О Концепции регулирования деятельности субъектов естественных монополий в Республике Казахстан на 1999-2000 годы

Постановление Правительства Республики Казахстан от 15 июля 1999 года № 983

Правительство Республики Казахстан постановляет:
Одобрить прилагаемую Концепцию регулирования деятельности субъектов естественных монополий в Республике Казахстан на 1999-2000 годы.

Премьер-Министр

Республики Казахстан

Одобрена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 15 июля 1999 года № 983

Концепция
регулирования деятельности субъектов
естественных монополий в Республике Казахстан
на 1999-2000 годы

1. Введение

До 1992 г. во всех сферах экономики Казахстана цены на все виды товаров и услуг регулировались государством.
С 1992 г. регулирование цен осуществлялось только на продовольственные товары первой необходимости, продукцию хозяйствующих субъектов-монополистов. Регулирование на продукцию естественных монополистов заключалось в корректировке тарифов на уровень инфляции.
В 1992-1994 гг. регулирование цен было ослаблено. К концу 1994 г. положение в ценовой сфере достигло критической отметки: галопирующий рост цен, особенно у предприятий - естественных монополистов. Возникли ценовые перекосы. С января 1992 г. до октября 1994 г. значительно возросли цены на электроэнергию, природный газ при сравнительно низком среднем индексе роста цен в индустрии, легкой и пищевой промышленности, где уже была конкуренция. Только остановив рост цен у предприятий-монополистов, можно было решать вопрос финансовой стабилизации экономики Казахстана.
С октября 1994 г., с выходом постановления Правительства от 19 октября 1994 года № 1171 "О регулировании цен на продукцию хозяйствующих субъектов естественных монополистов", началась работа по регулированию цен предприятий - естественных монополистов. Было запрещено пересматривать цены чаще одного раза в квартал. Установлен контроль над уровнем монопольно высокой прибыли. При предприятиях - естественных монополистах ликвидированы структуры, дублирующие основную деятельность.
Эти меры позволили замедлить темпы роста цен в отраслях, относящихся к сфере естественной монополии, и в экономике в целом. В 1995-1997 гг. отменено регулирование цен на продовольственные товары. Прекращено регулирование уровня рентабельности монополистов, работающих на конкурентном рынке.
Демонополизированы национальные акционерные компании, государственные национальные компании и другие организационно-управленческие образования, объединяющие родственные предприятия и ограничивающие конкуренцию. Усилилась активная деятельность государства, направленная на расширение конкурентно-рыночного регулирования, что способствовало стабилизации цен и финансового положения республики.
Было прекращено бюджетное дотирование коммунальной сферы. Население, в основном, стало платить за воду, газ, тепло и электроэнергию по реальной стоимости этих услуг.
В 1997 г. Антимонопольный комитет признал необоснованными проекты цен, выдвигаемые субъектами естественной монополии на 7,5 млрд. тенге. Отсутствие законодательно закрепленного понятия - "естественная монополия", не говоря уже о методических приемах определения уровня цен, ограничивало возможности регулирующего органа.
Во второй половине 1998 года введены в действие Законы: " О естественных монополиях ", " О недобросовестной конкуренции ", ряд нормативных актов по их реализации. В том числе: " Инструкция об особом порядке формирования затрат, учитываемых при расчете цен (тарифов на производство и предоставление услуг (товаров, работ) субъектами естественной монополии", " Правила закупки материальных и финансовых ресурсов субъектами естественной монополии на тендерной основе", "Инструкция о порядке представления, рассмотрения, утверждения и введения цен (тарифов) на товары, работы, услуги субъектов естественной монополии", "Инструкция по применению экономических санкций за нарушение государственной дисциплины цен", " Правила формирования и ведения Государственного регистра субъектов естественной монополии Республики Казахстан" .
Дальнейшему совершенствованию регулирования сферы естественной монополии будет способствовать ввод в действие разработанных Антимонопольным агентством двух новых Законов Республики Казахстан: "О защите прав потребителей", "О коммерческой тайне". Это важно для вхождения Казахстана во Всемирную Торговую Организацию.

2. Цели и субъекты регулирования деятельности
естественных монополий

2.1. Настоящая Концепция разработана в целях реализации задач, вытекающих из выступления Главы государства на совместном заседании Палат Парламента 31 марта 1999 г. и увязки тарифной и промышленной политики.
2.2. Введение в Государственный регистр Республики Казахстан субъектов естественных монополистов. Согласно Закону Республики Казахстан "О естественных монополиях" от 9 июля 1998 года в Государственный регистр включаются субъекты, виды деятельности которых отнесены к сфере естественной монополии.
Субъектами естественной монополии на рынке Республики Казахстан являются: ЗАО "Интергаз Центральная Азия", ЗАО "КазТрансОйл", РГП "Казакстан темiр жолы", АО "Казахтелеком", АО "КЕGОС", ЗАО "Алматы Пауэр Консолидейтид", РГП "Казаэронавигация", РГП трест "Союзцелинвод", предприятие по эксплуатации канала "Иртыш - Караганда", РГП почтовой связи, ЗАО "Национальная морская судоходная компания "Казмортрансфлот", аэропорты.
На региональном уровне насчитывается около 980 субъектов естественных монополий, занятых передачей и распределением электрической и тепловой энергии, оказывающих услуги по водоснабжению, отводу сточных вод, газоснабжению, наземному обслуживанию воздушных судов.
2.3. Вопросы дальнейшего совершенствования регулирования деятельности естественных монополий в Республике Казахстан на 1999-2000 годы:
обеспечение прозрачности экономической деятельности субъектов естественной монополии, ежегодная публикация балансов и результатов проведенных по ним аудиторских проверок;
на внутреннем рынке республики - защита конкуренции, на внешнем - создание условий отечественным товаропроизводителям с тем, чтобы их продукция была конкурентоспособной на мировом рынке;
установление предельного уровня розничных цен на отдельные виды услуг (товаров, работ), связанных с деятельностью субъектов естественных монополий;
ограничение монополистической деятельности и защита интересов и прав потребителей;
установление справедливых цен (тарифов) на услуги субъектов естественной монополии, обеспечивающих покрытие затрат и получение справедливой ставки прибыли;
ограничение роста цен на услуги субъектов естественных монополий с учетом инфляционных ожиданий и платежеспособного спроса за счет сокращения валютной составляющей в расходах;
соблюдение межотраслевых, внутриотраслевых и региональных ценовых паритетов и балансов;
оптимизация затрат, улучшение сбора платежей за оказанные услуги, сокращение потерь, улучшение использования капитала, внедрение новых технологий. Будет поощряться реализация инвестиционных программ, направленных на снижение текущих затрат на производство, повышение эффективности и качества предоставляемых услуг.

3. Механизм регулирования деятельности
естественных монополий

3.1. Установление цен и тарифов в тенге. С целью поддержания стабильности в экономике цены и тарифы на услуги естественной монополии для резидентов Республики Казахстан утверждаются и фиксируются в тенге.
Информация на товары (работы, услуги), реализуемые на территории Республики Казахстан должна представляться потребителям в тенге. При заключении договоров между резидентами Республики Казахстан цены устанавливаются только в национальной валюте. Эти ограничения не распространяются на цены, установленные на услуги организаций в случаях, предусмотренных законодательством по регулированию естественных монополий и международными договорами, участником которых является Республика Казахстан.
3.2. Регулирование деятельности субъектов естественной монополии в условиях свободно плавающего обменного курса национальной валюты. Не допускается "механическая" индексация тарифов на услуги естественной монополии соответственно изменению курса доллара. Для анализа влияния "плавающего" обменного курса тенге на цены выявляются расходы и доходы субъектов естественной монополии, производимые в тенге и валюте. Принимаются меры по сокращению валютной составляющей затрат естественных монополистов с тем, чтобы ограничить рост цен и поддержать отечественных товаропроизводителей.
Вводится государственное регулирование цен на производство и снабжение тепловой энергией, услуги по газоснабжению, электроснабжению, водоснабжению, эксплуатации подъездных железнодорожных путей, оказываемых хозяйствующими субъектами, занимающими доминирующее положение на рынках и использующими его для необоснованного повышения цен и тарифов.
В целях недопущения прерывания в обеспечении электроэнергией и газом регионов, закупающих электроэнергию и газ за пределами Республики Казахстан и не имеющих возможности альтернативных поставок от казахстанских производителей, изменение тарифов на газ и электроэнергию для потребителей может осуществляться ежемесячно, исходя из динамики среднего биржевого курса доллара США за прошлый месяц.
3.3. Введение методов гибкого тарифного регулирования, позволяющего предоставлять скидки, поддерживающие отечественных товаропроизводителей. Основными критериями для предоставления скидок являются: объемы услуг, возможность увеличения объема потребления, предоплата, использование незадействованных или слабо задействованных мощностей субъектов естественной монополии и др.
Предоставление скидок преследует следующие цели:
поддержать конкурентоспособность отечественной продукции на внешнем рынке;
не допустить резкого падения объемов реализации экспортной продукции и объемов услуг субъектов естественной монополии, что может привести к необходимости повышения тарифов на услуги естественных монополистов для всех потребителей;
не допускать значительного уменьшения поступления налогов в бюджет.
Скидки с тарифов будут увязываться с заявленными объемами потребления и сроками проведения предоплаты.
Решения о предоставлении скидок принимаются на основе расчета экономической эффективности этой меры для экспортера, субъекта естественной монополии и государства.
По субъектам естественной монополии вводится механизм установления скидок к тарифам для потребителей, открывающим новое производство и выходящим со своей продукцией как на внутренний, так и внешний рынки.
3.4. Введение новой тарифной методологии. При формировании цен на услуги (товары, работы) субъектов естественной монополии стали применяться новые методы установления нормы прибыли на инвестированный капитал в соответствии с международными стандартами. Прибыль на инвестированный капитал будет выступать главным стимулом для привлечения инвесторов.
С учетом международной практики при определении нормы прибыли будет учитываться риск, связанный с образованием безнадежных требований, то есть неплатежами части потребителей.
Учитывая международный опыт, при Агентстве Республики Казахстан по регулированию естественных монополий и защите конкуренции функционируют экспертные советы из представителей отраслевых министерств, ученых, специалистов и потребителей. На них возложены задачи по разработке и экспертизе предложений по законодательной, нормативной и методологической базам регулирования сферой естественной монополии.
3.5. Дифференциация тарифов по группам потребителей. В экономике развитых стран бытовые тарифы обычно в 1,5-2 раза выше промышленных.
В Казахстане необоснованная дифференциация тарифов по группам потребителей будет завершена к 2000 году. Тарифы по теплу для промышленности и населения будут выровнены в Атырауской, Северо-Казахстанской и Южно-Казахстанской областях, г. Алматы, по электроэнергии - в Актюбинской, Акмолинской, Западно-Казахстанской, Карагандинской, Восточно-Казахстанской областях и г. Алматы.
3.6. Рационализация использования затрат на развитие инфраструктуры субъектов естественной монополии. Вводится порядок согласования инвестиционных программ, индикативных планов. Стимулируется заключение межотраслевых и внутриотраслевых соглашений по согласованной технической политике.
В целях выработки стратегических направлений развития отраслей, формирования взаимоувязанной тарифной, промышленной и транспортной политики создается межведомственный совет, в состав которого войдут представители заинтересованных министерств и ведомств. Его рабочим органом явится Агентство Республики Казахстан по регулированию естественных монополий и защите конкуренции.
3.7. Ограничение роста тарифов с учетом уровня дебиторской задолженности. Задолженность потребителей по представленным субъектами естественной монополии услугам без оформления соответствующих договоров является риском последних и не может признаваться основанием для повышения цен.
К рассмотрению, как правило, не будут приниматься заявки на увеличение цен естественных монополистов, если за последний период у них не наблюдается снижение дебиторской задолженности. Данная мера ограничит стремление необоснованно поднимать тарифы при плохом сборе средств и позволит активизировать деятельность субъектов естественной монополии по сбору платежей.
3.8. Публичные слушания. Рассмотрение тарифов естественных монополистов коммунальной сферы во всех регионах будет проходить через процедуру публичных слушаний. Участники - ассоциации и отдельные КСК, независимые эксперты, общества по защите прав потребителей. Цель - выработка взаимных обязательств услугодателей и потребителей, прежде всего в тех городах, населенных пунктах, где низок уровень сбора платежей за коммунальные услуги.
3.9. Применение особого порядка формирования состава затрат. Предусматривается создание особой системы учетной политики и анализа финансово-хозяйственной деятельности субъектов сферы естественной монополии.
Все субъекты естественной монополии должны будут разработать и согласовывать в антимонопольных органах учетную политику.
Будет ужесточен контроль над закупкой и расходом сырья, материалов, топлива, оборудования, использованием амортизационных отчислений, уровнем оплаты труда, накладных расходов, списанием расходов за выполненные работы по ремонту и реконструкции оборудования. Для субъектов естественных монополий будет введен порядок утверждения тарифных смет и ежеквартальной отчетности по ним, при котором нельзя будет включать затраты, запрещенные особым порядком формирования затрат. Это означает, что планирование затрат на предстоящий календарный год будет составляться на основе нормирования, ограничений расходования средств на заработную плату, содержание социальной сферы, административных и прочих расходов.
В соответствии с Законом Республики Казахстан "О естественных монополиях" субъекты естественной монополии обязаны выйти из состава учредителей коммерческих структур. Как правило, метод ускоренной амортизации для основных средств с длительным сроком эксплуатации применяться не будет. В целях обеспечения прозрачности затрат надлежит рассмотреть вопрос оформления полного бухгалтерского баланса по региональным подразделениям таких компаний, как РГП "Казакстан темiр жолы", АО "Казахтелеком", АО "КЕGОС" и др.
3.10. Тендерные процедуры. С начала 1999 г. крупные субъекты естественной монополии все закупки оборудования, топлива, материальных и финансовых ресурсов, а также услуг стоимостью свыше 850 тысяч тенге в квартал будут закупать только на тендерной основе и по возможности у отечественных товаропроизводителей. Монополисты на региональном уровне таким путем будут делать закупки стоимостью свыше 85 тысяч тенге. Нарушение этих условий повлечет применение экономических санкций.
При проведении тендерных процедур отечественные товаропроизводители при прочих равных условиях имеют преимущества перед иностранными поставщиками.
3.11. Изменение расчета объемов предоставления услуг. При рассмотрении проектов цен и тарифов субъектов естественной монополии объемы предоставляемых товаров, услуг будут приниматься исходя из необходимости полного удовлетворения платежеспособного спроса и потенциальных возможностей услугодателя, а также принципа всеобщего обслуживания и недопустимости снижения объемов с целью поддержания монопольно высоких цен.
3.12. Установка приборов учета. Обязательной становится оплата коммунальных услуг по показаниям приборов учета. Снижение объемов услуг, оказываемых субъектами естественной монополии, не подтвержденное показаниями приборов учета, не является основанием для повышения тарифов. Установка приборов учета коммунальных услуг является обязанностью субъекта естественной монополии. Финансирование затрат, связанных с установкой приборов учета, осуществляется за счет собственных или заемных средств субъекта естественной монополии с последующей их компенсаций за счет начисления износа этих приборов.
При отсутствии приборов учета размер платы за газоснабжение, электроснабжение, водоснабжение, теплоснабжение определяется исходя из норм потребления, не превышающих действующие нормы по состоянию на 1 апреля 1999 года.
3.13. Реформирование сферы естественной монополии. Будет проводиться структурная реорганизация естественных монополистов по следующей схеме:
для технологически отделимой деятельности естественной монополии будут создаваться отдельные юридические лица;
из состава естественной монополии должны выводиться структурные подразделения, соответствующие по своему характеру конкурентной сфере экономики, а также объекты социальной сферы.
Усилится контроль над слиянием и созданием организационно-правовых форм, усиливающих доминирование естественных монополий в ущерб экономической целесообразности.
Предполагается провести структурную реорганизацию железной дороги с тем, чтобы были выделены реальные естественные монополии и конкурентные субъекты. При этом тарифы на услуги субъектов естественных монополий могут быть снижены, а также обеспечится прозрачность их деятельности. Будут определены подходы к демонополизации сектора телекоммуникаций.

Ставится задача снизить риск, связанный с регулированием. Будет стимулироваться создание конкуренции в монопольных сферах, где раньше осуществлялось регулирование: почта, продуктопроводы, отдельные сферы деятельности аэропортов, железной дороги, связи.

(Специалисты: Кушенова Д.

Чунтонов В.)

Қазақстан Республикасында табиғи монополиялар субъектілерінің қызметін реттеудің 1999-2000 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің Қаулысы 1999 жылғы 15 шілде N 983

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді:
1. Қазақстан Республикасында табиғи монополиялар субъектілерінің қызметін реттеудің 1999-2000 жылдарға арналған тұжырымдамасын мақұлдансын.

Қазақстан Республикасының

Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы

Yкiметiнiң 1999 жылғы

15 шiлдедегi

N 983 қаулысымен

мақұлданған

Қазақстан Республикасында табиғи монополиялар
субъектiлерiнiң қызметiн реттеудiң 1999-2000 жылдарға арналған
тұжырымдамасы

1. Кiрiспе

1992 жылға дейiн Қазақстан экономикасының барлық саласында тауарлардың және қызмет көрсетулердiң барлық түрлерiне бағаларды мемлекет реттеп отырды.
1992 жылдан бастап бағаларды реттеу тек аса қажеттi азық-түлiк тауарлары, шаруашылық жүргiзушi монополист-субъектілердiң өнiмдерi үшiн iске асырылды. Табиғи монополияшылардың өнiмдерi бағаны реттеудiң мәнi тарифтердi инфляция деңгейiне үйлестiру болды.
1992-1994 жылдары бағаларды реттеу босаңсыды. 1994 жылдың соңына қарай баға саласындағы жағдай сын сәтiне жеттi, бағалар, әсiресе, табиғи монополияшы кәсiпорындарда күрт өстi. Бағалық қайшылықтар пайда болды. 1992 жылдың қаңтарынан 1994 жылдың қазанына дейiн бәсеке басталып кеткен индустрия, жеңiл және тамақ өнеркәсiбіндегi баға өсуiнiң орташа индексi салыстырмалы тұрғыда төмен болған жағдайда, электр қуаты, табиғи газ үшiн бағалар айтарлықтай өстi. Қазақстан экономикасын қаржылық тұрақтандыру мәселесiн шешу тек монополияшы кәсіпорындарда бағалардың өсуiн тоқтату арқылы мүмкiн едi.
1994 жылдың қазан айынан "Шаруашылық жүргiзушi субъектiлер-табиғи монополияшылардың өнiмдерiне бағаларды реттеу туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1994 жылғы 19 қазандағы N 1171 P941171_ қаулысы шыққан соң, табиғи монополияшы кәсiпорындардың бағаларын реттеу жөнiндегі жұмысы басталды. Бағаларды тоқсанында бiр реттен жиi қайта қарауға тиым салынды. Монополиялық жоғары пайданың деңгейiне бақылау орнатылды. Табиғи монополияшы кәсiпорындардың жанындағы негiзгi қызметтi қосарлаушы құрылымдар жойылды.
Бұл шаралар табиғи монополияның аясына жататын және тұтастай алғанда экономикадағы бағалардың өсу қарқынын бәсеңдетуге мүмкiндiк бердi. 1995-1997 жылдары азық-түлiк тауарларына бағаларды реттеу жойылды. Бәсекелестiк рыногында iстейтiн монополияшылардың рентабельдiлiк деңгейiн реттеу тоқтатылды.
Ұлттық акционерлiк компаниялар мен мемлекеттiк акционерлiк компаниялар және салалас кәсiпорындарды бiрiктiретiн және бәсекелестiктi шектейтiн басқа да ұйымдық-басқару құрылымдары монополиясыздандырылды. Мемлекеттiң бәсекелестiк-нарықтық реттеудi кеңейтуге бағытталған белсендi қызметi күшейе түстi, бұл бағалардың және республиканың қаржылық жағдайының тұрақтануына ықпал еттi.
Коммуналдық салаға бюджеттен демеуқаржы беру тоқтатылды Халық, негiзiнен, суға, газға, жылуға және электр қуатына осы қызметтердiң шынайы бағасы бойынша төлей бастады.
1997 жылы Монополияға қарсы комитет табиғи монополия субъектілерi ұсынған 7,5 млрд. теңгелiк бағалардың жобасын негiзсiз деп тапты. Заңды түрде бекiтiлген "табиғи монополия" түсiнiгiнiң болмауы, бағалардың деңгейiн айқындаудың әдiстемелiк тәсiлдерiн айтпағанның өзiнде, мүмкiндігін шектедi.
1998 жылдың екiншi жартысында: "Табиғи монополиялар туралы" Z980272_ , "Терiс пиғылды бәсекелестiк туралы" Z980232_ заңдар, оларды iске асыру жөнiндегi бiрқатар нормативтiк актiлер енгiзiлдi.
Олардың iшiнде: "Табиғи монополия субъектiлерiнiң өндiру iсiне және қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) көрсетулерiне бағаларды (тарифтер) есептеген кезде ескерiлетiн шығындарды қалыптастырудың ерекше тәртiбi туралы нұсқаулық", "Табиғи монополия субъектiлерiнiң материалдық және қаржылық ресурстарды тендерлiк негізде сатып алуының Ережелерi", "Табиғи монополия субъектiлерiнiң тауарларына, (жұмыстарына, қызмет көрсетулерiне) бағаларды (тарифтердi) ұсынудың, қараудың, бекiтудiң және енгiзудiң тәртiбi туралы нұсқаулық", "Мемлекеттiк бағалар тәртiбiн бұзғаны үшiн экономикалық санкцияларды қолдану жөнiндегi нұсқаулық", "Қазақстан Республикасының табиғи монополия субъектiлерiнiң Мемлекеттiк тiркелiмiн қалыптастыру мен жүргізу Ережелерi" бар.
Табиғи монополияның аясын реттеудi одан әрi жетiлдiруде Монополияға қарсы агенттiк дайындаған "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы", "Коммерциялық құпия туралы" Қазақстан Республикасының екi жаңа Заңының iске қосылуының игiлікті әсерi болады. Мұның өзi Қазақстанның Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымына енуi үшiн де маңызды.

2. Табиғи монополиялардың қызметiн реттеудің
мақсаты және субъектiлерi

2.1. Осы Тұжырымдама Елбасының 1999 жылдың 31 наурызында Парламент Палаталарының бiріккен отырысында сөйлеген сөзiнен туындайтын мiндеттердi iске асыру және тариф пен өнеркәсiп саясатын үйлестiру мақсатында жасалды.
2.2. Қазақстан Республикасының Табиғи монополияшылар субъектiлерiнiң мемлекеттiк тiркелiмiн енгiзу. "Табиғи монополиялар туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 9 шiлдедегi Заңына сәйкес, Мемлекеттік тiзiлiмге қызметтiң түрлерi табиғи монополия аясына жатқызылған субъектiлер енгiзiледi.
Қазақстан Республикасының рыногындағы табиғи монополиялардың субъектілерi болып мыналар саналады:
"Интергаз Орта Азия" ЖАҚ, "ҚазТрансОйл" ЖАҚ, "Қазақстан темiр жолы" РМК, "Қазақтелеком" АҚ, "КЕGОС" АҚ, "Алматы Пауэр Консолидейтид" ЖАҚ", "Қазаэронавигация" РМК, "Союзцелинвод РМК тресi", "Ертiс-Қарағанды" каналын пайдалану жөніндегi кәсiпорын, пошта байланысы РМК, "Қазтеңiзкөлiкфлот" ұлттық теңiз кеме компаниясы, әуежайлар.
Аумақтық деңгейде электр және жылу қуатын берумен және таратумен айналысатын, сумен қамтамасыз ету, сарқын суларды ағызу, газбен жабдықтау, әуе кемелерiн жер бетiнде қамдау жөнiнде қызмет көрсететiн 980-ге тарта субъектілер бар.
2.3. 1999-2003 жылдарда Қазақстан Республикасында табиғи монополиялардың қызметiн реттеудi одан әрi жетілдiру мәселелерi:
табиғи монополиялар субъектiлерiнiң экономикалық қызметiнiң айқындығын қамтамасыз ету, баланстарды және олар жөнiнде жүргiзiлген аудиторлық тексерулердiң нәтижелерiн жыл сайын жариялап отыру;
республиканың iшкi рыногында - бәсекелестiктi қорғау, олардың сыртқы рынокта - отандық тауар өндiрушiлерге өнiмдерi әлемдiк рынокта бәсекеге қабiлетi болатындай жағдайлар жасау;
табиғи монополиялар субъектілерiнiң қызметiне байланысты жекелеген қызмет көрсету (тауар, жұмыс) түрлерiне бөлшек сауда бағасының шектi деңгейiн белгiлеу;
монополиялық қызметтi шектеу және тұтынушылардың мүдделерi мен құқықтарын қорғау;
шығынды жабуды қамтамасыз ететiн табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерiне әдiлеттi бағалар (тарифтер) белгiлеу және пайданың әдiлеттi ставкаларын алу;
Инфляциялық болжамдар мен шығыстардағы валюталық құрамды қысқарту есебiнен төлеуге қабiлеттi сұранысты ескере отырып, табиғи монополия субъектiлерi қызметтерiне бағалардың өсуiн шектеу;
салааралық, iшкiсалалық және аймақтық бағалық тепе-теңдiк пен балансты сақтау;
шығындарды оңтайландыру, көрсетiлген қызметтер үшiн төлемдер жинауды жақсарту, капитал игерудi жақсарту, жаңа технологияларды енгізу. Өндiрiстегі ағымдық шығынды азайтуға, көрсетiлетiн қызметтiң тиiмдiлiгi мен сапасын арттыруға бағытталған инвестициялық бағдарламаларды iске асыру көтермеленетін болады.

3. Табиғи монополиялардың қызметiн реттеудiң тетігі

3.1. Бағалар мен тарифтердi теңгемен белгілеу. Экономикадағы тұрақтылықты сақтау мақсатында табиғи монополиялардың қызметтерiне бағалар мен тарифтер Қазақстан Республикасының резиденттерi үшiн теңге бойынша бекiтiледi және тіркеледi.
Қазақстан Республикасының аумағында сатылатын тауарлар (жұмыстар, қызметтер) жөнiндегi ақпарат тұтынушыларға теңгемен ұсынылуы қажет. Қазақстан Республикасының резиденттерi арасында келiсiм шарттар жасасқанда баға тек ұлттық валютамен белгiленедi. Бұл шектеулер табиғи монополияларды реттеу жөнiндегi заңдарда және Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық шарттарда қарастырылған жағдайда, ұйымдардың қызметтерiне белгiленген бағаларға қолданылмайды.
3.2. Табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметiн ұлттық валютаның еркiн өзгермелi айырбас бағамы жағдайында реттеу. Доллар бағамының өзгеруiне қарай табиғи монополияның қызметiне тарифтi "әншейiн" индекстеуге жол берiлмейдi. Бағаларға теңгенiң "өзгермелi" айырбас бағамының әсерiн анықтау үшiн, табиғи монополия субъектiлерiнiң теңгемен және валютамен жүргізген шығыстары мен кiрiстерi айқындалады. Бағалардың өсуiн шектеу және отандық тауар өндiрушiлердi қолдау үшiн, табиғи монополияшылар шығындарының валюталық құрамын кеміту жөнiнде шаралар қолданылады.
Рынокта үстем жағдайға ие және осынысын баға мен тарифтердi негiзсiз көтеруге пайдаланатын шаруашылық жүргiзушi субъектiлердің жылу энергиясын өндiру және қамтамасыз етуге, газбен қамтамасыз ету, электрмен қамтамасыз ету, сумен қамтамасыз ету жөнiндегі қызметтерiне, кiрме темiржолдарды пайдалануға көрсететiн қызметтерiнiң бағаларына мемлекеттiк реттеу енгізiледi.
Электр энергиясы мен газды Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерден сатыл алатын және қазақстандық өндiрушiлер тарапынан баламалық жеткiзу мүмкiншiлiгi жоқ аумақтарды электр энергиясымен және газбен қамтамасыз етуде iркiлiстi болдырмау мақсатында тұтынушылар үшiн газ және электр энергиясының тарифтерiне өзгерiстер АҚШ долларының ай iшiндегi биржалық орта бағамының ауытқуларын ескере отырып, ай сайын жүзеге асырылатын болады.
3.3. Бағасын түсiруге жеңiлдiк беретiн, отандық тауар өндiрушiлердi қолдауға бағытталған тарифтердi реттеудiң икемдi тәсiлiн енгізу. Шегерiмдер жасаудың негізгi өлшемдерi мыналар болып табылады: қызмет көрсетудің көлемдерi, тұтыну көлемiнiң арту мүмкiндiгi, алдын ала төлеу табиғи монополия субъектiлерiнiң iске қосылмаған немесе нашар iске қосылған қуаттарын пайдалану және басқалар.
Жеңiлдiк беру мынадай мақсаттарды көздейдi:
сыртқы рынокта отандық өнімдердiң бәсекелестiк қабiлетiн қолдау;
барлық тұтынушылар үшiн табиғи монополияшылар субъектiлерiнiң қызметтерiне тарифтердi көтеру қажеттiлiгіне әкелiп соғуы мүмкiн экспортқа шығарылатын өнiмдер көлемiнiң және табиғи монополияшылар қызметтерi көлемiнiң күрт төмендемеуiне жол бермеу;
бюджетке түсетiн салықтың анағұрлым кемiп кетпеуiне жол бермеу;
Тарифтердiң шегерілуi тұтынудың мәлiмделген көлемiне және алдын ала төлем өткiзу мерзiмдерiне байланысты болады.
Тарифтердiң шегерілуi туралы шешiм экспортшы, табиғи монополия субъектiсi мен мемлекет үшiн бұл шараның экономикалық тиiмдiлiк есебiнiң негізiнде қабылданады.
Табиғи монополия субъектілерi бойынша жаңа өндiрiс орындарын аша алатын және өз өнiмдерiмен iшкі де, сыртқы да рыноктарға шығатын тұтынушылар үшiн тарифтерге шегерiмдердi белгiлеудiң тетiктерi енгiзiледi.
3.4. Жаңа тарифтiк әдiстемелiгiн енгізу. Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне (тауарларына, жұмыстарына) бағаны қалыптастыру кезiнде халықаралық стандартқа сәйкес инвестицияланған капиталға пайданың нормаларын белгiлеудiң жаңа әдiстерi қолданыла бастады. Инвестицияланған капиталдың пайдасы инвесторлар тартудың басты ынталандырушысы болып табылады.
Кiрiстiң нормасын анықтау кезiнде халықаралық тәжiрибенi ескере отырып, үмiтсiз талаптардың туындауына, былайша айтқанда тұтынушылардың төлем мүмкiншiлiгiнiң шектелуiне байланысты тәуекелдер ескерiлетiн болады.
Халықаралық тәжiрибенi ескере отырып, Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу және бәсекенi қорғау жөнiндегi агенттiгінiң жанында салалық министрлiктердiң өкiлдерiнен, ғалымдардан, мамандар мен тұтынушылардан құралған сарапшылар кеңестерi жұмыс iстейдi. Оларға табиғи монополия саласын реттеудiң заңдық, нормативтiк және тәсiлдемелiк базасы бойынша ұсыныстарды жасау және сараптау мiндеттерi жүктелген.
3.5. Тұтынушылар тобы бойынша тарифтердi дифференциациялау Дамыған елдердiң экономикасында тұрмыстық тарифтер өнеркәсiпке қарағанда, әдетте 1,5-2 есеге жоғары.
Қазақстанда тұтынушылар тобы бойынша тарифтердi негiзсiз дифференциациялау 2000 жылға қарай аяқталатын болады. Өнеркәсiптер мен тұрғындар үшiн жылу беру тарифтерi Атырау, Солтүстiк Қазақстан мен Оңтүстік Қазақстан облыстарында, Алматы қаласында, электр энергиясын беру Ақтөбе, Ақмола, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында теңестiрілетiн болады.
3.6. Табиғи монополия субъектiлерінің инфрақұрылымын дамытуға жұмсалатын шығындарды пайдаланудың ұтымдылығы.
Инвестициялық бағдарламаларды, индикативтiк жоспарларды келiсудiң тәртiбi енгiзiледi. Келiсiлген техникалық саясат бойынша салааралық және iшкiсалалық келiсiмдердi бекiту ынталандырылады.
Салалар дамуының стратегиялық бағыттарын, өзара байланысқан тарифтiк, өнеркәсiп және көлiк саясатын қалыптастыру мақсатында құрамында мүдделі министрліктер мен ведомстволардың өкiлдерi кiретiн ведомствоаралық кеңес құрылады. Қазақстан Республикасының Табиғи монополияларды реттеу және бәсекенi қорғау жөнiндегi агенттiгi оның жұмысшы органы болып табылады.
3.7. Дебиторлық қарыздардың деңгейiн ескере отырып, тарифтердiң өсуiн шектеу. Табиғи монополиялар субъектілерiнiң көрсеткен қызметі бойынша тұтынушылардың қарызы, тиiстi шартты ресiмделмесе, соңғысына тәуекел болып табылады және бағаны көтеру үшiн негіз болып саналмайды.
Егер соңғы кезеңде дебиторлық қарызының төмендеуi байқалмаса, табиғи монополияшылардың бағаны көтеруге өтiнiмдерi қаралуға қабылданбайды. Мұндай шара қаражаттың ақшаның нашар жиналуы кезiнде тарифтердi негізсiз көтеруге ұмтылысын шектейдi және табиғи монополия субъектiлерiнiң төлемдер жинау жөнiндегі қызметiн жандандыруға мүмкiндiк бередi.
3.8. Көпшiлiк тыңдаулар. Коммуналдық саладағы табиғи монополияшылардың тарифтерiн қарау барлық аймақтарда жария тыңдаулар рәсiмi арқылы өтетiн болады. Оған қатысушылар - ассоциациялар және жеке пәтер иелерiнiң кооперативтерi, тәуелсiз сарапшылар, тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөнiндегi қоғамдар. Мақсаты - ең алдымен коммуналдық қызметтер үшiн төлемдер жинаудың деңгейi төмен қалаларда, елдi мекендерде қызмет берушiлер мен тұтынушылардың өзара мiндеттемелерiн жасап шығару.
3.9. Шығындардьң құрамын қалыптастырудың ерекше тәртiбiн қолдану. Есепке алу саясатының және табиғи монополия аясы субъектiлерiнiң қаржы-шаруашылық қызметiн талдаудың ерекше жүйесiн құру қарастырылуда.
Табиғи монополияның барлық субъектiлерi монополияға қарсы органдарда есепке алу саясатын әзiрлеуге және келiсiм алуға тиiстi.
Шикiзатты, материалдарды, отынды, жабдықтарды сатып алуға және жұмсауға, пайдалану қондырғыларын жөндеу және қайта жаңарту жөнiндегі жұмыстар үшiн аударымдарына еңбекақы төлеу деңгейiне, үстеме шығыстарға, шығыстардың есептен шығарылуына бақылау күшейтiлетiн болады. Табиғи монополия субъектiлерi үшiн тарифтiк сметаларды бекiту және сол бойынша тоқсандық есеп беру тәртiбi енгiзіледi, мұндай жағдайда, шығындарды қалыптастырудың ерекше тәртiбiмен тиым салынған шығындарды қосуға болмайды. Бұл алдағы күнтiзбелiк жылға арналған шығындарды жоспарлау жалақы төлеуге, әлеуметтiк саланы ұстауға арналған, әкiмшiлiк және басқа шығындарды нормалау негiзiнде жасалатынын бiлдiредi.
Қазақстан Республикасының "Табиғи монополиялар туралы" Заңына сәйкес табиғи монополия субъектiлерi коммерциялық құрылымдардың құрылтайшылық құрамынан шығуға мiндеттi.
Әдетте, ұзақ мерзiмге пайдаланылатын негiзгi құралдар үшiн жеделдетiлген пайдалану тәсiлi қолданылмайды.
Шығындардың айқындығын қамтамасыз ету мақсатында "Қазақстан Темiр Жолы" РМК, "Қазақтелеком" АҚ, "КЕGОС" АҚ секiлдi тағы да басқа компаниялардың аумақтық бөлiмшелерi бойынша толық бухгалтерлiк балансты ресiмдеу мәселесiн қараған дұрыс болады.
3.10. Тендерлiк рәсiмдер. Табиғи монополиялардың iрi субъектiлерi 1999 жылдың басынан бастап жабдықтардың, отындардың, материалдық және қаржылық ресурстардың, сондай-ақ құны тоқсанында 850 мың теңгеден асатын қызметтердiң барлық сатылымдарын тоқсанында, тек тендер негiзiнде және мүмкіндiгiнше отандық тауар өндiрушiлерден сатып алатын болады. Аумақтық деңгейдегi монополияшылар құны 85 мың теңгеден асатын сатылымдарды осындай жолмен жүргiзетiн болады. Бұл шарттардың бұзылуы экономикалық санкцияларды қолдануға мәжбүр етедi.
Отандық тауар өндiрушiлер тендерлiк рәсімдердi өткiзу кезiнде өзге де тең жағдайларда берермендер алдында артықшылыққа ие болады.
3.11. Көрсетiлген қызмет көлемдерiн есептеудi өзгерту. Табиғи монополия субъектiлерiнiң бағалары мен тарифтердің жобаларын қараған кезде ұсынылатын тауарлардың, қызметтердiң көлемдерi төлемге қабiлеттi сұранысты толық қанағаттандыруды және қызмет берушінiң әлеуетті мүмкiндiктерiн, сондай-ақ жалпыға бiрдей қызмет көрсету принципi мен монополиялық жоғары бағаларды ұстау мақсатында көлемiн төмендетпеуге жол бермеудi есепке ала отырып қабылданатын болады.
3.12. Есептеу құралдарын қою. Есептеу құралдарының көрсеткiштерi бойынша коммуналдық қызметтерге ақы төлеу мiндетке айналуда. Есептеу құралдарының көрсетуiмен расталмаған табиғи монополия субъектiлерiнiң көрсететiн қызмет көлемiнiң кемуi, тарифтердi көтеру үшiн негiз бола алмайды.
Коммуналдық қызметтi есептейтiн аспаптарды орнату табиғи монополия субъектiлерiнiң мiндетi болып саналады. Есептеу құралдарын орнатуға байланысты шығынды қаржыландыру табиғи монополия субъектiсiнiң меншiкті немесе өтемқарыз қаражаты есебiнен, осы құралдардың тозуын есептей отырып, бiрте-бiрте орнын толтыру арқылы жүзеге асырылады.
Есептеу құралдары жоқ болған жағдайда газбен, электрмен, сумен, жылумен қамтамасыз етудiң ақысы 1999 жылғы 1 сәуiрдегi жағдай бойынша қолданыстағы нормадан аспайтын тұтыну нормаларын басшылыққа ала отырып анықталады.
3.13. Табиғи монополия саласын реформалау. Табиғи монополияшылардың құрылымын қайта құру төмендегiдей сұлба бойынша жүргізiлетiн болады:
табиғи монополияшылардың технологиялық бөлiнетiн қызметi үшiн жекелеген заңды тұлғалар құрылады;
табиғи монополияшылардың құрамынан өзiнiң сипаты бойынша экономиканың нақты саласына сәйкес келетiн құрылымдық бөлiмшелер, сондай-ақ әлеуметтiк саланың объектiлерi шығарылады.
Табиғи монополияшылардың үстемдiгiн бекiтетiн ұйымдық-құқықтық нысандардың қосылуына және құрылуына бақылау күшейтiледi.
Нағыз табиғи монополиялар мен нақты субъектiлер бөлiнiп шығатындай етiп, темiр жолдың құрылымын қайта құру қарастырылуда. Бұл ретте табиғи монополия субъектiлерiнiң қызмет тарифтерi төмендетiлуi мүмкiн, сондай-ақ олардың қызметiнiң жариялылығы қамтамасыз етiледi.

Телекоммуникация секторын монополиясыздандырудың жолдары анықталады.

Реттеуге байланысты тәуекелге барушылықты төмендету мiндетi

қойылып отыр. Бұрын реттеу жүзеге асырылған - пошта, өнiм өткiзу,

әуежайлардың жекелеген саласындағы қызметтер, темiржол, байланыс

секiлдi монополиялар саласында бәсекелестiктi туғызу ынталандырылатын

болады.

Оқығандар:

Омарбекова А.Т.

Қасымбеков Б.А.