О судебной практике по делам об установлении фактов, имеющих юридическое значение

Нормативное Постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 28 июня 2002 года N 13.

В целях правильного и единообразного применения законодательства при рассмотрении гражданских дел об установлении фактов, имеющих юридическое значение, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан постановляет:

1. Обратить внимание судов на то, что дела об установлении фактов, имеющих юридическое значение, возбуждаются по заявлению граждан, организаций, а также иных лиц, которые по закону вправе обращаться в суд в защиту интересов других лиц (статьи 55, 62 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – ГПК)) и характеризуются возможным наличием спора о факте, но безусловным отсутствием спора о праве. Если заявителем поданы заявления об установлении нескольких фактов, имеющих юридическое значение, то суды вправе рассмотреть эти требования в одном производстве.

Сноска. Пункт 1 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

2. Суды могут принимать заявление об установлении фактов, имеющих юридическое значение, и рассматривать такие дела в порядке особого производства, если:

согласно закону (часть первая статьи 305 ГПК) такие факты порождают юридические последствия (возникновение, изменение или прекращение личных либо имущественных прав граждан или организаций);

заявитель не имеет другой возможности получить либо восстановить надлежащие документы, удостоверяющие факт (статья 306 ГПК);

действующим законодательством не предусмотрен иной (внесудебный) порядок их установления (статья 306 ГПК);

установление факта не связывается с последующим разрешением спора о праве, подведомственного суду (часть вторая статьи 304 ГПК).

Сноска. Пункт 2 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

3. В ходе проведения подготовки дела к судебному разбирательству суду необходимо выяснять у заявителя наличие юридического интереса в установлении факта, требовать от заявителя письменные доказательства, свидетельствующие о невозможности получения либо восстановления надлежащего документа, удостоверяющего этот факт.

Под невозможностью получения документа следует понимать либо отсутствие порядка регистрации того или иного факта (например, нахождение на иждивении), либо несоблюдение порядка регистрации факта и невозможность прибегнуть к нему в данных условиях (например, факт смерти, факт признания отцовства в тех случаях, когда родители ребенка, не зарегистрировав брак после его рождения, не внесли своевременно исправления в запись о рождении ребенка и этого сделать нельзя вследствие смерти отца). Под невозможностью получения документа также следует понимать случаи, когда документы, подтверждающие факт, имеются, однако в них допущены ошибки или неточности, лишающие документ доказательственного значения, исправить которые невозможно (например, акт о несчастном случае).

Под невозможностью восстановления утраченного документа следует понимать отсутствие у соответствующего лица возможности выдать дубликат необходимого документа вследствие его утраты или уничтожения.

Судам следует отграничивать досудебный порядок разрешения спора от внесудебного порядка установления юридического факта.

Под внесудебным порядком установления факта следует понимать предусмотренный законодательными актами порядок, при котором имеется возможность, путем обращения в государственный орган, организацию, иному лицу получить либо восстановить надлежащие документы, удостоверяющие юридический факт.

Если действующим законодательством предусмотрен иной (внесудебный) порядок их установления, то судом в соответствии с подпунктом 1) части первой статьи 151 ГПК в приеме заявления должно быть отказано.

В случае ошибочного принятия заявления и возбуждения дела оно подлежит прекращению на основании подпункта 1) статьи 277 ГПК.

Сноска. Пункт 3 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 6 (вводится в действие со дня его официального опубликования).

3-1. При разрешении вопроса о наличии или отсутствии спора о праве судам в порядке подготовки дела к судебному разбирательству следует выяснить, с какой целью заявителю необходимо установление юридического факта, какие правоотношения могут возникнуть при его установлении, имеются ли другие лица, которые могут стать участниками этих правоотношений.

Наличие таких лиц, желающих или вступивших в соответствующее правоотношение, может свидетельствовать о наличии спора о праве.

Если при совершении действий по подготовке дела к судебному разбирательству, либо при рассмотрении дела по существу судья установит, что имеется спор о праве, подведомственный суду, он обязан вынести определение об оставлении заявления без рассмотрения на основании подпункта 13) статьи 279 ГПК и разъяснить заявителю и другим заинтересованным лицам их право на обращение в суд в порядке искового производства.

Установление наличия или отсутствия спора о праве необходимо для разграничения вида гражданского судопроизводства с целью правильного разрешения дела.

Не может считаться существенным нарушением норм процессуального права случаи, когда суд при отсутствии спора о праве вынес ошибочное определение об оставлении заявления без рассмотрения и рекомендовал заявителю обратиться в суд в порядке искового производства.

Спор о праве не может возникнуть при установлении юридического факта регистрации рождения, усыновления (удочерения), брака, развода и смерти (подпункт 3) части второй статьи 305 ГПК), принадлежности правоустанавливающих документов (за исключением воинских документов, паспорта, удостоверения личности и свидетельств, выдаваемых уполномоченными органами) лицу, имя, отчество или фамилия которого, указанные в документе, не совпадают с именем, отчеством или фамилией этого лица по паспорту или удостоверению личности, или свидетельству о рождении (подпункт 5) части второй статьи 305 ГПК), несчастного случая, если он не может быть подтвержден в ином порядке (подпункт 7) части второй статьи 305 ГПК), смерти лица в определенное время при определенных обстоятельствах в случае отказа органов записи актов гражданского состояния в регистрации смерти (подпункт 8) части второй статьи 305 ГПК).

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 3-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 6 (вводится в действие со дня его официального опубликования).

4. Факт родственных отношений согласно подпункту 1) части второй статьи 305 ГПК устанавливается в судебном порядке только в тех случаях, когда степень родства непосредственно порождает юридические последствия, например, если установление такого факта необходимо заявителю для получения свидетельства о праве на наследство, оформления права на получение пособия по случаю потери кормильца.

Установление факта родственных отношений, как правило, может иметь место в тех случаях, когда родственники не могут подтвердить данный факт путем предъявления соответствующих документов.

Следует иметь в виду, что родственная связь между родителями и детьми, братьями, сестрами, дедушками и бабушками, являющимися наследниками первой и второй очереди, документально может подтверждаться путем предъявления свидетельств о регистрации актов гражданского состояния (свидетельств о рождении, свидетельств о регистрации, расторжении брака и т.п.), поэтому заинтересованными лицами, подающими заявления об установлении факта родственных отношений для вступления в право наследования, как правило, являются наследники последующих очередей, кроме первой и второй (двоюродные братья и сестры, дяди, тети и пр.).

Супруги кровными родственниками не являются, поэтому факт родственных отношений между ними установлен быть не может.

Не может быть установлен факт родственных отношений с целью принятия наследства по тем основаниям, что умерший при жизни признавал себя отцом заявителя.

Сноска. Пункт 4 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 6 (вводится в действие со дня его официального опубликования).

5. Суды должны иметь в виду, что установление фактов нахождения лица на иждивении (подпункт 2) части второй статьи 305 ГПК) имеет юридическое значение для получения наследства (статья 1068 ГК) пособия по случаю потери кормильца (статья 940 ГК), и в других случаях, предусмотренных законом.

При этом следует учитывать, что в тех случаях, когда заявитель имел заработок, получал пенсию, стипендию и т.п., необходимо выяснять, была ли помощь со стороны лица, предоставляющего содержание, постоянным и основным источником средств к существованию.

Право на получение пособия по случаю потери кормильца имеют только нетрудоспособные члены семьи умершего, состоявшие на его иждивении.

Сноска. Пункт 5 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 20.04.2018 № 6 (вводится в действие со дня его официального опубликования).

6. При рассмотрении дел об установлении фактов регистрации рождения, усыновления (удочерения), брака, развода, смерти (подпункт 3) части второй статьи 305 ГПК) судам следует иметь в виду, что суд устанавливает не сами события, а факт их регистрации в соответствующих органах.

Такие дела подлежат рассмотрению, если в органах регистрации актов гражданского состояния и соответствующих архивах такая запись не сохранилась и в ее восстановлении отказано.

Дела об установлении факта нахождения в фактических брачных отношениях в соответствии с этим пунктом, рассматриваться не могут.

Сноска. Пункт 6 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

7. По требованиям об установлении факта принадлежности правоустанавливающих документов лицу, имя, отчество или фамилия которого, указанные в документе, не совпадают с именем, отчеством или фамилией этого лица по паспорту или удостоверению личности или свидетельству о рождении (подпункт 5) части второй статьи 305 ГПК) на стадии приема заявления, а в случае его принятия при подготовке дела к судебному разбирательству суды должны требовать от заявителя представления доказательств того, что правоустанавливающий документ принадлежит ему и организация, выдавшая его, не имеет возможности внести в него соответствующие исправления.

Суды не вправе устанавливать факт принадлежности конкретному лицу воинских документов, паспорта, удостоверения личности и свидетельств, выдаваемых органами записи актов гражданского состояния.

Вместе с тем, следует иметь в виду, что в связи с ликвидацией Союза ССР и его органов, суды вправе устанавливать факты принадлежности удостоверений к орденам и медалям лицу, имя, отчество или фамилия которого, указанные в этих документах, не совпадают с именем, отчеством или фамилией этого лица по паспорту или удостоверению личности, или свидетельству о рождении. При этом решение об установлении таких фактов должно быть основано на совокупности доказательств, с достоверностью свидетельствующих о принадлежности таких документов заявителю.

Сноска. Пункт 7 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

8. Факт наличия документов, подтверждающих владение, пользование и (или) распоряжение объектами недвижимого имущества, может быть установлен, если у заявителя имелся правоустанавливающий документ о принадлежности имущества, но он утрачен, и указанный факт не может быть установлен во внесудебном порядке в силу подпункта 6) части второй статьи 305 ГПК.

Не может быть установлен такой факт, если в правоустанавливающих документах о принадлежности имущества допущена ошибка.

Такой факт не может быть установлен в порядке особого производства, если обращение заявителя связано с наличием притязаний на это имущество других лиц.

Сноска. Пункт 8 в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 6 (вводится в действие со дня его официального опубликования).

9. При рассмотрении дел об установлении факта несчастного случая (подпункт 7) части второй статьи 305 ГПК) необходимо иметь в виду, что суд вправе устанавливать такой факт лишь в случае, когда возможность его установления во внесудебном порядке исключается.

Заявление об установлении такого факта может быть принято к производству суда, когда акт о несчастном случае не составлялся, и составить его на момент обращения не представляется возможным, когда акт был составлен, однако впоследствии был утрачен, и восстановить его во внесудебном порядке не представляется возможным, когда при составлении акта была допущена ошибка, препятствующая признанию факта несчастного случая, и устранить ее невозможно.

При рассмотрении заявления об установлении факта несчастного случая суд не вправе определять причины и степень утраты трудоспособности, группу и время наступления инвалидности.

Резолютивная часть решения должна содержать сведения, подлежащие отражению в акте о несчастном случае по форме, утвержденной уполномоченным органом по труду (статья 190 Трудового кодекса Республики Казахстан).

Сноска. Пункт 9 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 20.04.2018 № 6 (вводится в действие со дня его официального опубликования).

10. Заявление об установлении факта смерти лица в определенное время при определенных обстоятельствах (подпункт 8) части второй статьи 305 ГПК) принимается к производству суда и рассматривается только при представлении заявителем документа об отказе органа записи актов гражданского состояния в регистрации события смерти.

Решение об удовлетворении заявления должно быть основано на доказательствах, с достоверностью свидетельствующих о смерти лица в определенное время и при определенных обстоятельствах.

Сноска. Пункт 10 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Заявление об установлении факта принятия наследства (подпункт 9) части второй статьи 305 ГПК) может быть рассмотрено в порядке особого производства, если орган, совершающий нотариальные действия, не вправе выдать заявителю свидетельство о праве на наследство в связи с отсутствием или недостаточностью соответствующих документов, необходимых для подтверждения в нотариальном порядке факта вступления во владение наследственным имуществом.

Если необходимые документы представлены, но в выдаче свидетельства о праве на наследство отказано, заявитель вправе обратиться в суд с жалобой на отказ в совершении нотариального действия в соответствии с положениями, изложенными в главе 45 ГПК.

Судам следует иметь в виду, что такие факты могут быть установлены, если наследство фактически принято до 1 июля 1999 года - даты введения в действие Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть), предусматривающей презумпцию принятия наследства. В этом случае необходимо руководствоваться ранее действовавшим законодательством.

Такие факты также могут быть установлены после введения в действие Закона Республики Казахстан от 12 января 2007 года № 225-III "О внесении изменений и дополнений в Гражданский кодекс Республики Казахстан", установившего шестимесячный срок принятия наследства (пункт 1 статьи 1072-2 ГК).

Сноска. Пункт 11 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 20.04.2018 № 6 (вводится в действие со дня его официального опубликования).

12. Перечень фактов, от которых зависит возникновение, изменение или прекращение личных либо имущественных прав граждан и организаций, приведенный в статье 305 ГПК, не является исчерпывающим. Суды вправе устанавливать и другие факты, имеющие юридическое значение, например, установление факта проживания в определенное время в определенной местности, нахождения лица на специальном поселении, в результате применения репрессий, факта признания отцовства (статья 49 Кодекса Республики Казахстан "О браке (супружестве) и семье" (далее-КоБС), факта отказа от принятия наследства,факта работы на определенном предприятии или у другого лица для исчисления трудового стажа, об установлении факта рождения ребенка данной женщиной (пункт 4 статьи 187 КоБС), об установлении фактов регистрации рождения оралманов (пункт 3 статьи 184 КоБС)..

Указом Президиума Верховного Совета СССР от 10 ноября 1944 года, гражданам, находившимся в фактических брачных отношениях, до издания Указа от 8 июля 1944 года, и не имеющим возможности зарегистрировать брак в органах регистрации актов гражданского состояния вследствие смерти одного из лиц, было предоставлено право на обращение в суд о признании фактических брачных отношений. Каких-либо сроков для совершения этих действий установлено не было, поэтому такие факты до настоящего времени имеют юридическое значение, и могут быть установлены судом.

Сноска. Пункт 12 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 29.12.2012 № 6 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 20.04.2018 № 6 (вводится в действие со дня его официального опубликования).

12-1. Не подлежат рассмотрению судом в порядке особого производства дела по заявлению лиц об установлении фактов владения самовольно возведенным, не принятым в эксплуатацию строением, сооружением, а также строением, сооружением, зарегистрированным на другое имя, об установлении фактов владения, пользования и (или) распоряжения автотранспортными средствами и любым другим движимым имуществом, приобретенными по сделке, не оформленной в соответствии с законодательством.

Такие требования подлежат рассмотрению судом в порядке искового производства.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 12-1 в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 20.04.2018 № 6 (вводится в действие со дня его официального опубликования).

13. Решение, вынесенное по делу об установлении факта, имеющего юридическое значение, должно соответствовать требованиям статьи 226 ГПК. В нем должны быть приведены доказательства в подтверждение вывода об обстоятельствах, установленных судом. При удовлетворении заявления об установлении факта, имеющего юридическое значение, судом в резолютивной части решения должно быть полно раскрыто содержание этого факта.

Сноска. Пункт 13 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 31.03.2017 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

14. В связи с принятием настоящего постановления признать утратившими силу постановление Пленума Верховного Суда Казахской ССР N 6 от 16 декабря 1981 года "О выполнении судами постановления Пленума Верховного суда СССР от 25 февраля 1966 года N 2 "О судебной практике по делам об установлении фактов, имеющих юридическое значение".

15. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вступает в силу со дня его официального опубликования.

Председатель Верховного

Суда Республики Казахстан

Секретарь пленарного заседания,

Судья Верховного Суда

Республики Казахстан

Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы істер бойынша сот практикасы туралы

2002 жылғы 28 маусымдағы № 13 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы

Ескерту. Нормативтік қаулының тақырыбы және деректемелері жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.
Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "АІЖК-нің" деген сөз "АПК-нің" деген сөзбен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы азаматтық істерді қарау кезінде заңнаманы дұрыс және біркелкі қолдану мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы қаулы етеді:

Ескерту. Кіріспе жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

1. Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы істер басқа тұлғалардың мүдделерін қорғау үшін заң бойынша сотқа жүгінуге құқығы бар азаматтардың, ұйымдардың, сондай-ақ өзге де адамдардың арыздары бойынша қозғалатынына (Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің 55, 62-баптары (бұдан әрі - АПК)) және факт туралы даудың болу ықтималдығымен, бірақ құқық туралы даудың сөзсіз болмайтындығымен сипатталатынына соттардың назары аударылсын. Егер арыз беруші заңдық маңызы бар бірнеше фактілерді анықтау туралы арыз берсе, онда соттар осы талаптарды бір іс жүргізуде қарауға құқылы.

Ескерту. 1-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

2. Соттар заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы арызды, егер:

мұндай фактілер заңға сәйкес (АПК-нің 305-бабының бірінші бөлігі) заңдық салдарларды тудырса (азаматтардың немесе ұйымдардың жеке не мүліктік құқықтары туындауына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына);

арыз берушінің фактіні куәландыратын тиісті құжаттарды алуға не оларды қалпына келтіретін басқа мүмкіндігі болмаса (АПК-нің 306-бабы);

қолданыстағы заңнамада оларды анықтаудың өзге (соттан тыс) тәртібі көзделмесе (АПК-нің 306-бабы);

фактіні анықтау соттың ведомстволығына жататын құқық туралы дауды кейін шешумен байланысты болмаса, қабылдай алады және мұндай істерді ерекше іс жүргізу тәртібімен алуы мүмкін. (АПК-нің 304-бабының екінші бөлігі).

Ескерту. 2-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

3. Істі сот талқылауына дайындау барысында сот арыз берушіден фактіні анықтаудағы оның заңдық мүддесінің бар-жоғын, арыз берушіден осы фактіні куәландыратын тиісті құжатты алуға не оны қалпына келтіруге мүмкіндік жоқ екенін куәландыратын жазбаша дәлелдемелерді талап етуі қажет.

Белгілі бір немесе өзге фактіні тіркеу тәртібінің болмағанын (мысалы, біреудің асырауында болу) не фактіні тіркеу тәртібінің сақталмағанын және оған мұндай жағдайларда жүгінуге мүмкіндік жоқ екенін (мысалы, қайтыс болу фактісі, баланың ата-анасы бала туғаннан кейін некені тіркетпей, баланың тууы туралы жазбаға түзетулерді уақтылы енгізбеген және мұны жасау әкесінің қайтыс болуына байланысты мүмкін болмаған жағдайларда әкелікті тану фактісі) құжатты алу мүмкін емес деп түсіну қажет. Фактіні растайтын құжаттардың болғанымен, оларда құжаттың дәлелдемелік маңызынан айыратын, түзетілуі мүмкін емес қателіктер мен сәйкессіздіктер (мысалы, жазатайым оқиға туралы акт) жіберілген жағдайларда да құжатты алу мүмкін емес деп түсінген жөн.

Тиісті адамның қажетті құжаттың жоғалуы немесе жойылуы салдарынан оның телнұсқасын беруге мүмкіндігінің болмауын жоғалған құжатты қалпына келтіру мүмкін емес деп түсіну қажет.

Соттар дауды сотқа дейінгі шешу тәртібін заңдық фактіні соттан тыс анықтау тәртібінен ажыратқаны жөн.

Фактіні анықтаудың соттан тыс тәртібі деп заңдық фактіні куәландыратын тиісті құжаттарды мемлекеттік органға, ұйымға, өзге тұлғаға жүгіну арқылы алуға не қалпына келтіруге мүмкін болатын заңнамалық актілерде көзделген тәртіпті түсіну керек.

Егер қолданыстағы заңнамада оларды анықтаудың өзге (соттан тыс) тәртібі көзделсе, онда сот АПК-нің 151-бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасына сәйкес арызды қабылдаудан бас тартуға тиіс.

Арыз қате қабылданып, іс қозғалған жағдайда ол АПК-нің 277-бабы 1) тармақшасының негізінде тоқтатылуға жатады.

Ескерту. 3-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

3-1. Соттар құқық туралы даудың бар болуы немесе жоқтығы туралы мәселені шешкен кезде істі сот талқылауына дайындау тәртібімен арыз берушіге қандай мақсатта заңдық фактіні анықтау қажет екенін, оны анықтаған кезде қандай құқықтық қатынастардың туындауы мүмкін екендігін, осы құқықтық қатынастарға қатысуы ықтимал басқа да тұлғалардың бар-жоғын анықтағаны жөн.

Тиісті құқықтық қатынасқа кіруге ниет білдірген немесе оған кірген мұндай тұлғалардың бар болуы құқық туралы даудың бар-жоғын куәландыруы мүмкін.

Егер судья істі сот талқылауына дайындау бойынша әрекеттер жасаған кезде не істі мәні бойынша қараған кезде соттың ведомстволығындағы құқық туралы дау бар екенін анықтаса, ол АПК-нің 279-бабы 13) тармақшасының негізінде арызды қараусыз қалдыру туралы ұйғарым шығаруға және арыз беруші мен басқа да мүдделі тұлғаларға талап қою ісін жүргізу тәртібімен сотқа жүгіну құқығын түсіндіруге міндетті.

Істі дұрыс шешу мақсатында азаматтық сот ісін жүргізу түрінің аражігін ажырату үшін құқық туралы даудың бар-жоғын анықтау қажет.

Сот құқық туралы дау болмаған кезде арызды қараусыз қалдыру туралы қате ұйғарым шығарған және арыз берушіге талап қою ісін жүргізу тәртібімен сотқа жүгінуге ұсыным жасаған жағдайлар, процестік құқық нормаларын елеулі түрде бұзу деп саналуы мүмкін емес.

Мына заңдық фактіні: тууды, бала асырап алуды, некеге тұруды, ажырасуды және қайтыс болуды тіркеуді (АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 3) тармақшасы), құқық белгілейтін құжаттардың (уәкілетті органдар беретін әскери құжаттарды, паспортты, жеке куәлікті және куәліктерді қоспағанда) құжатта көрсетілген аты, әкесінің аты немесе тегі осы адамның паспорты немесе жеке куәлігі немесе туу туралы куәлігі бойынша атына, әкесінің атына немесе тегіне сәйкес келмейтін адамға тиесілі екендігін (АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 5) тармақшасы), егер жазатайым оқиғаны өзгеше тәртіппен растау мүмкін болмаса, жазатайым оқиға (АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 7) тармақшасы), азаматтық хал актілерін жазу органдары қайтыс болуды тіркеуден бас тартқан жағдайда, адамның белгілі бір уақытта белгілі бір мән-жайларда қайтыс болуын (АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 8) тармақшасы) анықтау кезінде құқық туралы дау туындауы мүмкін емес.

Ескерту. Нормативтік қаулы 3-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

4. Туыстық қатынастардың фактісі АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 1) тармақшасына сәйкес туыстық дәрежесі тікелей заңдық салдар туындататын жағдайларда ғана, мысалы, егер мұндай фактіні анықтау арыз берушіге мұраға құқық туралы куәлікті алу, асыраушысынан айырылу жағдайына байланысты жәрдемақы алу құқығын ресімдеу үшін қажет болса, сот тәртібімен анықталады.

Туыстық қатынастар фактісі, әдетте, туысқандар осы фактіні тиісті құжаттарды ұсыну арқылы дәлелдей алмайтын жағдайларда анықталуы мүмкін.

Бірінші және екінші кезектегі мұрагерлер болып табылатын ата-анасы мен балалар, аға-інілер, апа- сіңлілер (қарындастар), ата-әжелер арасындағы туыстық қатынас азаматтық хал актілерін тіркеу туралы куәліктерді (туу туралы куәліктерді, некені тіркеу, бұзу туралы куәліктерді және т.б.) ұсыну арқылы құжатпен расталуы мүмкін, сондықтан мұрагерлік құқығын алу үшін туыстық қатынастардың фактісін анықтау туралы арыз беретін мүдделі тұлғалар, әдетте, бірінші және екінші кезектегілерден басқа кейінгі кезектегі мұрагерлер (немере аға-інілер және апа-сіңлілер (қарындастар), нағашы ағалары мен нағашы апалары және т.б.) болып табылатынын ескеру керек.

Ерлі-зайыптылар қандас туыстар болып табылмайды, сондықтан олардың арасында туыстық қатынастар анықталуы мүмкін емес.

Қайтыс болған адам тірі кезінде өзін арыз берушінің әкесі деп таныды деген негіздер бойынша мұрагерлікті қабылдау мақсатында туыстық қатынастар фактісі анықталуы мүмкін емес.

Ескерту. 4-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

5. Соттар адамның біреудің асырауында болу (АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 2) тармақшасы) фактілерін анықтаудың мұраны (АК-нің 1068-бабы), асыраушысынан айрылу жағдайы бойынша жәрдемақы (АК-нің 940-бабы) алу үшін және заңда көзделген басқа да жағдайларда заңды маңызы бар екенін ескеруге тиіс.

Бұл ретте арыз берушінің жалақысы болған, ол зейнетақы, стипендия және т.б. алған жағдайларда күтіп-бағатын адамның тарапынан көмек тұрақты және негізгі күнкөріс көзі болғанын анықтау қажет екенін ескеру қажет.

Қайтыс болған адамның асырауында болған еңбекке жарамсыз отбасы мүшелері ғана асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша жәрдемақы алуға құқылы.

Ескерту. 5-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

6. Тууды, бала асырап алуды, некеге тұруды, ажырасуды, қайтыс болуды (АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 3) тармақшасы) тіркеу фактілерін анықтау туралы істерді қарау кезінде сот оқиғаның өзін емес, оның тиісті органдарда тіркелу фактісін анықтйтынын соттар назарда ұстау керек.

Егер азаматтық хал актілерін тіркеу органдарында және тиісті архивтерде мұндай жазба сақталмаса және оны қалпына келтіруден бас тартылса, мұндай істер қаралуға жатады.

Іс жүзінде неке қатынастарында болу фактісін анықтау туралы істерді осы тармаққа сәйкес қарауға болмайды.

Ескерту. 6-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

7. Құқық белгілейтін құжаттардың құжатта көрсетілген аты, әкесінің аты немесе тегі осы адамның паспорты немесе жеке куәлігі немесе туу туралы куәлігі бойынша атына, әкесінің атына немесе тегіне сәйкес келмейтін адамға тиесілі екендігі (АПК-нің 305-бабының екінші бөлігінің 5) тармақшасы) фактіні анықтау туралы талаптар бойынша арызды қабылдау сәтінде, ал ол қабылданған жағдайда істі сот талқылауына дайындау кезінде соттар арыз берушіден құқық белгілейтін құжаттың өзіне тиесілі екендігін және оны берген ұйымның оған тиісті түзетулер енгізуге мүмкіндігі жоқ екендігіне дәлелдемелер ұсынуды талап етуге тиіс.

Соттар әскери құжаттардың, паспорттың, жеке куәліктің және азаматтық хал актілерін жазу органдары беретін куәліктердің нақты адамға тиесілілігі фактісін анықтауға құқылы емес.

Сонымен қатар, КСР Одағының және оның органдарының таратылуына байланысты соттар ордендер мен медальдарға куәліктердің осы құжаттарда көрсетілген аты, әкесінің аты немесе тегі осы адамның паспорты немесе жеке куәлігі немесе туу туралы куәлігі бойынша атына, әкесінің атына немесе тегіне сәйкес келмейтін адамға тиесілі екендігі туралы фактілерді анықтауға құқылы екенін назарға алған жөн. Бұл ретте мұндай фактілерді анықтау туралы шешім осындай құжаттардың арыз берушіге тиесілілігін куәландыратын дәлелдемелердің жиынтығына негізделуге тиіс.

Ескерту. 7-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

8. Егер арыз берушіде мүліктің тиесілілігі туралы құқық белгілейтін құжат бар болып, бірақ ол жоғалған болса және көрсетілген факті АПК-нің 305-бабының екінші бөлігінің 6) тармақшасына сәйкес соттан тыс тәртіппен анықталуы мүмкін болмаса, жылжымайтын мүлік объектілерін иеленуді, пайдалануды және (немесе) оларға билік етуді растайтын құжаттардың болу фактісі анықталуы мүмкін.

Егер мүліктің тиесілілігі туралы құқық белгілейтін құжаттарда қате жіберілген болса, мұндай факт анықталуы мүмкін емес.

Егер арыз берушінің өтініші осы мүлікке басқа адамдардың талаптарымен байланысты болса, мұндай факт ерекше талап қою ісін жүргізу тәртібімен анықталуы мүмкін емес.

Ескерту. 8-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

9. Жазатайым оқиға фактісін (АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 7) тармақшасы) анықтау туралы істерді қарау кезінде мұндай фактіні соттан тыс тәртіппен анықтауға мүмкін болмаған жағдайда сот оны анықтауға құқылы екенін назарда ұстау керек.

Жазатайым оқиға туралы акт жасалмаған және оны арыз беру кезінде жасау мүмкін болмаған, акт жасалған, бірақ ол кейіннен жоғалған және оны соттан тыс тәртіппен қалпына келтіру мүмкін болмаған, актіні жасау кезінде жазатайым оқиға фактісін тануға кедергі келтіретін қате жіберіліп, оны жою мүмкін болмаған жағдайда, жазатайым оқиға туралы фактіні анықтау туралы арыз соттың іс жүргізуіне қабылдануы мүмкін.

Жазатайым оқиға фактісін анықтау туралы арызды қарау кезінде сот еңбекке қабілеттіліктен айырылу себептері мен оның дәрежесін, мүгедектік тобын және оған ұшыраған уақытын анықтауға құқылы емес.

Шешімнің қарар бөлігі еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган бекіткен нысан бойынша (Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 190-бабы) жазатайым оқиға туралы актіде көрсетілуге тиіс мәліметтерді қамтуға тиіс.

Ескерту. 9-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

10. Адамның белгілі бір уақытта белгілі бір мән-жайларда қайтыс болу фактісін анықтау туралы арыз (АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 8) тармақшасы) арыз беруші азаматтық хал актілерін жазу органының қайтыс болу оқиғасын тіркеуден бас тартқаны туралы құжатты ұсынған кезде ғана соттың іс жүргізуіне қабылданады және қаралады.

Арызды қанағаттандыру туралы шешім адамның белгілі бір уақытта және белгілі бір мән-жайларда қайтыс болғанын анық куәландыратын дәлелдемелерге негізделуге тиіс.

Ескерту. 10-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

11. Мұрагерлікті қабылдау фактісін анықтау туралы арыз (АПК-нің 305-бабы екінші бөлігінің 9) тармақшасы), егер нотариаттық әрекет жасайтын органның мұрагерлік мүлікті иелену үшін күшіне ену фактісін нотариалдық тәртіппен растауға қажетті тиісті құжаттардың болмауына немесе жеткіліксіздігіне байланысты мұраға құқық туралы куәлікті арыз берушіге беруге құқығы болмаса, ерекше іс жүргізу тәртібімен қаралуы мүмкін.

Егер қажетті құжаттар ұсынылған болса, бірақ мұраға құқық туралы куәлікті беруден бас тартылса, арыз беруші АПК-нің 45-тарауында жазылған ережелерге сәйкес нотариаттық әрекетті жасаудан бас тартуға байланысты шағыммен сотқа жүгінуге құқылы.

Егер мұра мұраны қабылдау презумпциясын көздейтін Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерекше бөлім) қолданысқа енгізілген күн 1999 жылғы 1 шілдеге дейін іс жүзінде қабылданса, мұндай фактілер анықталуы мүмкін екенін соттардың назарда ұстағаны жөн. Мұндай жағдайда бұрын қолданыста болған заңнаманы басшылыққа алу қажет.

Сонымен қатар, мұндай фактілер мұраны қабылдаудың алты айлық мерзімін белгілеген (АК-нің 1072-2-бабының 1-тармағы) "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2007 жылғы 12 қаңтардағы № 225-ІІІ Қазақстан Республикасының Заңы қолданысқа енгізілгеннен кейін анықталуы мүмкін.

Ескерту. 11-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

12. Азаматтар мен ұйымдардың АПК-нің 305-бабында келтірілген жеке не мүліктік құқықтары пайда болуына, өзгеруіне немесе тоқтатылуына байланысты фактілер тізбесі толық болып табылмайды. Соттар заңдық маңызы бар басқа да фактілерді, мысалы, белгілі бір уақытта белгілі бір жерде тұру, адамның қуғын-сүргіннің нәтижесінде арнайы қоныстарда болу фактісін, әкелікті тану фактісін "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (бұдан әрі - НжОК) 49-бабы), мұраны қабылдаудан бас тарту фактісін, еңбек өтілін есептеу үшін белгілі бір кәсіпорнында немесе басқа тұлғада жұмыс істеу фактісін, осы әйелдің баланы туу фактісін, (НжОК 187-бабының 4-тармағы) қандастардың тууын тіркеу фактілерін (НжОК 184-бабының 3-тармағы) анықтауға құқылы.

1944 жылғы 10 қарашадағы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президумының Жарлығымен 1944 жылғы 8 шілдедегі Жарлық шыққанға дейін нақты неке қатынастырында болған және ерлі-зайыптылардың біреуінің қайтыс болуының салдарынан некені азаматтық хал актілерін тіркеу органдарында тіркеуге мүмкіндігі болмаған азаматтарға нақты неке қатынастарын тану туралы сотқа жүгіну құқығы берілген болатын. Осы әрекеттерді жасау үшін қандай да бір мерзім белгіленбеген, сондықтан мұндай фактілердің бүгінгі уақытқа дейін заңдық маңызы бар және оларды сот анықтауы мүмкін.

Ескерту. 12-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

12-1. Сот пайдалануға қабылданбаған, өз бетінше тұрғызылған құрылысты, құрылысжайды, сонымен қатар басқа адамның атына тіркелген құрылысты, құрылысжайды иелену фактілерін анықтау туралы, заңнамаға сәйкес ресімделмеген мәміле бойынша сатып алынған автокөлік құралдарын және кез келген басқа да жылжымалы мүлікті иелену, пайдалану және (немесе) оған билік ету фактілерін анықтау туралы тұлғалардың арыздары бойынша істерді ерекше іс жүргізу тәртібімен қарауға тиіс емес.

Сот мұндай талаптарды талап қою ісін жүргізу тәртібімен қарауға тиіс.

Ескерту. Нормативтік қаулы 12-1-тармақпен толықтырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 6 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

13. Заңдылық маңызы бар фактілерді анықтау туралы іс бойынша шығарылған шешім АПК-нің 226-бабының талаптарына сәйкес болуға тиіс. Онда сот анықтаған мән-жайлар туралы тұжырымды растайтын дәлелдемелер келтірілуі тиіс. Заңдық маңызы бар фактіні анықтау туралы арыз қанағаттандырылған жағдайда сот шешімнің қарар бөлігінде осы фактіні толық ашып көрсетуге тиіс.

Ескерту. 13-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

14. Осы қаулының қабылдануына байланысты "Заңдық маңызы бар фактілерді анықтау туралы істер бойынша сот тәжірибесі туралы" 1966 жылғы 25 ақпандағы № 2 КСРО Жоғарғы Соты Пленумының қаулысын орындау туралы" 1981 жылғы 16 желтоқсандағы № 6 Қазақ КСР Жоғарғы Соты Пленумы қаулысының күші жойылды деп танылсын.

Ескерту. 14-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

15. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-тармағына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап күшіне енеді.

Ескерту. 15-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Сотының Төрағасы

Жалпы отырыстың хатшысы,

Қазақстан Республикасы

Жоғарғы Сотының судьясы