ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісінің өкілі – Қазақстан Республикасы Бас Прокуроры Аппаратының басшысы А.О. Мухамеджановтың,

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкілі – Сот әкімшілігі басшысының орынбасары А.С. Мусралиновтың,

Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің өкілі – Тергеу департаменті бастығының орынбасары О.М. Кайназаровтың,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Министрдің бірінші орынбасары М.Ш. Қожаевтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр Б.Ш. Жақселекованың,

Қазақстан Республикасы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің өкілі – Сотқа дейінгі тергеп-тексеру қызметі басшысының орынбасары А.К. Муратовтың,

Қазақстан Республикасы Қаржылық мониторинг агенттігінің өкілі – Тергеу департаменті басшысының орынбасары К. Бағбанұлының,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Ж.С. Тасболатовтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – ғылыми-консультативтік кеңестің мүшесі А.А. Нуркееваның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнің "Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 1-тармағын, 14-бабының 1-тармағын, 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасын, 79-бабының 1-тармағын және 83-бабының 1-тармағын ресми түсiндiру туралы" 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысының қарар бөлігінің 6-тармағына түсіндірме беру туралы өтінішхатын қарады.

Баяндамашылар – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьялары С.Ф. Ударцевті, Қ.Т. Жақыпбаевты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, сарапшы – Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, заң ғылымдарының докторы А.Н. Ахпановтың қорытындысын, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқығына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

"Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 60-бабы 1-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының (бұдан әрі – Бас Прокурор) сотқа дейінгі тергеп-тексерудің заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыру кезінде прокуратураның сотта мемлекет мүдделерін білдіру жөніндегі айрықша құзыреті мәнмәтінінде Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнің (бұдан әрі – Конституциялық Кеңес) "Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 1-тармағын, 14-бабының 1-тармағын, 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасын, 79-бабының 1-тармағын және 83-бабының 1-тармағын ресми түсiндiру туралы" 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысының (бұдан әрі – Конституциялық Кеңестің 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысы) қарар бөлігінің 6-тармағына түсіндірме беру туралы өтінішхаты келіп түсті.

Өтініш субъектісі қолданыстағы қылмыстық-процестік заңнамада тергеу судьясының сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысындағы белгілі бір шешімдері туралы ережелер бар екенін, оларды қабылдау кезінде прокурор сотта мемлекет мүдделерін білдірмейтінін атап өтеді. Мәселен, кепіл қолдануды, лауазымнан уақытша шеттетуді, мүлiкке тыйым салуды, жақындауға тыйым салуды, қарап-тексеруді, тінтуді, алуды, мәжбүрлеп куәландыруды, мәйітті эксгумациялауды, жасырын тергеу әрекеттерін жүргізуді және оларды жүргізу мерзімдерін ұзартуды, жеке тінтуді, үлгілерді мәжбүрлеп алуды, күзетпен ұсталмайтын адамды сот-психиатриялық және (немесе) сот-медициналық сараптамалар жүргізу үшін медициналық ұйымға мәжбүрлеп орналастыруды санкциялау мәселелерін қарау кезінде тергеу судьясы сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын орган берген материалдар негізінде прокурордың қатысуынсыз шешім қабылдайды.

Осылайша, тергеу судьясы бірқатар тергеу әрекеттері мен қылмыстық-процестік мәжбүрлеу шараларын санкциялау мәселелерін қараған кезде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын органның лауазымды адамдарының пікірімен ғана шектеледі. Өздеріне қатысты осы іс-шаралар тағайындалатын адамдар бұл жөнінде хабардар етілмейді және тиісінше өз құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға, сондай-ақ сот арқылы қорғалуға (тергеу судьясы шешім қабылдаған кезде) конституциялық құқығын уақтылы іске асыра алмайды.

Бас Прокурордың өтінішхатын қарау және қаралып отырған Конституциялық Кеңестің 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысына түсіндірме беру кезінде өтінішхат нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) 1-бабының 1-тармағына сәйкес "адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы болып табылады. Мемлекет мүдделерінің аса маңызды құрамдас бөлігі болып табылатын ең қымбат конституциялық құндылықтарды қорғау мемлекеттік билік органдарының Конституцияда және осы органдар туралы заңнамада бекітілген құзырет мәселелері бойынша міндеттеріне жүктелген.

Конституцияның 83-бабының 1 және 4-тармақтарында "Прокуратура мемлекет атынан Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына заңда белгіленген шекте және нысандарда жоғары қадағалауды жүзеге асырады, сотта мемлекеттің мүддесiн бiлдiредi және мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жүзеге асырады" деп бекітілген, сондай-ақ прокуратураның құзыреті, ұйымдастырылуы мен қызмет тәртібі конституциялық заңда белгіленеді деп көрсетілген.

Конституцияның 61-бабының 3-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Парламенті (бұдан әрі – Парламент) "аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін", атап айтқанда: "жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне" (1) тармақша); "мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің негіздеріне" (3) тармақша); "сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне" (6) тармақша) қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға хақылы". Бұл ретте Республиканың заңдары, Парламент пен оның Палаталарының қаулылары Конституцияға қайшы келмеуге тиіс (Конституцияның 62-бабының 7-тармағы).

2. Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді деген конституциялық ереже Конституцияның бірінші редакциясында бекітіліп, өзгермей келеді. Сонымен қатар, Конституциялық Кеңестің 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысының қаралып отырған тармағына түсіндірме беру кезінде Конституциялық Сот прокуратура органдары қызметінің өзге де бағыттарын конституциялық реттеу эволюциясын ескереді.

Аталған нормативтік қаулыда "83-баптың 1-тармағындағы конституциялық нормадан мемлекет мүддесiн сотта прокурор (прокуратура) ғана қорғайды деген ұғым туады" деп белгіленген (қарар бөлігінің 6-тармағы). Мұндай шешімге уәжін айта отырып, Конституциялық Кеңес Конституцияның "Прокуратура сотта мемлекеттің мүддесін білдіреді" деген нормасын (83-баптың 1-тармағы) конституциялық түрде айқындалған прокурор (прокуратура) қызметінің бағыты деп түсіну керек. Бұл ретте прокурордың сотта мемлекет мүдделерін білдіруді жүзеге асыру жөніндегі нақты өкілеттігі тиісті заңнамалық актіде бекітілген деп атап өтті. Мұндай қорытынды қаралып отырған нормативтік қаулыны Конституциялық Кеңес қабылдаған күні қолданыста болған Конституцияның 83-бабы 1-тармағының редакциясына негізделген.

Сол кезеңде қылмыстық істер бойынша анықтауды және алдын ала тергеп-тексеруді арнаулы органдар жүзеге асырғанын және бұлар сот пен прокуратурадан бөлек болғанын да ескеру керек (Конституцияның 84-бабының 1-тармағы).

Сонымен бірге, Конституциялық Кеңес өзінің нормативтік қаулысының уәжді бөлігінің 4-тармағында Конституцияның 14-бабының 1-тармағында жазылған норманы түсіндіре отырып, Конституцияның 83-бабының 1-тармағы прокурорға сотта мемлекет мүддесін білдіру міндетін жүктейді, бұл оның іс жүргізу өкілеттігі аясын кеңейтеді деп атап өткен болатын.

"Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2007 жылғы 21 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңымен Конституцияның 84-бабы алып тасталды.

Негізгі Заңның сот және құқық қорғау жүйелері қызметін регламенттейтін нормаларының өзгеруіне байланысты Конституциялық Кеңес "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2007 жылғы 21 мамырдағы № 254-ІII Қазақстан Республикасы Заңының қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің кейбір нормативтік қаулыларын қайта қарау туралы" 2007 жылғы 8 қарашадағы № 9 нормативтік қаулысында өзінің 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысына кейбір өзгерістерді енгізді, атап айтқанда, қарар бөлігінің 6-тармағындағы "тек қана" деген сөздерді алып тастады.

"Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2017 жылғы 10 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңында Негізгі Заңның 83-бабының 1-тармағы жаңа редакцияда жазылды және ол бүгінгі күнде қолданыста: "1. Прокуратура мемлекет атынан Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына заңда белгіленген шекте және нысандарда жоғары қадағалауды жүзеге асырады, сотта мемлекеттің мүддесiн бiлдiредi және мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жүзеге асырады".

Конституциялық Сот Конституцияның 83-бабы 1-тармағының қолданыстағы редакциясы прокуратураға мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жүзеге асыруды жүктейтініне назар аударады. Прокуратура қызметіндегі мұндай акцент сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында прокурор рөлін күшейту бөлігінде қылмыстық сот ісін жүргізу мәселелерін заңнамалық реттеу кезінде міндетті түрде ескерілуге тиіс.

3. Халықаралық құқықтық құжаттарда әр мемлекетте заңдылықты, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етудің пәрменді тетіктерін жасау кезінде заңнамалық реттеудің негізгі бағдарларын айқындайтын бірқатар ережелер қамтылады.

Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық құқықтық актілерде (атап айтқанда, 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған 1966 жылы 16 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 7-бабы; 9-бабының 1, 2 және 5-тармақтары; 10-бабының 1 және 2-тармақтары; 17-бабының 1-тармағы) жазылған адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуге мемлекеттік органдардың қатысу қажеттігіне жалпы көзқарастар, тұтастай алғанда, қылмыстық процесті регламенттейтін ұлттық заңнамада көрініс тапқан.

Прокуратура қызметінің сотта мемлекет мүдделерін білдіру жөніндегі Конституцияда айқындалған бағыты прокуратураның мемлекет атынан Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына заңда белгіленген шекте және нысандарда жоғары қадағалауды жүзеге асыруымен байланысты (Конституцияның 83-бабының 1-тармағы).

"Прокуратура туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына (бұдан әрі – 2022 жылғы 5 қарашадағы Конституциялық заң) сәйкес Бас прокуратура мен прокурорлар шет мемлекеттердің құзыретті органдарында және халықаралық ұйымдарда қылмыстық қудалау, активтерді қайтару мәселелері бойынша, шетелдік және халықаралық соттарда (төреліктерде) прокуратураның құзыретіне жататын мәселелер бойынша да мемлекет мүдделерін білдіреді (7-баптың 2-тармағының 5) тармақшасы және 10-баптың 1-тармағының 29) тармақшасы), халықаралық-құқықтық ынтымақтастықты қоса алғанда, активтерді қайтару жөніндегі қызметті мемлекет атынан және оның мүддесі үшін жүзеге асырады (11-1-баптың 1-тармағы).

Сот билігі сотта іс жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген өзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады (Конституцияның 75-бабының 2-тармағы). 2022 жылғы 5 қарашадағы Конституциялық заңның 22-бабына сәйкес прокуратура органдары "Қазақстан Республикасының қылмыстық-процестік заңнамасында, Қазақстан Республикасының азаматтық процестік заңнамасында, Қазақстан Республикасының әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамасында, Қазақстан Республикасының әкімшілік сот ісін жүргізу туралы заңнамасында көзделген негізде және тәртіппен сотта мемлекет мүддесін білдіреді" (1-тармақ). Бұдан басқа, прокуратура органдары "егер құқықтарын қорғауды өз бетінше жүзеге асыра алмайтын адамның және азаматтың құқықтарын қорғау осыны талап етсе, сондай-ақ қоғамның немесе мемлекеттің Қазақстан Республикасының заңдарымен қорғалатын мүдделерін қорғау үшін сотқа талап қоюмен (арызбен) жүгінуге құқылы" (2-тармақ).

Прокуратура қызметінің конституциялық тұрғыда айқындалған барлық бағыттары тап осы қылмыстық процесте тығыз үйлесімділікте көрінетінін айта кету керек. 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 58-бабының бірінші бөлігінде прокурор өз құзыретi шегiнде жедел-iздестiру қызметiнің, анықтаудың, тергеудiң және сот шешiмдерiнiң заңдылығын қадағалауды, сондай-ақ мемлекет атынан қылмыстық процестiң барлық сатыларында қылмыстық қудалауды және Конституцияның 83-бабына және ҚПК-ге сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады деп айқындалған. Соттың қылмыстық iстi қарауына қатысатын прокурор айыптауды қолдау арқылы мемлекет мүдделерiн бiлдiредi және мемлекеттiк айыптаушы болып табылады.

ҚПК-нің 58-бабының екінші бөлігінде прокурор өз әрекеттері үшiн мүлiктiк жауаптылықта болатын тұлғаға өзiнiң дәрменсiз күйіне, күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға тәуелдi болуына байланысты немесе өзге де себептер бойынша талап қою және оны қорғау құқығын өз бетiнше пайдалануға қабiлетсіз жәбiрленушiнiң (1) тармақ) немесе мемлекет мүдделерiн қорғап талап қоюға құқылы (2) тармақ) деп белгіленген.

Негіздер болған кезде және ҚПК-де белгіленген тәртіппен прокурор өз қаулысымен істерді өзінің іс жүргізуіне қабылдауға және бұл ретте, тергеушінің өкілеттігін пайдалана отырып, тергеп-тексеруді жеке өзі жүргізуге құқылы. Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің заңдылығын қадағалауды осыған уәкілеттік берілген прокурор жүзеге асырады (58-баптың үшінші бөлігі).

Тергеу сотының енгізілуімен прокурордың сотта мемлекет мүдделерін заңда белгіленген нысандарда және шекте білдіру жөніндегі конституциялық функциясы тергеу сотының тергеп-тексеру процесіндегі қызметіне байланысты сатыда да жүзеге асырылады.

ҚПК-нің 193-бабы бірінші бөлігінің 14) тармағына сәйкес аталған Кодексте тергеу судьясының құзыретіне жатқызылған мәселелер қаралған кезде прокурор сот отырыстарына қатысады.

Заңдарда әртүрлі мемлекеттік органдардың, соттың және прокуратураның мемлекеттік мүдделердің сақталуын және ең қымбат конституциялық құндылықтарды, оның ішінде сотта және тергеп-тексеру процесінде қорғауды қамтамасыз етуге жан-жақты және көп қырлы бақылауы көзделген.

Конституцияның 3-бабының 3-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі мен өзге де мемлекеттік органдар мемлекет атынан өздеріне берілген өкілеттіктері шегінде ғана билік жүргізеді.

Кез келген басқа мемлекеттік органның прокуратурадан айырмашылығы сотта тарап ретінде әрекет ете отырып, өз шешімінің, актісінің, әрекетінің (әрекетсіздігінің) негізділігін қорғайды немесе өзіне заңмен берілген өзге де әрекеттерді мемлекет атынан орындайды, яғни өз құзыреті шегінде мемлекет мүдделерін білдіреді.

Сот ісін жүргізуде прокуратура қызметінің конституциялық тұрғыда айқындалған бағыттарының ерекшелігі – ол мемлекет мүдделерін кешенді түрде білдіруді, оның ішінде мемлекеттік органдардың жекелеген лауазымды адамдарының қызметі салдарынан адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы ықтимал жағдайларда мемлекет мүдделерін білдіруді мақсат етіп қояды. Бұл ретте әртүрлі мемлекеттік органдар заңдарға, өз қызметінің саласына және құзыретіне сәйкес түрлі мемлекеттік мүдделерді білдіруге және іске асыруға қатысады, ал Конституция прокуратураға мемлекет атынан Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына заңда белгіленген шекте және нысандарда жоғары қадағалау функциясын (соның шеңберінде оған басқа мемлекеттік органдардың, оның ішінде бақылау-қадағалау өкілеттігі бар мемлекеттік органдардың әрекеттері мен актілерінің заңдылығын тексеру құзыреті берілген), сондай-ақ сотта мемлекет мүдделерін білдіру және мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жүзеге асыру функцияларын тікелей жүктейді. Бұл прокуратураның соттағы, атап айтқанда қылмыстық процестің барлық сатыларындағы конституциялық тұрғыда бекітілген ерекше рөлін алдын ала айқындайды.

4. Конституциялық Cот ҚПК-нің 8-бабына сәйкес қылмыстық құқық бұзушылықтардың жолын кесумен, оларды бейтараптықпен, тез және толық ашумен, тергеп-тексерумен, оларды жасаған адамдарды әшкерелеумен және қылмыстық жауаптылыққа тартумен, әділ сот талқылауымен және қылмыстық заңды дұрыс қолданумен, адамдарды, қоғамды және мемлекетті қылмыстық құқық бұзушылықтардан қорғаумен (бірінші бөлік) қатар адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау да және бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіру де қылмыстық процестің міндеттері болып табылады деп атап өтеді. Осы міндеттер ескеріле отырып, ҚПК-нің 8-бабының екінші бөлігінде "Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, оның құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, ал кінәсіз адам заңсыз айыпталған немесе сотталған жағдайда, оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз етуге, сондай-ақ заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуға, қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алуға, құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға ықпал етуге тиіс" деп бекітілген. Қылмыстық процестің осы міндеттерін іске асыруда сот, прокурор және адвокат елеулі рөл атқарады.

Адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қорғау мәселелерінің көп қырлылығы ескеріле отырып, 2022 жылғы 5 қарашадағы Конституциялық заңға сәйкес прокуратураның қызметі, оның ішінде қылмысқа қарсы күрес саласындағы қызметі мемлекеттің ең қымбат конституциялық құндылықтарын, басқа да мүдделерін қорғауға және прокуратураның алдында тұрған міндеттерге қол жеткізуіне бағытталған. 2022 жылғы 5 қарашадағы Конституциялық заңның 4-бабында прокуратура аталған мақсаттарда: 1) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын, заңды тұлғалардың, қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қорғауды және бұзылған құқықтары мен бостандықтарын қалпына келтіруді; 2) заңдылықтың бұзылуын, оларға ықпал ететін себептер мен жағдайларды, сондай-ақ олардың салдарын анықтауды және жоюды; 3) құқық қорғау және өзге де мемлекеттік органдардың заңдылықты, құқықтық тәртіпті және қылмысқа қарсы күресті қамтамасыз ету жөніндегі қызметін үйлестіруді; 4) Қазақстан Республикасының заңдарында және Қазақстан Республикасы Президентінің актілерінде айқындалатын өзге де міндеттерді" жүзеге асырады деп бекітілген. Аталған міндеттерді шешу үшін сотта прокурор білдіретін мемлекет мүдделері шоғырланып көрініс табады.

Сот төрелігін жүзеге асыратын орган ретінде сот тәуелсіз және тек Конституция мен заңға бағынады. Конституцияның 76-бабының 1-тармағына сәйкес сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Республиканың Конституциясының, заңдарының, өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, халықаралық шарттарының орындалуын қамтамасыз етуді мақсат етіп қояды. Сот билігінің осы конституциялық миссиясы қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберінде прокуратура қызметінің мемлекет атынан ел аумағында заңдылықтың сақталуына заңда белгіленген шекте және нысандарда жоғары қадағалауды жүзеге асыру жөніндегі конституциялық тұрғыда айқындалған бағытымен тығыз байланысты.

Сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары жүзеге асыратын әрекеттер мен рәсімдерге сот бақылауын және жоғары қадағалауды регламенттейтін, заңдарда белгіленетін құқықтық нормалар мен институттар жиынтығы олардың заңдылығы мен әділдігін қамтамасыз етуге бағытталған. Тергеу соты заңда белгіленген жағдайларда қандай да бір тергеу әрекеттері мен шешімдерін санкциялаған (келіскен) кезде қылмыстық процестің барлық сатыларында адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын сот шешімдерін қабылдау кезінде жеке адамның құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға сот кепілдіктерінің қажеттігін негізге алуға міндетті.

Прокурор қызметінің Қазақстан Республикасының аумағында заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалаумен үйлесімділікте мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жүзеге асыру жөніндегі конституциялық тұрғыда айқындалған бағыты, тұтастай алғанда, көптеген шет мемлекеттер прокуратураларының қылмыстық процестегі рөліне сәйкес келеді, онда прокурор сотқа дейінгі іс жүргізудің бастапқы сатыларынан бастап-ақ заңдылықты қамтамасыз етеді және сотқа дейінгі тергеп-тексерудің барысы мен нәтижелеріне негізгі жауапты болады. Шетел практикасында жасырын тергеу әрекеттерін санкциялау рәсімдерін реттеудің алуан түрлілігіне қарамастан, онда прокурордың белсенді рөлі әрқашан көрініс табады.

5. Конституцияның 12-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасында адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Мемлекеттің осы конституциялық міндетті өз міндеті ретінде қабылдауы оны іске асыру үшін нақты тетіктер мен құралдарды айқындау, оның ішінде сот бақылауы және прокуратураның жоғары қадағалауы сияқты институттарды енгізу және олардың тиімділігін арттыру қажет екенін білдіреді.

Қылмыстық процесті жүргізетін орган ретінде сот қылмыстық процеске қатысатын азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға, оларды жүзеге асыру үшін жағдай жасауға, қылмыстық процеске қатысушылардың заңды талаптарын қанағаттандыру мақсатында уақтылы шаралар қолдануға міндетті (ҚПК-нің 15-бабының бірінші бөлігі).

Соттың ҚПК-де көзделген жекелеген процестік мәжбүрлеу шаралары мен тергеу әрекеттерін санкциялауы бірінші сатыдағы сот сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында ең қымбат конституциялық құндылықтарды сақтау мақсатында жүзеге асыратын сот бақылауын білдіреді. Тергеу сотының тиісті тергеу әрекеттерін жүргізу немесе жекелеген процестік мәжбүрлеу шараларын таңдау негіздерін тексеруі, сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарының әрекеттеріне берілген шағымдарды қарауы жеке адамның конституциялық құқықтарының сақталуына кепілдік берудің анағұрлым жоғары деңгейі болып табылады.

Судьяның қандай да бір істер мен мәселелерді алқалы түрде қарауымен қатар жеке-дара қарауы әртүрлі сот ісін жүргізу нысандарында көзделген. Осы жағдайлардың барлығында судья сот билігін жүзеге асырады.

Сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында прокурордың бірқатар мәселелер бойынша өкілеттігі тергеу судьясының өкілеттігімен тығыз байланысты. Бұл ретте Конституцияның 83-бабының 1-тармағында белгіленген прокуратура қызметінің сотта мемлекет мүдделерін білдіру жөніндегі бағыты тергеу сотының қарауындағы мәселелерге де толық көлемде қолданылады.

Негізгі Заңда прокуратураның сотта мемлекет мүдделерін білдіруді қалай жүзеге асыруға тиіс екендігі айқындалмайды. Прокуратура қызметінің осы конституциялық бағытының мазмұнын ашып көрсету мемлекеттік биліктің заң шығарушы тармағының құзырына жатады. Аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, сот ісін жүргізу мәселелеріне қатысты негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейтін заңдарды қабылдау Негізгі Заңда Парламенттің өкілеттігіне жатқызылады (61-баптың 3-тармағының 6) тармақшасы).

Конституциялық Сот қазіргі кезде прокуратураның тергеу сотында мемлекет мүдделерін білдіру жөніндегі қызметі заңнамалық тұрғыда жеткілікті регламенттелмегенін атап өтеді.

Адамның құқықтары мен бостандықтарына кепілдік беру, ең алдымен, конституциялық құқықтар мен бостандықтардың бұзылу ықтималын болғызбауға бағытталған шаралар кешенін, оның ішінде заңнамалық сипаттағы шаралар кешенін әзірлеуді білдіреді.

Демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің мүдделері Негізгі Заңда жария етілген ең қымбат құндылықтарды қорғаумен қатар Қазақстан Республикасы қызметінің түбегейлі қағидаттарын және Конституцияның өзге де ережелерін іске асыруды қамтамасыз ету қажеттігін қамтиды. Прокуратураға едәуір құзырет беріле отырып, Негізгі Заңда оған мемлекет атынан ел аумағында заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалау функциясын жүзеге асыру жүктеледі. Қылмыстық сот ісін жүргізуде прокурор білдіретін мемлекет мүдделері, ең алдымен, қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде қылмыстық-процестегі заңдылық қағидатын қамтамасыз ету және қылмыстық процесс міндеттерін, атап айтқанда қылмыстық-процестік мәртебесіне қарамастан адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтары сақталған кезде қылмыстық құқық бұзушылықтарды бейтарап, тез және толық ашу, тергеп-тексеру міндеттерін іске асыру болып табылады.

Құқық үстемдігін және азаматтардың конституциялық құқықтарын тиімді қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған қылмыстық процесті жетілдіру қазіргі уақытта прокурордың рөлін едәуір арттыруға алып келді, ол сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары жинаған дәлелдемелерге ведомстводан тыс баға беруді жүзеге асырады, негізгі процестік шешімдерді қабылдайды, сондай-ақ сотта айып тағады және соны ұстанады. Прокурордың қылмыстық процеске қатысуын кеңейту және сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында сот бақылауын нығайту мемлекеттің ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары туралы конституциялық ережелерді іске асырады (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы).

Қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысты Қазақстан Республикасының Конституциясында мемлекеттің ең қымбат қазынасын – адамды және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз етудің толыққанды әрі тиімді заңнамалық тетіктерін жасауға ерекше мән беріледі. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында аталған құндылықтар күдіктілерге (айыпталушыларға) ғана емес, тергеп-тексеру орбитасына іліккен өзге адамдарға да анағұрлым осал екенін ескере отырып, сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдарының қандай да бір шешімдері мен әрекеттерін санкциялау мәселесін қарау кезінде дұрыс шешім қабылдау үшін толық және жеткілікті ақпарат (материалдар) алу бойынша соттың процестік мүмкіндіктерін кеңейтудің, сондай-ақ прокурордың сот санкциясына дейін кез келген бұзушылықтарға алдын ала ден қоюына құралдарды пайдаланудың маңызы зор.

Тергеу судьясының жекелеген процестік мәжбүрлеу шаралары мен тергеу әрекеттерін санкциялау рәсіміне байланысты ҚПК ережелеріне жүргізілген талдау кейбір ережелерде сәйкессіздіктің бар екенін көрсетеді, бұл жиынтығында мемлекеттік органдардың тергеу судьясының алдындағы тиісті мәселелерді сотқа дейінгі тергеп-тексеруге бастама жасау сатысында тиісінше сот бақылауын жүзеге асыруға және прокуратураның заңдылықтың сақталуына жоғары қадағалауды жүзеге асыруына кедергі келтіруі мүмкін.

Мәселен, тұрғын үй-жайды мәжбүрлеп қарап-тексеру, тінту, алу және басқа да тергеу әрекеттерін жүргізу қажет болған кезде сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адам қаулы шығарады және оны тергеу судьясына тергеу әрекетін жүргізу қажеттігін растайтын қылмыстық іс материалдарының куәландырылған көшірмелерін қоса бере отырып жібереді және бір мезгілде осы актінің көшірмесін прокурорға да жібереді. Прокурор ҚПК-нің 193-бабының ережелеріне сәйкес сотқа дейінгі тергеп-тексерудің заңдылығына қадағалауды жүзеге асыра отырып, тергеушінің, анықтаушының, анықтау органының заңсыз қаулыларының күшін жояды. Бұл ретте сот бақылауын және тиісті қаулының заңдылығына жоғары қадағалауды жүзеге асыру үшін берілген уақытқа шек қойылмайды.

Бұдан басқа, Конституциялық Сот қылмыс жасады деп күдік келтірілген адамдардың ғана емес, олардың айналасындағы үшінші адамдардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын жасырын тергеу әрекеттерін сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары жүргізген кезде прокуратураның Конституцияда өзіне жүктелген жоғары қадағалауды жүзеге асыру бойынша шектеулі мүмкіндіктеріне назар аударады. Жасырын тергеу әрекетін жүргізу туралы қаулы шығарылғанынан кейін жиырма төрт сағат ішінде тергеу судьясына аталған тергеу әрекетін жүргізудің негізділігін растайтын материалдармен бірге ұсынылады. Бұл ретте қаулы көшірмесі прокурорға жіберілмейді, ол осылайша қаулы заңдылығына тексеру жүргізу және қажет болған жағдайда оның күшін жою мүмкіндігінен айырылады. Жасырын тергеу әрекеттерінің ерекшелігі ескеріле отырып, оларды ашық режимде жүргізу мүмкін болмаған жағдайда, осы іс-шаралардың заңдылығына прокурорлық қадағалаудың аса маңызды екені даусыз болып табылады.

Конституциялық Сот қосымша материалдарды талап етіп алдыру қажет болғанда тергеу судьясының санкциялау мәселесін шешуі үшін ақылға қонымды мерзім беру қажеттігіне де назар аударады.

Тергеу судьясының ҚПК-нің 234-бабы екінші бөлігінің ережелеріне сәйкес жасырын тергеу әрекеттерін санкциялауы барысында берілген ақпараттың анықтығына күмән болған кезде тергеу судьясы қаулыны санкциялай отырып, жиырма төрт сағат ішінде оның заңдылығын процестік прокурордың тексеруіне бастама жасауға құқылы. Процестік прокурор бес тәулік ішінде тиісті тексеруді жүргізуге және оның нәтижелері туралы тергеу судьясын хабардар етуге міндетті.

Конституциялық Соттың пікірінше, тергеу судьясының өзіне берілген ақпараттың анықтығына күмәні болған кезде жасырын тергеу әрекетін "уақытша" санкциялау рәсімі сот бақылауының мақсатына қайшы келеді. Тергеу судьясы қабылдайтын шешім күмәнге негізделмей, заңды және негізделген болуға тиіс.

Адамның құқықтары мен бостандықтарын шектейтін немесе шектеуі мүмкін сот шешімдерін қабылдау кезінде прокурордың сотта мемлекет мүдделерін міндетті түрде білдіру жағдайлары мен белгілі бір нысандарын заң деңгейінде бекітумен қатар прокуратураның сотқа дейінгі тергеп-тексеру заңдылығының сақталуына жоғары қадағалауды уақтылы және тиімді жүзеге асыруы үшін процестік шарттарды жетілдіру қылмыстық процеске тартылған адамдардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауды күшейтуге ықпал ететін болады.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 99-бабының 2-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының 55 – 58-баптарын, 60-бабы 1-тармағының 1) тармақшасын, 2 және 3-тармақтарын, 62-бабын, 64-бабының 3-тармағын, 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын және 66-бабының 1-тармағын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң "Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының 1-тармағын, 14-бабының 1-тармағын, 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасын, 79-бабының 1-тармағын және 83-бабының 1-тармағын ресми түсiндiру туралы" 1997 жылғы 6 наурыздағы № 3 нормативтік қаулысының қарар бөлігінің 6-тармағын, сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысына қатысты прокуратура қызметінің конституциялық тұрғыда айқындалған бағыттарының жүйелі өзара байланысын назарға ала отырып, адамның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын шектеуге байланысты тергеу әрекеттері мен қылмыстық-процестік мәжбүрлеу шараларын санкциялау туралы сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары бастама жасаған мәселелерді қарау кезінде прокуратураның сотта мемлекет мүдделерін білдіру жөніндегі айрықша конституциялық функциясы деп түсіну керек.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотымен, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасымен және Қазақстан Республикасының басқа да мүдделі мемлекеттік органдарымен бірлесіп, осы нормативтік қаулының 1-тармағында баяндалған түсіндіруді және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда тұжырымдалған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету мақсатында тергеу сотының қызметін құқықтық реттеуді жетілдіру және сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысында прокуратураның конституциялық функцияларын барынша толық іске асыруға қол жеткізу мәселелерін қарасын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения – руководителя Аппарата Генерального Прокурора Республики Казахстан Мухамеджанова А.О.,

Верховного Суда Республики Казахстан – заместителя руководителя Судебной администрации Мусралинова А.С.,

Комитета национальной безопасности Республики Казахстан – заместителя начальника Cледственного департамента Кайназарова О.М.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – первого заместителя Министра Кожаева М.Ш.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Жакселековой Б.Ш.,

Агентства Республики Казахстан по противодействию коррупции – заместителя руководителя Службы досудебного расследования Муратова А.К.,

Агентства Республики Казахстан по финансовому мониторингу – заместителя руководителя Следственного департамента Бағбанұлы К.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Тасболатова Ж.С.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Республиканской коллегии адвокатов – члена научно-консультативного совета Нуркеевой А.А.,

рассмотрел в открытом заседании ходатайство Генерального Прокурора Республики Казахстан об истолковании пункта 6 постановляющей части нормативного постановления Конституционного Совета Республики Казахстан от 6 марта 1997 года № 3 "Об официальном толковании пункта 1 статьи 4, пункта 1 статьи 14, подпункта 3) пункта 3 статьи 77, пункта 1 статьи 79 и пункта 1 статьи 83 Конституции Республики Казахстан".

Заслушав докладчиков – судей Конституционного Суда Республики Казахстан Ударцева С.Ф., Жакипбаева К.Т. и участников заседания, изучив заключение эксперта – профессора Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева, доктора юридических наук Ахпанова А.Н., материалы конституционного производства и проанализировав действующее право Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В соответствии с подпунктом 1) пункта 1 статьи 60 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан" в Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило ходатайство Генерального Прокурора Республики Казахстан (далее – Генеральный Прокурор) об истолковании пункта 6 постановляющей части нормативного постановления Конституционного Совета Республики Казахстан (далее – Конституционный Совет) от 6 марта 1997 года № 3 "Об официальном толковании пункта 1 статьи 4, пункта 1 статьи 14, подпункта 3) пункта 3 статьи 77, пункта 1 статьи 79 и пункта 1 статьи 83 Конституции Республики Казахстан" (далее – нормативное постановление Конституционного Совета от 6 марта 1997 года № 3) в контексте исключительности компетенции прокуратуры по представлению интересов государства в суде при осуществлении высшего надзора за законностью досудебного расследования.

Субъект обращения отмечает, что в действующем уголовно-процессуальном законодательстве имеются положения об определенных решениях следственного судьи в стадии досудебного расследования, при принятии которых прокурор интересы государства в суде не представляет. Так, при рассмотрении вопросов о санкционировании применения залога, временного отстранения от должности, наложения ареста на имущество, запрета на приближение, осмотра, обыска, выемки, принудительного освидетельствования, эксгумации трупа, проведения негласных следственных действий и продления сроков их проведения, личного обыска, принудительного получения образцов, принудительного помещения не содержащегося под стражей лица в медицинскую организацию для производства судебно-психиатрической и (или) судебно-медицинской экспертиз следственный судья принимает решение без участия прокурора на основании материалов, предоставленных органом, осуществляющим досудебное расследование.

Таким образом, при рассмотрении следственным судьей вопросов о санкционировании ряда следственных действий и мер уголовно-процессуального принуждения он ограничен только мнением должностных лиц органа, осуществляющего досудебное расследование. Лица, в отношении которых назначаются данные мероприятия, не осведомляются о них и, соответственно, не могут своевременно реализовать конституционное право на защиту своих прав и свобод всеми не противоречащими закону способами, а также на судебную защиту (при принятии решения следственным судьей).

При рассмотрении ходатайства Генерального Прокурора и истолковании рассматриваемого нормативного постановления Конституционного Совета от 6 марта 1997 года № 3 применительно к предмету ходатайства Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Согласно пункту 1 статьи 1 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) высшими ценностями Республики Казахстан "являются человек, его жизнь, права и свободы". Защита высших конституционных ценностей, являющаяся важной составной частью интересов государства, вменена в обязанности органов государственной власти по вопросам их компетенции, закрепленной в Конституции и в законодательстве об этих органах.

В пунктах 1 и 4 статьи 83 Конституции закреплено: "Прокуратура от имени государства осуществляет в установленных законом пределах и формах высший надзор за соблюдением законности на территории Республики Казахстан, представляет интересы государства в суде и от имени государства осуществляет уголовное преследование", а также указано, что компетенция, организация и порядок деятельности прокуратуры определяются конституционным законом.

В соответствии с пунктом 3 статьи 61 Конституции Парламент Республики Казахстан (далее – Парламент) "вправе издавать законы, которые регулируют важнейшие общественные отношения, устанавливают основополагающие принципы и нормы", касающиеся, в частности: "правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц" (подпункт 1)); "основ организации и деятельности государственных органов и органов местного самоуправления, государственной и воинской службы" (подпункт 3)); "вопросов судоустройства и судопроизводства" (подпункт 6)). При этом законы Республики, постановления Парламента и его Палат не должны противоречить Конституции (пункт 7 статьи 62 Конституции).

2. Конституционное положение о том, что прокуратура представляет интересы государства в суде, было закреплено в первой редакции Конституции и остается неизменным. Вместе с тем при истолковании рассматриваемого пункта нормативного постановления Конституционного Совета от 6 марта 1997 года № 3 Конституционный Суд учитывает эволюцию конституционного регулирования иных направлений деятельности органов прокуратуры.

Данным нормативным постановлением было установлено: "Из конституционной нормы пункта 1 статьи 83 вытекает, что представлять интересы государства в суде может только прокурор (прокуратура)" (пункт 6 постановляющей части). Мотивируя такое решение, Конституционный Совет отметил, что норму Конституции "прокуратура представляет интересы государства в суде" (пункт 1 статьи 83) следует понимать как конституционно определенное направление деятельности прокурора (прокуратуры). При этом конкретные полномочия прокурора по осуществлению представительства интересов государства в суде закреплены в соответствующем законодательном акте. Такой вывод был обусловлен редакцией пункта 1 статьи 83 Конституции, действовавшей на дату принятия Конституционным Советом рассматриваемого нормативного постановления.

Следует также учитывать, что в тот период дознание и предварительное расследование по уголовным делам осуществлялись специальными органами и были отделены от суда и прокуратуры (пункт 1 статьи 84 Конституции).

Вместе с тем Конституционный Совет в пункте 4 мотивировочной части своего нормативного постановления, разъясняя норму Конституции, изложенную в пункте 1 статьи 14, отметил, что возложение в пункте 1 статьи 83 Конституции на прокурора обязанности представлять интересы государства в суде увеличивает объем его процессуальных полномочий.

Законом Республики Казахстан от 21 мая 2007 года "О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан" статья 84 Конституции была исключена.

В связи с изменением норм Основного Закона, регламентирующих деятельность судебной и правоохранительной систем, Конституционный Совет нормативным постановлением от 8 ноября 2007 года № 9 "О пересмотре некоторых нормативных постановлений Конституционного Совета Республики Казахстан в связи с принятием Закона Республики Казахстан от 21 мая 2007 года № 254-III “О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан”" внес некоторые изменения в свое нормативное постановление от 6 марта 1997 года № 3, в частности, из пункта 6 постановляющей части было исключено слово "только".

Законом Республики Казахстан от 10 марта 2017 года "О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан" пункт 1 статьи 83 Основного Закона изложен в новой редакции и действует в настоящее время: "1. Прокуратура от имени государства осуществляет в установленных законом пределах и формах высший надзор за соблюдением законности на территории Республики Казахстан, представляет интересы государства в суде и от имени государства осуществляет уголовное преследование".

Конституционный Суд обращает внимание на то, что пункт 1 статьи 83 Конституции в действующей редакции возлагает на прокуратуру осуществление уголовного преследования от имени государства. Такой акцент в деятельности прокуратуры должен обязательно учитываться при законодательном регулировании вопросов уголовного судопроизводства в части усиления роли прокурора на этапе досудебного расследования.

3. В международных правовых документах содержится ряд положений, определяющих основные ориентиры законодательного регулирования при создании в каждом государстве действенных механизмов обеспечения законности, защиты прав и свобод человека и гражданина.

Общие подходы к необходимости участия государственных органов в обеспечении прав и свобод человека и гражданина, изложенные в ратифицированных Республикой Казахстан международных правовых актах (в частности статья 7; пункты 1, 2 и 5 статьи 9; пункты 1 и 2 статьи 10; пункт 1 статьи 17 Международного пакта о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966 года, ратифицированного Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года), в целом отражены в национальном законодательстве, регламентирующем уголовный процесс.

Определенное Конституцией направление деятельности прокуратуры по представлению интересов государства в суде связано с осуществлением прокуратурой от имени государства в установленных законом пределах и формах высшего надзора за соблюдением законности на территории Республики Казахстан (пункт 1 статьи 83 Конституции).

Согласно Конституционному закону Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О прокуратуре" (далее – Конституционный закон от 5 ноября 2022 года) Генеральная прокуратура и прокуроры также представляют интересы государства в компетентных органах иностранных государств и международных организациях по вопросам уголовного преследования, возврата активов, в иностранных и международных судах (арбитражах) по вопросам, относящимся к компетенции прокуратуры (подпункт 5) пункта 2 статьи 7 и подпункт 29) пункта 1 статьи 10), от имени и в интересах государства осуществляют деятельность по возврату активов, включая международно-правовое сотрудничество (пункт 1 статьи 11-1).

Судебная власть осуществляется посредством гражданского, уголовного и иных установленных законом форм судопроизводства (пункт 2 статьи 75 Конституции). Согласно статье 22 Конституционного закона от 5 ноября 2022 года органы прокуратуры "представляют интересы государства в суде на основании и в порядке, которые предусмотрены уголовно-процессуальным законодательством Республики Казахстан, гражданским процессуальным законодательством Республики Казахстан, законодательством Республики Казахстан об административных правонарушениях, законодательством Республики Казахстан об административном судопроизводстве" (пункт 1). Кроме того, органы прокуратуры "вправе обратиться в суд с иском (заявлением), если этого требует защита прав человека и гражданина, которые самостоятельно не могут осуществлять их защиту, а также для защиты охраняемых законами Республики Казахстан интересов общества или государства" (пункт 2).

Следует отметить, что все конституционно определенные направления деятельности прокуратуры проявляются в тесном сочетании именно в уголовном процессе. В части первой статьи 58 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК) определено, что прокурор осуществляет в пределах своей компетенции надзор за законностью оперативно-розыскной деятельности, дознания, следствия и судебных решений, а также от имени государства – уголовное преследование на всех стадиях уголовного процесса и иные полномочия в соответствии со статьей 83 Конституции и с УПК. Прокурор, участвующий в рассмотрении уголовного дела судом, представляет интересы государства путем поддержания обвинения и является государственным обвинителем.

В части второй статьи 58 УПК установлено, что прокурор вправе предъявить лицу, которое несет имущественную ответственность за свои действия, иск в защиту интересов потерпевшего, не способного самостоятельно воспользоваться правом на предъявление и отстаивание иска в силу своего беспомощного состояния, зависимости от подозреваемого, обвиняемого, подсудимого или по иным причинам (пункт 1)), или интересов государства (пункт 2)).

При наличии оснований и в установленном УПК порядке прокурор вправе своим постановлением принимать дела к производству и лично производить расследование, пользуясь при этом полномочиями следователя. Надзор за законностью досудебного расследования осуществляет уполномоченный на то прокурор (часть третья статьи 58).

С введением следственного суда конституционная функция прокурора по представительству интересов государства в суде в формах и пределах, определенных законом, осуществляется и на стадии, связанной с деятельностью следственного суда в процессе расследования.

Согласно пункту 14) части первой статьи 193 УПК при рассмотрении вопросов, отнесенных указанным Кодексом к компетенции следственного судьи, прокурор участвует в судебных заседаниях.

В законах предусмотрен всесторонний и многоаспектный контроль различных государственных органов, суда и прокуратуры за обеспечением соблюдения государственных интересов и защиты высших конституционных ценностей, в том числе в суде и в процессе расследования.

Согласно пункту 3 статьи 3 Конституции Правительство Республики Казахстан и иные государственные органы выступают от имени государства в пределах делегированных им полномочий.

В отличие от прокуратуры любой другой государственный орган, выступая в суде в качестве стороны, отстаивает обоснованность своего решения, акта, действия (бездействия) или выполняет иные предписанные ему законом действия от имени государства, то есть представляет интересы государства в пределах своей компетенции.

Особенность конституционно определенных направлений деятельности прокуратуры в судопроизводстве заключается в том, что она призвана представлять интересы государства комплексно, в том числе в случаях, когда возможны нарушения конституционных прав и свобод человека и гражданина в результате деятельности отдельных должностных лиц государственных органов. При том, что разные государственные органы участвуют в представлении и реализации различных государственных интересов в соответствии с законами, сферой их деятельности и компетенцией, Конституция возлагает на прокуратуру функции высшего надзора от имени государства в установленных законом пределах и формах за соблюдением законности на территории Республики Казахстан (в рамках которого она наделена компетенцией по проверке законности действий и актов других государственных органов, в том числе имеющих контрольно-надзорные полномочия), а также представительства интересов государства в суде и осуществления уголовного преследования от имени государства. Это предопределяет конституционно закрепленную особую роль прокуратуры в суде, в частности, в уголовном процессе на всех его стадиях.

4. Конституционный Суд отмечает, что задачами уголовного процесса согласно статье 8 УПК, наряду с пресечением, беспристрастным, быстрым и полным раскрытием, расследованием уголовных правонарушений, изобличением и привлечением к уголовной ответственности лиц, их совершивших, справедливым судебным разбирательством и правильным применением уголовного закона, защитой лиц, общества и государства от уголовных правонарушений (часть первая), являются также защита и восстановление нарушенных прав и свобод человека и гражданина. Учитывая эти задачи, в части второй статьи 8 УПК закреплено: "Установленный законом порядок производства по уголовным делам должен обеспечивать защиту от необоснованного обвинения и осуждения, незаконного ограничения прав и свобод человека и гражданина, а в случае незаконного обвинения или осуждения невиновного – незамедлительную и полную его реабилитацию, а также способствовать укреплению законности и правопорядка, предупреждению уголовных правонарушений, формированию уважительного отношения к праву". В реализации данных задач уголовного процесса существенную роль играют суд, прокурор и адвокат.

Учитывая многоаспектность вопросов защиты жизни, прав и свобод человека, деятельность прокуратуры в соответствии с Конституционным законом от 5 ноября 2022 года, в том числе и в сфере борьбы с преступностью, подчинена защите высших конституционных ценностей, других интересов государства и достижению стоящих перед прокуратурой задач. В статье 4 Конституционного закона от 5 ноября 2022 года закреплено, что прокуратура в указанных целях осуществляет: 1) защиту и восстановление нарушенных прав и свобод человека и гражданина, охраняемых законом интересов юридических лиц, общества и государства; 2) выявление и устранение нарушений законности, причин и условий, им способствующих, а также их последствий; 3) координацию деятельности правоохранительных и иных государственных органов по обеспечению законности, правопорядка и борьбы с преступностью; 4) иные задачи, определяемые законами Республики Казахстан и актами Президента Республики Казахстан". В решении указанных задач концентрированно выражены интересы государства, представляемые в суде прокурором.

Суд как орган, осуществляющий правосудие, независим и подчиняется только Конституции и закону. Согласно пункту 1 статьи 76 Конституции судебная власть осуществляется от имени Республики Казахстан и имеет своим назначением защиту прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, обеспечение исполнения Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров Республики. Данная конституционная миссия судебной власти в рамках уголовного судопроизводства тесно связана с конституционно определенным направлением деятельности прокуратуры по осуществлению от имени государства в установленных законом пределах и формах высшего надзора за соблюдением законности на территории страны.

Совокупность устанавливаемых законами правовых норм и институтов, регламентирующих судебный контроль и высший надзор за действиями и процедурами, осуществляемыми органами досудебного расследования, призвана обеспечить их законность и справедливость. Следственный суд при санкционировании (согласовании) в установленных законом случаях тех или иных следственных действий и решений обязан исходить из необходимости судебных гарантий защиты прав и законных интересов личности при принятии судебных решений, затрагивающих конституционные права и свободы человека и гражданина на всех стадиях уголовного процесса.

Конституционно определенное направление деятельности прокурора по осуществлению от имени государства уголовного преследования в сочетании с высшим надзором за соблюдением законности на территории Республики Казахстан в целом соответствует роли прокуратуры многих зарубежных государств в уголовном процессе, где прокурор обеспечивает законность уже на ранних этапах досудебного производства и несет основную ответственность за ход и результаты досудебного расследования. Несмотря на разнообразие в урегулировании процедуры санкционирования негласных следственных действий в зарубежной практике, в ней всегда прослеживается активная роль прокурора.

5. Согласно пункту 1 статьи 12 Конституции в Республике Казахстан признаются и гарантируются права и свободы человека. Принятие государством этой конституционной обязанности в качестве своей означает необходимость определения четких механизмов и инструментов для ее реализации, в том числе внедрения и повышения эффективности таких институтов, как судебный контроль и высший надзор прокуратуры.

Суд как орган, ведущий уголовный процесс, обязан охранять права и свободы граждан, участвующих в уголовном процессе, создавать условия для их осуществления, принимать своевременные меры в целях удовлетворения законных требований участников уголовного процесса (часть первая статьи 15 УПК).

Санкционирование судом отдельных мер процессуального принуждения и следственных действий, предусмотренных УПК, представляет собой судебный контроль суда первой инстанции, осуществляемый в целях соблюдения высших конституционных ценностей на стадии досудебного расследования. Проверка следственным судом оснований для проведения соответствующих следственных действий или избрания отдельных мер процессуального принуждения, рассмотрение жалоб на действия органов досудебного расследования представляют собой более высокий уровень гарантирования соблюдения конституционных прав личности.

Единоличное рассмотрение судьей тех или иных дел и вопросов наряду с коллегиальным рассмотрением предусмотрено в разных формах судопроизводства. Во всех этих случаях судья осуществляет судебную власть.

На стадии досудебного расследования полномочия прокурора по ряду вопросов неразрывно связаны с полномочиями следственного судьи. При этом установленное в пункте 1 статьи 83 Конституции направление деятельности прокуратуры по представлению интересов государства в суде в полной мере распространяется и на вопросы, находящиеся на рассмотрении следственного суда.

Основной Закон не определяет, как прокуратура должна осуществлять представление интересов государства в суде. Раскрытие содержания данного конституционного направления деятельности прокуратуры относится к ведению законодательной ветви государственной власти. Принятие законов, регулирующих важнейшие общественные отношения, устанавливающих основополагающие принципы и нормы, касающиеся вопросов судопроизводства, Основной Закон относит к полномочиям Парламента (подпункт 6) пункта 3 статьи 61).

Конституционный Суд отмечает, что на текущий момент деятельность прокуратуры по представлению интересов государства в следственном суде не имеет достаточной законодательной регламентации.

Гарантирование прав и свобод человека означает выработку комплекса мер, в том числе законодательного характера, направленных прежде всего на предотвращение самой возможности нарушения конституционных прав и свобод.

Интересы демократического, светского, правового и социального государства наряду с защитой провозглашенных Основным Законом его высших ценностей включают в себя необходимость обеспечения реализации основополагающих принципов деятельности Республики Казахстан и иных положений Конституции. Наделяя прокуратуру значительной компетенцией, Основной Закон возлагает на нее осуществление от имени государства функции высшего надзора за соблюдением законности на территории страны. В уголовном судопроизводстве представляемые прокурором интересы государства заключаются, прежде всего, в обеспечении уголовно-процессуального принципа законности при производстве по уголовным делам и реализации задач уголовного процесса, в частности беспристрастного, быстрого и полного раскрытия, расследования уголовных правонарушений при соблюдении конституционных прав и свобод человека и гражданина вне зависимости от его уголовно-процессуального статуса.

Совершенствование уголовного процесса, призванное обеспечить верховенство права и эффективную защиту конституционных прав граждан, в настоящее время привело к значительному повышению роли прокурора, который осуществляет вневедомственную оценку доказательств, собранных органами досудебного расследования, принимает ключевые процессуальные решения, а также предъявляет и поддерживает обвинение в суде. Расширение участия прокурора в уголовном процессе и укрепление судебного контроля на этапе досудебного расследования реализуют конституционные положения о том, что высшими ценностями государства являются человек, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции).

Применительно к уголовному судопроизводству Конституция придает особое значение созданию полноценных и эффективных законодательных механизмов обеспечения защиты высших ценностей государства – человека, его жизни, прав и свобод. Учитывая, что на стадии досудебного расследования указанные ценности наиболее уязвимы не только по отношению к подозреваемым (обвиняемым), но и к иным лицам, попавшим в орбиту расследования, важное значение имеет расширение процессуальных возможностей суда по получению полной и достаточной информации (материалов) для принятия правильного решения при рассмотрении вопроса о санкционировании тех или иных решений и действий органов досудебного расследования, а также использование средств для упреждающего реагирования прокурора на любые нарушения до судебного санкционирования.

Анализ положений УПК, связанных с процедурой санкционирования следственным судьей отдельных мер процессуального принуждения и следственных действий, показывает наличие несогласованности некоторых положений, что в совокупности может препятствовать осуществлению надлежащего судебного контроля и высшего надзора прокуратуры за соблюдением законности на этапе инициирования государственными органами досудебного расследования соответствующих вопросов перед следственным судьей.

Так, при необходимости производства принудительного осмотра жилого помещения, обыска, выемки и других следственных действий лицо, осуществляющее досудебное расследование, выносит постановление и направляет его следственному судье с приложением заверенных копий материалов уголовного дела, подтверждающих необходимость производства следственного действия, и одновременно – прокурору копию данного акта. Прокурор в силу положений статьи 193 УПК, осуществляя надзор за законностью досудебного расследования, отменяет незаконные постановления следователя, дознавателя, органа дознания. При этом отсутствует разграничение по времени, предоставленному для осуществления судебного контроля и высшего надзора за законностью соответствующего постановления.

Кроме того, Конституционный Суд обращает внимание на ограниченные возможности прокуратуры по осуществлению возложенного на нее Конституцией высшего надзора при проведении органами досудебного расследования негласных следственных действий, затрагивающих конституционные права и свободы не только лиц, подозреваемых в совершении преступления, но и третьих лиц из числа их окружения. Постановление о проведении негласного следственного действия в течение двадцати четырех часов после его вынесения вместе с материалами, подтверждающими обоснованность проведения указанного следственного действия, представляется следственному судье. При этом копия постановления не направляется прокурору, который тем самым лишен возможности проверить законность постановления и при необходимости отменить его. В условиях невозможности проведения негласных следственных действий в открытом режиме, с учетом их специфики, повышенная значимость прокурорского надзора за законностью данных мероприятий является неоспоримой.

Конституционный Суд обращает внимание также на необходимость предоставления разумного срока для решения следственным судьей вопроса о санкционировании, когда имеется необходимость истребования дополнительных материалов.

В ходе санкционирования следственным судьей негласных следственных действий в соответствии с положениями части второй статьи 234 УПК при наличии сомнений в достоверности предоставленной информации следственный судья вправе, санкционировав постановление, в течение двадцати четырех часов инициировать проверку его законности процессуальным прокурором. Процессуальный прокурор обязан в течение пяти суток провести соответствующую проверку и о ее результатах уведомить следственного судью.

По мнению Конституционного Суда, такая процедура "временного" санкционирования негласного следственного действия, когда у следственного судьи имеются сомнения в достоверности предоставленной ему информации, противоречит предназначению судебного контроля. Принимаемое следственным судьей решение не может основываться на сомнениях, а должно быть законным и обоснованным.

Совершенствование процессуальных условий для своевременного и эффективного осуществления прокуратурой высшего надзора за соблюдением законности досудебного расследования, наряду с закреплением на уровне закона определенных форм обязательного представления прокурором интересов государства в суде при принятии судебных решений, ограничивающих или могущих ограничить права и свободы человека, будет способствовать усилению защиты конституционных прав и свобод лиц, вовлеченных в уголовный процесс.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 2 статьи 99 Конституции Республики Казахстан, статьями 55 – 58, подпунктом 1) пункта 1, пунктами 2 и 3 статьи 60, статьей 62, пунктом 3 статьи 64, подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 и пунктом 1 статьи 66 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Пункт 6 постановляющей части нормативного постановления Конституционного Совета Республики Казахстан от 6 марта 1997 года № 3 "Об официальном толковании пункта 1 статьи 4, пункта 1 статьи 14, подпункта 3) пункта 3 статьи 77, пункта 1 статьи 79 и пункта 1 статьи 83 Конституции Республики Казахстан", принимая во внимание системную взаимосвязь конституционно определенных направлений деятельности прокуратуры применительно к этапу досудебного расследования, следует понимать как исключительность конституционной функции прокуратуры по представлению интересов государства в суде при рассмотрении инициированных органами досудебного расследования вопросов о санкционировании следственных действий и мер уголовно-процессуального принуждения, связанных с ограничением конституционных прав и свобод человека.

2. Правительству Республики Казахстан совместно с Верховным Судом Республики Казахстан, Генеральной прокуратурой Республики Казахстан и другими заинтересованными государственными органами Республики Казахстан с учетом изложенного в пункте 1 настоящего нормативного постановления истолкования и правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, сформулированных в настоящем нормативном постановлении, рассмотреть вопросы по совершенствованию правового регулирования деятельности следственного суда и достижению более полной реализации конституционных функций прокуратуры на стадии досудебного расследования в целях обеспечения защиты конституционных прав и свобод человека и гражданина.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан