ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Д.А. Кожахметовтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың ерекше тапсырмалар жөніндегі аға көмекшісі М.Т. Кемаловтың,

Қазақстан Республикасы Жоғары Сот Кеңесінің өкілі – Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы Н.О. Сисенованың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

"Қазақстан Республикасының Судьялар одағы" республикалық қоғамдық бірлестігінің өкілі – хатшының міндетін атқарушы Б.Н. Нұржанның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Д.А. Кожахметовтің "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының (бұдан әрі – Конституциялық заң) 39-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы А.Е. Жатқанбаеваны және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) Конституциялық заңның 39-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 77-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініш субъектісі Қазақстан Республикасының Жоғары Сот Кеңесі жанындағы Сот жюриінің 2020 жылғы 20 ақпандағы шешімі негізінде сот ісін қарау кезінде заңдылықты өрескел бұзғаны үшін судья лауазымынан босатылған.

Өтініш субъектісінің пікірінше, Конституциялық заңның 39-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының мазмұны судья сот істерін қарау кезінде заңдылықты өрескел бұзғаны үшін тәртіптік жауаптылыққа тартылуы мүмкін дегенді білдіреді және бұл жазадан қорықпай, әкімшілік өкілеттіктері бар адамдар тарапынан бақылауға немесе ықпал етуге ұшырамай, заңды басшылыққа алуға тиіс судьяның тәуелсіздігіне теріс әсер етеді.

Конституциялық заңның 39-бабы 1-тармағы 1) тармақшасының конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады (75-баптың 1-тармағы). Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Қазақстан Республикасы Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды (76-баптың 1-тармағы).

Судьяның конституциялық-құқықтық мәртебесі оның тұрақты судья болуын, тәуелсіздігін және ешкімнің тиіспеуін көздейді (Конституцияның 79-бабының 1 және 2-тармақтары) және ол сот төрелігін толық әрі тәуелсіз жүзеге асыру үшін жеткілікті әлеуметтік және өзге де кепілдіктердің болуымен қамтамасыз етіледі (Конституцияның 80-бабы).

Судьялардың тәуелсіздігіне судьялардың істерді қарау кезінде ешкімге есеп бермейтіндігі, сот төрелігін іске асыру жөніндегі сот қызметіне араласуға жол берілмейтіндігі және заң бойынша жауаптылыққа әкеп соғатыны туралы конституциялық ережелермен кепілдік беріледі (Конституцияның 77-бабының 2-тармағы). Кеңесу бөлмесінің құпиясы барлық жағдайларда қамтамасыз етілуге тиіс (Конституциялық заңның 25-бабының 3-тармағы).

Судья сот төрелігін іске асыру кезінде істің барлық мән-жайларын жан-жақты, толық және объективті зерттеуге негізделген өзінің ішкі нанымын басшылыққа ала отырып, Конституция мен заңдар негізінде шешім қабылдайды (Конституцияның 77-бабының 1-тармағы). Сот билігінің дербестігі мен тәуелсіздігінің конституциялық кепілдіктері оның конституциялық мақсатын алдын ала айқындайды және судья лауазымын атқаратын азаматтың жеке басының артықшылығы болып табылмайды (Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2004 жылғы 23 маусымдағы № 6 нормативтік қаулысы).

Конституцияның 3-бабына сәйкес халық тармақтарының бірі сот билігі болып табылатын мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы бола отырып, бұл билікті жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға, оның ішінде сот төрелігі бөлігінде соттарға береді.

Конституциялық Сот мемлекет судьяға Конституцияға, заңдарға және өзінің ішкі нанымына негізделген шешімдерді еркін қабылдауына кедергі келтіретін кез келген құқыққа сыйымсыз ықпал ету мүмкіндіктеріне жол бермейтін сот төрелігін іске асыру және сот билігін ұйымдастыру жағдайларын қамтамасыз етуге міндетті деп есептейді. Судьялардың өкілеттіктерін тоқтатудың немесе тоқтата тұрудың негіздері мен рәсімдері судьялардың тәуелсіздігі туралы конституциялық қағидаттың іске асырылуын қамтамасыз етуге тиіс.

Сот жүйесіне қоғамның сот билігіне деген сенімінің жоғары деңгейін қамтамасыз ету міндеті жүктелген, бұл шығарылатын шешімдердің әділдігіне, объективтілігіне және бейтараптығына күмән келтіруге жол бермейтін кәсібилік деңгейінің болуын көздейтін судьяның ерекше мәртебесін бекіту арқылы іске асырылады.

Осыны негізге ала отырып, Қазақстан Республикасының Парламенті судья лауазымына кандидаттарға да, жұмыс істеп жүрген судьяларға да ерекше біліктілік талаптарын, сондай-ақ олардың өкілеттіктерін тоқтатудың не тоқтата тұрудың жеке тәртібін енгізуге құқылы.

2. Конституциялық заңның өтініш субъектісі дау айтып отырған 39-бабы 1-тармағының 1) тармақшасында судьяны сот істерін қарау кезінде заңдылықты өрескел бұзғаны үшін тәртіптік жауаптылыққа тарту мүмкіндігі көзделеді. Судьяларға қатысты қолданылатын жазалардың мынадай түрлері айқындалған: ескерту; сөгіс; қызметтік міндеттерін тиісінше атқармағаны үшін сот төрағасы немесе сот алқасының төрағасы қызметінен босату; сондай-ақ осы Конституциялық заңда көзделген негіздер бойынша судья қызметінен босату (40-баптың 1-тармағы). Әрбір бұзушылық үшін тәртіптік теріс қылықтың сипаты, судьяның жеке басы туралы деректер және оның кінәсінің дәрежесі ескеріле отырып, тек бір тәртіптік жаза қолданылады (40-баптың 2-тармағы).

Конституциялық заңның 39-бабының 3-тармағымен судья судьялық қате жасағаны, сондай-ақ сот актісінің күшін жойғаны немесе оны өзгерткені үшін жауаптылықтан босатылады. Бұған материалдық және (немесе) процестік құқық нормалары елеулі түрде бұзылған кезде жоғары тұрған сот сатысының сот актісінде көрсетілген заңды өрескел бұзу фактісі кірмейді.

Бұған дейін Конституциялық Сот мемлекеттің судья тәртіптік жауаптылыққа тартылған кезде әр сатысында судьяның өзінің қатысуымен алқалы түрде шешім қабылданатын көп сатылы іс жүргізуді белгілегенін көрсеткен болатын (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 21 сәуірдегі № 10 нормативтік қаулысы).

Мұндай түсіну кезінде Конституциялық заңның 39-бабы 1-тармағының 1) тармақшасы Конституция нормаларына қайшы келмейді.

3. "Заңды өрескел бұзу" ұғымы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Қазақстан Республикасында сот билігі туралы заңнаманы қолданудың кейбір мәселелері туралы" 1998 жылғы 14 мамырдағы № 1 нормативтік қаулысында қамтылады.

Аталған нормативтік қаулыда заңды өрескел бұзу деп судья қасақана жасаған немесе оның тиянақсыздығының, салақтығының немесе заңды жете білмеуінің салдарынан болған анық және айтарлықтай заң бұзушылығы танылады (11-тармақ).

Судьяны елеулі құқықтық салдарды көздейтін жауаптылыққа тарту негізі ретінде "заңды өрескел бұзу" ұғымының мазмұны, Конституциялық Соттың пікірінше, заң деңгейінде белгіленуге тиіс. 1999 жылғы 17 қарашада Халықаралық Судьялар Қауымдастығының Орталық Кеңесі қабылдаған Судьялардың жалпыға бірдей хартиясында бұл талап сот билігі тәуелсіздігінің маңызды элементі ретінде қаралады (8-тармақ).

Заңды өрескел бұзудың белгілерін айқындау кезінде, ең алдымен, конституциялық мақсаттарды (Конституцияның 76-бабының 1-тармағы) және сот төрелігі қағидаттарын (Конституцияның 77-бабының 3-тармағы) негізге алу керек.

4. Конституциялық заңның 39-бабының 3-тармағында заңды өрескел бұзу фактісі жоғары тұрған сот сатысының сот актісінде көрсетіледі деп көзделеді.

Төмен тұрған сатыдағы сот тарапынан заңның өрескел бұзылуын Конституцияның 76-бабы 3-тармағының ережелері ескеріле отырып, жоғары тұрған сот сатысының актісінде көрсету судьяның жұмыс сапасына баға беруге міндетті күш береді және судьяға қатысты тәртіптік іс жүргізу қозғалғанға дейін оның кінәсін айқындайды.

Конституциялық Сот жалпы алғанда, судьяның конституциялық мәртебесін ескере отырып, оның жұмысының сапасына өзге сот актісінде емес, нақты істер бойынша жоғары тұрған соттардың қорытынды шешімдерінде баға берудің өзі сот талқылауы нысанасына кірмейді деп айрықша атап өтеді. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының процестік заңнамасында судьяға осы сатыда құқықтық қорғанудың тиісті құралдарын, оның ішінде сотта шағым жасау құқығын пайдалану мүмкіндігі берілмейді.

Осыған байланысты, сот төрелігін іске асыру кезінде судьяның тәуелсіз болуының және оның Конституция мен заңға ғана бағынуының процестік кепілдіктерін күшейту мақсатында судьяны тәртіптік жауаптылыққа тарту бөлігінде заңнаманы одан әрі жетілдіру талап етіледі. Конституциялық заңның нормалары судьяны жауаптылыққа өз бетінше тартуға және судьяның конституциялық-құқықтық мәртебесіне, тәуелсіздігіне және оған ешкімнің тиіспеуіне қол сұғуға жол бермеуге тиіс.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 39-бабы 1-тармағының 1) тармақшасы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, сот жүйесі туралы заңнаманы жетілдіруге бағытталған заң жобасын Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізу ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Кожахметова Д.А.,

представителей:

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – старшего помощника Генерального Прокурора по особым поручениям Кемалова М.Т.,

Высшего Судебного Совета Республики Казахстан – судьи Верховного Суда Республики Казахстан Сисеновой Н.У.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Республиканского общественного объединения "Союз судей Республики Казахстан" – исполняющего обязанности секретаря Нұржана Б.Н.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Кожахметова Д.А. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан подпункта 1) пункта 1 статьи 39 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" (далее – Конституционный закон).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Жатканбаеву А.Е. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пунктам 1 и 2 статьи 77 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) подпункта 1) пункта 1 статьи 39 Конституционного закона.

Субъект обращения был освобожден от должности судьи на основании решения Судебного жюри при Высшем Судебном Совете Республики Казахстан от 20 февраля 2020 года за грубое нарушение законности при рассмотрении судебного дела.

По мнению субъекта обращения, содержание подпункта 1) пункта 1 статьи 39 Конституционного закона заключается в том, что судья может быть привлечен к дисциплинарной ответственности за грубое нарушение законности при рассмотрении судебных дел, и это оказывает негативное воздействие на независимость судьи, который должен руководствоваться законом, не опасаясь при этом наказания, не подвергаясь контролю или влиянию со стороны лиц, наделенных административными полномочиями.

При проверке конституционности подпункта 1) пункта 1 статьи 39 Конституционного закона Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В соответствии с Конституцией правосудие в Республике Казахстан осуществляется только судом (пункт 1 статьи 75). Судебная власть осуществляется от имени Республики Казахстан и имеет своим назначением защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики Казахстан (пункт 1 статьи 76).

Конституционно-правовой статус судьи предполагает его постоянство, независимость и неприкосновенность (пункты 1 и 2 статьи 79 Конституции) и обеспечивается наличием достаточных для полного и независимого осуществления правосудия социальных и иных гарантий (статья 80 Конституции).

Независимость судей гарантируется конституционными положениями о том, что судьи при рассмотрении дел никому не подотчетны, вмешательство в деятельность суда по отправлению правосудия недопустимо и влечет ответственность по закону (пункт 2 статьи 77 Конституции). Тайна совещательной комнаты должна быть обеспечена во всех без исключения случаях (пункт 3 статьи 25 Конституционного закона).

Судья при отправлении правосудия принимает решение на основе Конституции и законов (пункт 1 статьи 77 Конституции), руководствуясь своим внутренним убеждением, основанным на всестороннем, полном и объективном исследовании всех обстоятельств дела. Конституционные гарантии самостоятельности и независимости судебной власти предопределяют ее конституционное назначение и не являются личной привилегией гражданина, занимающего должность судьи (нормативное постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 23 июня 2004 года № 6).

В соответствии со статьей 3 Конституции народ, являясь единственным источником государственной власти, одной из ветвей которой выступает судебная, делегирует осуществление этой власти государственным органам, в том числе судам в части правосудия.

Конституционный Суд считает, что государство обязано обеспечить такие условия отправления правосудия и организации судебной власти, при которых исключались бы любые возможности неправомерного воздействия на судью, препятствующие свободному принятию им решений, основанных на Конституции, законах и его внутреннем убеждении. Основания и процедуры прекращения или приостановления полномочий судей должны обеспечивать реализацию конституционного принципа независимости судей.

На судебную систему возложена обязанность обеспечения высокого уровня доверия общества к судебной власти, что реализуется, в том числе, закреплением особого статуса судьи, предполагающего наличие такого уровня профессионализма, который не допускает сомнений в справедливости, объективности и беспристрастности выносимых решений.

Исходя из этого, Парламент Республики Казахстан вправе вводить особые квалификационные требования как к кандидатам на должность судьи, так и к действующим судьям, а также отдельный порядок прекращения либо приостановления их полномочий.

2. Конституционный закон предусматривает в оспариваемом субъектом обращения подпункте 1) пункта 1 статьи 39 возможность привлечения судьи к дисциплинарной ответственности за грубое нарушение законности при рассмотрении судебных дел. Видами взысканий, применяемых в отношении судьи, определены: замечание; выговор; освобождение от должности председателя суда или председателя судебной коллегии за ненадлежащее исполнение служебных обязанностей; а также освобождение от должности судьи по основаниям, предусмотренным Конституционным законом (пункт 1 статьи 40). За каждое нарушение налагается лишь одно дисциплинарное взыскание с учетом характера дисциплинарного проступка, данных о личности судьи и степени его вины (пункт 2 статьи 40).

Пункт 3 статьи 39 Конституционного закона освобождает судью от ответственности за судейскую ошибку, а также отмену или изменение судебного акта. Исключением является факт грубого нарушения закона, о котором указано в судебном акте вышестоящей судебной инстанции, при наличии существенных нарушений норм материального и (или) процессуального права.

Конституционный Суд ранее указывал на то, что при привлечении судьи к дисциплинарной ответственности государством установлено многоступенчатое производство, на каждом этапе которого решение принимается коллегиально с участием самого судьи (нормативное постановление Конституционного Суда от 21 апреля 2023 года № 10).

При таком понимании подпункт 1) пункта 1 статьи 39 Конституционного закона не противоречит нормам Конституции.

3. Понятие "грубое нарушение закона" содержится в нормативном постановлении Верховного Суда Республики Казахстан от 14 мая 1998 года № 1 "О некоторых вопросах применения законодательства о судебной власти в Республике Казахстан".

Данным нормативным постановлением грубым нарушением закона признается очевидное и существенное нарушение закона, которое было совершено судьей преднамеренно или вследствие его недобросовестности, небрежности или незнания закона (пункт 11).

Как основание привлечения судьи к ответственности, предусматривающее серьезные правовые последствия, содержание понятия "грубое нарушение закона", по мнению Конституционного Суда, должно устанавливаться на уровне закона. Всеобщая хартия судей, принятая Центральным Советом Международной Ассоциации Судей 17 ноября 1999 года, рассматривает это требование как важный элемент независимости судебной власти (пункт 8).

При определении признаков грубого нарушения закона следует прежде всего исходить из конституционных целей (пункт 1 статьи 76 Конституции) и принципов правосудия (пункт 3 статьи 77 Конституции).

4. Пункт 3 статьи 39 Конституционного закона предусматривает, что факт грубого нарушения закона указывается в судебном акте вышестоящей судебной инстанции.

Указание на грубое нарушение закона со стороны суда нижестоящей инстанции в акте вышестоящей судебной инстанции с учетом положений пункта 3 статьи 76 Конституции придает оценке качества работы судьи обязательную силу и определяет вину судьи еще до возбуждения в отношении его дисциплинарного производства.

Конституционный Суд подчеркивает, что в целом, с учетом конституционного статуса судьи, сама оценка качества его работы в итоговых решениях вышестоящих судов по конкретным делам, а не в ином судебном акте, выходит за пределы предмета судебного разбирательства. Кроме того, процессуальное законодательство Республики Казахстан не предоставляет судье возможности использования на этой стадии надлежащих инструментов правовой защиты, в том числе и права на судебное обжалование.

В связи с этим требуется дальнейшее совершенствование законодательства в части привлечения судьи к дисциплинарной ответственности с целью усиления процессуальных гарантий независимости судьи при отправлении правосудия и подчинения его только Конституции и закону. Нормы Конституционного закона должны исключать произвольное привлечение судьи к ответственности и не посягать на конституционно-правовой статус судьи, его независимость и неприкосновенность.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующим Конституции Республики Казахстан подпункт 1) пункта 1 статьи 39 Конституционного закона Республики Казахстан от 25 декабря 2000 года "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан".

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на совершенствование законодательства о судебной системе с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в данном нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан