая 2023 года № 16-НП).

Аналогичной позиции придерживался и Конституционный Совет, указывавший, что "Конституция Республики Казахстан, признавая в пункте 2 статьи 13 за каждым человеком и гражданином право на судебную защиту своих прав и свобод, не определяет порядок пересмотра вынесенных судом постановлений" (нормативное постановление от 24 февраля 1997 года № 1/2).

Эти вопросы отнесены к компетенции Парламента Республики, который вправе издавать законы, регулирующие важнейшие общественные отношения, устанавливающие основополагающие принципы и нормы, касающиеся вопросов судоустройства и судопроизводства (подпункт 6) пункта 3 статьи 61 Конституции).

В соответствии с пунктом 2 статьи 75 Конституции судебная власть осуществляется посредством гражданского, уголовного и иных установленных законом форм судопроизводства.

В уголовно-процессуальном праве Республики Казахстан конституционное право на судебную защиту, а также вышеуказанные международные обязательства, являющиеся в соответствии с пунктом 1 статьи 4 Конституции составной частью действующего права, законодателем реализованы путем включения в УПК механизма защиты прав и свобод человека в ходе досудебного расследования. Кроме прокурорского надзора функционирует институт судебного контроля за законностью решений и действий (бездействия) органов досудебного расследования, осуществляемый следственным судьей.

Согласно части третьей статьи 54 УПК следственный судья – судья суда первой инстанции, к полномочиям которого относится осуществление в порядке, предусмотренном настоящим Кодексом, судебного контроля за соблюдением прав, свобод и законных интересов лиц в уголовном судопроизводстве.

Деятельность указанного института является важной гарантией реализации права каждого на судебную защиту от незаконных решений, действий и произвола со стороны органов уголовного преследования. Следственный судья не разрешает вопрос о виновности или невиновности подозреваемого (обвиняемого). Осуществляемый им судебный контроль является самостоятельной функцией судебной власти, направленной, прежде всего, на недопущение нарушения прав и законных интересов личности на стадии досудебного производства или незамедлительное их восстановление.

Судебный контроль в досудебном производстве осуществляется в предварительном и последующем порядках.

Предварительный судебный контроль направлен на осуществление контроля за законностью проведения процессуальных действий, ограничивающих конституционные права и свободы человека в уголовном процессе (например, санкционирование мер пресечения и следственных действий), тогда как последующий судебный контроль нацелен на восстановление нарушенных конституционных прав и свобод.

Заложенный законодателем в статье 106 УПК судебный контроль является последующим, когда следственный судья рассматривает жалобы участников уголовного процесса, в том числе на действия (бездействие) и решения лиц, осуществляющих досудебное расследование. По результатам рассмотрения жалобы следственный судья признает действия (бездействие) или решения соответствующего должностного лица незаконными или необоснованными, отменяет их или обязывает устранить допущенное нарушение либо оставляет жалобу без удовлетворения.

В соответствии со статьями 107 и 415 УПК вынесенное следственным судьей постановление может быть обжаловано в областной или приравненный к нему суд. При этом правом обжалования обладают подозреваемый, его защитник, законный представитель, потерпевший, его законный представитель, представитель, лицо, чьи права и свободы непосредственно затрагиваются актом следственного судьи, а прокурор – правом принесения ходатайства.

Таким образом, введение в уголовный процесс института следственного судьи, обладающего полномочиями по осуществлению судебного контроля, охватывающего весь объем досудебного производства, процессуальное закрепление возможности обжалования постановления следственного судьи в вышестоящий суд, отвечает конституционной гарантии об обеспечении каждому права на судебную защиту.

2. Часть пятая статьи 107 УПК предусматривает, что постановление судьи областного или приравненного к нему суда, вынесенное по результатам рассмотрения жалобы, ходатайства прокурора, вступает в законную силу с момента оглашения.

Пункт 3) части второй статьи 484 УПК исключает постановления следственного судьи из числа судебных актов, которые могут быть пересмотрены в кассационном порядке.

Институт кассационного производства выступает важнейшей гарантией защиты прав и свобод человека, а в случае их нарушения нижестоящими судами ‒ основным способом их восстановления. При этом главной задачей кассационной судебной инстанции является проверка правильности применения норм материального и процессуального права и посредством этого ‒ установление единой судебной практики, отвечающей конституционным принципам.

По мнению Конституционного Суда, вступление постановления следственного судьи в законную силу после проверки его законности и обоснованности областным или приравненным к нему судом, а также исключение постановления следственного судьи из числа судебных актов, которые могут быть пересмотрены в кассационном порядке, нельзя рассматривать как ограничение права каждого на судебную защиту своих прав и свобод.

Основным назначением досудебного производства является подготовка уголовного дела к главному судебному разбирательству. Поэтому проверка законности действий и решений органов, ведущих уголовный процесс, осуществляется преимущественно при последующем рассмотрении дела в суде по существу.

Конституционный Суд учитывает и дополнительные гарантии, установленные законодателем в статье 107 УПК в целях объективного, беспристрастного и скорейшего рассмотрения жалоб на постановления следственного судьи. В частности, УПК предусматривает сокращенный (не позднее трех суток) срок для принятия жалобы и проверки вышестоящим судом законности и обоснованности постановления, санкции следственного судьи; рассмотрение жалобы в судебном заседании; участие в судебном заседании прокурора, подозреваемого, его защитника и законного представителя, потерпевшего, его законного представителя и других лиц, чьи права и интересы затрагиваются обжалуемым решением. Минимизировано влияние должностных лиц органа, осуществляющего досудебное расследование, путем исключения их из числа участников судебного заседания.

С учетом компетенции и полномочий следственного судьи, наличия в УПК прямого запрета на предрешение следственным судьей вопросов, которые могут являться предметом судебного рассмотрения при разрешении уголовного дела по существу, запрета на выводы о доказанности или недоказанности вины, допустимости или недопустимости собранных доказательств и установления нормативных пределов судебной проверки законодатель, предусматривая возможность обжалования актов следственного судьи в вышестоящий суд, исходил из того, что указанные судебные акты являются промежуточными, не разрешают дела по существу и не влияют на содержание подлежащего принятию итогового решения по уголовному делу.

При разработке УПК был учтен опыт зарубежных стран, где имеют место оптимизация порядка пересмотра судебных актов и установление пределов обжалования решения следственного судьи в целях исключения злоупотребления правом на обжалование и ускорения разрешения жалобы и исполнения судебного акта. В этой связи законодатель в рамках своих конституционных полномочий установил такие институциональные и процедурные условия пересмотра судебных актов следственного судьи, которые отвечают требованиям процессуальной эффективности, экономии в использовании средств судебной защиты, исключают возможность затягивания или необоснованного возобновления судебного разбирательства.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать часть четвертую статьи 107 и пункт 3) части второй статьи 484 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан соответствующими Конституции Республики Казахстан.

2. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

3. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан