О применении норм международных договоров Республики Казахстан

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 10 июля 2008 года N 1.

Сноска. По всему тексту слова "преступлений", "преступление", "преступления" заменены соответственно словами "уголовных правонарушений", "уголовное правонарушение", "уголовного правонарушения" в соответствии нормативному постановлению Верховного Суда РК от 28.11.2024 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

Соответствующие Конституции международные договоры и иные обязательства Республики являются составной частью действующего права в Республике Казахстан.

Международным договорам принадлежит значительная роль в обеспечении судебной защиты прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, поэтому в необходимых случаях суды обязаны в пределах юрисдикции Республики Казахстан руководствоваться нормами международного права.

В целях обеспечения правильного и единообразного применения норм международных договоров Республики Казахстан пленарное заседание Верховного суда Республики Казахстан

постановляет :

1. В Республике Казахстан признаются и гарантируются права и свободы человека и гражданина, установленные Конституцией Республики Казахстан и признанными республикой нормами международного права.

Согласно пункту 2 статьи 13 Конституции Республики Казахстан каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод.

Республика Казахстан обязуется обеспечивать всем находящимся на ее территории и под ее юрисдикцией лицам защиту прав и свобод в соответствии с Конституцией и принятыми международными обязательствами.

2. Согласно подпункту 6) статьи 1 Закона Республики Казахстан "О международных договорах Республики Казахстан" от 30 мая 2005 года под международным договором Республики Казахстан следует понимать международное соглашение, заключенное Республикой Казахстан с иностранным государством (иностранными государствами), либо с международной организацией (международными организациями) в письменной форме и регулируемое международным правом независимо от того, содержится такое соглашение в одном документе или в нескольких, связанных между собой документах, а также независимо от его конкретного наименования (например, договор, конвенция, пакт, соглашение и т.п.).

Международные договоры, заключаемые от имени Республики Казахстан, являются межгосударственными договорами, от имени Правительства Республики Казахстан - межправительственными договорами, от имени центральных исполнительных органов, а также государственных органов, непосредственно подчиненных и подотчетных Президенту Республики Казахстан, - межведомственными договорами.

Сноска. Пункт 2 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 21.04.2011 N 1 (вводится в действие со дня официального опубликования).

3. Международные договоры, заключенные Республикой Казахстан в соответствии с Конституцией Республики в установленном порядке и ратифицированные Парламентом Республики Казахстан, имеют приоритет перед ее законами (пункт 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан).

Положения международных договоров, не требующие издания законов для применения, действуют в Республике Казахстан непосредственно.

В иных случаях, наряду с международным договором, следует применять и соответствующий закон, принятый для реализации положений ратифицированного международного договора.

Ряд не подлежащих ратификации международных договоров Республики Казахстан, заключенных до принятия Конституции 1995 года, являются действующими и сохраняют приоритет перед законодательством Республики, если такой приоритет прямо предусмотрен законами Республики для соответствующих сфер правоотношений.

Если международным договором, заключенным Республикой Казахстан до принятия действующей Конституции, установлены иные, чем в гражданском законодательстве Республики Казахстан правила, применяются правила международного договора.

Если нератифицированным международным договором, заключенным Республикой Казахстан после принятия действующей Конституции, установлены иные, чем в гражданском законодательстве правила, то суды обязаны руководствоваться положениями пункта 3 статьи 4 Конституции, а также указанными постановлениями Конституционного совета Республики Казахстан. При возникновении коллизии между конституционными положениями и ратифицированными (или нератифицированными) международными договорами, участником которых является Республика Казахстан, приоритет в применении принадлежит конституционным нормам.

Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.12.2011 № 5(вводится в действие со дня официального опубликования).

4. Решая вопрос о возможности применения норм международных договоров Республики Казахстан, суды должны исходить из того, что международный договор Республики Казахстан вступает в силу в порядке и сроки, предусмотренные в договоре или согласованные их участниками. При отсутствии договоренности международный договор вступает в силу, как только будет выражено согласие всех участвующих в переговорах государств на обязательность для них договора ( статья 24 Венской конвенции о праве международных договоров 1969 года).

Международный договор подлежит применению, если Республика Казахстан выразила согласие на обязательность для нее международного договора посредством подписания договора, обмена документами, ратификации договора, его принятия, утверждения, присоединения к договору либо любым другим способом, о котором условились договаривающиеся стороны.

Согласно статье 28 Венской конвенции о праве международных договоров 1969 года, международные договоры не имеют обратной силы, если это прямо не предусмотрено в договоре. При этом должны быть соблюдены требования подпункта 5) статьи 77 Конституции Республики Казахстан.

5. В соответствии с пунктом 2 Постановления Конституционного совета Республики Казахстан "Об официальном толковании подпункта 7) статьи 54 Конституции Республики Казахстан" от 18 мая 2006 года, акты Республики Казахстан о ратификации международных договоров и акты Республики Казахстан о присоединении к международным договорам равнозначны по своей юридической силе и правовым последствиям. В этой связи международные договоры, обязательность которых для Казахстана установлена нормативными правовыми актами о присоединении к международным договорам, принятыми Парламентом Республики, приравниваются к ратифицированным Республикой Казахстан международным договорам.

В соответствии с пунктом 4 статьи 4 Конституции Республики Казахстан и исходя из смысла статьи 24 Закона Республики Казахстан "О международных договорах Республики Казахстан" применяются официально опубликованные и вступившие в силу международные договоры Республики Казахстан.

Официально неопубликованные международные договоры, касающиеся прав, свобод и обязанностей граждан, применению не подлежат.

6. Ратифицированные международные договоры, имеющие непосредственное действие и не требующие издания законов для их применения, используются в качестве норм материального (за исключением уголовно-правового законодательства и законодательства об административных правонарушениях) или процессуального права при разрешении дел, в частности:

при рассмотрении гражданских дел, если международными договорами Республики Казахстан установлены иные правила, чем законом Республики Казахстан, которые регулируют отношения, ставшие предметом судебного рассмотрения;

при рассмотрении гражданских и уголовных дел, если международными договорами Республики Казахстан установлены иные правила судопроизводства, чем гражданским процессуальным или уголовно-процессуальными законами Республики Казахстан;

при рассмотрении гражданских или уголовных дел, если международными договорами Республики Казахстан регулируются отношения, в том числе с участием иностранных лиц (например, при рассмотрении дел, перечисленных в статьях 466, 467 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее - ГПК), о судебных поручениях иностранных судов о производстве отдельных процессуальных действий, предусмотренных статьей 476 ГПК, об исполнении решений иностранных судов и арбитражей, предусмотренных статьей 501 ГПК, жалоб на решения о выдаче лиц, обвиняемых в совершении уголовных правонарушений или осужденных судом иностранного государства в соответствии с главой 62 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан (далее - УПК);

при рассмотрении дел об административных правонарушениях, если международными договорами Республики Казахстан установлены иные правила судопроизводства, чем предусмотренные законодательством об административных правонарушениях.

Сноска. Пункт 6 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 28.11.2024 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

7. В соответствии с частью первой статьи 1 Уголовного кодекса Республики Казахстан (далее - УК) и частью первой статьи 8 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях (далее - КоАП) уголовное и административное законодательство состоят исключительно из соответствующих кодексов Республики Казахстан. Иные законы, предусматривающие уголовную или административную ответственность, подлежат применению только после их включения в указанные кодексы.

Международно-правовые нормы, предусматривающие признаки составов уголовных правонарушений должны применяться в тех случаях, когда норма УК прямо устанавливает необходимость применения международного договора Республики Казахстан (например, статьи 162 и 163 УК).

При рассмотрении дела, когда нормы УК предусматривают наступление уголовной ответственности за уголовное правонарушение, запрещенное международным договором Республики Казахстан, суд обязан изучить содержание международных соглашений Республики Казахстан и нормы уголовного закона, предусматривающие уголовную ответственность за деяния, запрещенное международным договором, с целью установления, все ли признаки уголовно наказуемого деяния из международного договора Республики Казахстан включены в уголовный закон, выяснить вопрос ратификации, дату вступления в силу и т.п.

Сноска. Пункт 7 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 28.11.2024 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

8. В силу части четвертой статьи 7 УК вопрос об уголовной ответственности дипломатических представителей иностранных государств и иных граждан, которые пользуются иммунитетом, в случае совершения этими лицами уголовного правонарушения на территории Республики Казахстан, разрешается в соответствии с нормами международного права (в частности, в соответствии с Венской конвенцией о дипломатических сношениях 1961 года, Венской конвенцией о консульских сношениях 1963 года) и другими международными договорами Республики Казахстан.

В данном случае речь идет об иммунитете дипломатических работников, то есть освобождении соответствующих лиц от уголовного преследования, задержания и ареста, от дачи показаний, осмотра помещений и документов за противоправные деяния, совершенные в стране пребывания. Перечень лиц, обладающих дипломатическим иммунитетом, определяется статьей 553 УПК, а также международными договорами Республики Казахстан.

Сноска. Пункт 8 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 28.11.2024 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

9. При разрешении вопроса о предъявлении иска к иностранному государству, привлечении его к участию в деле в качестве третьего лица, наложении ареста и задержании имущества в порядке обеспечения иска и обращения взыскания, а также гражданской правовой ответственности аккредитованных в Республике Казахстан дипломатических представителей иностранных государств и других лиц, указанных в законе или международном договоре Республики Казахстан, следует руководствоваться нормами статей 466, 467, 472 ГПК и Венской конвенцией о дипломатических сношениях 1961 года, Венской конвенцией о консульских сношениях 1963 года и другими международными договорами Республики Казахстан.

Сноска. Пункт 9 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 30.12.2011 № 5(вводится в действие со дня официального опубликования); от 28.11.2024 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

10. При осуществлении правосудия суды должны иметь в виду, что по смыслу 433, 436 УПК и частей первой, второй, третьей и четвертой статьи 427 ГПК неправильное применение судом норм международных договоров Республики Казахстан может являться основанием к отмене или изменению судебного акта. Неправильное применение нормы международного договора может заключаться в том, что суды не применили нормы международных договоров, подлежащих применению, либо применили нормы международных договоров, которые применению не подлежат, или когда суды допустили неправильное толкование норм международных договоров.

Толкование норм международных договоров Республики Казахстан, включая преамбулу, приложения, а также любые соглашения и документы, относящиеся к международному договору, должно осуществляться судом с соблюдением правил, предусмотренных статьями 31 -33 Венской конвенции о праве международных договоров от 23 мая 1969 года, исходя из предмета и цели договора.

Сноска. Пункт 10 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 28.11.2024 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. В необходимых случаях суды должны руководствоваться нормами Международного пакта о гражданских и политических правах (далее - МПГПП), ратифицированного Парламентом 28 ноября 2005 года, для обеспечения выполнения обязательств Республики Казахстан как участника указанного международного пакта.

12. В соответствии с частью 1 статьи 14 МПГПП все лица равны перед судами и каждый имеет право при рассмотрении любого уголовного обвинения, предъявленного ему, или при определении его прав и обязанностей в каком-либо гражданском процессе на справедливое и публичное разбирательство дела судом, созданным на основании закона, никто не может быть лишен права на рассмотрение его дела в том суде и тем судьей, к подсудности которых оно отнесено законом.

Эта норма распространяется не только на суды в лице постоянных судей Республики Казахстан, но и на судопроизводство с участием присяжных заседателей.

13. В силу части 1 статьи 9 МПГПП каждый человек имеет право на свободу и личную неприкосновенность. Никто не может быть подвергнут произвольному аресту или содержанию под стражей. Из этого следует, что каждый задержанный по подозрению в совершении уголовного правонарушения имеет право предстать перед судом для оценки законности задержания и решения вопроса о мере пресечения. Поэтому при санкционировании ареста в соответствии с требованиями статьи 14 УПК необходимо давать оценку обоснованности и законности задержания лица по подозрению в совершении уголовного правонарушения.

При этом согласно части 3 статьи 9 МПГПП каждое лицо, подвергнутое аресту или задержанию, имеет право на судебное разбирательство дела в течение разумного срока или на освобождение его до суда.

Разумный срок завершения судебного разбирательства предполагает не только соблюдение пределов установленного законодательством сроков судопроизводства, но и возможность его завершения в более краткий срок, исходя из конкретных обстоятельств рассматриваемого дела.

14. Принимая решение о санкционировании ареста обвиняемого (подозреваемого) в качестве меры пресечения, о продлении срока ареста, разрешая жалобы обвиняемого на незаконные действия должностных лиц, осуществляющих досудебное производство, суды должны учитывать необходимость соблюдения прав лиц, содержащихся под стражей, предусмотренных статьями 7 , 9 и 14 МПГПП.

При разрешении ходатайства об освобождении из-под ареста или жалобы на продление срока ареста суду необходимо принимать во внимание положения статьи 7 МПГПП и Конвенцию против пыток и других жестоких бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания (принята Резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН 39/46 от 10 декабря 1984 года), к которой Республика Казахстан присоединилась 29 июня 1998 года.

В соответствии с частью 1 статьи 10 МПГПП условия содержания обвиняемых под стражей должны отвечать международным требованиям уважения достоинства, присущего человеческой личности.

Для отграничения пыток от иных видов неправомерного обращения и наказания следует учитывать, что под пыткой понимается умышленное причинение физических и (или) психических страданий, совершенное указанными в диспозиции части второй статьи 146 УК лицами, с целью получить от пытаемого или другого лица сведения или признания либо наказать его за действие, которое совершило оно или подозревается в его совершении, а также запугать или принудить его или третье лицо, или по любой причине, основанной на дискриминации любого характера.

Согласно сложившейся международной практике, признаками пытки являются: причинение сильных физических и психических страданий, наличие прямого умысла, целенаправленность и интенсивность соответствующих действий. При квалификации пытки следует учитывать продолжительность и способы причинения страданий, пол, возраст и состояние потерпевшего.

К жестоким и бесчеловечным обращениям относятся действия, направленные на причинение физических и психических страданий, отличающиеся гораздо меньшей степенью интенсивности, чем пытка, и не связанные с длительным причинением сильной физической боли или душевных страданий.

Под унижающим достоинство понимается обращение, которое вызывает у потерпевшего чувства страха, тревоги и неполноценности, приводит к подавлению воли, оскорблению и иным отрицательным последствиям.

Сноска. Пункт 14 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 21.04.2011 N 1 (вводится в действие со дня официального опубликования); от 28.11.2024 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

15. Сотрудничество в области оказания правовой помощи между странами СНГ по гражданским, семейным и уголовным делам, как правило, осуществляется в соответствии с Конвенцией о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам (Минск, от 22 января 1993 года, с изменениями 28 марта 1997 года (далее - Минская конвенция), ратифицированной постановлением Верховного Совета Республики Казахстан от 31 марта 1993 года, вступившей в силу 19 мая 1994 года), Конвенцией о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам (Кишинев, от 7 октября 2002 года), ратифицированной Законом Республики Казахстан от 10 марта 2004 года, вступившей в силу 27 апреля 2004 года (далее - Кишиневская конвенция), Гражданским процессуальным (раздел 4 ГПК) и Уголовно-процессуальным (главами 58-62 УПК) кодексами и другими нормативными правовыми актами, международными договорами.

В соответствии с пунктом 3 статьи 120 Кишиневской конвенции между государствами-участниками прекращает свое действие Минская конвенция и протокол к ней от 28 марта 1997 года.

В то же время, согласно пункту 4 статьи 120 Кишиневской конвенции, Минская конвенция применяется в отношениях между государствами-участниками Кишиневской конвенции и государством, являющимся ее участником, для которого Кишиневская конвенция не вступила в силу.

Перечень центральных и иных государственных органов Республики Казахстан, уполномоченных на выполнение положений Минской, Кишиневской конвенций, определен в постановлении Правительства Республики Казахстан "О мерах по реализации Конвенции о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам от 22 января 1993 года и Конвенции о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам от 7 октября 2002 года" от 31 декабря 2004 года с последующими изменениями и дополнениями.

Сноска. Пункт 15 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 30.12.2011 № 5(вводится в действие со дня официального опубликования); от 28.11.2024 № 3 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

16. В случае возникновения вопросов, требующих разъяснения технико-юридического характера при применении и толковании норм международного договора Республики Казахстан, следует использовать акты и решения международных организаций, членом которых является Республика Казахстан, а также обращаться в Министерство иностранных дел Республики Казахстан, Министерство юстиции Республики Казахстан, Генеральную прокуратуру Республики Казахстан (например, для уяснения вопросов, связанных с продолжительностью действия международного договора, перечнем государств, участвующих в договоре, наличием либо отсутствием в международном договоре оговорки стран-участниц, судебной практикой применения международного договора в зарубежных странах и других).

17. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан, настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.

Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан	К. Мами
Судья Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания	Ж. Баишев

Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын қолдану туралы

2008 жылғы 10 шілдедегі № 1 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы

Ескерту. Нормативтік қаулының тақырыбы және деректемелер жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Конституцияға сәйкес келетін Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары және өзге де міндеттемелері Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқығының құрамдас бөлігі болып табылады.

Азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін сот арқылы қорғауды қамтамасыз етуде халықаралық шарттар маңызды рөл атқарады, сондықтан қажет болған жағдайларда соттар Қазақстан Республикасы юрисдикциясының шеңберінде халықаралық құқық нормаларын басшылыққа алуға міндетті.

Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының нормаларын дұрыс және біркелкі қолдануды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы қаулы етеді:

Ескерту. Кіріспе жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

1. Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының Конституциясында (бұдан әрі - Конституция) және Республика таныған халықаралық құқық нормаларында белгіленген адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі.

Конституцияның 13-бабының 2-тармағына сәйкес әркімнің өзінің құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар.

Қазақстан Республикасы өзінің аумағында және юрисдикциясында болатын барлық тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын Конституцияға және қабылданған халықаралық міндеттемелерге сәйкес қамтамасыз етуге міндеттенеді.

Ескерту. 1-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

2. "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы" 2005 жылғы 30 мамырдағы Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабы 6) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының халықаралық шарты деп Қазақстан Республикасы шетелдік мемлекетпен (немесе шетелдік мемлекеттермен) не халықаралық ұйыммен (немесе халықаралық ұйымдармен) жазбаша нысанда жасасқан халықаралық келісімді түсіну керек, мұндай келісім бір құжатта немесе өзара байланысты бірнеше құжатта жасалғанына, сондай-ақ нақты атауына (мысалы, конвенция, пакт, келісім және т.с.с.) қарамастан, халықаралық құқықпен реттеледі.

Қазақстан Республикасының атынан жасалатын халықаралық шарттар мемлекетаралық шарттар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің атынан - үкіметаралық шарттар, орталық атқарушы органдардың, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдардың атынан - ведомствоаралық шарттар болып табылады.

Ескерту. 2-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

3. Конституцияға сәйкес белгіленген тәртіппен жасалған және Қазақстан Республикасының Парламенті ратификациялаған Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары оның заңдарының алдында басым болады (Конституцияның 4-бабы 3-тармағы).

Қолдану үшін заң шығару талап етілмейтін халықаралық шарттардың ережелері Қазақстан Республикасында тікелей қолданылады.

Өзге жағдайларда халықаралық шартпен қатар ратификацияланған халықаралық шарттың ережелерін іске асыру үшін қабылданған тиісті заңды да қолдану қажет.

1995 жылғы Конституция қабылданғанға дейін жасалған, ратификациялауға жатпайтын Қазақстан Республикасының бірқатар халықаралық шарттары қолданыста болады және Республика заңнамасынан басымдығын, егер осындай басымдық Республика заңдарында құқықтық қатынастардың тиісті салалары үшін тікелей көзделсе, сақтайды.

Егер қолданыстағы Конституция қабылданғанға дейін Қазақстан Республикасы жасаған халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасындағыдан өзге қағидалар белгіленсе, онда халықаралық шарттың қағидалары қолданылады.

Егер қолданыстағы Конституция қабылданғаннан кейін Қазақстан Республикасы жасаған, ратификацияланбаған халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасындағыдан өзге қағидалар көзделсе, онда соттар Конституцияның 4-бабы 3-тармағының ережелерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің көрсетілген қаулыларын басшылыққа алуға міндетті. Конституциялық ережелердің және Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын ратификацияланған (немесе ратификацияланбаған) халықаралық шарттардың арасында қайшылық туындаған кезде қолдану басымдығы конституциялық нормаларда болады.

Ескерту. 3-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

4. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын қолдану мүмкіндігі туралы мәселені шешкен кезде соттар Қазақстан Республикасының халықаралық шарты-шартта көзделген немесе оған қатысушылар келіскен тәртіппен және мерзімде күшіне енетінін негізге алуға тиіс. Уағдаластық болмаған жағдайда халықаралық шарт келіссөзге қатысатын барлық мемлекеттер өздері үшін шарттың міндеттілігі жөнінде келісімді білдіргеннен кейін бірден күшіне енеді (1969 жылғы Халықаралық шарттар құқығы туралы Вена конвенциясының 24-бабы).

Қазақстан Республикасы шартқа қол қою, құжаттар алмасу, шартты ратификациялау, оны қабылдау, бекіту, шартқа қосылу арқылы не келісуші тараптар уағдаласқан кез келген басқа да тәсілмен халықаралық шарттың өзі үшін міндетті екеніне келісім білдірген жағдайда халықаралық шарт қолданылуға жатады.

Егер шарттың кері күші жөнінде шартта тікелей көзделмесе, 1969 жылғы Халықаралық шарттар құқығы туралы Вена конвенциясының 28-бабына сәйкес халықаралық шарттардың кері күші болмайды. Бұл ретте Конституцияның 77-бабы 5) тармақшасының талаптары сақталуы тиіс.

Ескерту. 4-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

5. "Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының 7) тармақшасын ресми түсіндіру туралы" 2006 жылғы 18 мамырдағы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі қаулысының 2-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарды ратификациялау туралы және халықаралық шарттарға қосылу туралы актілерінің заңдық күші мен құқықтық салдарлары бір-біріне тең болады. Осыған байланысты Қазақстан үшін міндеттілігі Республика Парламенті қабылдаған халықаралық шарттарға қосылу туралы нормативтік құқықтық актілермен бекітілген халықаралық шарттар Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттармен теңестіріледі.

Конституцияның 4-бабының 4-тармағына сәйкес және "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының мәніне орай, ресми жарияланған және күшіне енген Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары қолданылады.

Азаматтардың құқықтары, бостандықтары және міндеттеріне қатысты ресми жарияланбаған халықаралық шарттар қолданылуға жатпайды.

Ескерту. 5-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

6. Тікелей қолданылатын және қолдану үшін заңдар шығарылуы талап етілмейтін ратификацияланған халықаралық шарттар істерді шешу кезінде материалдық (қылмыстық-құқықтық заңнаманы және әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы) немесе процестік құқық нормалары ретінде, атап айтқанда:

азаматтық істерді қарау кезінде, егер соттың қарау нысанасы болған қатынастарды реттейтін Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында Қазақстан Республикасының заңындағы қағидалардан өзге қағидалар белгіленсе;

азаматтық және қылмыстық істерді қарау кезінде, егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында Қазақстан Республикасының азаматтық процестік немесе қылмыстық-процестік заңдарындағы қағидалардан өзге сот ісін жүргізу қағидалары белгіленсе;

азаматтық және қылмыстық істерді қарау кезінде, егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында қатынастар, оның ішінде шетелдік тұлғалардың қатысуымен реттелсе (мысалы, Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) 466, 467-баптарында санамаланған істерді, АПК-нің 476-бабында көзделген жекелеген процестік әрекеттерді жүргізу жөніндегі шетелдік соттардың тапсырмалары туралы, АПК-нің 501-бабында көзделген шетелдік соттар мен төреліктердің шешімдерін орындау туралы, Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі - ҚПК) 62-тарауына сәйкес шетелдік мемлекеттің соты құқық бұзушылықтар жасады деп айыптаған және соттаған адамдарды беру жөніндегі шешімдерге шағымдар туралы істерді қарау кезінде);

әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарау кезінде, егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында әкімшілік құқық бұзушылық туралы заңнамада көзделгеннен басқа сот ісін жүргізу қағидалары белгіленсе, қолданылады.

Ескерту. 6-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

7. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі - ҚК) 1-бабының бірінші бөлігіне және Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (бұдан әрі - ӘҚБтК) 8-бабының бірінші бөлігіне сәйкес қылмыстық және әкімшілік заңнама Қазақстан Республикасының тиісті кодекстерінен ғана тұрады. Қылмыстық немесе әкімшілік жауаптылықты көздейтін өзге заңдар олар аталған кодекстерге енгізілгеннен кейін қолданылуға жатады.

Құқық бұзушылықтар құрамдарының белгілерін көздейтін халықаралық-құқықтық нормалар ҚК-нің нормасы Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын қолдану қажеттігін тікелей белгілеген (мысалы, ҚК-нің 162 және 163-баптары) жағдайларда қолданылуға тиіс.

ҚК-нің нормалары Қазақстан Республикасының халықаралық шартында тыйым салынған құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық жауаптылықтың басталуын көздейтін істі қараған кезде сот Қазақстан Республикасының халықаралық шартындағы қылмыстық жазаланатын іс-әрекеттердің барлық белгілері қылмыстық заңға енген-енбегенін, ратификациялау мәселесін, шарттың күшіне енген күнін және т.б. анықтау мақсатында Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерінің мазмұнын және қылмыстық заң нормаларын зерттеуге тиіс.

Ескерту. 7-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

8. ҚК-нің 7-бабының төртінші бөлігіне сәйкес шетел мемлекетінің дипломатиялық өкілдері және иммунитетке ие өзге де азаматтар Қазақстан Республикасының аумағында құқық бұзушылықтар жасаған жағдайда олардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәселе халықаралық құқық нормаларына (атап айтқанда, 1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясына, 1963 жылғы Консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясына сәйкес) және Қазақстан Республикасының басқа да халықаралық шарттарына сәйкес шешіледі.

Аталған жағдайда дипломатиялық қызметшілердің иммунитеті туралы, яғни тиісті адамдарды өзі тұратын елде жасаған құқыққа қарсы іс-әрекеттері үшін қылмыстық қудалаудан, ұстаудан және қамаққа алудан, айғақ беруден, үй-жай мен құжаттарды тексеруден босату туралы сөз болып отыр. Дипломатиялық иммунитетке ие адамдардың тізімі ҚПК-нің 553-бабында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында белгіленген.

Ескерту. 8-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

9. Шетел мемлекетіне талап қою, оны үшінші тұлға ретінде іске қатыстыруға тарту, талап қоюды қамтамасыз ету және өндіріп алуды қолдану тәртібімен мүлікке тыйым салу мен ұстау туралы, сондай-ақ шетел мемлекеттерінің Қазақстан Республикасында аккредиттелген дипломатиялық өкілдерінің және Қазақстан Республикасының заңында немесе халықаралық шарттарында көрсетілген өзге де адамдардың азаматтық құқықтық жауаптылығы туралы мәселелерді шешкен кезде АПК-нің 466, 467, 472-баптарының нормаларын және 1961 жылғы Дипломатиялық қатынастар туралы Вена конвенциясын, 1963 жылғы Консулдық қатынастар туралы Вена конвенциясын және Қазақстан Республикасының басқа да халықаралық шарттарын басшылыққа алу керек.

Ескерту. 9-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

10. Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттар ҚПК-нің 433, 436-баптарының және АПК-нің 427-бабының бірінші, екінші, үшінші және төртінші бөліктерінің мәні бойынша Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын соттың дұрыс қолданбауы сот актісінің күшін жоюға немесе оны өзгертуге негіз болатынын назарға алуы қажет. Халықаралық шарттың нормаларын дұрыс қолданбау соттың халықаралық шарттың қолданылуға жататын нормасын қолданбауынан не халықаралық шарттың қолданылуға жатпайтын нормасын қолдануынан немесе соттың халықаралық шарттың нормаларын қате түсіндіруге жол беруінен көрінуі мүмкін.

Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын, оның кіріспесін, қосымшаларын, сондай-ақ халықаралық шартқа қатысты кез келген келісімдер мен құжаттарды қоса алғанда, түсіндіруді сот 1969 жылғы 23 мамырдағы Халықаралық шарттардың құқығы туралы Вена конвенциясының 31-33-баптарында көзделген қағидаларды сақтай отырып, шарттың нысанасы мен мақсатының негізінде жүзеге асыруға тиіс.

Ескерту. 10-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

11. Қажет болған жағдайларда соттар Парламент 2005 жылғы 28 қарашада ратификациялаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге (бұдан әрі - АСҚХП) қатысушы ретінде Қазақстан Республикасының міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету үшін оның нормаларын басшылыққа алуға тиіс.

Ескерту. 11-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

12. АСҚХП-ның 14-бабының бірінші бөлігіне сәйкес соттардың алдында адамдардың бәрі тең және әрбір адамның өзiне тағылған кез келген қылмыстық айыптауды қарау кезiнде немесе қайсыбір азаматтық процесте оның құқықтары мен мiндеттерiн анықтау кезiнде заң негiзiнде құрылған сот арқылы iсiнің әдiлеттi және жария талқылауына құқығы бар, ешбір адамды заң бойынша ісі соттылығына жатқызылған сол сотта және сол судьяның оның ісін қарауы құқығынан айыруы мүмкін емес.

Бұл норма Қазақстан Республикасы соттарының тұрақты судьяларына ғана емес, сонымен қатар алқабилер қатысатын сот ісін жүргізуге де қатысты.

Ескерту. 12-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

13. АСҚХП-ның 9-бабының бірінші бөлігіне сәйкес әрбір адамның бостандыққа және жеке басының өмiрiне қолсұғылмауына құқығы бар. Ешкiм де ерiксіз қамауға алынуға немесе күзетпен ұсталуға тиiс емес. Бұл құқық бұзушылықтар жасады деген күдікпен ұсталған әрбір адамның оны ұстап алудың заңдылығына баға беру және бұлтартпау шарасы туралы мәселені шешу үшін соттың алдына баруға құқығы бар екендігін білдіреді. Сондықтан судьялар ҚПК-нің 14-бабының талаптарына сәйкес қамауға алуды санкциялау кезінде құқық бұзушылықтар жасады деген күдікпен адамды ұстаудың негізділігі мен заңдылығына баға беруі керек.

Бұл ретте АСҚХП-ның 9-бабының үшінші бөлігіне сай қамаққа алынған немесе ұсталған әрбір адамның ақылға қонымды мерзімнің ішінде істің сот талқылауында қаралуына немесе сотқа дейін босатылуына құқығы бар.

Сот талқылауын ақылға қонымды мерзімде аяқтау заңнамада белгіленген сот ісін жүргізу шектерін, сонымен қатар қаралып отырған істің нақты мән-жайларының негізінде неғұрлым қысқа мерзімде сот ісін жүргізуді аяқтау мүмкіндігін көздейді.

Ескерту. 13-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

14. Бұлтартпау шарасы ретінде айыпталушыны (күдіктіні) қамаққа алуға санкция беру, қамаққа алу мерзімін ұзарту туралы шешім қабылдау, айыпталушының сотқа дейінгі іс жүргізуді жүзеге асыратын лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне келтірілген шағымдарын шешу кезінде соттар АСҚХП-ның 7, 9 және 14-баптарында көзделген күзетпен ұсталып отырған адамдардың құқықтарын сақтау қажеттігін ескеруге тиіс.

Қамақтан босату туралы өтінішхатты немесе қамаққа алу мерзімінің ұзартылуына шағымды қараған кезде сот АСҚХП-ның 7-бабын және Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 29 маусымда қосылған Азаптау және басқа да адамгершілікке жат немесе қадір-қасиетті қорлайтын әрекеттер мен жазалауларға қарсы конвенцияны (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1984 жылғы 19 желтоқсандағы 39/46 Резолюциясымен қабылданған) назарға алуы тиіс.

АСҚХП-ның 10-бабының бірінші бөлігіне сәйкес айыпталушыларды күзетпен ұстау жағдайлары адамның жеке басының қадір-қасиетін құрметтеу туралы халықаралық талаптарға сай болуы керектігін ескеру қажет.

Азаптауды заңсыз әрекет жасау мен жазалаудың өзге түрлерінен ажырату үшін ҚК-нің 146-бабы екінші бөлігінің диспозициясында көрсетілген адамдардың азапталушыдан немесе басқа адамнан мәліметтер алу немесе мойындату не ол жасаған немесе жасады деп күдік келтірілген әрекет үшін жазалау, сондай-ақ оны немесе үшінші адамды қорқыту немесе мәжбүрлеу мақсатымен немесе кез келген сипаттағы кемсiтуге негiзделген кез келген себеп бойынша қасақана тән зардабын және (немесе) психикалық зардапты қасақана келтіру азаптау деп түсінілетінін ескерген жөн.

Қалыптасқан халықаралық практикаға сәйкес: ауыр тән зардабына және психикалық зардап шектіруге ұшырату, тікелей пиғылдың болуы, тиісті әрекеттердің осы мақсатқа бағытталуы және қарқындылығы азаптау белгілері болып табылады. Азаптауды саралау кезінде зардап шектірудің ұзақтығын және тәсілдерін, жәбірленушінің жынысын, жасын және денсаулық жағдайын ескеру қажет.

Қатыгез және адамгершілікке жатпайтын әрекеттер деп азаптауға қарағанда, неғұрлым төмен қарқындылығымен ерекшеленетін және денені қатты ауырту мен жан азабын ұзақ уақыт келтірумен байланысы жоқ тән зардабына және психикалық зардапқа ұшыратуға бағытталған әрекеттерді түсіну керек.

Жәбірленушінің қорқыныш, үрей және кемсіну сезімдерін тудырып, қорлауға, ерік-жігерін басуға және өзге де жағымсыз салдарларға әкеп соғатын әрекеттерді қадір-қасиетті қорлайтын әрекеттер деп түсіну керек.

Ескерту. 14-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

15. ТМД елдерінің азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша өзара ынтымақтастығы 1993 жылғы 31 наурыздағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен ратификацияланған, 1994 жылғы 19 мамырда күшіне енген, 1994 жылғы 28 наурыздағы өзгерістерімен Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы конвенцияға (Минск, 1993 жылғы 22 қаңтар), (бұдан әрі - Минск конвенциясы), 2004 жылғы 10 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған, 2004 жылғы 27 сәуірде күшіне енген Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы конвенцияға (Кишинев, 2002 жылғы 7 қазан), (бұдан әрі - Кишинев конвенциясы), Азаматтық процестік (АПК-нің 4-бөлімі) және Қылмыстық-процестік (ҚПК-нің 58-62-тараулары) кодекстерге және басқа да нормативтік құқықтық актілерге, халықаралық шарттарға сәйкес жүзеге асырылады.

Кишинев конвенциясының 120-бабының 3-тармағына сәйкес қатысушы мемлекеттер арасында Минск конвенциясы мен оның 1997 жылғы 28 наурыздағы Хаттамасының күші жойылған.

Сонымен қатар Кишинев конвенциясының 120-бабының 4-тармағына сәйкес Кишинев конвенциясына қатысушы мемлекеттер және Кишинев конвенциясы күшіне енбеген Кишинев конвенциясына қатысушы мемлекет арасындағы қатынастарға Минск конвенциясы қолданылады.

Минск, Кишинев конвенцияларының ережелерін орындауға уәкілетті Қазақстан Республикасының орталық және өзге де мемлекеттік органдарының тізбесі кейінгі өзгерістермен және толықтырулармен "Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы" 1993 жылғы 22 қаңтардағы Конвенцияны және Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы 2002 жылғы 7 қазандағы конвенцияны орындау бойынша шаралар туралы" 2004 жылғы 31 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысында белгіленген.

Ескерту. 15-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

16. Қазақстан Республикасының халықаралық шартының нормаларын қолданған және түсіндірген кезде техникалық-заң сипатындағы мәселелерді түсіндіруді талап ететін мәселелер туындағанда Қазақстан Республикасы мүшесі болып табылатын халықаралық ұйымдардың (мемлекетаралық құрылымдардың) актілері мен шешімдерін қолдану, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігіне, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігіне, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасына (мысалы, халықаралық шарттың қолданылу мерзіміне, шартқа қатысушы мемлекеттердің құрамына қатысты мәселелерді анықтау, халықаралық шартқа қатысушы елдердің ескертпесі бар-жоғын және халықаралық шартты шетелдерде қолданудың сот практикасына қатысты мәселелерді және тағы басқаларды анықтау үшін) жүгіну қажет.

Ескерту. 16-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

17. Конституцияның 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Ескерту. 17-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 3 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы	Қ. МӘМИ.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы, жалпы отырыс хатшысы	Ж. БӘЙІШЕВ.