ИПС "Әділет"

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Е.М. Аққожаның,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр Л.К. Мерсалимованың,

Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінің өкілі – Балалар құқықтарын қорғау комитеті төрағасының орынбасары Ю.Р. Овечкинаның,

Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің өкілі – Жастар және отбасы істері комитеті төрағасының орынбасары Н.А. Мухтарованың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың өкілі – Заңнаманы жетілдіру бөлімінің меңгерушісі Б.М. Беисовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты Б.С. Исаметовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Қазақстан Республикасы Сот әкімшілігінің өкілі – Құқықтық бөлімнің бас консультанты А.А. Шамишевтің,

"АНА ҮЙІ" қоғамдық қорының өкілі – заңгер Г.С. Ахметованың,

сарапшы – PhD, Еуразия технологиялық университетінің қауымдастырылған құқық профессоры Х.К. Ажигулованың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Е.М. Аққожаның "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 91-бабы 2-тармағы 11) тармақшасының Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция) сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы А.Қ. Қыдырбаеваны және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқығына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) Кодекстің 91-бабы 2-тармағы 11) тармақшасының Конституцияның 14-бабына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініш мазмұнынан және оған қоса берілген құжаттардан 2023 жылғы 26 қазанда "Семей қаласының білім бөлімі" мемлекеттік мекемесі аталған нормаға сілтеме жасай отырып, өтініш берушіге жетім баланы асырап алуға ниеті бар адам ретінде есепке қоюдан бас тартқанын түсінуге болады.

Кодекстің 91-бабы 2-тармағының 11) тармақшасына сәйкес анасының қайтыс болуына немесе оның ата-ана құқықтарынан айырылуына байланысты баланың кемінде үш жыл іс жүзінде тәрбиелену жағдайларын қоспағанда, тіркелген некеде тұрмайтын (ерлі-зайыпты болмаған) еркек жынысты адамдар бала асырап алушы бола алмайды.

Өтініш субъектісі Кодекстің келтіріліп отырған нормасы кемсіту болып табылады және Конституцияның 14-бабына қайшы келеді деп есептейді, оған сәйкес жынысына байланысты ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды. Осыған байланысты ол тіркелген некеде тұрмаған әйелдерге мұндай тыйым салу белгіленбегеніне назар аударады.

Кодекстің 91-бабының жоғарыда көрсетілген ережесінің Конституцияға сәйкестігі мәселесін қарау кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 27-бабының 1-тармағына сәйкес неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекеттің қорғауында болады және бұлар іргелі конституциялық құндылықтар қатарына жатады.

Неке-отбасы қатынастарын құқықтық реттеуге негіз болатын неке мен отбасын қолдаудың және қорғаудың конституциялық қағидаты балалардың отбасыда тәрбие алуына, олардың дамуы мен әл-ауқатына қамқорлық жасауға басымдық беруді айқындайды. Баланың мүдделерiне қайшы келетiн жағдайларды қоспағанда, баланың өз ата-анасының тәрбиесін алуға, мүдделерінің қамтамасыз етілуіне, жан-жақты дамуға, адамның қадір-қасиетін құрметтеуге, ата-анасын білуге, олармен бірге тұруға құқығы бар ("Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы" 2002 жылғы 8 тамыздағы Қазақстан Республикасы Заңының 21 және 25-баптары).

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысымен Қазақстан Республикасы Бала құқықтары туралы конвенцияны (Біріккен Ұлттар Ұйымы (бұдан әрі – БҰҰ) Бас Ассамблеясының 1989 жылғы 20 қарашадағы № 44/25 резолюциясымен қабылданды) (бұдан әрі – Конвенция) ратификациялады. Конвенция баланың жеке басы толық және үйлесімді дамуы үшін оның отбасы ортасында, бақыт, махаббат және түсінушілік атмосферасында өсуі қажет екендігін тани отырып, балаларға қатысты барлық іс-әрекеттерде, оларды әлеуметтік қамсыздандыру мәселелерімен айналысатын мемлекеттік немесе жеке мекемелердің, соттардың, әкімшілік немесе заң шығарушы органдардың қабылдағанына қарамастан, ең бірінші кезекте баланың мүдделерін барынша толық қамтамасыз етуге көңіл бөлінеді деп белгілейді.

Өзінің отбасы ортасынан уақытша немесе біржола айырылған немесе өзінің ең қажетті мүдделері үшін мұндай ортада қала алмаған баланың мемлекет көрсететін ерекше қорғау мен көмекке, оның ішінде асырап алынуын пайдалануға құқығы бар. Бала асырап алуды танитын және (немесе) оған рұқсат беретін қатысушы мемлекеттер баланың ең қажетті мүдделері бірінші кезекте ескеріліп отыруын қамтамасыз етеді (Конвенцияның 20 және 21-баптары).

2. Балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың етене құқығы әрі міндеті (Конституцияның 27-бабының 2-тармағы). Сонымен бірге, заң шығарушы бала биологиялық ата-анасынан айырылып, жетім қалатын, сондай-ақ ол ата-анасының қамқорлығынсыз қалатын ықтимал өмірлік жағдайларды назарға ала отырып, заң деңгейінде осындай балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың әртүрлі нысандарын енгізді.

Кодекстің 116-бабына сәйкес мұндай нысандар ретінде жетім балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды отбасыға тәрбиелеуге (асырап алуға, қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа, баланы қабылдайтын отбасына), ал мұндай мүмкіндік болмаған кезде жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған барлық типтегі ұйымдарға беру көзделген.

Бала асырап алу жалғыз ата-анасы немесе екеуі де қайтыс болған, баласынан бас тартқан, ата-ана құқықтарынан айырылған және олар қалпына келтірілмеген, туыстарына, асырап алынатын баланың (балалардың) анасымен немесе әкесімен некеде (ерлі-зайыптылықта) тұратын адамдарға баласын асырап алуына келісім берген, сот тәртібімен әрекетке қабілетсіз, хабар-ошарсыз кеткен деп танылған немесе қайтыс болды деп жарияланған не белгісіз болған кезде кәмелетке толмаған балаларды қорғаудың ең жақсы және орнықты нысандарының бірі деп танылады (Кодекстің 84-бабы).

Заң шығарушы бала асырап алудың бірқатар шарттарын, оның ішінде бұл мәселені тек соттың ғана қарау міндеттілігін белгіледі.

Сонымен қоса, Кодекстің 91-бабының 2-тармағында кәмелетке толған адамдар асырап алушылар болуы мүмкін деген белгілене отырып, бір мезгілде олардың қатарынан жеке тұлғалардың мынадай санаттары: 1) сот әрекетке қабiлетсiз немесе әрекет қабiлетi шектеулі деп таныған адамдар; 2) сот біреуін әрекетке қабiлетсiз немесе әрекет қабiлеті шектеулі деп таныған ерлi-зайыптылар; 3) сот ата-ана құқықтарынан айырған немесе ата-ана құқықтарын шектеген адамдар; 4) өзiне Қазақстан Республикасының заңдарында жүктелген мiндеттердi тиiсiнше орындамағаны үшiн қорғаншы немесе қамқоршы мiндеттерінен шеттетiлген адамдар; 5) егер сот олардың кінәсінен бала асырап алудың күшiн жойса, бұрынғы бала асырап алушылар; 6) денсаулық жағдайына байланысты ата-ана құқықтарын жүзеге асыра алмайтын адамдар; 7) тұрақты тұрғылықты жері жоқ адамдар; 8) дәстүрлi емес жыныстық бағдар ұстанатын адамдар; 9) бала асырап алған кезде қасақана қылмыс жасағаны үшін жойылмаған немесе алынбаған сотталғандығы бар адамдар, сондай-ақ осы тармақтың 14) тармақшасында аталған адамдар; 10) азаматтығы жоқ адамдар; 11) анасының қайтыс болуына немесе оның ата-ана құқықтарынан айырылуына байланысты баланың кемінде үш жыл іс жүзінде тәрбиелену жағдайларын қоспағанда, тіркелген некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) еркек жынысты адамдар; 12) бала асырап алған кезде асырап алынған баланы Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген ең төмен күнкөріс деңгейімен қамтамасыз ететін кірісі жоқ адамдар; 13) наркологиялық немесе психоневрологиялық диспансерлерде есепте тұратын адамдар; 14) адам өлтіру, денсаулыққа қасақана зиян келтіру, халық денсаулығына және имандылыққа, жыныстық тиіспеушілікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылықтары, экстремистік немесе террористік қылмыстары, адам саудасы үшін сотталғандығы бар немесе болған, қылмыстық қудалауға ұшырап отырған немесе ұшыраған адамдар (өздеріне қатысты қылмыстық қудалау Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 35-бабы бірінші бөлігінің 1) және 2) тармақшалары негізінде тоқтатылған адамдарды қоспағанда); 15) Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, Кодекстің 91-бабының 4-тармағында белгіленген тәртіппен психологиялық дайындықтан өтпеген Қазақстан Республикасының азаматтары (баланың жақын туыстарын қоспағанда) алып тасталады.

Жалпы алғанда, заң шығарушының бала асырап алу құқығының шарттарын және шектеулерін белгілеу тәсілі мемлекеттің балалық шақты қорғау жөніндегі Конституцияда белгіленген міндетіне және балалардың мүдделерін барынша қамтамасыз ету бойынша қабылданған міндеттемелерге сәйкес келеді.

Осы жазылғандардың негізінде Конституциялық Сот балаларды асырап алуда заң шығарушы анық айқындаған мақсаттарға: олардың дене бітімі, психикалық, рухани және адамгершілік жағынан толыққанды дамуын қамтамасыз ету мүмкіндіктері ескеріле отырып, мүдделері көзделетін мақсаттарға (Кодекстің 84-бабы) ғана назар аударады, бұл Конституцияға сәйкес келеді және бала асырап алу кезінде ең бастысы бала асырап алушылардың балалы болу қажеттілігі немесе ниеті емес, баланың отбасы ортасында толыққанды даму мен тәрбиелену құқығы екенін білдіреді. Бұл ретте баланы толық отбасына беруге басымдық берілуге тиіс, сондай-ақ бала асырап алушылар мен асырап алынатын балалар арасындағы психоэмоционалдық байланыс пен бауыр басушылық ескерілуге тиіс. Асырап алынғаннан кейін бала асырап алынғанға дейінгі немесе ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың басқа нысандары (қорғаншылық және қамқоршылық, баланы қабылдайтын отбасы, патронаттық тәрбие, бала қонақтайтын отбасы) шеңберінде қамтамасыз етуге болатын жағдайдан нашар әлеуметтік және өзге жағдайларға түспеуге тиіс. Бала асырап алу, бала асырап алушыларды іріктеу және балалардың мүдделерін барынша қамтамасыз ету мақсатында асырап алынған балалардың тағдырын кейінгі бақылау жүйесін үнемі жетілдіріп отыру қажет.

3. Конституцияның 14-бабына сәйкес заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды.

Сонымен қатар, Конституциялық Сот Конституцияның 39-бабының 1-тармағына назар аударады, оған сәйкес адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін.

Осыған байланысты, адамның құқықтары мен бостандықтарына заңнамалық шектеулер белгілеуге жол берілуді тани отырып, Конституциялық Сот өзінің нормативтік қаулыларында мұндай шектеулер заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болуға және әділдік, пропорционалдылық және мөлшерлестік талаптарына сай келуге тиіс деп бірнеше көрсеткен болатын.

Конституцияның 14-бабында кепілдік берілген заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген және кемсітпеу қағидаты заңдармен қабылданатын адамдардың құқықтарында объективті, мөлшерлес және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтар белгіленбейді дегенді білдіреді.

Тең жағдайлар кезінде құқық субъектілері тең құқықтық жағдайда болуға тиіс. Конституциялық-құқықтық мақсаттарды көздемейтін, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеу шегі мәселесіне өзгеше көзқарас Конституцияның 39-бабына қайшы келеді (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НҚ нормативтік қаулысы).

Бұл заң шығарушы шектен тыс емес, құқық мәніне нұқсан келтіретіндей шектеулерді қолданбай, қажетті және конституциялық тұрғыдан танылған мақсаттарға негізделген шектеулерді ғана қолдануға тиіс дегенді білдіреді.

Мұндай шектеулерді белгілей отырып, мемлекет ақылға қонымдылық, қажеттілік пен мөлшерлестік өлшемшарттарының, сондай-ақ құқықтық қатынастардың барлық қатысушыларының, әсіресе балалардың құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуын қамтамасыз етуге міндетті. Бұл бала асырап алу, қорғаншылық және қамқоршылық, баланың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың басқа нысандары кезінде ерлер мен әйелдердің теңдігі мәселесіне де қатысты.

Мәселен, Әйелдерге қатысты кемсітудің барлық нысандарын жою туралы конвенцияда (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1979 жылғы 18 желтоқсандағы № 34/180 резолюциясымен қабылданды, Қазақстан Республикасы Конвенцияға 1998 жылғы 29 маусымдағы № 248 Заңға сәйкес қосылды) қатысушы мемлекеттер ерлер мен әйелдердің тең құқығы негізінде олардың балаларға қорғаншы, қамқоршы, сенім білдіруші және асырап алушы болудың немесе осыған ұқсас функцияларды жүзеге асырудың бірдей құқықтары мен міндеттерін қамтамасыз етумен қатар, барлық жағдайда балалардың мүдделері басым болып табылады дегенді негізге алуға тиіс деп айқындалған (16-баптың 1-тармағының f) тармақшасы). Мысалы, мұндай жағдайларға баланың әлеуетті асырап алушымен эмоционалды байланысы, бала асырап алу туралы өтінішті сот қарағанға дейін олардың бірге тұру және қарым-қатынаста болу ұзақтығы жатқызылуы мүмкін.

Қазақстан Республикасының Парламенті Конституцияның 14, 27-баптарын басшылыққа ала отырып және бұрын қабылданған міндеттемелерді ескере отырып, "Ерлер мен әйелдердің тең құқықтарының және тең мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы" 2009 жылғы 8 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңын қабылдады. Заң шығарушы Заңның 11-бабында ерлер мен әйелдердің неке-отбасы қатынастарындағы және бала тәрбиелеудегі құқықтары мен міндеттерінің гендерлік теңдігі:

отбасының беделін арттыру, неке-отбасы қатынастарын нығайту, неке мен отбасының құндылықтарын насихаттау;

ерлер мен әйелдердің бала тәрбиесіндегі жауапкершілігінің тең бөлінуі;

отбасы өмірін қолдауға және оның сапасын арттыруға бағытталған әлеуметтік саясатты іске асыру жолымен қамтамасыз етіледі деп айқындады.

Конституциялық Соттың пікірінше, ерлер мен әйелдердің бала тәрбиелеу мәселелеріндегі теңдігі қағидаты ескеріле отырып, өз құқықтарының қорғалуына мұқтаж баланың мүдделері, неке мен отбасын, ана болуды, әке болуды және балалық шақты қорғау бойынша Конституцияда айқындалған міндет негізге алыну керек. Демек, заңнамалық тетіктер ер адам мен әйелдің, ең алдымен, баланың мүдделерін барынша қамтамасыз ету және оған қамқорлық жасау мақсаттарына анағұрлым сай келеді деген тұрғыдан тіркелген некеде тұрған және отбасын құрған ер адам мен әйелдің тең шарттарда бала асырап алуын қолдауға бағытталуға тиіс.

Осылайша, бала асырап алуға ниетті адамдарға қатысты олардың жынысына байланысты тең емес қатынас Конституцияның 14-бабының талаптарына сәйкес келмейді.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 4-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің 91-бабы 2-тармағының 11) тармақшасы Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі осы нормативтік қаулы жарияланғаннан кейін алты айдан кешіктірмей Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, бала асырап алу институтын құқықтық реттеуді жетілдіруге бағытталған заң жобасын енгізсін.

Қолданылған шаралар туралы көрсетілген мерзімде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Аққожа Е.М.,

представителей:

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мерсалимовой Л.К.,

Министерства просвещения Республики Казахстан – заместителя председателя Комитета по охране прав детей Овечкиной Ю.Р.,

Министерства культуры и информации Республики Казахстан – заместителя председателя Комитета по делам молодежи и семьи Мухтаровой Н.А.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Национального центра по правам человека – заведующего Отделом совершенствования законодательства Беисова Б.М.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Исаметова Б.С.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Судебной администрации Республики Казахстан – главного консультанта правового отдела Шамишева А.А.,

Общественного фонда "АНА ҮЙІ" – юриста Ахметовой Г.С.,

эксперта – PhD, ассоциированного профессора права Евразийского технологического университета Ажигуловой Х.К.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Аққожа Е.М. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) подпункта 11) пункта 2 статьи 91 Кодекса Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года "О браке (супружестве) и семье" (далее – Кодекс).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Кыдырбаеву А.К. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав действующее право Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие статье 14 Конституции подпункта 11) пункта 2 статьи 91 Кодекса.

Из содержания обращения и прилагаемых к нему документов следует, что 26 октября 2023 года государственное учреждение "Отдел образования города Семей" со ссылкой на указанную норму отказало заявителю в постановке на учет в качестве лица, желающего усыновить ребенка-сироту.

Согласно подпункту 11) пункта 2 статьи 91 Кодекса усыновителями не могут быть лица мужского пола, не состоящие в зарегистрированном браке (супружестве), за исключением случаев фактического воспитания ребенка не менее трех лет в связи со смертью матери или лишением ее родительских прав.

Субъект обращения считает, что приведенная норма Кодекса является дискриминационной и противоречит статье 14 Конституции, согласно которой никто не может подвергаться какой-либо дискриминации по признаку пола. В связи с этим он обращает внимание на то, что для женщин, не состоящих в зарегистрированном браке, подобный запрет не установлен.

При рассмотрении вопроса о соответствии Конституции вышеуказанного положения статьи 91 Кодекса Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В соответствии с пунктом 1 статьи 27 Конституции брак и семья, материнство, отцовство и детство находятся под защитой государства и относятся к числу фундаментальных конституционных ценностей.

Конституционный принцип поддержки и защиты брака и семьи, лежащий в основе правового регулирования брачно-семейных отношений, определяет приоритет семейного воспитания детей, заботу об их развитии и благосостоянии. Ребенок имеет права на воспитание своими родителями, обеспечение интересов, всестороннее развитие, уважение человеческого достоинства, знать своих родителей, на совместное с ними проживание, за исключением случаев, когда это противоречит его интересам (статьи 21 и 25 Закона Республики Казахстан от 8 августа 2002 года "О правах ребенка в Республике Казахстан").

Республика Казахстан ратифицировала постановлением Верховного Совета Республики Казахстан от 8 июня 1994 года Конвенцию о правах ребенка (принята резолюцией № 44/25 Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций (далее – ООН) от 20 ноября 1989 года) (далее – Конвенция). Конвенция, признавая, что ребенку для полного и гармоничного развития его личности необходимо расти в семейном окружении, в атмосфере счастья, любви и понимания, устанавливает, что во всех действиях в отношении детей, независимо от того, предпринимаются они государственными или частными учреждениями, занимающимися вопросами социального обеспечения, судами, административными или законодательными органами, первоочередное внимание уделяется наилучшему обеспечению интересов ребенка.

Ребенок, который временно или постоянно лишен своего семейного окружения или который в его собственных наилучших интересах не может оставаться в таком окружении, имеет право на особую защиту и помощь, предоставляемые государством, в том числе на его усыновление. Государства-участники, признающие и (или) разрешающие усыновление, обеспечивают, чтобы наилучшие интересы ребенка учитывались в первостепенном порядке (статьи 20 и 21 Конвенции).

2. Забота о детях и их воспитание являются естественным правом и обязанностью родителей (пункт 2 статьи 27 Конституции). Вместе с тем, принимая во внимание возможные жизненные ситуации, когда ребенок лишается биологических родителей и становится сиротой, а также когда он остается без попечения родителей, законодатель ввел на уровне закона различные формы защиты прав и интересов таких детей.

Согласно статье 116 Кодекса в качестве таких форм предусмотрены передача детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, на воспитание в семью (усыновление, опеку или попечительство, патронат, приемная семья), а при отсутствии такой возможности – в организации всех типов для детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей.

Усыновление (удочерение) признается одной из лучших и устойчивых форм защиты несовершеннолетних детей, когда единственный родитель или оба родителя умерли, отказались от ребенка, лишены и не восстановлены в родительских правах, дали согласие на усыновление ребенка родственникам, лицам, состоящим в браке (супружестве) с матерью или отцом усыновляемого ребенка (детей), признаны в судебном порядке недееспособными, безвестно отсутствующими или объявлены умершими либо неизвестны (статья 84 Кодекса).

Законодатель установил ряд условий усыновления (удочерения), в том числе обязательность рассмотрения данного вопроса только судом.

Кроме того, Кодекс, устанавливая в пункте 2 статьи 91, что усыновителями могут быть совершеннолетние лица, одновременно исключает из их числа следующие категории физических лиц: 1) лиц, признанных судом недееспособными или ограниченно дееспособными; 2) супругов, один из которых признан судом недееспособным или ограниченно дееспособным; 3) лиц, лишенных судом родительских прав или ограниченных судом в родительских правах; 4) лиц, отстраненных от обязанностей опекуна или попечителя за ненадлежащее выполнение возложенных на него законами Республики Казахстан обязанностей; 5) бывших усыновителей, если усыновление отменено судом по их вине; 6) лиц, которые по состоянию здоровья не могут осуществлять родительские права; 7) лиц, не имеющих постоянного места жительства; 8) лиц, придерживающихся нетрадиционной сексуальной ориентации; 9) лиц, имеющих непогашенную или неснятую судимость за совершение умышленного преступления на момент усыновления, а также лиц, указанных в подпункте 14) настоящего пункта; 10) лиц без гражданства; 11) лиц мужского пола, не состоящих в зарегистрированном браке (супружестве), за исключением случаев фактического воспитания ребенка не менее трех лет в связи со смертью матери или лишением ее родительских прав; 12) лиц, которые на момент усыновления не имеют дохода, обеспечивающего усыновляемому ребенку прожиточный минимум, установленный законодательством Республики Казахстан; 13) лиц, состоящих на учетах в наркологическом или психоневрологическом диспансерах; 14) лиц, имеющих или имевших судимость, подвергающихся или подвергавшихся уголовному преследованию (за исключением лиц, уголовное преследование в отношении которых прекращено на основании подпунктов 1) и 2) части первой статьи 35 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан) за уголовные правонарушения: убийство, умышленное причинение вреда здоровью, против здоровья населения и нравственности, половой неприкосновенности, за экстремистские или террористические преступления, торговлю людьми; 15) граждан Республики Казахстан, постоянно проживающих на территории Республики Казахстан, не прошедших психологическую подготовку в порядке, установленном пунктом 4 статьи 91 Кодекса (за исключением близких родственников ребенка).

В целом, сам подход законодателя по установлению условий и ограничений права на усыновление согласуется с конституционно обозначенной задачей защиты государством детства и принятыми обязательствами наилучшего обеспечения интересов детей.

В силу изложенного Конституционный Суд обращает внимание на четко определенные законодателем цели усыновления детей: только в их интересах с учетом возможностей обеспечения полноценного физического, психического, духовного и нравственного развития (статья 84 Кодекса), что соответствует Конституции и означает, что первостепенным при усыновлении является не потребность или желание усыновителей иметь ребенка, а право последнего на полноценное развитие и воспитание в семейном окружении. При этом приоритет должен отдаваться передаче ребенка в полную семью, а также должны учитываться психоэмоциональная связь и привязанность между усыновителями и усыновляемым. Будучи усыновленным, ребенок не должен попасть в худшие социальные и иные условия, чем это было до усыновления или чем его могут обеспечить в рамках других форм устройства детей, оставшихся без попечения родителей (опека и попечительство, приемная семья, патронатное воспитание, гостевая семья). Требуется постоянное совершенствование системы усыновления, отбора усыновителей и последующего контроля за судьбой усыновленных детей в целях наилучшего обеспечения их интересов.

3. В соответствии со статьей 14 Конституции все равны перед законом и судом. Никто не может подвергаться какой-либо дискриминации по мотивам происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или по любым иным обстоятельствам.

Наряду с этим Конституционный Суд обращает внимание на пункт 1 статьи 39 Конституции, согласно которому права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения.

В связи с этим, признавая допустимым установление законодательных ограничений прав и свобод человека, Конституционный Суд неоднократно в своих нормативных постановлениях указывал, что такие ограничения должны быть адекватными законно обоснованным целям и отвечать требованиям справедливости, пропорциональности и соразмерности.

Равенство всех перед законом и судом и принцип недискриминации, гарантированные статьей 14 Конституции, означают, что в правах лиц принимаемыми законами не могут устанавливаться различия, которые не имеют объективного, соразмерного и разумного обоснования.

При равных условиях субъекты права должны находиться в равном правовом положении. Иной подход к вопросу о пределах ограничения прав и свобод человека и гражданина, не преследующий конституционно правовых целей, будет противоречить статье 39 Конституции (нормативное постановление Конституционного Суда от 14 июля 2023 года № 21-НП).

Это означает, что законодатель должен использовать не чрезмерные, а только необходимые и обусловленные конституционно признаваемыми целями ограничения, не применяя таких, которые посягали бы на саму сущность права.

Устанавливая такие ограничения, государство обязано обеспечить соблюдение критериев разумности, необходимости и соразмерности, а также прав и законных интересов всех участников правоотношений, особенно детей. Это также относится к вопросам равенства мужчин и женщин при усыновлении, опекунстве и попечительстве, других формах защиты прав и интересов ребенка.

Так, в Конвенции о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин (принята резолюцией № 34/180 Генеральной Ассамблеи ООН от 18 декабря 1979 года, Республика Казахстан присоединилась к Конвенции в соответствии с Законом от 29 июня 1998 года № 248) определено, что, наряду с обеспечением на основе равенства мужчин и женщин их одинаковых прав и обязанностей быть опекунами, попечителями, доверителями и усыновителями детей или осуществлять аналогичные функции, государства-участники должны исходить из того, что во всех случаях интересы детей являются преобладающими (подпункт f) пункта 1 статьи 16). Например, к таким случаям могут относиться эмоциональная связь ребенка с потенциальным усыновителем, длительность их совместного проживания и общения до рассмотрения судом заявления об усыновлении (удочерении).

Руководствуясь статьями 14, 27 Конституции и учитывая ранее принятые обязательства, Парламент Республики Казахстан принял Закон Республики Казахстан от 8 декабря 2009 года "О государственных гарантиях равных прав и равных возможностей мужчин и женщин". В статье 11 Закона законодатель определил, что гендерное равенство прав и обязанностей мужчин и женщин в брачно-семейных отношениях и воспитании детей обеспечивается путем:

повышения престижа семьи, укрепления брачно-семейных отношений, пропаганды ценностей брака и семьи;

равного разделения ответственности мужчин и женщин за воспитание детей;

реализации социальной политики, направленной на поддержку и повышение качества жизни семьи.

По мнению Конституционного Суда, с учетом принципа равенства мужчин и женщин в вопросах воспитания детей следует исходить из интересов ребенка, нуждающегося в защите своих прав, конституционно определенной задачи защиты брака и семьи, материнства, отцовства и детства. Следовательно, законодательные механизмы должны быть направлены на поддержку усыновления на равных условиях мужчиной и женщиной, прежде всего из числа состоящих в зарегистрированном браке и имеющих семью, как более отвечающего целям наилучшего обеспечения интересов ребенка и заботы о нем.

Таким образом, неравное отношение к лицам в зависимости от их пола, желающим усыновить детей, не соответствует требованиям статьи 14 Конституции.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать подпункт 11) пункта 2 статьи 91 Кодекса Республики Казахстан "О браке (супружестве) и семье" не соответствующим Конституции Республики Казахстан.

2. Правительству Республики Казахстан не позднее шести месяцев после опубликования настоящего нормативного постановления внести в Мажилис Парламента Республики Казахстан проект закона, направленный на совершенствование правового регулирования института усыновления с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в настоящем нормативном постановлении.

О принятых мерах в указанный срок проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан