Руководящие принципы в отношении действий в интересах детей в системе уголовного правосудия (Венские руководящие принципы)

Приняты резолюцией Экономического и Социального Совета ООН 1997/30

1. Настоящие Руководящие принципы в отношении действий в интересах детей в системе уголовного правосудия были подготовлены в соответствии с резолюцией 1996/13 Экономического и Социального Совета от 23 июля 1996 года на совещании группы экспертов по разработке программы действий в целях поощрения эффективного использования и применения международных стандартов и норм при отправлении правосудия в отношении несовершеннолетних, проведенном в Вене 23-25 февраля 1997 года при финансовой поддержке правительства Австрии. При разработке Руководящих принципов в отношении действий эксперты учитывали мнения, высказанные правительствами, и представленную ими информацию.
2. В работе совещания приняли участие 29 экспертов из 11 государств, входящих в различные регионы, представители Центра по правам человека Секретариата, Детского фонда Организации Объединенных Наций и Комитета по правам ребенка, а также наблюдатели от неправительственных организаций, занимающихся вопросами правосудия в отношении несовершеннолетних.
3. Руководящие принципы в отношении действий предназначены для использования Генеральным секретарем и соответствующими учреждениями и программами Организации Объединенных Наций, государствами - участниками Конвенции о правах ребенка - в том, что касается осуществления этой Конвенции, - а также государствами-членами - в том, что касается использования и применения Минимальных стандартных правил Организации Объединенных Наций, касающихся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних (Пекинские правила), Руководящих принципов Организации Объединенных Наций для предупреждения преступности среди несовершеннолетних (Эр-Риядские руководящие принципы) и Правил Организации Объединенных Наций, касающихся защиты несовершеннолетних, лишенных свободы, которые далее в тексте упоминаются под общим названием «стандарты и нормы Организации Объединенных Наций в области правосудия в отношении несовершеннолетних».

I. Цели, задачи и основополагающие соображения

4. Цели Руководящих принципов в отношении действий состоят в создании рамок для выполнения следующих задач:
a) выполнение Конвенции о правах ребенка и достижение целей, установленных в Конвенции применительно к детям в контексте отправления правосудия в отношении несовершеннолетних, а также использование и применение стандартов и норм Организации Объединенных Наций в области правосудия в отношении несовершеннолетних и других связанных с этими вопросами документов, таких, как Декларация основных принципов правосудия для жертв преступлений и злоупотребления властью;
b) содействие оказанию помощи государствам-участникам в целях эффективного выполнения Конвенции и связанных с нею документов.
5. В обеспечении эффективного выполнения Руководящих принципов в отношении действий важнейшую роль играет совершенствование сотрудничества между правительствами, соответствующими учреждениями системы Организации Объединенных Наций, неправительственными организациями, профессиональными объединениями, средствами массовой информации, академическими учреждениями, детьми и другими членами гражданского общества.
6. Руководящие принципы в отношении действий исходят из того принципа, что ответственность за выполнение Конвенции, несомненно, лежит на ее государствах-участниках.
7. Использование Руководящих принципов в отношении действий должно основываться на рекомендациях Комитета по правам ребенка.
8. При использовании Руководящих принципов в отношении действий как на международном, так и национальном уровнях во внимание должно приниматься следующее:
a) уважение человеческого достоинства в соответствии с четырьмя общими принципами, лежащими в основе Конвенции, а именно: недискриминация, включая учет особенностей полов; защита наилучших интересов ребенка; право на жизнь, выживание и здоровое развитие; и уважение взглядов ребенка;
b) ориентация на основе прав;
c) целостный подход к выполнению через максимальное использование ресурсов и усилий;
d) интеграция услуг на междисциплинарной основе;
e) участие детей и заинтересованных секторов общества;
f) создание для партнеров необходимых возможностей через процесс развития;
g) устойчивый характер без постоянной зависимости от внешних органов;
h) равноправное применение и доступность для наиболее нуждающихся;
i) отчетность и транспарентность операций;
j) предупреждающие действия на основе эффективных профилактических и корректировочных мер.
9. Должны быть выделены надлежащие ресурсы (людские, организационные, технические, финансовые и информационные), которые должны применяться эффективно на всех уровнях (международном, региональном, национальном, областном и местном) и в сотрудничестве с соответствующими партнерами, в том числе с правительствами, учреждениями системы Организации Объединенных Наций, национальными неправительственными организациями, профессиональными объединениями, средствами массовой информации, академическими учреждениями, детьми и другими членами гражданского общества, а также иными партнерами.

II. Планы по осуществлению Конвенции о правах ребенка,
достижение ее целей и использование и применение международных стандартов и норм в области правосудия в отношении несовершеннолетних

A. Меры общего применения

10. Должна быть признана важность всеобъемлющего и последовательного национального подхода в области правосудия в отношении несовершеннолетних при уважении взаимозависимости и неразделимости всех прав ребенка.
11. Должны быть приняты меры, касающиеся политики, процесса принятия решений, вопросов руководства и реформы и направленные на то, чтобы обеспечить:
a) отражение в полном объеме принципов и положений Конвенции о правах ребенка и стандартов и норм Организации Объединенных Наций в области правосудия в отношении несовершеннолетних в национальной и местной законодательной политике и практике, в частности, путем создания ориентированной на защиту интересов детей системы правосудия в отношении несовершеннолетних, гарантирующей права ребенка, не допускающей нарушения прав детей, содействующей воспитанию чувства достоинства и самоуважения у ребенка и полностью принимающей во внимание возраст детей, уровень их развития и их право на эффективное участие в жизни общества и внесения вклада в эту жизнь;
b) широкое ознакомление детей на доступном им языке с соответствующими положениями вышеупомянутых документов. Кроме того, там, где это необходимо, должны быть установлены процедуры для обеспечения того, чтобы каждому ребенку предоставлялась соответствующая информация о его/ее правах, установленных в этих документах, по крайней мере с момента вступления в первый контакт с системой уголовного правосудия, и напоминалось о том, что он/она обязан(а) подчиняться закону;
c) проведение работы в обществе и средствах массовой информации в целях обеспечения понимания духа, целей и принципов правосудия, в центре внимания которого стоят интересы ребенка, в соответствии со стандартами и нормами Организации Объединенных Наций в области правосудия в отношении несовершеннолетних.

B. Конкретные цели

12. Государствам следует обеспечить эффективность своих программ регистрации рождений. В тех случаях, когда возраст ребенка, представшего перед системой правосудия, не известен, должны быть приняты меры для обеспечения того, чтобы подлинный возраст ребенка был установлен с помощью независимой и объективной оценки.
13. Независимо от установленного в национальном законодательстве возраста наступления уголовной ответственности, возраста гражданского совершеннолетия и возраста, по достижению которого лицо может вступать в половые сношения, государства должны обеспечить использование детьми всех прав, гарантированных им международным правом, в особенности, в данном контексте, прав, установленных в статьях 3, 37 и 40 Конвенции.
14. Особое внимание следует уделить следующим вопросам:
a) должны быть приняты такие процессуальные нормы по делам несовершеннолетних, которые комплексно учитывают интересы ребенка;
b) независимые группы экспертов или иные группы должны провести обзор существующего законодательства и законопроектов в области правосудия в отношении несовершеннолетних и рассмотреть последствия этих норм для детей;
c) ни одному не достигшему возраста наступления уголовной ответственности ребенку не должно предъявляться уголовное обвинение;
d) государствам следует создавать суды по делам несовершеннолетних, обладающих главным образом юрисдикцией над несовершеннолетними, совершившими преступные акты, и разрабатывать специальные процедуры, учитывающие особые потребности детей. В качестве альтернативы обычные суды должны применять, когда это требуется, такие процедуры. В случае необходимости следует предусмотреть принятие национальных законодательных и иных мер с целью обеспечения, в соответствии со статьями 3, 37 и 40 Конвенции, всех прав и защиты ребенка в тех случаях, когда он предстает перед судом, помимо суда по делам несовершеннолетних.
15. Должен быть проведен обзор действующих процедур и там, где это возможно, должны быть разработаны инициативы - например, вывод за рамки системы применения уголовных норм - и другие альтернативные инициативы, направленные на то, чтобы избежать использования системы уголовного правосудия применительно к молодежи, обвиняемой в совершении какого-либо правонарушения. Должны быть предприняты надлежащие шаги, предусматривающие возможность применения на всей территории государства широкого диапазона альтернативных и воспитательных мер на стадиях до ареста, до суда, во время суда и после суда, с тем чтобы предотвратить рецидивизм и содействовать социальной реабилитации. Там, где это уместно, следует использовать неформальные механизмы для разрешения споров в делах, связанных с ребенком-правонарушителем, в том числе посредничество и практику восстановления справедливости через возмещение ущерба, в частности в рамках процессов, предусматривающих участие жертв. В той мере, в которой семья ребенка-правонарушителя оказывает на него благоприятное воздействие, она должна привлекаться к участию в осуществлении различных мер, которые будут приняты. Государствам следует обеспечить соответствие альтернативных мер Конвенции и стандартам и нормам Организации Объединенных Наций в области правосудия в отношении несовершеннолетних, а также другим существующим стандартам и нормам в области предупреждения преступности и уголовного правосудия, таким, как Минимальные стандартные правила Организации Объединенных Наций в отношении мер, не связанных с тюремным заключением (Токийские правила), уделяя при этом особое внимание соблюдению надлежащих процессуальных норм при применении таких мер и соблюдению принципа минимального вмешательства.
16. Следует уделить приоритетное внимание созданию учреждений и программ по предоставлению детям юридической и другой помощи, например услуг переводчика - на бесплатной основе, если это необходимо, - и в особенности, по обеспечению соблюдения на практике права каждого ребенка на доступ к такой помощи с момента задержания.
17. Должны быть обеспечены надлежащие меры, направленные на решение проблемы детей, которым требуются специальные меры защиты, например детей, которые работают или проживают на улицах, или детей, лишенных семьи, детей-инвалидов и детей, принадлежащих к меньшинствам или к группам иммигрантов и коренного населения, и других уязвимых групп детей.
18. Должны быть сокращены случаи направления детей в закрытые учреждения. Направление детей в такие учреждения должно осуществляться в соответствии с положениями статьи 37 (b) Конвенции и лишь в качестве крайней меры и в течение как можно более короткого периода времени. Телесные наказания в системах правосудия и социального обеспечения несовершеннолетних должны быть запрещены.
19. Правила Организации Объединенных Наций, касающиеся защиты несовершеннолетних, лишенных свободы, и статья 37 (d) Конвенции применяются также к любым государственным или частным заведениям, которые ребенок не может покинуть по своему усмотрению в результате распоряжения какого-либо судебного, административного или иного государственного органа.
20. В целях поддержания связей между находящимся в заключении ребенком и его семьей и общиной, а также облегчения его последующей социальной реинтеграции важно обеспечить беспрепятственный доступ родственников и других лиц, проявляющих законный интерес к ребенку, к учреждениям, в которых содержатся дети, лишенные свободы, за исключением тех случаев, когда это не отвечает наилучшим интересам ребенка.
21. Если это необходимо, должен быть создан независимый орган для контроля за условиями содержания в местах заключения и представления периодических докладов. Контроль должен осуществляться в рамках стандартов и норм Организации Объединенных Наций в области правосудия в отношении несовершеннолетних, в частности, с учетом Правил Организации Объединенных Наций, касающихся защиты несовершеннолетних, лишенных свободы. Государствам следует установить разрешительный порядок для свободных и конфиденциальных сношений детей с контролирующими органами.
22. Государствам следует благожелательно рассматривать просьбы соответствующих гуманитарных организаций, организаций, занимающихся вопросами прав человека, и других организаций относительно доступа в места заключения - там, где это уместно.
23. Применительно к детям в системе уголовного правосудия следует должным образом учитывать обеспокоенность, высказанную межправительственными и неправительственными организациями и другими заинтересованными сторонами, в частности, относительно системных вопросов, включая случаи неоправданного помещения в исправительные учреждения и длительных задержек, которые оказывают отрицательное воздействие на несовершеннолетних, лишенных свободы.
24. Все лица, вступающие в контакт с детьми в системе уголовного правосудия или выполняющие соответствующие функции, должны получить образование и подготовку по вопросам прав человека, принципов и положений Конвенции и других стандартов и норм Организации Объединенных Наций в области правосудия в отношении несовершеннолетних в качестве неотъемлемой составной части программы подготовки. К числу таких лиц относятся сотрудники полиции и других правоохранительных органов; судьи и магистраты, прокуроры, адвокаты и администраторы; служащие тюрем и другие профессиональные сотрудники, работающие в учреждениях, в которых содержатся дети, лишенные свободы; и сотрудники системы здравоохранения, социальные работники, служащие сил по поддержанию мира и другие профессиональные сотрудники, занимающиеся вопросами правосудия в отношении несовершеннолетних.
25. С учетом существующих международных стандартов государствам следует создать механизмы для обеспечения оперативной, тщательной и беспристрастной проверки любых заявлений об умышленном нарушении должностными лицами основополагающих прав и свобод детей. Государствам следует также обеспечить применение должных мер наказания в отношении лиц, которые будут найдены виновными в таких нарушениях.

C. Меры, которые должны быть приняты на международном уровне

26. Вопросам правосудия в отношении несовершеннолетних должно уделяться надлежащее внимание на международном, региональном и национальном уровнях, в том числе в рамках общесистемных действий Организации Объединенных Наций.
27. Необходимо срочно обеспечить тесное сотрудничество между всеми органами, действующими в этой области, в частности между Отделом по предупреждению преступности и уголовному правосудию, Управлением Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по правам человека/Центром по правам человека, Управлением Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по делам беженцев, Детским фондом Организации Объединенных Наций, Программой развития Организации Объединенных Наций, Комитетом по правам ребенка, Международной организацией труда, Организацией Объединенных Наций по вопросам образования, науки и культуры и Всемирной организацией здравоохранения. Кроме того, Всемирному банку и другим международным и региональным финансовым учреждениям и организациям, а также неправительственным организациям и академическим учреждениям следует предложить оказать поддержку предоставлению консультативных услуг и технической помощи в области правосудия в отношении несовершеннолетних. Поэтому следует укрепить сотрудничество, в частности, в отношении проведения научных исследований, распространения информации, подготовки кадров, осуществления Конвенции и контроля за ее осуществлением, использования и применения действующих стандартов, а также в осуществлении программ технических консультаций и помощи, например, путем использования имеющихся международных сетей по вопросам правосудия в отношении несовершеннолетних.
28. Должно быть обеспечено эффективное осуществление Конвенции о правах ребенка, а также использование и применение международных стандартов через программы технического сотрудничества и консультативных услуг с уделением особого внимания следующим аспектам, касающимся защиты прав человека детей, находящихся в заключении, и содействия реализации таких прав, укрепления правопорядка и совершенствования управления системой правосудия в отношении несовершеннолетних:
a) помощь в проведении правовой реформы;
b) укрепление национальных потенциалов и инфраструктур;
c) программы подготовки для служащих полиции и других правоохранительных органов, судей и магистратов, прокуроров, адвокатов, администраторов, служащих тюрем и других профессиональных сотрудников, работающих в учреждениях, в которых содержатся дети, лишенные свободы, сотрудников системы здравоохранения, социальных работников, служащих сил по поддержанию мира и других профессиональных сотрудников, занимающихся вопросами правосудия в отношении несовершеннолетних;
d) подготовка учебных справочников;
e) подготовка информационных и просветительских материалов для ознакомления детей с их правами в системе правосудия в отношении несовершеннолетних;
f) помощь в разработке информационных и управленческих систем.
29. Следует поддерживать тесное сотрудничество между Отделом по предупреждению преступности и уголовному правосудию и Департаментом операций по поддержанию мира Секретариата, учитывая важность защиты прав детей в рамках операций по поддержанию мира, в том числе важность проблем детей и молодежи как жертв и исполнителей преступлений в условиях установления мира и постконфликтных или других возможных ситуаций.

D. Механизмы для осуществления проектов консультативных услуг и оказания помощи

30. В соответствии со статьями 43, 44 и 45 Конвенции Комитет по правам ребенка рассматривает доклады государств-участников об осуществлении Конвенции. Согласно статье 44 Конвенции, в этих докладах должны указываться факторы и затруднения, если таковые имеются, влияющие на степень выполнения обязательств по Конвенции.
31. Государствам - участникам Конвенции предложено представить в своих первоначальном и периодических докладах всеобъемлющую информацию, данные и показатели, касающиеся осуществления положений Конвенции и использования и применения стандартов и норм Организации Объединенных Наций в области правосудия в отношении несовершеннолетних.
32. На основании рассмотрения прогресса, достигнутого государствами- участниками в выполнении своих обязательств по Конвенции, Комитет по правам ребенка может вносить предложения и рекомендации общего характера государствам-участникам в целях обеспечения полного соблюдения Конвенции (в соответствии со статьей 45 (d) Конвенции). С целью содействия эффективному осуществлению Конвенции и поощрения международного сотрудничества в области правосудия в отношении несовершеннолетних Комитет препровождает, когда он считает это целесообразным, специализированным учреждениям, Детскому фонду Организации Объединенных Наций и другим компетентным органам любые доклады государств- участников, в которых содержится просьба о консультативных услугах или технической помощи или указывается на потребность в этом, а также замечания и предложения Комитета, если таковые имеются, относительно таких просьб или указаний (в соответствии со статьей 45 (b) Конвенции).
33. Соответственно, если в докладе какого-либо государства-участника указывается на необходимость проведения реформы в области правосудия в отношении несовершеннолетних, в том числе при содействии программ технических консультаций и помощи Организации Объединенных Наций и соответствующих программ специализированных учреждений, или если такая необходимость выявлена в процессе рассмотрения Комитетом этого доклада, это государство-участник может запросить соответствующую помощь, в том числе от Отдела по предупреждению преступности и уголовному правосудию, Центра по правам человека и Детского фонда Организации Объединенных Наций.
34. В целях предоставления надлежащей помощи в ответ на эти просьбы следует создать координационную группу по техническим консультациям и помощи в области правосудия в отношении несовершеннолетних, совещания которой будут созываться Генеральным секретарем по меньшей мере один раз в год. В состав этой группы войдут представители Отдела по предупреждению преступности и уголовному правосудию, Управления Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по правам человека/Центра по правам человека, Детского фонда Организации Объединенных Наций, Программы развития Организации Объединенных Наций, Комитета по правам ребенка, институтов, входящих в сеть Программы Организации Объединенных Наций в области предупреждения преступности и уголовного правосудия, и других соответствующих учреждений Организации Объединенных Наций, а также иных заинтересованных межправительственных, региональных и неправительственных организаций, включая международные сети по вопросам правосудия в отношении несовершеннолетних и академические учреждения, занимающиеся предоставлением технических консультаций и помощи, как это предусматривается в пункте 39 ниже.
35. До первого совещания координационной группы должна быть разработана стратегия решения проблемы дальнейшей активизации международного сотрудничества в области правосудия в отношении несовершеннолетних. Координационная группа должна также содействовать выявлению общих проблем, обобщению примеров успешной практики и анализу общего опыта и потребностей, что, в свою очередь, приведет к выработке более стратегического подхода к оценке потребностей и к разработке практически обоснованных предложений о принятии соответствующих мер. Такая работа по обобщению позволит предоставлять целенаправленные консультативные услуги и техническую помощь в области правосудия в отношении несовершеннолетних, в том числе оперативно заключать соглашения с правительством, обращающимся за такой помощью, а также с другими партнерами, имеющими возможности и обладающими необходимой компетентностью для осуществления различных элементов постранового проекта, что позволит обеспечить принятие наиболее эффективных мер, направленных на решение конкретных проблем. Такая работа по обобщению должна постоянно расширяться в тесном сотрудничестве со всеми заинтересованными сторонами. В ее рамках будут учитываться возможное внедрение программ вывода соответствующих вопросов за рамки системы применения уголовных мер, а также меры, направленные на совершенствование отправления правосудия в отношении несовершеннолетних, на сокращение использования предварительного и досудебного заключения, на улучшение обращения с детьми, лишенными свободы, и на создание эффективных программ реинтеграции и восстановления.
36. Первоочередное внимание должно быть обращено на подготовку всеобъемлющих планов предупреждения, как это предлагается в Руководящих принципах Организации Объединенных Наций для предупреждения преступности среди несовершеннолетних (Эр-Риядских руководящих принципах). Основные усилия в рамках таких проектов должны быть направлены на разработку стратегий для успешного вовлечения и интеграции всех детей и всей молодежи в жизнь общества, в частности с помощью семьи, общины, групп ровесников, школы, профессиональной подготовки и трудовой сферы. В этих проектах особое внимание должно уделяться детям, которым требуются специальные меры защиты, например детям, работающим или проживающим на улицах, или детям, лишенным семьи, детям-инвалидам или детям, принадлежащим к меньшинствам или группам иммигрантов и коренного населения, и другим уязвимым группам детей. В частности, следует, по мере возможности, запрещать направление таких детей в закрытые учреждения. Должны быть разработаны меры специальной защиты, с тем чтобы ограничить риски криминализации таких детей.
37. В рамках такой стратегии будет предусматриваться также скоординированный процесс предоставления международных консультативных услуг и технической помощи государствам - участникам Конвенции на основе совместных миссий, которые будут осуществляться, когда это необходимо, сотрудниками различных участвующих организаций и учреждений в целях разработки рассчитанных на более длительную перспективу проектов технической помощи.
38. Важную роль в выполнении программ консультативных услуг и технической помощи на уровне стран играют координаторы-резиденты Организации Объединенных Наций, причем существенные функции должны быть возложены на отделения Управления Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по правам человека/Центра по правам человека, Детского фонда Организации Объединенных Наций и Программы развития Организации Объединенных Наций на местах. Следует подчеркнуть жизненно важную необходимость интеграции компонента технического сотрудничества в области правосудия в отношении несовершеннолетних в процесс планирования и программирования по странам, в том числе путем его включения в документы Организации Объединенных Наций о национальных стратегиях.
39. Должны быть мобилизованы ресурсы как для целей координационного механизма координационной группы, так и для региональных или национальных проектов, разработанных в целях улучшения соблюдения Конвенции. Ресурсы на эти цели (см. пункты 34-38 выше) будут выделены либо из регулярных бюджетов, либо из внебюджетных средств. Большую часть средств для реализации конкретных проектов будет необходимо мобилизовать из внешних источников.
40. Координационная группа, возможно, пожелает призвать к выработке скоординированного подхода к мобилизации ресурсов в этой области и даже выступить инициатором такого подхода. Мобилизация ресурсов должна проводиться на основе общей стратегии, закрепленной в программном документе, составленном в поддержку осуществления глобальной программы в этой области. К участию в этом процессе следует пригласить все заинтересованные органы и учреждения системы Организации Объединенных Наций, а также неправительственные организации, которые продемонстрировали свой потенциал в предоставлении услуг по техническому сотрудничеству в этой области.

E. Дальнейшие соображения по осуществлению национальных проектов

41. Один из очевидных постулатов в области предупреждения преступности несовершеннолетних и правосудия в отношении несовершеннолетних состоит в том, что долгосрочные изменения могут быть достигнуты лишь в том случае, когда не только проводится «лечение симптомов», но и ведется работа по устранению причин, лежащих в основе проблем. Например, проблему излишне широкого применения практики содержания несовершеннолетних в тюремном заключении можно должным образом решить лишь с помощью всеобъемлющего подхода, предполагающего участие как организационных и управленческих структур на всех уровнях следствия, обвинения и судебного разбирательства, так и пенитенциарной системы. Это требует, в частности, установления постоянной связи между сотрудниками полиции и прокуратуры, судьями и магистратами, местными органами управления, административными властями, а также соответствующими властями в центрах заключения. Кроме того, такой подход требует наличия воли и возможностей для установления тесного взаимного сотрудничества.
42. Для предотвращения дальнейшего чрезмерного использования уголовно-правовых мер в связи с деяниями, совершаемыми детьми, следует приложить усилия для разработки и реализации программ, направленных на укрепление социальной поддержки, что позволит выводить детей за рамки судебной системы в тех случаях, когда это требуется, а также на совершенствование применения мер, не связанных с тюремным заключением, и программ реинтеграции. Для выработки и реализации таких программ необходимо содействовать тесному сотрудничеству между сектором правосудия по делам несовершеннолетних, различными правоохранительными службами, органами социального обеспечения и сектором образования.

III. Планы в отношении детей-жертв и детей - свидетелей преступлений

43. В соответствии с Декларацией основных принципов правосудия для жертв преступлений и злоупотребления властью государствам следует принять меры для того, чтобы обеспечить предоставление детям-жертвам и детям - свидетелям преступлений надлежащего доступа к правосудию и справедливому обращению, реституции, компенсации и социальной помощи. Если это осуществимо, следует принимать меры для недопущения решения уголовных дел посредством компенсации вне рамок системы правосудия, когда подобное решение не отвечает наилучшим интересам ребенка.
44. Служащие полиции, адвокаты, судьи и другие судебные работники должны пройти подготовку по вопросам подхода к делам, в которых жертвами являются дети. Государствам следует изучить вопрос о создании, если этого еще не сделано, специальных отделений и групп для рассмотрения дел, связанных с правонарушениями в отношении детей. Государствам следует принять, если это уместно, кодекс поведения по надлежащему урегулированию дел, в которых жертвами являются дети.
45. Обращение с детьми-жертвами должно строиться на основе сочувствия и уважения их достоинства. Они имеют право на доступ к механизмам правосудия и к незамедлительному возмещению, согласно предусматриваемому национальным законодательством порядку, за причиненный им вред.
46. Дети-жертвы должны иметь доступ к требующейся им помощи, такой, как представительство их интересов, защита, экономическая помощь, консультирование, медицинские и социальные услуги, социальная реинтеграция и услуги по восстановлению физического и психологического состояния. Детям-инвалидам и детям, страдающим от каких-либо заболеваний, следует предоставлять специальную помощь. Первоочередное внимание следует уделять не использованию официальных структур, а реабилитации с опорой на семью и общину.
47. В тех случаях, когда это необходимо, должны быть созданы и укреплены судебные и административные механизмы, позволяющие детям-жертвам получать возмещение посредством официальных или неофициальных процедур, которые были бы оперативными, справедливыми и доступными. Детям-жертвам и/или их юридическим представителям должна предоставляться соответствующая информация.
48. Все дети - жертвы нарушений прав человека, в первую очередь пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения или наказания, в том числе изнасилования и насильственных действий сексуального характера, незаконного или произвольного лишения свободы, неоправданного задержания и судебных ошибок, должны получить доступ к справедливой или надлежащей компенсации. Должны быть созданы возможности использования необходимых услуг юридического представителя по возбуждению иска в надлежащем суде или ином судебном органе, а также услуг по переводу на родной язык ребенка, если в этом имеется необходимость.
49. Детям - свидетелям преступлений необходима помощь во время судебных и административных процессов. Государствам следует провести обзор, оценку и улучшение, если это необходимо, положений своего доказательственного и процессуального права, регулирующих положение детей - свидетелей преступлений, с тем чтобы обеспечить защиту прав детей в полном объеме. Учитывая различные правовые традиции, практику и законодательные рамки, следует, по мере возможности, не допускать прямых контактов между ребенком-жертвой и правонарушителем во время процесса расследования и уголовного преследования, а также в ходе судебных слушаний. В тех случаях, когда это необходимо для защиты частной жизни ребенка, следует запрещать разглашение сведений о личности ребенка-жертвы в средствах массовой информации. Если такой запрет противоречит основополагающим юридическим принципам государства-члена, то следует принять меры к тому, чтобы разглашение таких сведений морально осуждалось.
50. Государствам следует рассмотреть вопрос о внесении изменений, если в этом есть необходимость, в свои уголовно-процессуальные кодексы, с тем чтобы разрешить, в частности, снятие свидетельских показаний ребенка на видеопленку и представление снятых на видеопленку показаний в суд в качестве официально признанного доказательства. В частности, служащим полиции и прокуратуры, судьям и магистратам следует использовать методы, в большей степени учитывающие интересы ребенка, например, во время полицейских операций и опроса детей-свидетелей.
51. Следует содействовать учету потребностей детей-жертв и детей - свидетелей преступлений в рамках судебных и административных процессов посредством таких методов, как:
a) информирование детей-жертв об их роли и о предмете, сроках и ходе разбирательства и рассмотрения их дел, особенно в тех случаях, когда речь идет о серьезных преступлениях;
b) содействие разработке схем подготовки детей-свидетелей в целях ознакомления детей с уголовно-процессуальной практикой до вызова для дачи показаний. В ходе всего процесса детям-жертвам и детям-свидетелям должна предоставляться надлежащая помощь;
c) создание возможностей для изложения и рассмотрения мнений и забот детей-жертв на надлежащих этапах производства, когда затрагиваются их личные интересы, без ущерба для обвиняемого и с учетом требований соответствующей национальной уголовно-процессуальной системы;
d) принятие мер, направленных на сведение к минимуму задержек в уголовном процессе при обеспечении защиты частной жизни детей-жертв и детей-свидетелей и, когда это необходимо, обеспечении их безопасности от запугивания и мести.
52. Дети, которые были незаконно перевезены через границы или незаконно удерживаются за границей, должны быть возвращены в страну происхождения. Их безопасности должно быть уделено должное внимание, обращение с ними должно быть гуманным и им должна быть предоставлена необходимая помощь до их возвращения в страну происхождения. Возвращение таких детей должно производиться незамедлительно, с тем чтобы обеспечить соблюдение Конвенции о правах ребенка. В тех случаях, когда применимы Гаагская конвенция о гражданско-правовых аспектах международных похищений детей 1980 года или Гаагская конвенция о защите детей и сотрудничестве в делах, связанных с международным усыновлением, 1993 года, принятая Гаагской конференцией по международному частному праву, или Конвенция о юрисдикции, применимом праве, признании, приведении в исполнение и сотрудничестве в делах, связанных с ответственностью родителей и мерами по защите ребенка 1996 года, положения этих конвенций, касающиеся возвращения ребенка, должны незамедлительно применяться. После возвращения детей обращение с ними в стране происхождения должно строиться на основе уважения их достоинства в соответствии с международными принципами прав человека и им должны быть предложены надлежащие меры по реабилитации с опорой на семью.
53. Программе Организации Объединенных Наций в области предупреждения преступности и уголовного правосудия, а также институтам, входящим в сеть этой Программы, Управлению Верховного комиссара Организации Объединенных Наций по правам человека/Центру по правам человека, Детскому фонду Организации Объединенных Наций, Программе развития Организации Объединенных Наций, Комитету по правам ребенка, Организации Объединенных Наций по вопросам образования, науки и культуры, Всемирному банку и заинтересованным неправительственным организациям следует оказывать помощь государствам-членам, по их просьбе и в рамках своих общих бюджетных ассигнований или за счет внебюджетных средств, в разработке междисциплинарных мероприятий в области подготовки, образования и информации для сотрудников правоохранительных органов и других органов системы уголовного правосудия, включая сотрудников полиции и прокуратуры, судей и магистратов.

Қылмыстық сот төрелігінің жүйесінде балалардың мүдделеріндегі іс-әрекеттерге қатысты жетекшілік принциптер (Веналық жетекшілік принциптер)

БҰҰ Экономикалық және Әлеуметтік Кеңесінің 1997/30 қарарымен қабылданды

1. Осы Қылмыстық сот төрелігінің жүйесінде балалардың мүдделеріндегі іс-әрекеттерге қатысты жетекшілік принциптер Австрия үкіметінің қаржылық қолдауында 1997 жылғы ақпанның 23-25 аралығында Венада өткен кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін іске асыру кезінде халықаралық стандарттар мен нормаларды тиімді пайдалану мен қолдануды көтермелеу мақсатында іс-әрекет бағдарламаларын әзірлеу бойынша сарапшылар тобының кеңесінде Экономикалық және Әлеуметтік Кеңестің 1996 жылғы 23 шілдедегі 1996/13 қарарына сәйкес дайыналды. Іс-әрекеттерге қатысты жетекшілік принциптерді әзірлеу кезінде сарапшылар үкіметтермен айтылған пікірлерді және олармен ұсынылған ақпаратты ескерді.
2. Кеңес жұмысына әртүрлі өңірге жататын 11 мемлекеттен 29 сарапшы, Хатшылықтың Адам құқықтары жөніндегі орталығының, Біріккен Ұлттар Ұйымы Балалар қорының және Балалар құқықтары жөніндегі комитеттің өкілдері, сондай-ақ кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігінің мәселелерімен айналысатын үкіметтік емес ұйымдардан бақылаушылар қатысты.
3. Іс-әрекеттерге қатысты жетекшілік принциптер осы Конвенцияны жүзеге асыруға қатысты - Бас хатшы және тиісті мекемелер және Біріккен Ұлттар Ұйымының бағдарламалары, баланың құқықтары туралы Конвенцияның қатысушы мемлекеттері – осы Конвенцияны жүзеге асыруға қатысты, сондай-ақ қатысушы мемлекеттер кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін іске асыруға қатысты, Біріккен Ұлттар Ұйымының Ең төмен стандарттық ережелерді (Пекиндік ережелер) пайдалану мен қолдануға қатысты, кәмелетке толмағандар арасындағы қылмысты ескерту үшін Біріккен Ұлттар Ұйымының Жетекшілік принципттерін (Эр-Риядтық жетекшілік принциптер) және одан әрі мәтінде «кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласында Біріккен Ұлттар Ұйымының стандарттары мен нормалары» деген жалпы атаумен ескерілетін бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарды қорғауға қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының Ережелерін пайдалануға арналған.

I. МАҚСАТТАР, МІНДЕТТЕР ЖӘНЕ НЕГІЗГІ ТҮСІНІКТЕР

4. Іс-әрекеттерге қатысты Жетекшілік принциптердің мақсаты келесі міндеттерді орындау үшін шеңберлер құрудан тұрады:
a) Баланың құқықтары туралы Конвенцияны орындау және Конвенцияда белгіленген мақсаттарға қол жеткізу кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін іске асыру, сондай-ақ Біріккен Ұлттар Ұйымының кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласындағы стандарттар мен нормаларды пайдалану және қолдану және Қылмыс құрбандары үшін сот төрелігі және билігін асыра пайдаланудың негізгі принциптерінің Декларациясы сияқты осы мәселелерге байланысты басқа да құжаттардың мәнмәтінінде балаларға сәйкес;
b) Конвенцияны және оған байланысты құжаттарды тиімді орындау мақсатында қатысушы мемлекеттерге көмек көрсетуге жәрдемдесу.
5. Іс-әрекеттерге қатысты Жетекшілік принциптерді тиімді орындауды қамтамасыз етуде үкіметтер, Біріккен Ұлттар Ұйымы жүйесінің тиісті мекемелері, үкіметтік емес ұйымдар, кәсіптік бірлестіктер, бұқаралық ақпарат құралдары, академиялық мекемелер, балалар және басқа да азаматтық қоғамның мүшелері арасындағы ынтымақтастықты жетілдіру маңызды рөл ойнайды.
6. Іс-әрекеттерге қатысты Жетекшілік принциптер Конвенцияны орындаудағы жауапкершілігі сөзсіз қатысушы мемлекеттерге жататын принциптен алынады.
7. Іс-әрекеттерге қатысты жетекшілік принциптерді пайдалану Баланың құқықтары жөніндегі комитеттің ұсынымдарына негізделу керек.
8. Іс-әрекеттерге қатысты Жетекшілік принциптерді халықаралық та ұлттық та деңгейде пайдалану кезінде мына төмендегілерді назарға алу керек:
a) Конвенцияның негізінде жатқан төрт жалпы принциптерге сәйкес адам қадыр қасиетін құрметту, атап айтқанда: жыныстық ерекшеліктерін есепке алуды қоса алғанда кемсітпеушілік; баланың ең жақсы мүдделерін қорғау; өмір құқығы; өмір сүру және саламатты даму; баланың көзқарасын құрметтеу;
b) құқықтар негізінде бағдарлану;
c) ресурстар мен күштерді барынша көп пайдалану арқылы орындауға қойылатын біртұтас тәсілдеме;
d) тәртіпаралық негізде қызметтерді біріктіру;
e) балалар мен қоғамның мүдделі секторларының қатысуы;
f) даму процесі арқылы серіктестіктерге қажет мүмкіндіктер құру;
g) сыртқы органдардың тұрақты байланыссыз орнықты сипаты;
h) тең қолдану және ерекше мұқтаждылар үшін қолжетімділік;
i) есептілік және операциялардың ашықтығы;
j) тиімді алдын алу және түзету шаралар негізінде ескерту іс-әрекеттері.
9. Барлық деңгейлерде (халықаралық, өңірлік, ұлттық, облыстық және жергілікті) және тиісті серіктестіктермен, оның ішінде үкіметтермен, Біріккен Ұлттар Ұйымы жүйесінің мекемелерімен, ұлттық үкіметтік емес ұйымдармен, кәсіптік бірлестіктермен, бұқаралық ақпарат құралдарымен, академиялық мекемелермен, балалармен және басқа да азаматтық қоғам мүшелерімен, сондай-ақ өзге де серіктестіктермен тиімді қолданылатын тиісті ресурстар (адами, ұйымдық, техникалық, қаржылық және ақпараттық) бөліну керек.

II. БАЛАНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ ТУРАЛЫ КОНВЕНЦИЯНЫ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ БОЙЫНША ЖОСПАРЛАР, ОНЫҢ МАҚСАТТАРЫНА ҚОЛ ЖЕТКІЗУ ЖӘНЕ КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ҚАТЫСТЫ СОТ ТӨРЕЛІГІ САЛАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАР МЕН НОРМАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ЖӘНЕ ҚОЛДАУ

A. Жалпы қолдану шаралары

10. Баланың барлық құқықтарының өзара байланыстылығын және ажырамастығын құрметтеу кезінде кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласындағы тегіс қамти алатын және жүйелі ұлттық тәсілдеменің маңыздылығы танылу керек.
11. Саясатқа, шешім қабылдау процестеріне, басшылық және реформа мәселелеріне қатысты және мына төмендегілерді қамтамасыз ету үшін бағытталған шараларды қабылдау керек:
a) ұлттық және жергілікті заңнамалық саясат пен тәжірибеде, атап айтқанда, баланың құқықтарына кепілдік беретін, балалардың құқықтарын бұзуға жол бермейтін, баланың сезімін, адамгершілігі мен өзін-өзі құрметтеуді тәрбиелеуге жәрдемдесетін және балалардың жасын, олардың даму деңгейін және қоғам өміріне тиімді қатысу және осы өмірге үлесін қосу құқығын толықтай назарға алатын кәмелетке толмағандарға қатысты балалардың мүдделерін қорғауға бағытталған сот төрелігінің жүйесін құру жолымен Баланың құқықтары туралы Конвенцияның принциптері мен ережелерін және Біріккен Ұлттар Ұйымының кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласындағы стандарттар мен нормаларды толық көлемде көрсету;
b) балаларды түсінетін тілінде жоғарыда айтылып кеткен құжаттардың тиісті ережелерімен кең түрде таныстыру. Бұдан басқа, әрбір балаға осы құжаттарда белгіленген, оның құқықтары туралы тиісті берілуін, ең болмағанда қылмыстық сот төрелігінің жүйесімен бірінші рет байланысқа түскен сәтінен бастап, ол заңға бағынатындығы туралы ескертілгенін қамтамасыз ету үшін процедуралар белгілену керек;
c) Біріккен Ұлттар Ұйымының кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласындағы стандарттар мен нормаларға сәйкес баланың мүдделеріне назар аударылатын сот төрелігінің рухын, мақсаттары мен принциптерін қамтамасыз ету мақсатында қоғамда және бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыстар атқару.

B. Нақты мақсаттары

12. Мемлекеттерге бала тууды тіркеу бағдарламаларының тиімділігін қамтамасыз ету керек. Сот төрелігінің жүйесі алдында тұрған баланың жасы белгісіз болған жағдайда баланың жалған жасы тәуелсіз және объективті бағалау көмегімен белгіленуін қамтамасыз ету үшін шара қолдану керек.
13. Ұлттық заңнамада белгіленген қылмыстық жауапкершілікке келу жасына, азаматтық кәмелетке толу жасына және жыныстық қатынаста бола алатын жасына қарамастан мемлекет балаларға халықаралық құқықпен кепілденген барлық құқықтарды, әсіресе, аталған мән-мәтінде, Конвенцияның 3, 37 және 40-баптарында белгіленген құқықтардың пайдалануын қамтамасыз ету керек.
14. Мына төмендегі мәселелерге ерекше көңіл болу керек:
a) балалардың мүдделерін кешенді түрде есепке алатын кәмелетке толмағандардың істері бойынша іс-жүргізу нормалары қабылдану керек;
b) сарапшылардың тәуелсіз топтары немесе өзге де топтар кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласында бар заңнаманың және заң жобаларының шолуын жүргізу және балалар үшін осы нормалардың салдарын қарастыру керек;
c) қылмыстық жауапкершілікке жасы толмаған баланың бір де біріне қылмыстық айып тағылмау керек;
d) мемлекеттерге негізінде кәмелетке толмағандардың заң иелігіне ие, қылмыстық актілер жасаған кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттар құру және балалардың ерекше мұқтаждығын ескеретін арнайы процедураларды әзірлеу керек. Балама ретінде кәдімгі соттар қажет болғанда осы процедураларды қолдану керек. Қажет жағдайда кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттан басқа сот алдында тұрған жағдайларында баланың барлық құқықтары мен қорғауды Конвенцияның 3, 37 және 40-баптарына сәйкес қамтамасыз ету мақсатында ұлттық заңнамалық және өзге де шаралар қабылдауды қарастыру керек.
15. Қолданыстағы процедулардың шолуы жүргізілу керек және мүмкін болған жерде, бастамалар әзірлену керек – мысалы, қылмыстық нормаларды қолданудың жүйесі шеңберінен шығару – және қандай да бір құқық бұзушылық жасады деп күдік келтірілген жастарға қарай қылмыстық сот төрелігінің жүйесін пайдаланудан құтылуға бағытталған басқа да балама бастамалар. Рецидивизмді болдырмау және әлеуметтік оңалтуға жәрдемдесу үшін қамауға дейінгі, сотқа дейінгі, сот кезі және соттан кейінгі сатыларда балама және тәрбиелік шаралардың кең ауқымын мемлекеттің барлық аумағында қолдану мүмкіндігін қарастыратын тиісті қадамдар қамдану керек. Орынды болған жерде, құқық бұзушы балаға байланысты істердегі жанжалдарды шешу үшін бейресми тетіктерді, оның ішінде залалды өтеу арқылы делдалдықты және әділдікті қалпына келтіру тәжірибесін, атап айтқанда құрбандардың қатысуын қарастыратын процестер шеңберінде пайдалану керек. Құқық бұзушы баланың отбасында көрсетілетін жағымды ықпалы шамасында ол қабылданатын әртүрлі шараларды жүзеге асыруға қатысуға тартылу керек. Мемлекеттерге Конвецияның балама шараларына және Біріккен Ұлттар Ұйымының кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласындағы стандарттар мен нормаларды, сондай-ақ мұндай шараларды қолдану кезінде тиісті процессуалдық нормаларды сақтауға және ең төмен араласу принципін сақтауға ерекше көңіл бөле отырып түрмеге жабуға байланысты емес шараларға қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының Ең төмен стандарттық ережелері (Токио ережелері) сияқты қылмысты ескерту және қылмыстық сот төрелігі саласында басқа да бар стандарттар мен нормалардың сәйкестігін қамтамасыз ету керек.
16. Балаларға заңи және басқа да көмек ұсыну бойынша, мысалы аудармашы қызметін – ақысыз негізде, егер ол қажет болса, және әсіресе, тәжірибеде ұстау сәтінде мұндай көмекке қол жеткізуге әрбір баланың құқығын сақтауды қамтамасыз ету бойынша мекемелер мен бағдарламалар құруға басымды көңіл бөлу керек.
17. Арнаулы қорғау шаралары қажет балалардың, мысалы көшеде жұмыс істейтін немесе тұратын балалардың немесе отбасынан айырылған балалардың, мүгедек-балалардың және азушылыққа немесе көші-қон және байырғы тұрғын топтарына жататын балалардың және басқа да осалдау топтар балаларының проблемаларын шешуге бағытталған тиісті шараларды қамтамасыз ету керек.
18. Балаларды жабық мекемелерге жіберу жағдайларын қысқарту керек. Мұндай мекемелерге балаларды жіберу Конвенцияның 37-бабының (b) ережелеріне сәйкес және тек төтенше шара ретінде және уақыттың тым қысқа кезеңі ішінде жүзеге асырылу тиіс. Кәмелетке толмағандарды сот төрелігі және әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелерінде дене жазалауға тыйым салу керек.
19. Бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарды қорғауға қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының Ережелері және Конвенцияның (d) 37-бабы сондай-ақ бала қандай да бір сот, әкімшілік немесе өзге де мемлекеттік органның өкімі нәтижесінде өз қалауымен тастай алмайтын кез-келген мемлекеттік немесе жеке орындарға қолданылады.
20. Қамаудағы баланың және оның отбасы мен қауым арасындағы байланысты қолдау, сондай-ақ оны кейіннен әлеуметтік қайта бірігуін жеңілдету мақсатында баланың ең жақсы мүдделеріне жауап бермейтін жағдайларды қоспағанда балаға, бас бостандығынан айырылған балаларды ұстайтын мекемелерге заңдық мүддесін білдіретін туған-туысқандарына және басқа да адамдарға кедергісіз рұқсатты қамтамасыз ету маңызды.
21. Қажет болса, қамау орындарында ұстау және мерзімді баяндамалар беру шарттарын бақылау үшін тәуелсіз орган құру керек. Кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласындағы Біріккен Ұлттар Ұйымының стандарттары мен нормалары шеңберінде, атап айтқанда, бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарды қорғауға қатысты Біріккен Ұлттар Ұйымының Ережелерін есепке ала отырып бақылауды жүзеге асыру керек. Мемлекеттерге Балалардың еркін және құпия қатынасы үшін бақылаушы органдармен рұқсат тәртібін орнату керек.
22. Мемлекеттерге тиісті гуманитарлық ұйымдардың, адам құқықтары мәселелерімен айналысатын ұйымдардың және басқа да ұйымдардың орынды болған жерде қамау жерлерге кіру рұқсатына қатысты өтінімдерін тілектестікпен қарау керек.
23. Балаларға сәйкес қылмыстық сот төрелігі жүйесінде үкіметаралық және үкіметтік емес ұйымдармен және басқа да мүдделі тараптармен айтылған, атап айтқанда, түзету мекемелердегі ақталмаған үй-жайлар және бас бостандығынан айырылған кәмелетке толмағандарға теріс әсер көрсететін ұзақ кідірулер жағдайларын қоса алғанда, жүйелі мәселелерге қатысты мазасыздықты тиісті түрде есепке алу керек.
24. Қылмыстық сот төрелігі жүйесіндегі балалармен байланысқа түсетін немесе тиісті қызмет атқаратын барлық адамдар даярлау бағдарламасының ажырамас құрама бөлігі ретінде адам құқықтары, Конвенцияның принциптері мен ережелері және кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласында Біріккен Ұлттар Ұйымының басқа да стандарттары мен нормалары мәселелері бойынша білім алып даярлаудан өтулері керек. Мұндай адамдардың санына полиция қызметкерлері және басқа да құқық қорғау органдары: судьялар мен магистранттар, прокурорлар, адвокаттар және әкімшілер; түрме қызметшілері және бас бостандығынан айырылған балаларды ұстайтын мекемелерде жұмыс істейтін басқа да кәсіптік қызметкерлер; денсаулық сақтау жүйесінің қызметкерлері, әлеуметтік қызметкерлер, дүние жүзін қолдау жөніндегі қарулы күш қызметкерлері және кәмелетке толмағандарға қатысты мәселелермен айналысатын басқа да кәсіптік қызметкерлер жатады.
25. Бар халықаралық стандарттарды есепке ала отырып мемлекеттерге лауазымды тұлғалар балалардың негіз болатын құқықтары мен бостандықтарын қасақана бұзу туралы кез-келген өтініштерін жедел, жете және әділ тексеруін қамтамасыз ету үшін тетіктер құру керек. Мемлекеттерге сондай-ақ мұндай бұзушылықтарда кінәлі болып табылатын адамдарға қатысты жазалау шараларын қолдануды қамтамасыз ету керек.

C. Халықаралық деңгейде қабылданатын шаралар

26. Кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігінің мәселелеріне халықаралық, өңірлік және ұлттық деңгейлерде, оның ішінде Біріккен Ұлттар Ұйымының жалпы жүйелі іс-әрекеттері шеңберінде тиісті көңіл бөліну керек.
27. Осы салада жұмыс істейтін барлық органдар арасындағы, атап айтқанда Қылмысты ескерту және қылмыстық сот төрелігі жөніндегі бөлім, Біріккен Ұлттар Ұйымы Жоғары комиссарының Адам құқықтары жөніндегі басқармасы/Адам құқықтары жөніндегі орталық,Біріккен Ұлттар Ұйымы Жоғары комиссарының Қашқындар істері жөніндегі басқармасы, Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры, Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасы, Балалар құқықтары жөніндегі комитет, Халықаралық еңбек ұйымы, Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымы және Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы арасындағы тығыз ынтымақтастықты дереу қамтамасыз ету қажет. Бұдан басқа, Дүниежүзілік банкке және басқа да халықаралық және өңірлік қаржы мекемелері мен ұйымдарына, сондай-ақ үкіметтік емес ұйымдар мен академиялық мекемелерге кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласында консультациялық қызметтер мен техникалық көмек беруге қолдау көрсетуді ұсыну керек. Сондықтан, атап айтқанда, ғылыми зерттеулерге, ақпараттар таратуға, кадрларды даярлауға, Қарарды жүзеге асыруға және оның жүзеге асырылуын бақылауға, қолданыстағы стандарттар мен нормаларды пайдалану мен қолдануға, сондай-ақ техникалық кеңес және көмек, мысалы кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігінің мәселелері бойынша бар халықаралық желілерді пайдалану жолымен бағдарламаларын жүзеге асыруға қатысты ынтымақтастықты нығайту керек.
28. Баланың құқықтары туралы Конвенцияны тиімді жүзеге асыру, сондай-ақ қамаудағы балалардың адам құқықтарын қорғауға қатысты келесі аспектілерге ерекше көңіл бөле отырып техникалық ынтымақтастық және консультациялық қызметтер бағдарламалары арқылы халықаралық стандарттарды пайдалану мен қолдану, және мұндай құқықтардың іске асырылуына жәрдемдесу, кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігінің жүйесімен басқаруды жетілдіру және құқық тәртібін нығайту қамтамасыз етілу керек:
a) құқықтық реформаны өткізуге жәрдем;
b) ұлттық әлеуеттерді және инфрақұрылымдарды нығайту;
c) полиция қызметкерлері және басқа да құқық қорғау органдары, судьялар мен магистранттар, прокурорлар, адвокаттар, әкімшілер, түрме қызметшілері және бас бостандығынан айырылған балаларды ұстайтын мекемелерде жұмыс істейтін басқа да кәсіптік қызметкерлер; денсаулық сақтау жүйесінің қызметкерлері, әлеуметтік қызметкерлер, дүниежүзін қолдау жөніндегі қарулы күш қызметкерлері және кәмелетке толмағандарға қатысты мәселелермен айналысатын басқа да кәсіптік қызметкерлер үшін даярлау бағдарламалары;
d) оқу анықтамаларын дайындау;
e) кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі жүйесінде балаларды құқықтарымен таныстыру үшін ақпараттық және ағарту материалдарын дайындау;
f) ақпараттық және жетекшілік жүйелерді әзірлеуге жәрдем.
29. Әлемді қолдау жөніндегі операциялар шеңберінде балалардың құқықтарын қорғау маңыздылығын, оның ішінде бейбітшілік орнату жағдайларында және жанжалды немесе басқа да ықтимал жағдайларда құрбандар және қылмысты орындаушылар ретінде балалар мен жастар проблемаларының маңыздылығын есепке ала отырып Қылмысты ескерту және қылмыстық сот төрелігі жөніндегі бөлім және Хатшылықтың әлемді қолдау жөніндегі операциялар Департаменті арасындағы тығыс ынтымақтастықты қолдау керек.

D. Консультациялық қызметтер және көмек көрсету жобаларын іске асыруға арналған тетіктер

30. Конвенцияның 43, 44 және 45-баптарына сәйкес Баланың құқықтары жөніндегі комитет Конвенцияны жүзеге асыру туралы қатысушы мемлекеттердің баяндамасын қарайды. Конвенцияның 44-бабына сәйкес осы баяндамаларда Конвенция бойынша міндеттемелерді орындау дәрежесіне әсер ететін факторлар мен қиыншылықтар болған жағдайда көрсетілу керек.
31. Конвенцияға қатысушы мемлекеттерге алғашқы және мерзімді баяндамаларында Конвенцияның ережелерін жүзеге асыруға және кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласындағы Біріккен Ұлттар Ұйымының стандарттары мен нормаларын пайдалану мен қолдануға қатысты тегіс қамти алатын ақпаратты, деректер мен көрсеткіштерді ұсыну ұсынылды.
32. Конвенция бойынша өз міндеттемелерін орындауда қатысушы мемлекеттермен қол жеткізілген озықтықты қарау негізінде Баланың құқықтары жөніндегі комитет Конвенцияны толық сақтауды қамтамасыз ету мақсатында (Конвенцияның 45-бабына (d) сәйкес) жалпы сипаттағы ұсыныстар мен ұсынымдарды енгізе алады. Конвенцияны тиімді жүзеге асыруға жәрдемдесу және кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласында халықаралық ынтымақтастықты көтермелеу мақсатында Комитет мамандандырылған мекемелерге, Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қорына және басқа да құзыретті органдарға консультациялық қызметтер немесе техникалық көмек туралы өтінім қамтылған немесе оған қажеттілігі, сондай-ақ осындай өтінімдерге немесе нұсқауларға қатысты (Конвенцияның 45-бабына (b) сәйкес), бар болса ескертулер мен ұсыныстары көрсетілген қатысушы мемлекеттердің кез-келген баяндамалары мақсатқа сәйкес деп санағанда жолдайды.
33. Қандай да бір қатысушы мемлекеттің баяндамасында кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласында реформалар өткізу қажеттілігі көрсетілсе, оның ішінде Біріккен Ұлттар Ұйымының техникалық консультациясы мен көмек бағдарламаларына және мамандандырылған мекемелердің тиісті бағдарламаларына жәрдемдесу кезінде, Комитет мұндай қажеттілікті осы баяндаманы қарау процесінде айқындаса, бұл қатысушы мемлекет тиісті көмекті сұрата алады, оның ішінде Қылмысты ескерту және қылмыстық сот төрелігі жөніндегі бөлімнен, Адам құқықтары жөніндегі орталықтан және Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қорынан.
34. Осы өтінімдерге жауап ретінде тиісті көмек беру мақсатында кеңесі ең аз дегенде жылына бір рет Бас хатшымен шақыртылатын кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласында техникалық консультация және көмек жөніндегі үйлестіру тобын құру керек. Осы топтың құрамына кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі мәселелері жөніндегі халықаралық желілерді және төмендегі 39-тармақта көзделгендей техникалық консультация және көмек берумен айналысатын академиялық мекемелерді қоса алғанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Қылмысты ескерту және қылмыстық сот төрелігі саласындағы бағдарламаларының және басқа да Біріккен Ұлттар Ұйымының тиісті мекемелерінің, сондай-ақ өзге де мүдделі үкіметаралық, өңірлік және үкіметтік емес ұйымдардың желісіне кіретін Қылмысты ескерту және қылмыстық сот төрелігі жөніндегі бөлімнің, Біріккен Ұлттар Үйымы Жоғары комиссары Адам құқықтары жөніндегі басқармасының/Адам құқықтары жөніндегі орталықтың, Біріккен Ұлттар Ұйымы Балалар қорының, Біріккен Ұлттар Ұйымы Даму бағдарламасының, Бала құқықтары жөніндегі комитеттің, институттардың өкілдері кіреді.
35. Үйлестіру тобының бірінші кеңесіне дейін кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласында халықаралық ынтымақтастықты одан әрі белсендіру проблемаларын шешу стратегиясы әзірлену керек. Үйлестіру тобы сондай-ақ өз кезегінде қажеттілікті бағалауға және тиісті шаралар қабылдау туралы іс жүзінде негізделген ұсыныстарды әзірлеуге тым стратегиялық тәсілдемені жасауға әкелетін жалпы проблемаларды айқындауға, табысты тәжірибе мысалдарын түйендеуге және жалпы тәжірибе мен қажеттілікті талдауға жәрдемдесу керек. Мұндай түйендеу жұмысы кәмелетке толмағандарға сот төрелігі саласында мақсатты бағытталған консультациялық қызметтер мен техникалық көмек ұсынуға, оның ішінде мұндай көмекке жүгінетін үкіметпен, сондай-ақ нақты проблемаларды шешуге бағытталған өте тиімді шаралар қабылдауды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін әр мемлекеттік жобаның әртүрлі элементтерін жүзеге асыру үшін мүмкіндігі бар және қажетті құзырына ие басқа да серіктестіктермен жедел келісім жасауға мүмкіндік береді. Мұндай түйіндеу жұмысы барлық мүдделі тараптармен тығыз ынтымақтастығын тұрақты кеңейту керек. Оның шеңберінде қылмыстық шараларды, сондай-ақ кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін іске асыруды жетілдіруге, алдын ала және сотқа дейінгі қорытындыны пайдалануды қысқартуға, балаларға қарауды жақсартуға және қайта бірігу мен қалпына келтірудің тиімді бағдарламаларын құруға бағытталған шараларды қолдану жүйесі шегінде тиісті мәселелерді шығару бағдарламаларды енгізу мүмкіндігі есепке алынады.
36. Бастапқы назар кәмелетке толмағандар арасындағы қылмысты ескерту үшін Біріккен Ұлттар Ұйымының Жетекшілік принциптерінде (Эр-Риядтық жетекшілік принциптер) ұсынылғандай тегіс қамти алатын ескерту жоспарларын дайындауға бөліну керек. Мұндай жобалар шеңберінде негізгі күштерді барлық балалар мен барлық жастарды қоғам өміріне табысты тарту және біріктіру үшін, атап айтқанда отбасы, қауым, құрбы топтар, мектеп, кәсіптік дайындық және еңбек саласы көмегімен стратегияны әзірлеуге бағытталу керек. Осы жобаларда ерекше көңіл арнайы қорғау шаралары қажет балаларға, мысалы көшеде жұмыс істейтін немесе тұратын балаларға, немесе отбасынан айырылған балаларға, мүгедек-балаларға немесе азушылықтарға немесе көші-қон және тұрғылықты халық топтарына жататын балаларға бөліну керек. Атап айтқанда, мүмкіндігінше, мұндай балаларды жабық мекемелерге тыйым салу керек. Мұндай балалардың қылмыстандыру қауіп-қатерлерін шектеу үшін арнаулы қорғау шаралары әзірлену керек.
37. Мұндай стратегия шеңберінде сондай-ақ қажет болғанда техникалық көмектің тым ұзақ болашаққа есептелген жобаларын әзірлеу мақсатында әртүрлі қатысушы ұйымдар мен мекемелердің қызметкерлерімен жүзеге асырылатын бірлескен миссиялар негізінде Конвенцияға қатысушы мемлекеттерге халықаралық консультациялық қызметтер мен техникалық көмек берудің үйлестірілген процесі де қарастырылады.
38. Ел деңгейінде консультациялық қызметтер мен техникалық көмек бағдарламаларын орындауда Біріккен Ұлттар Ұйымының үйлестіру-резиденттері маңызды рөл ойнайды, және де маңызды қызметтер Біріккен Ұлттар Ұйымы Жоғары комиссары Адам құқықтары жөніндегі басқармасының/Адам құқықтары жөніндегі орталықтың, Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қоры және Біріккен Ұлттар Ұйымы Даму бағдарламаларының орындарындағы бөлімшелеріне жүктелу керек. Елдер бойынша жоспарлау және бағдарламалау процесінде, оның ішінде Біріккен Ұлттар Ұйымының ұлттық стратегиялар туралы құжаттарына енгізу жолымен кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласында техникалық ынтымақтастықтың компоненттерін біріктірудің өмірде маңызды қажеттілігін баса айту керек.
39. Үйлестіру тобының үйлестіру тетігінің мақсаты үшін де Конвенцияны сақтауды жақсарту мақсатында әзірленген өңірлік немесе ұлттық жобалар үшін де ресурстарды жұмылдыру керек. Осы мақсатқа арналған ресурстар (жоғарыдағы 34-38-тармақтарды қараң.) не үнемі бюджеттерден не бюджеттен тыс қаражаттардан бөлінеді. Нақты жобаларды іске асыру үшін қаражаттың ең көп бөлігін сыртқы көздерден жұмылдыру қажет.
40. Үйлестіру тобы осы саладағы ресурстарды жұмылдыруға қойылған үйлестірілген тәсілдемені жасауға шақырады және осындай тәсілдеменің бастамасы болып шығуға да білдіреді. Ресурстарды жұмылдыру осы саладағы ғалами бағдарламаны жүзеге асыруды қолдауға құрастырған бағдарламалық құжатта бекітілген жалпы стратегия негізінде жүргізілу керек. Осы процеске қатысуға осы салада техникалық ынтымақтастық бойынша қызметтер ұсынуда әлеуетін көрсеткен Біріккен Ұлттар Ұйымы жүйесінің барлық мүдделі органдары мен мекемелерін шақыру керек.

E. Ұлттық жобаларды жүзеге асыру бойынша одан әрі түсініктер

41. Кәмелетке толмағандардың қылмысын ескерту және кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі саласындағы айқын жорамалдардың бірі ұзақ мерзімді өзгерістерге тек «симптомдарды емдеу» жүргізілген жағдайда ғана емес проблемалардың негізінде жатқан проблемаларды жою жөнінде жұмыс жүргізгенде де қол жеткізуден тұрады. Мысалы, кәмелетке толмағандарды түрмеде қамауда ұстау практикасын тым артығымен кең қолдану проблемасын тергеу, айыптау және сот қаралауының барлық деңгейіндегі ұйымдық және басқару құрылымдары, да әлеуетті жүйесі де сияқты қатысуды болжамдайтын тегіс қамти алатын тәсілдеменің көмегімен тиісті түрде шешуге болады. Бұл, атап айтқанда, полиция және прокуратура қызметкерлері, судьялар мен магистраттар, жергілікті басқару органдары, әкімшілік биліктер, сондай-ақ қамау орталықтарындағы тиісті биліктер арасындағы тұрақты байланысты орнатуды талап етеді. Бұдан басқа, мұндай тәсілдеме тығыз өзара ынтымақтастықты орнату үшін еркіндік пен мүмкіндіктердің болуы қажет.
42. Балалар жасаған істерге байланысты қылмыстық-құқықтық шараларды одан әрі шамадан тыс пайдалану үшін қажет болған жағдайда сот жүйесі шегінде балаларды шығаруға мүмкіндік беретін әлеуметтік қолдауды нығайтуға, сондай-ақ түрме қамауына және қайта бірігу бағдарламаларына байланысты емес шараларды қолдануды жетілдіруге бағытталған бағдарламаларды әзірлеу және іске асыру үшін күш салу керек. Мұндай бағдарламаларды жасау және іске асыру үшін кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі сот төрелігі секторы, әртүрлі құқық қорғау қызметтері, әлеуметтік қамтамасыз ету органдары және білім секторы арасындағы тығыз ынтымақтастыққа жәрдемдесу қажет.

III. ЗАРДАП ШЕГУШІ БАЛАЛАРҒА ЖӘНЕ ҚЫЛМЫСТЫҢ КУӘСІ БОЛУШЫ БАЛАЛАРҒА ҚАТЫСТЫ ЖОСПАРЛАР

43. Қылмыстан зардап шегу және билігін асыра пайдалану үшін сот төрелігінің негізгі принциптерінің Декларациясына сәйкес мемлекеттерге зардап шегуші балаларға және қылмыстың куәсі болушы балаларға сот төрелігі мен әділ қарауға, реституция, өтемақы және әлеуметтік көмекке рұқсат беруді қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдау керек, жүзеге асырылатын болса, ұқсас шешім баланың ең жақсы мүдделеріне жауап бермегенде сот төрелігінің жүйесі шеңберінен тыс өтемақы арқылы қылмыстық істерді шешуге жол бермеу үшін шаралар қолдану керек.
44. Полиция қызметшілері, адвокаттар, судьялар және басқа да сот қызметкерлері құрбан-балалар болып табылатын істерге қолданылатын тәсілдеме мәселелері бойынша дайындықтан өту керек. Мемлекеттерге егер де әлі жасалмаса, балаларға қатысты құқық бұзушылықтарға байланысты істерді қарау үшін арнаулы бөлімшелер мен топтар құру туралы мәселені зерттеу керек. Мемлекеттерге, егер де қолайлы болса, зардап шегушілері балалар болып табылатын істерді тиісті түрде реттеу бойынша мінез-құлық кодексін қолдану керек.
45. Зардап шегуші балаларға қарау олардың адамгершілігін сезіну және құрметтеу негізінде құрылу керек. Оларға келтірген зиян үшін ұлттық заңнамамен көзделген тәртіпке сәйкес сот төрелігі тетіктеріне және кешіктірмей орнын толтыруға қол жеткізу құқығы бар.
46. Зардап шегуші балалардың мүдделері, қорғау, экономикалық көмек, консультация беру, медициналық және әлеуметтік көмектер, дене бітімі және психикалық жай-күйін қалпына келтіру бойынша әлеуметтік реинтеграция өкілі ретінде қажет көмекке рұқсаты болу керек. Мүгедек-балаларға және қандай да бір аурумен зардап шегіп жүрген балаларға әлеуметтік көмек беру керек. Бастапқы назарды ресми құрылымдарды пайдалануға емес отбасы мен қауымға сүйене отырып оңалтуға бөлу керек.
47. Қажет жағдайда зардап шегуші балаларға жедел, әділ және қолжетімді болатын ресми және бейресми процедуралар арқылы өтеуді алуға мүмкіндік беретін сот және әкімшілік тетіктерін құру және бекіту керек. Зардап шегуші балаларға және/немесе заңды өкілдерге тиісті ақпарат беру керек.
48. Адам құқықтарын, бірінші кезекте азаптаулар және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер немесе жазалау түрлерін, оның ішінде зорлау және жыныстық сипаттағы зорлау іс-әрекеттерін, заңсыз немесе еркін бас бостандығынан айыру, ақталмаған ұстау және сот қателіктерін бұзған барлық зардап шегуші балалар әділ немесе тиісті өтемақыға рұқсат алу керек. Тиісті сотта немесе өзге де сот органында талаптарды қозғау жөніндегі заңды өкілдің қызметтерін, сондай-ақ қажет болған жағдайда баланың ана тіліне аудару қызметтерін пайдалану мүмкіндіктерін құру керек.
49. Қылмыстың куәсі болушы балаларға сот және әкімшілік процестері кезінде көмек қажет. Мемлекеттерге қажет болған жағдайда балалардың құқықтарын толық көлемде қорғауды қамтамасыз ету үшін қылмыстың куәсі болушы балалардың жағдайын реттейтін дәлелдік және процессуалдық құқықтарының ережелерін шолу, бағалау және жақсарту жүргізу керек. Әртүрлі құқықтық дәстүрлерді, тәжірибе мен заңнамалық шектерді есепке ала отырып мүмкіндігіне қарай, тергеу және қылмыстық қудалау процесінде, сондай-ақ сот тыңдаулары барысында зардап шегуші бала және құқық бұзушы арасындағы тікелей байланысқа жол бермеу. Қажет болған жағдайларда баланың жеке өмірін қорғау үшін бұқаралық ақпарат құралдарына зардап шегуші баланың жеке басы туралы мәліметтерді жариялауға тыйым салу керек. Егер мұндай тыйым салу мүше мемлекеттің негіз болатын заңи принциптеріне қайшы келсе, онда мұндай мәліметтерді жариялау моралды түрде талқылану үшін шаралар қолдану керек.
50. Мемлекеттерге атап айтқанда баланың куәгерлік жауаптарын алу және ресми танылған дәлелдемелер ретінде сотқа бейнепленкаға түсірілген жауаптарын ұсынуға рұқсат беру үшін қылмыстық-процессуалдық кодекстеріне, қажет болған жағдайда, өзгерістер енгізу туралы мәселені құрау керек. Атап айтқанда, полиция және прокуратура қызметшілеріне, судьялар мен магистраттарға бала мүдделерін көп деңгейде есепке алатын әдістерді пайдалану керек, мысалы, полициялық операциялар және куәгер-балалардан жауап алған кезде.
51. Мына төмендегідей әдістер арқылы сот және әкімшілік процестер шеңберінде қылмысқа куәгер болған балалардың қажеттілік есебіне жәрдемдесу керек:
a) зардап шегуші балаларды рөлдері туралы және мәні, талқылау мерзімдері мен барысы істерін қарау туралы, әсіресе қауіпті қылмыстар туралы болған жағдайда ақпараттандыру;
b) жауап беруге шақырғанға дейін балаларды қылмыстық-процессуалдық практикамен таныстыру мақсатында куә болушы балаларды дайындау сұлбаларын әзірлеуге көмектесу. Барлық процес барысында зардап шегуші балаларға және куә болушы балаларға тиісті көмек берілу керек;
c) айыптаушыға зиянсыз және тиісті ұлттық қылмыстық-процессуалдық жүйенің талаптарын есепке ала отырып жеке мүдделері қозғалғанда өндірістің тиісті кезеңдерінде зардап шегуші балалардың пікірлері мен қамқорлығын айту және қарау үшін мүмкіндіктер құру;
d) зардап шегуші балалар мен куә болушы балалардың жеке өмірін қорғауды қамтамасыз ету және қажет болғанда қорқыту және кек қауіпсіздігін қамтамасыз ету кезінде қылмыстық процесте ұстау минимуміне мәлімдемеге бағытталған шаралар қабылдау.
52. Шекара арқылы заңсыз әкелген немесе шекарада заңсыз ұсталған балалар шыққан еліне қайтарылу керек. Олардың қауіпсіздігіне лайықты көңіл бөліну керек, оларға адамгершілікпен қарау керек және оларға елдеріне қайтарылғанға дейін қажет көмек беру керек. Мұндай балалардың қайтаруын Баланың құқықтары туралы Конвенцияны сақтау үшін кідірмей жүргізу керек. 1980 жылғы балаларды халықаралық ұрлаудың азаматтық-құқықтық аспектілері туралы Гаагалық конвенция немесе халықаралық жеке құқық жөніндегі Гаагалық конференцияда қабылданған 1993 жылғы балаларды қорғау және халықаралық бала асырап алуға байланысты істерге ынтымақтастық туралы Гаагалық конвенция және халықаралық жеке құқық немесе қолданылған құқықта, тану, ата-аналарының жауапкершілігіне және 1996 жылғы баланы қорғау шараларына байланысты істерді орындауға және ынтымақтастыққа келтіру бойынша қабылданған заң иелігі туралы Конвенция қолданылған жағдайларда баланы қайтаруға қатысты осы қарарлардың ережелері кідірмей қолданылу керек. Балаларды қайтарғаннан кейін елде оларға қарау адам құқықтарының халықаралық принциптеріне сәйкес олардың адамгершілігін құрметтеу негізінде құрылу керек және оларға отбасына сүйене отырып оңалту жөнінде тиісті шаралар ұсынылу керек.
53. Біріккен Ұлттар Ұйымының Қылмысты ескерту және қылмыстық сот төрелігі бағдарламасына, сондай-ақ осы Бағдарламаның желісіне кіретін институттарға, Біріккен Ұлттар Ұйымы Жоғары комиссарының Адам құқықтары жөніндегі басқармасына/ Адам құқықтары жөніндегі орталыққа, Біріккен Ұлттар Ұйымының Балалар қорына, Біріккен Ұлттар Ұйымының Даму бағдарламасына, Бала құқықтары жөніндегі комитетке, Білім, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымына, Дүниежүзілік банкке және мүдделі үкіметтік емес ұйымдарға өтінімдері бойынша және жалпы бюджеттен қаражаттандыру шеңберінде немесе бюджеттен тыс қаражаттар есебінен қатысушы мемлекеттерге полиция және прокуратура қызметкерлерін, судьялар мен магистраттарды қоса алғанда, құқық қорғау органдарының және басқа да қылмыстық сот төрелігі органдарының қызметкерлері үшін даярлау, білім және ақпарат саласындағы тәртіпаралық іс-шараларды әзірлеуге көмек көрсету керек.