ИПС "Әділет"

В соответствии с подпунктом 6) статьи 53 Конституции Республики Казахстан Конституционный Совет Республики Казахстан направляет Парламенту Республики Казахстан Послание "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан".

I. За год, прошедший со времени оглашения предыдущего Послания, в Республике Казахстан были осуществлены крупные меры по общественно-политической модернизации страны, произошли знаковые события, оказавшие влияние на дальнейшее обогащение конституционных ценностей и повышение эффективности действия Конституции Республики Казахстан.

Истекшее время для казахстанской государственности и ее развития ознаменовано продолжением реализации конституционной реформы, осуществленной посредством Закона Республики Казахстан от 10 марта 2017 года "О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан".

С тех пор страна живет в условиях новой конституционной реальности. Созданы политико-правовые предпосылки для качественного роста Казахстана в рамках этапа третьей модернизации и обеспечения прочных позиций страны в глобальной конкурентоспособности.

10 января 2018 года Президент Республики Казахстан Н. А. Назарбаев обратился к народу Казахстана с Посланием "Новые возможности развития в условиях четвертой промышленной революции", в котором определен комплекс первоочередных дел для успешной навигации и адаптации Казахстана в новом мире. Многие идеи Послания корреспондируются с положениями отмеченной конституционной реформы и их дальнейшая реализация будет взаимодополнять друг друга. В Послании сказано о необходимости продолжения работы по укреплению гарантий конституционных прав граждан, обеспечению верховенства права, гуманизации правоохранительной деятельности.

Главой государства утвержден Стратегический план развития Республики Казахстан до 2025 года. Его основу составляет сочетание семи системных реформ и семи приоритетных политик реализации Стратегии "Казахстан-2050".

Социальный характер Республики Казахстан получил мощное развитие в обращении к народу "Пять социальных инициатив Президента", которое Елбасы огласил 5 марта 2018 года на совместном заседании Палат Парламента.

Республика Казахстан в 2017-2018 годах является непостоянным членом Совета Безопасности Организации Объединенных Наций, а в январе 2018 года председательствовала в нем.

Успехи Казахстана на мировой арене стали свидетельством международного авторитета страны и заложенных в Конституции Республики основ миролюбивой внешней политики.

Процесс воплощения в жизнь конституционных новелл фокусировался на трех направлениях. Это принятие законов и иных правовых актов, то есть приведение действующего законодательства в соответствие с обновленной Конституцией; формирование новой правоприменительной практики; модернизация общественного сознания, в том числе правовой культуры граждан и государственных служащих.

В реализацию конституционной реформы Президентом Республики скорректирован ряд указов, Парламентом внесены изменения и дополнения в конституционные и обычные законы, Конституционным Советом отменены полностью или в части некоторые ранее принятые нормативные постановления.

Таким образом, конституционная реформа не ограничилась только собственно текстом Основного Закона, сегодня она подтверждена значительными изменениями в законодательстве, включая его подзаконный уровень.

В правотворческой практике с каждым годом укрепляется позиция об оценке эффективности отраслевых норм права, исходя из достижения тех важнейших принципов и целей, которые закреплены в Конституции.

В рамках многовекторной внешней политики развиваются международные связи Конституционного Совета, которые служат укреплению режима конституционной законности в стране. Председатель Конституционного Совета Казахстана вошел в состав Бюро Всемирной конференции по конституционному правосудию, членами которой являются органы конституционной юстиции 112 стран. Кроме того, в 2018 году председатель Конституционного Совета Республики Казахстан избран председателем Конференции органов конституционного контроля стран новой демократии.

Конституционный Совет будет председательствовать в Ассоциации азиатских конституционных судов и эквивалентных институтов в 2019-2021 годах.

II. В соответствии с Конституцией Республики Казахстан предназначением Конституционного Совета является утверждение в Казахстане принципа верховенства Основного Закона.

За истекший период в Казахстане принят ряд законодательных и иных актов, направленных на исполнение итоговых решений Конституционного Совета.

В целях раскрытия в законах содержания понятий "государственные нужды", "исключительные случаи", "условия равноценного возмещения" (нормативное постановление Конституционного Совета от 20 декабря 2000 года № 21/2, послание Конституционного Совета от 12 июня 2013 года и другие) Министерством юстиции проведена ревизия законодательства на предмет усиления защиты права собственности, по итогам которой разработан проект закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам усиления защиты права собственности и арбитража".

В активе Конституционного Совета имеется ряд правовых позиций и рекомендаций, касающихся вопросов правоохранительной системы.

Они учтены в Законе Республики Казахстан от 21 декабря 2017 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам модернизации процессуальных основ правоохранительной деятельности".

В целом поправки направлены на повышение уровня защиты граждан в уголовном процессе и снижение его репрессивности; повышение состязательности уголовного судопроизводства, прежде всего за счет расширения процессуальных возможностей адвокатов; упрощение процедур расследования уголовных дел и обеспечение экономичности уголовного процесса; дальнейшее усиление судебного контроля на досудебной стадии; исключение дублирования и четкое распределение полномочий между органами досудебного расследования, прокуратурой и судом.

В реализацию правовых позиций Конституционного Совета (послания от 27 июня 2005 года и от 20 июня 2006 года) о необходимости финансового участия государства в возмещении имущественного вреда гражданам, пострадавшим от преступлений, в начале года Главой государства подписаны законы Республики Казахстан "О Фонде компенсации потерпевшим" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам Фонда компенсации потерпевшим".

Во исполнение нормативного постановления Конституционного Совета от 7 мая 2001 года № 6/2 принимаются меры по изменению порядка привлечения граждан Республики Казахстан к административной ответственности на территории комплекса "Байконур".

В ходе совместной работы Министерства внутренних дел с государственными органами выработана позиция о целесообразности разработки нового проекта межправительственного соглашения между Казахстаном и Россией о юрисдикции и взаимодействии правоохранительных органов в обеспечении правопорядка на территории комплекса "Байконур".

Деятельность по исполнению правовых позиций и рекомендаций Конституционного Совета продолжается.

III. Воплощение в жизнь положений и норм Конституции Республики Казахстан, утверждение конституционной законности обусловливают необходимость принятия законов и иных правовых актов в строгом соответствии с Основным Законом при соблюдении общепризнанных принципов и стандартов в области прав человека, а также повышения уровня конституционной культуры.

Высокие темпы цифрового развития, модернизация системы управления государством, глобализация, современные вызовы (угрозы), влекущие трансформацию в экономике, политике, идеологии, социальной сфере и другие факторы требуют максимальной концентрации усилий государственных органов и общественных объединений на утверждении верховенства права.

По мнению Конституционного Совета, укрепление конституционализма при ведущей роли Основного Закона будет в полной мере реализовано при условии обеспечения верховенства права. Оно включает гарантированность прав и свобод человека и гражданина; обеспечение режима законности; юридическую определенность; справедливость, пропорциональность и равенство всех перед законом; утверждение единства и разделение государственной власти при исключении дискриминации и злоупотребления полномочиями кем бы то ни было; а также максимальный доступ к правосудию.

На достижение поставленной задачи направлены следующие предложения Конституционного Совета, часть которых вытекает из Стратегического плана развития Республики Казахстан до 2025 года.

1. Необходимо целенаправленно и системно формировать культ верховенства права и всеобщего законопослушания.

Конституционным Советом в рамках национального проекта "Рухани жаңғыру" принимаются меры по модернизации конституционной культуры граждан как составляющей части общественного сознания.

Конституционный Совет приступил к реализации возложенной на него миссии посредством более полного использования своего потенциала в иных организационных формах. Развернута работа по повышению уровня научного осмысления и понимания Конституции, глубокому разъяснению ее положений и норм.

С этой же целью издан Комментарий к Конституции Республики Казахстан с учетом внесенных в нее в прошлом году изменений и дополнений.

По инициативе Конституционного Совета проводится целенаправленная работа по воспитанию правовой культуры учащейся молодежи (конкурсы, деловые игры, встречи, дни открытых дверей, приглашение на заседания и другие).

Данная деятельность осуществляется для охвата нового поколения, которое в состоянии вобрать в себя закладываемые сегодня национальные правовые традиции демократического, светского, правового и социального государства, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы, а также осознать казахстанскую конституционную идентичность, выраженную в неизменных конституционных ценностях.

Определенные мероприятия направлены на повышение уровня конституционного правопонимания государственных служащих и сотрудников правоохранительных органов.

Учитывая масштабность поставленной задачи, правовой пропагандой и воспитанием конституционного патриотизма на системной постоянной основе должны заниматься все государственные органы.

2. Требуется формирование и внедрение на основе научно определенных индикаторов эффективной системы всеобъемлющего конституционного мониторинга, заключающегося в анализе на предмет реализации конституционных ценностей действующего права и правоприменительной практики (послания Конституционного Совета от 16 июня 2016 года и от 9 июня 2017 года). Актуальным является выработка перечня указанных индикаторов, а также действенного механизма изучения и оценки регулирующего воздействия законодательных и иных правовых актов на достижение целей социально-экономического и общественно-политического развития страны.

Наряду с деятельностью Конституционного Совета в данном направлении, мониторинг должен осуществляться всеми государственными органами, вырабатывающими политику в соответствующей области, осуществляющими применение и реализацию конституционных и законодательных норм.

3. В целях повышения уровня законотворческой работы предлагается следующее:

3.1. Апробация результатов научных исследований в практической деятельности по подготовке и принятию нормативных правовых актов; проведение научно-практического анализа позитивных и негативных тенденций развития законодательства; внедрение инструментов "искусственного интеллекта" в правотворческую деятельность; выработка ясных критериев обеспечения принципа соразмерности и пропорциональности правоограничений, содержащихся в нормативных правовых актах.

3.2. Эффективность правового регулирования можно обеспечить путем реализации "пакетного" принципа подготовки нормативных правовых актов, то есть одновременной разработки и последующего принятия комплекса (пакета) законов и иных правовых актов, регламентирующих конкретные общественные отношения.

Кроме того, целесообразно увеличение количества норм прямого действия, уменьшение количества отсылочных норм. В законодательную практику следует ввести принятие консолидированных законов. Они предусмотрены в Законе Республики Казахстан "О правовых актах".

3.3. Динамичные темпы развития общества и государства, углубляющиеся процессы глобализации и возникающие вызовы обусловливают необходимость своевременного, а порой и опережающего правового регулирования. В этом процессе очень важно не допускать отставания законодательства от реалий жизни и вовремя реагировать правовыми мерами, не дожидаясь наступления негативных последствий, связанных с пробелами в правовом пространстве. Одним из инструментов достижения данной цели является перспективное законодательное регулирование ранее не известных правовой системе институтов.

3.4. Конституционный Совет уже обращал внимание государственных органов на неоправданно частое внесение изменений и дополнений в действующие законы и иные нормативные правовые акты (послание от 12 июня 2013 года). Об этом сказано и в Стратегическом плане развития Республики Казахстан до 2025 года (Инициатива 4.1).

Состояние конституционной законности зависит от определенности правовых норм, наличия надлежащих условий, в том числе временных, для ознакомления и осознанного подчинения субъектов требованиям законодательства. Это особенно касается правовых актов, непосредственно регламентирующих повседневную деятельность населения и бизнеса. Правовая определенность обеспечивает эффективность правового регулирования общественных отношений и позволяет полноценно оценить пригодность выбранной правовой модели.

Неукоснительное соблюдение принципа правовой определенности способствует правовой безопасности и предсказуемости правового регулирования, повышает гарантии государственной защиты конституционных прав и свобод личности, служит важным инструментом поддержания доверия граждан к государственной власти и ее институтам.

4. Обеспечение верховенства Конституции требует принятия дополнительных законодательных мер, направленных на раскрытие ее созидательного потенциала.

4.1. В этом году Конституционным Советом рассмотрено представление Специализированного межрайонного суда по делам несовершеннолетних Карагандинской области о признании неконституционным пункта 5 статьи 47 Кодекса Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года "О браке (супружестве) и семье" (далее - Кодекс).

В своем нормативном постановлении от 10 апреля 2018 года № 3 Конституционный Совет разъяснил, что дифференциация права женщины на получение содержания от мужчины в период ее беременности, рождения ребенка и в последующее время в зависимости от наличия или отсутствия между ними брачных взаимоотношений связана с реализацией государством своих обязательств по защите института семьи, основанной на браке.

В то же время Конституционный Совет отметил, что в силу естественных законов природы в период беременности и в первые годы жизни детей невозможно рассматривать интересы ребенка в отрыве от его матери. В этот важный этап необходимо гарантировать адекватную защиту прав и законных интересов матери и ребенка, что предполагает установление эффективных правовых механизмов, посредством которых максимально обеспечивалось бы сохранение необходимого уровня жизнеобеспечения как ребенка, так и матери, заботящейся о нем.

Признавая конституционность пункта 5 статьи 47 Кодекса, Конституционный Совет указал на отдельные недостатки брачно-семейного законодательства. В нем не определено содержание предусмотренных в рассмотренной норме Кодекса понятий "дородовой период" и "послеродовой период" и их временные рамки.

Рассмотрение указанного представления суда породило и другие вопросы, связанные с защитой законных интересов незамужних женщин и находящихся на их иждивении детей-инвалидов.

В связи с тем Конституционный Совет рекомендовал Правительству Республики с целью более полного обеспечения прав и свобод матери и ребенка рассмотреть вопрос об инициировании поправок в Кодекс Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года "О браке (супружестве) и семье".

4.2. В соответствии с пунктом 2 статьи 17 Конституции никто не должен подвергаться пыткам, насилию, другому жестокому или унижающему человеческое достоинство обращению или наказанию.

В целях укрепления гарантий неприкосновенности достоинства человека, недопущения нарушений прав и свобод граждан следует усилить их защитные механизмы в соответствии с международными стандартами.

4.3. В нормативном постановлении Конституционного Совета от 18 апреля 2007 года № 4 и послании Конституционного Совета от 16 июня 2015 года "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан" было отмечено, что возможность рассмотрения уголовного дела судом с участием присяжных заседателей (пункт 2 статьи 75 Основного Закона) относится к числу закрепленных Конституцией процессуальных гарантий судебной защиты прав и свобод обвиняемого, механизм реализации которых устанавливается законом.

В Стратегическом плане развития Республики Казахстан до 2025 года предусмотрено дальнейшее развитие института суда присяжных (Инициатива 4.12).

В связи с этим представляется актуальным совершенствование организационных и процессуальных основ деятельности суда присяжных.

4.4. В нормативном постановлении Конституционного Совета от 27 февраля 2008 года № 2 сказано, что закон, ограничивающий конституционные права и свободы человека и гражданина, должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных критериях, позволяющих со всей определенностью отличать правомерное поведение от противоправного, исключая возможность произвольной интерпретации положений закона.

Необходимо продолжить работу по исключению в законодательных актах противоречащих друг другу положений, создающих условия для нарушения прав и свобод граждан.

Следует гармонизировать положения Гражданского кодекса Республики Казахстан, регулирующие вопросы дарения в отношении государственных служащих, с нормами Уголовного кодекса Республики, регламентирующими условия освобождения от уголовной ответственности за коррупционные правонарушения.

4.5. Из пункта 1 статьи 39 Конституции следует, что права и свободы человека могут быть ограничены только законами (нормативные постановления Конституционного Совета от 4 апреля 2002 года № 2, от 27 февраля 2008 года № 2, послание Конституционного Совета от 27 июня 2005 года и другие). Однако на практике некоторые законы содержат лишь упоминание об указанных ограничениях, механизм же их применения, сопровождающийся серьезными мерами правоограничительного характера, регламентируется подзаконными нормативными правовыми актами, что недопустимо.

Так, согласно Кодексу Республики Казахстан об административных правонарушениях, по делам об административных правонарушениях, находящимся в производстве, привод как мера обеспечения производства по делу производится в порядке, установленном соответственно Агентством Республики Казахстан по делам государственной службы и противодействию коррупции, министерствами внутренних дел и финансов (часть вторая статьи 790).

Во исполнение данного положения Кодекса указанными государственными органами приняты ведомственные нормативные правовые акты, которые устанавливают время осуществления привода, перечень лиц, не подлежащих данной мере, обстоятельства признания причин неявки лица уважительными и другие.

В Законе Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей" предусмотрено применение такой меры государственного принуждения, как привод. Он применяется к лицам, уклоняющимся от явки к судебному исполнителю, на основании постановления, санкционированного судом.

Вместе с тем в данном законодательном акте не определен порядок применения привода.

В уголовном же судопроизводстве порядок применения привода как меры процессуального принуждения установлен Уголовно-процессуальным кодексом Республики Казахстан (статья 157).

Конституционный Совет полагает, что указанные меры государственного принуждения имеют общую правовую природу и затрагивают существо ряда прав человека (на личную свободу, свободное передвижение и выбор местожительства и другие). Поэтому порядок их применения должен устанавливаться законом.

4.6. В стране последовательно проводится гуманизация уголовной политики, в рамках которой отдельные уголовные правонарушения, не представляющие большой общественной опасности, переводятся в разряд административных правонарушений. В свою очередь с введением новой классификации уголовно наказуемых деяний, в частности, категории уголовный проступок, к числу последних отнесены некоторые административные правонарушения.

В этом переходном процессе необходимо урегулировать вопросы обратной силы нового закона, с учетом того, что в указанных случаях происходит только замена одного вида публично-правовой ответственности на другой. Они преследуют общие цели, взаимодополняют друг друга и призваны защищать права и свободы человека, общественный порядок и другие ценности.

4.7. Требует детального изучения вопрос об общеправовых последствиях судимости и прекращения уголовного преследования по так называемым нереабилитирующим основаниям.

Основой взаимоотношений государства и личности в сфере установления и реализации уголовной ответственности является безусловное соблюдение как законодателем, так и правоприменителем конституционно-правового статуса человека и гражданина, привлеченного к уголовной ответственности и подвергнутого наказанию (нормативные постановления Конституционного Совета от 21 декабря 2001 года № 18/2, от 13 июля 2006 года № 4, от 27 февраля 2008 года № 2 и другие).

5. Конституционный Совет обращает внимание уполномоченных органов на необходимость своевременного и полного исполнения его итоговых решений. Ненадлежащее исполнение его решений, в которых указывалось на недостатки в правовом регулировании отдельных институтов, затрагивающих конституционные права и свободы человека и гражданина, влечет сохранение в системе действующего права правовых пробелов, коллизий, правовой неопределенности, что, в конечном счете, неизбежно приводит к нарушению режима конституционной законности.

В нормативном постановлении Конституционного Совета от 13 декабря 2001 года № 19/2 указано, что сила правовых позиций, изложенных в нормативных постановлениях Конституционного Совета, не может быть преодолена повторным принятием норм, признанных Советом неконституционными.

Тем не менее, как показывает анализ, в некоторых действующих законодательных актах содержатся нормы, аналогичные или схожие с теми, которые ранее признавались не соответствующими Конституции, а в принятых вновь правовых нормах нередко присутствуют те же недостатки, которые были выявлены Конституционным Советом.

5.1. Конституционный Совет в своем нормативном постановлении от 27 февраля 2008 года № 2, признавая возможность криминализации актов членовредительства в строго определенных Конституцией и законами случаях, разъяснил, что совершение таких действий может являться формой выражения мнения (протеста) и рассматриваться как способ защиты своих прав лицами, лишенными свободы.

Поэтому в уголовном законодательстве целесообразно уточнить цели совершения актов членовредительства и раскрыть содержание понятия "учреждение, обеспечивающее изоляцию от общества", что позволит однозначно выделить признаки состава преступления и не допускать широкого толкования в правоприменительной практике.

5.2. В своем послании от 19 июня 2014 года Конституционный Совет рекомендовал уточнить предмет правового регулирования Закона Республики Казахстан "Об административных процедурах". В настоящее время Министерством юстиции в рамках Плана законопроектных работ Правительства Республики Казахстан на 2018 год разрабатывается проект Административного процедурно-процессуального кодекса.

5.3. Конституционное положение "без санкции суда лицо может быть подвергнуто задержанию на срок не более семидесяти двух часов" означает, что не позднее указанного времени в отношении задержанного должно быть принято решение суда о применении ареста и содержания под стражей, а также иных мер, предусмотренных законом, либо задержанный подлежит освобождению (нормативное постановление Конституционного Совета от 13 апреля 2012 года № 2).

Следует обеспечить надлежащую реализацию данного конституционного правила в законодательных актах, регулирующих вопросы ограничения права на личную свободу в соответствующих видах производства, в частности, по выдворению за пределы страны.

5.4. В нормативном постановлении Конституционного Совета от 14 декабря 2016 года № 1 "О проверке конституционности подпункта 3) пункта 7 Правил оформления документов на выезд за пределы Республики Казахстан на постоянное место жительства, утвержденных постановлением Правительства Республики Казахстан от 28 марта 2012 года № 361, по представлению Темиртауского городского суда Карагандинской области" Правительству было рекомендовано привести данные Правила в соответствие с правовыми позициями Конституционного Совета, а также рассмотреть вопрос об инициировании поправок в законодательные акты, регулирующие общественные отношения в сфере миграции населения, с целью более полного обеспечения прав и свобод человека и гражданина.

Постановлением Правительства от 29 сентября 2017 года № 610 внесены изменения в указанные Правила.

По мнению Конституционного Совета, вопрос о дальнейшем совершенствовании законодательных актов, регламентирующих порядок выезда граждан за пределы Республики Казахстан на постоянное место жительства, сохраняет свою актуальность.

6. Конституционным Советом неоднократно указывалось, что "необходимо решить вопрос о наделении правом обращения в Конституционный Совет отдельного судьи, а не только председателя суда" (послания от 24 марта 2001 года, от 27 июня 2002 года и другие).

Конституционным законом от 15 июня 2017 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан" из пункта 3 статьи 22 Конституционного закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года "О Конституционном Совете Республики Казахстан" исключено требование о необходимости подписания представления суда в Конституционный Совет председателем соответствующего суда. Теперь обращение должно быть подписано надлежащим субъектом.

Принятые меры следует рассматривать как усиление независимости судей, тенденцию которого следует продолжить.

Конституционный Совет считает необходимым дальнейшее совершенствование правовой регламентации последующего конституционного контроля посредством формализации и уточнения механизма оповещения судов о принятии к конституционному производству обращений других судов.

7. Эффективность правотворчества и правоприменения все более зависит от правильного толкования законов с позиции требований конституционных ценностей и принципов. Его результаты условно называют "конституционно-правовым смыслом" законов. Конституционный Совет в нескольких решениях уже применял данный подход. Данная практика подлежит расширению.

8. Углубление интеграционных процессов в рамках Евразийского экономического союза неизбежно ставит вопрос о максимальной унификации национальных законодательств государств-участников.

С расширением пределов действия актов союза актуализируются вопросы соотношения национального и наднационального законодательства.

В этом процессе важно обеспечить безусловное соблюдение верховенства Конституции, максимальную синхронизацию отечественного и интеграционного правового регулирования.

Новая редакция пункта 3 статьи 4 Основного Закона определяет, что международные договоры, ратифицированные республикой, имеют приоритет перед ее законами. Порядок и условия действия на территории Республики Казахстан международных договоров, участником которых является Казахстан, определяются законодательством Республики.

Конституционный Совет разделяет позицию Министерства иностранных дел о необходимости подкрепления дополненной конституционной нормы в законодательстве о международных договорах республики.

Обновленная Конституция является драйвером дальнейшей поступательной эволюции Казахстана по восходящей. Основной Закон как система конституционных координат, в рамках которых принимается законодательство, развивается общество и работают государственные органы, на нынешнем этапе отвечает интересам развития страны и содержит достаточный потенциал для обеспечения устойчивости проводимого курса.

Конституционный Совет считает, что конституционная модернизация Казахстана требует максимальной концентрации усилий всего государственного аппарата, общества и каждого казахстанца во имя общего дела - процветания страны и ее вхождения в число 30 самых развитых государств мира. Это необходимо сделать для нынешнего и будущих поколений, достижения высоких целей, заложенных в Преамбуле Основного Закона.

Конституционный Совет
Республики Казахстан

(2018 жылғы 15 маусымда Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында жария етілді)

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 6) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Парламентіне "Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" Жолдауын ұсынады.

I.

Өткен жылғы Жолдау жарияланғаннан бергі бір жыл ішінде елімізді қоғамдық-саяси жаңғырту бойынша ауқымды іс-шаралар атқарылып, конституциялық құндылықтарды одан әрі байытуға және Қазақстан Республикасы Конституциясының тиімділігін арттыруға ықпалын тигізген айтулы оқиғалар орын алды.

Бұл уақыт Қазақстанның мемлекеттілігі және оның дамуы үшін Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 10 наурыздағы "Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңы арқылы жүргізілген конституциялық реформаны іске асыруды жалғастырумен есте қалды.

Содан бастап еліміз жаңа конституциялық шынайылық жағдайында өмір сүріп келеді. Үшінші жаңғыру және ғаламдық бәсекеге қабілеттілікте еліміздің берік ұстанымын қамтамасыз ету шеңберінде Қазақстанның сапалы өсіп өркендеуі үшін саяси-құқықтық алғышарттар жасалды.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері" атты Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның жаңа әлемде жетістікке жету жолын табуы және бейімделуі үшін бірінші кезекте қолға алынуы тиіс істердің кешені айқындалған. Жолдаудың көптеген идеялары аталған конституциялық реформаның ережелерімен сәйкес келеді және оларды әрі қарай жүзеге асыру бір-бірін өзара толықтыра түседі. Жолдауда азаматтардың конституциялық құқықтарына кепілдікті нығайту, құқық үстемдігін қамтамасыз ету, құқық қорғау қызметін ізгілендіру жұмыстарын жалғастыру қажеттігі туралы айтылған.

Мемлекет басшысы Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарын бекітті. Оның тұғырын "Қазақстан-2050" Стратегиясын іске асырудың жүйелі жеті реформасы мен жеті басым саясатының үйлесімі құрайды.

Елбасы 2018 жылғы 5 наурызда Парламент Палаталарының бірлескен отырысында жариялаған "Президенттің бес әлеуметтік бастамасы" атты халыққа Үндеуі Қазақстан Республикасының әлеуметтік сипатын пәрменді түрде байыта түсті.

Қазақстан Республикасы 2017-2018 жылдары Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі, ал 2018 жылдың қаңтар айында оған төрағалық етті.

Қазақстанның әлемдік аренадағы жетістіктері еліміздің халықаралық беделінің және Республика Конституциясында бекітілген бейбітшіл сыртқы саясатының көрінісі.

Конституциялық новеллаларды өмірге енгізу үдерісі үш бағытта тоғыстырылды. Бұл заңдарды және басқа да құқықтық актілерді қабылдау, яғни жаңартылған Конституцияға қолданыстағы заңнаманы сәйкестендіру; жаңа құқық қолдану практикасын қалыптастыру; қоғамдық сананы, соның ішінде азаматтар мен мемлекеттік қызметкерлердің құқықтық мәдениетін, жаңғырту.

Конституциялық реформаны іске асыру барысында Республика Президенті бірқатар Жарлықтарды түзетті, Парламент конституциялық және ағымдағы заңдарға өзгерістер мен толықтырулар енгізді, Конституциялық Кеңес бұрын қабылданған кейбір нормативтік қаулыларының заңды күшін толық немесе ішінара жойды.

Осылайша конституциялық реформа тек Негізгі Заңның мәтінімен ғана шектелмей, бүгінде ол заңнамадағы, оның заңға тәуелді реттеу деңгейін қоса, елеулі өзгерістермен қуатталып отыр.

Құқық шығармашылық практикасында Конституцияда бекітілген маңызды қағидаттар мен мақсаттарға қол жеткізу тұрғысынан салалық нормалардың тиімділігін бағалау туралы ұстаным жыл сайын күшейтіліп келеді.

Елімізде конституциялық заңдылық режимін нығайтуға қызмет ететін Конституциялық Кеңестің халықаралық байланыстары көпвекторлы сыртқы саясат шеңберінде дамып келеді. Қазақстанның Конституциялық Кеңесінің Төрағасы 112 елдің конституциялық әділет органдары мүше Конституциялық сот төрелігі бойынша дүниежүзілік конференция Бюросының құрамына кірді. Сондай-ақ 2018 жылы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Төрағасы Жаңа демократия елдері конституциялық бақылау органдары конференциясының төрағасы болып сайланды.

Конституциялық Кеңес 2019-2021 жылдары Азия елдерінің конституциялық соттары мен баламалы институттары қауымдастығына төрағалық ететін болады.

II.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес Конституциялық Кеңестің басты тағайыны – Қазақстанда Негізгі Заңның жоғары тұруы принципін орнықтыру.

Осы уақытқа дейін Қазақстанда Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерін орындауға бағытталған бірқатар заңнамалық және өзге де актілер қабылданды.

"Мемлекет мұқтажы", "ерекше жағдайлар", "құны тең бағамен өтелген кезде" деген ұғымдардың мазмұнын заңда ашып көрсету мақсатында (Конституциялық Кеңестің 2000 жылғы 20 желтоқсандағы № 21/2 нормативтік қаулысы, 2013 жылғы 12 маусымдағы Жолдауы және басқалар) Әділет министрлігі меншік құқығын қорғауды күшейтуге қатысты заңнамаға ревизия жүргізді. Оның қорытындысы бойынша "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне меншік құқығын қорғауды күшейту және төрелік мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң жобасы әзірленді.

Конституциялық Кеңестің қорында құқық қорғау жүйесінің мәселелеріне қатысты бірқатар құқықтық ұстанымдар мен ұсыныстар бар.

Олар "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметінің процестік негіздерін жаңғырту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының 2017 жылғы 21 желтоқсандағы Заңында ескерілген.

Тұтастай алғанда, түзетулер қылмыстық процесте азаматтарды қорғау деңгейін арттыруға және оның репрессивтілігін төмендетуге; ең алдымен адвокаттардың процестік мүмкіндіктерін кеңейту есебінен қылмыстық процестің жарыспалылығын арттыруға; қылмыстық істерді тергеу рәсімдерін оңтайландыруға және қылмыстық процестің үнемділігін қамтамасыз етуге; сотқа дейінгі сатыда сот бақылауын одан әрі күшейтуге; сотқа дейінгі тергеу органдары, прокуратура және сот арасындағы өкілеттіктердің қосарлануын болдырмауға және оларды нақты бөлуге бағытталған.

Қылмыстардан жәбірленген азаматтардың мүліктік зиянын өтеуге мемлекеттің қаржылық қатысуының қажеттігі туралы Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдарын іске асыру үшін (2005 жылғы 27 маусымдағы және 2006 жылғы 20 маусымдағы жолдаулары) Мемлекет басшысы ағымдағы жылдың басында "Жәбірленушілерге өтемақы қоры туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жәбірленушілерге өтемақы қоры мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы заңдарына қол қойды.

Конституциялық Кеңестің 2001 жылғы 7 мамырдағы № 6/2 нормативтік қаулысын орындау мақсатында "Байқоңыр" кешенінің аумағында Қазақстан Республикасы азаматтарын әкімшілік жауапкершілікке тарту тәртібін өзгерту бойынша шаралар қабылдануда.

Ішкі істер министрлігінің мемлекеттік органдармен бірлесіп жұмыс жасау барысында "Байқоңыр" кешенінің аумағында құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуде юрисдикциялар белгілеу және құқық қорғау органдарының өзара іс-қимылдары туралы Қазақстан мен Ресей арасындағы үкіметаралық келісімнің жаңа жобасын әзірлеудің орындылығы жайлы ұстаным қалыптастырылды.

Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдары мен ұсыныстарын орындау жұмысы жалғасуда.

III.

Қазақстан Республикасы Конституциясының ережелері мен нормаларын өмірге енгізу, конституциялық заңдылықты орнықтыру адам құқықтары саласында жалпыға танылған принциптер мен стандарттарды сақтай отырып, заңдарды және өзге де құқықтық актілерді Негізгі Заңға қатаң сәйкестікте қабылдау, сонымен қоса, конституциялық мәдениет деңгейін көтеру қажеттігін білдіреді.

Цифрлық дамудың жоғары қарқыны, мемлекетті басқару жүйесін жаңғырту, жаһандану, экономикада, саясатта, идеологияда, әлеуметтік салада трансформацияға әкеп соғатын қазіргі заманғы сын-қатерлер және басқа да факторлар құқық үстемдігін орнықтыруға мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің күш-жігерін барынша шоғырландыруын талап етеді.

Конституциялық Кеңестің пайымдауынша, Негізгі Заңның жетекшілігімен конституционализмді нығайту құқық үстемдігін қамтамасыз еткен жағдайда ғана толыққанды іске асырылатын болады. Ол адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілділігін; заңдылық режимінің қамтамасыз етілуін; құқықтық айқындылықты; әділдікті, тепе-теңдікті және заң алдында жұрттың бәрінің теңдігін; кемсітушілікті, кімнің болсын өкілеттігін теріс пайдалануын болдырмау арқылы мемлекеттік биліктің біртұтастығын және бөлінетіндігін бекітуді; сондай-ақ сот төрелігіне барынша қол жеткізуді қамтиды.

Конституциялық Кеңестің төмендегі ұсыныстары қойылған міндеттерді шешуге бағытталған, олардың бір бөлігі Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарынан келіп шығады.

1. Құқық үстемдігін құрметтеуді және жаппай заңға мойынұсынушылықты мақсатты және жүйелі түрде қалыптастыру қажет.

Конституциялық Кеңес "Рухани жаңғыру" ұлттық жобасы шеңберінде қоғамдық сананың құрамдас бөлігі ретінде азаматтардың конституциялық мәдениетін жаңғырту бойынша шаралар қабылдауда.

Конституциялық Кеңес өзінің әлеуетін басқа ұйымдастырушылық нысандарда барынша толық пайдалану арқылы өзіне жүктелген миссияны іске асыруға кірісіп кетті. Конституцияны түсіну және ғылыми ұғыну деңгейін арттыру, оның ережелері мен нормаларын терең түсіндіру бойынша жұмыстар қарқын алды.

Осы мақсатта өткен жылы енгізілген өзгерістер мен толықтырулар ескерілген Қазақстан Республикасының Конституциясына түсіндірме шығарылды.

Конституциялық Кеңестің бастамасымен оқушы жастарды құқықтық мәдениетке тәрбиелеу бойынша мақсатты жұмыстар жүргізіліп келеді (конкурстар, іскерлік ойындар, кездесулер, ашық есік күндері, отырыстарға шақыру және басқалар).

Бұл қызмет бүгінде ең қымбат қазынасы адам және оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын, демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің қалыптастырылып жатқан ұлттық құқықтық дәстүрлерін өздеріне сіңіре алатын, сондай-ақ өзгермейтін конституциялық құндылықтар арқылы көрініс тапқан қазақстандық конституциялық бірегейлікті сезінетін жаңа буынды тәрбиелеу мақсатында жүргізіледі.

Белгілі бір іс-шаралар мемлекеттік қызметшілер мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің конституциялық құқықты түсіну деңгейін арттыруға бағытталған.

Қойылған міндеттің ауқымдылығын ескере отырып, құқықты насихаттау және конституциялық патриотизмге тәрбиелеумен жүйелі тұрақты түрде барлық мемлекеттік органдар айналысуы тиіс.

2. Ғылыми айқындалған индикаторлар негізінде қолданыстағы құқықты және құқық қолдану практикасын конституциялық құндылықтардың жүзеге асырылуы тұрғысынан талдап қорытатын жаппай конституциялық мониторингтің тиімді жүйесін қалыптастыру және енгізу керек (Конституциялық Кеңестің 2016 жылғы 16 маусымдағы және 2017 жылғы 9 маусымдағы жолдаулары). Аталған индикаторлардың тізбесін, сондай-ақ, еліміздің әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси дамуының мақсаттарына қол жеткізуде заңнамалық және өзге де құқықтық актілердің реттеуші ықпалын зерделеу мен бағалау тетігін әзірлеу өзекті болып табылады.

Осы бағыттағы Конституциялық Кеңес қызметімен қатар, мониторингпен тиісті саладағы саясатты әзірлейтін, конституциялық және заңнамалық нормаларды қолдануды және іске асыруды жүзеге асыратын барлық мемлекеттік органдар айналысуы тиіс.

3. Заң шығармашылық жұмысының деңгейін арттыру мақсатында мыналар ұсынылады:

3.1. Нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау бойынша практикалық қызметте ғылыми зерттеулер нәтижелерін апробациялау; заңнаманы дамытудың жағымды және жағымсыз үрдістеріне ғылыми-практикалық талдау жүргізу; құқық шығармашылық қызметіне "жасанды интеллект" құралдарын енгізу; нормативтік құқықтық актілерде мазмұндалған құқықтық шектеулердің мөлшерлестігі мен тепе-теңдігі принципін қамтамасыз етудің нақты өлшемдерін әзірлеу.

3.2. Құқықтық реттеудің тиімділігін нормативтік құқықтық актілерді әзірлеудің "пакеттік" қағидатын іске асыру жолымен, яғни нақты қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар мен өзге де құқықтық актілердің кешенін (пакетін) бір мезгілде әзірлеу және қабылдау арқылы, қамтамасыз етуге болады.

Бұдан басқа, тікелей қолданылатын нормалардың санын көбейту, сілтемелік нормалар санын азайту орынды болады. Заңнамалық практикаға шоғырландырылған заңдарды қабылдауды енгізу керек. Олар "Құқықтық актілер туралы" Қазақстан Республикасының Заңында көзделген.

3.3. Қоғам мен мемлекет дамуының серпінді қарқыны, жаһандану процестерінің тереңдеуі және осыдан туындайтын сын-қатерлер дер кезінде, ал кейде озыңқы құқықтық реттеу қажеттігін негіздейді. Осы процесте заңнаманың шынайы өмірден қалып қоймауына жол бермеудің және құқықтық кеңістіктегі кемістіктермен байланысты жағымсыз салдардың туындауын күтпестен, құқықтық шараларға уақтылы ден қоюдың маңызы зор. Аталған мақсатқа қол жеткізу құралдарының бірі құқықтық жүйеде бұрын белгісіз институттарды перспективті заңнамалық реттеу болып табылады.

3.4. Конституциялық Кеңес қолданыстағы заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге өзгерістер мен толықтырулардың негізсіз жиі енгізілетініне мемлекеттік органдардың назарын бұрын да аударған болатын (2013 жылғы 12 маусымдағы Жолдауы). Бұл туралы Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында да айтылған (4.1-бастама).

Конституциялық заңдылықтың жай-күйі құқықтық нормалардың айқындылығына, субъектілердің заңнама талаптарымен танысуы және саналы түрде бағынуы үшін, уақыт аралығын қоса алғанда, тиісті жағдайлардың болуына байланысты. Бұл, әсіресе тұрғындардың және бизнестің күнделікті қызметін тікелей регламенттейтін құқықтық актілерге қатысты.

Құқықтық айқындылық қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудің тиімділігін қамтамасыз етеді және таңдалған құқықтық үлгінің жарамдылығын толыққанды бағалауға мүмкіндік береді. Құқықтық айқындылық қағидатын бұлжытпай орындау құқықтық қауіпсіздікке және құқықтық реттеудің болжамдылығына ықпал етеді, жеке тұлғаның конституциялық құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік қорғаудың кепілдерін арттырады, азаматтардың мемлекеттік билікке және оның институттарына сенімін қолдаудың маңызды құралы қызметін атқарады.

4. Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ету оның жасампаз әлеуетін ашуға бағытталған қосымша заңнамалық шаралар қабылдауды талап етеді.

4.1. Үстіміздегі жылы Конституциялық Кеңес Қарағанды облысының Кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 47-бабының 5-тармағын конституциялық емес деп тану туралы ұсынысын қарады.

Конституциялық Кеңес өзінің 2018 жылғы 10 сәуірдегі № 3 нормативтік қаулысы әйелдің жүктілігі, босану кезіндегі және одан кейінгі уақытта өзін күтіп-бағуға баланың әкесінен қаражат алу құқығын, олардың арасында некелік қарым-қатынастардың болуына немесе болмауына қарай жіктеу мемлекеттің некеге негізделген отбасы институтын қорғау бойынша өз міндеттемелерін іске асыруына байланысты деп түсінік берді.

Сонымен бірге Конституциялық Кеңес табиғи жаратылыстану заңдарына байланысты жүктілік кезеңінде және бала өмірінің алғашқы жылдарында баланың мүддесін оның анасынан бөліп қарау мүмкін емес деп атап өтті. Осы маңызды кезеңде ананың және баланың құқықтары мен заңды мүдделерін барабар қорғауға кепілдік беру қажет. Ол баланың және оның қамқоры болып отырған анасының да тыныс-тіршілігін қажетті деңгейде барынша сақтауды қамтамасыз ететін тиімді құқықтық тетіктерді белгілеуді білдіреді.

Конституциялық Кеңес Кодекстің 47-бабы 5-тармағын конституциялық деп тани отырып, неке-отбасы заңнамасының жекелеген кемшіліктерін көрсетті. Онда Кодекстің қаралған нормасындағы "босанғанға дейінгі кезең" және "босанғаннан кейінгі кезең" деген ұғымдардың мазмұны және олардың уақыт шектері анық талмаған.

Соттың аталған ұсынысын қарау барысында некеге тұр маған әйелдердің және олардың асырауындағы мүгедек-балалардың заңды мүдделерін қорғауға байланысты басқа да сұрақтар туындады.

Осыған байланысты, Конституциялық Кеңес Республика Үкіметіне ана мен баланың құқықтарын және бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз ету мақсатында "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Кодексіне түзетулер енгізуге бастамашылық жасау туралы мәселені қарауға ұсыным берді.

4.2. Конституцияның 17-бабының 2-тармағына сәйкес ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайды.

Адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық кепілдерін нығайту, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуын болдырмау мақсатында оларды қорғау тетіктерін халықаралық стандарттарға сай күшейту керек.

4.3. Конституциялық Кеңестің 2007 жылғы 18 сәуірдегі № 4 нормативтік қаулысында және "Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай күйі туралы" 2015 жылғы 16 маусымдағы Жолдауында қылмыстық істі сот алқабилерінің қатысуымен (Негізгі Заңның 75-бабының 2-тармағы) қарау мүмкіншілігі айыпталушының құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуының Конституцияда баянды етілген процессуалдық кепілдіктері қатарына жатады, оларды жүзеге асыру тетіктері заңмен белгіленеді, деп айтылған.

Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында алқабилер соты институтын одан әрі дамыту көзделген (4.12-бастама).

Осыған байланысты, алқабилер соты қызметінің ұйымдастырушылық және процестік негіздерін жетілдіру маңызды болады.

4.4. Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 нормативтік қаулысында адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостан дық тарын шектейтін заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл және әкеп соқтыратын салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалып және заң ережелерін өзінше пайымдау мүмкіндігін жоққа шығара отырып, заңға сай мінез-құлықты заңға сай еместен мейлінше айқындықпен ажыратуға мүмкіндік беретін түсінікті өлшемдерге негізделуі керек деп айтылған.

Заңнамалық актілердегі азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзуға жол беретін бір-біріне қарама-қайшылықтарды жою жұмысын жалғастыру қажет.

Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің мемлекеттік қызметшілерге сый тарту мәселелерін реттейтін ережелерін Республика Қылмыстық кодексінің сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық жауаптылықтан босату жағдайларын регламенттейтін нормаларымен үйлестірген жөн.

4.5. Конституцияның 39-бабының 1-тармағына сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары тек заңмен шектелуі мүмкін (Конституциялық Кеңестің 2002 жылғы 4 сәуірдегі № 2, 2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 нормативтік қаулылары, 2005 жылғы 27 маусымдағы Жолдауы және басқалар). Алайда іс жүзінде кейбір заңдар көзделген шектеулерді атап өтеді, ал қатаң құқық шектеу сипатқа ие шаралармен ұштасатын оларды қолдану тетіктері заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілермен регламенттеледі. Бұған жол берілмеуі тиіс.

Мәселен, Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне сәйкес қарауында жатқан әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша күштеп әкелу іс жүргізуді қамтамасыз ету шарасы ретінде Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі, Iшкi iстер және Қаржы министрлiктерi белгiлеген тәртiппен жүргізіледі (790-баптың екінші бөлігі).

Кодекстің осы ережелерін орындау үшін аталған мемлекеттік органдар күштеп әкелу уақытын, бұл шара қолдануға жатпайтын тұлғалар тізімін, келмеудің себептерін дәлелді деп тану мән-жайларын және тағы басқаны белгілейтін ведомстволық нормативтік құқықтық актілер қабылдаған.

"Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы" Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 2 сәуірдегі Заңында күштеп әкелуді мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде қолдану көзделген. Ол сот санкциялаған қаулы негізінде сот орындаушысына келуден жалтарып жүрген адамға қолданылады.

Дегенмен, осы заңнамалық актіде күштеп әкелуді қолдану тәртібі айқындалмаған.

Қылмыстық сот ісін жүргізуде процестік мәжбүрлеу шарасы ретінде күштеп әкелуді қолдану тәртібі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексімен белгіленген (157-бап).

Конституциялық Кеңес аталған мемлекеттік мәжбүрлеу шараларының құқықтық болмысы ортақ және олар бірқатар адам құқықтарының (жеке басының бостандығына, еркін жүріп-тұруға және тұрғылықты мекенді өз қалауынша таңдап алуға және тағы басқа) мәнін қозғайды, деп санайды. Сондықтан оларды қолдану тәртібі заңмен бекітілуі тиіс.

4.6. Елімізде қылмыстық саясатты ізгілендіру кезең-кезеңмен жүргізіліп келеді. Оның шеңберінде елеулі қоғамдық қауіп төндірмейтін жекелеген қылмыстық құқық бұзу шылықтар әкімшілік құқық бұзушылықтардың қатарына қосылуда. Өз кезегінде, қылмыстық жазаланатын әрекеттердің жаңа жіктемесін, атап айтқанда, қылмыстық теріс қылық санатын, енгізуге байланысты соңғылардың қатарына кейбір әкімшілік құқық бұзушылықтар жатқызылды.

Бұл өтпелі процесте жария-құқықтық жауапкершіліктің бір түрінің басқасына ауыстырылатынын ғана ескере отырып, жаңа заңның кері күші мәселесін реттеп алу қажет. Олар ортақ мақсатты көздейді, бір-бірін өзара толықтырып отырады және адамның құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық тәртіпті және басқа да құндылықтарды қорғауға бағытталған.

4.7. Соттылықтың және ақталмайтын негіздер бойынша қылмыстық қудалауды тоқтатудың жалпықұқықтық салдары туралы мәселе егжей-тегжейлі зерттеуді қажет етеді.

Заң шығарушының да, құқық қолданушының да қылмыстық жауаптылыққа тартылып, жазаға кесілген адамның және азаматтың конституциялық-құқықтық мәртебесін бұлжытпай сақтауы мемлекет пен тұлғаның қылмыстық жауаптылықты белгілеу және жүзеге асыру саласындағы өзара қарым-қатынасының негізі болып табылады (Конституциялық Кеңестің 2001 жылғы 21 желтоқсандағы № 18/2, 2006 жылғы 13 шілдедегі № 4, 2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 нормативтік қаулылары және басқалар).

5. Конституциялық Кеңес өзінің қорытынды шешімдерін дер кезінде және толық орындауы қажеттігіне уәкілетті органдардың назарын аударады. Адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қозғайтын жекелеген институттарды құқықтық реттеудегі кемшіліктері көрсетілген оның шешімдерін тиісінше орындамау қолданыстағы құқық жүйесінде құқықтық олқылықтардың, қайшылықтардың, құқықтық түсінбестіктердің сақталып қалуына апарып соғады. Бұл жайт конституциялық заңдылық режимінің бұзылуына әкеледі.

Конституциялық Кеңестің 2001 жылғы 13 желтоқсандағы № 19/2 нормативтік қаулысында Конституциялық Кеңестің қаулыларында баяндалған құқықтық позициялардың күшi, Кеңес конституциялық емес деп тапқан заңдық нормаларды қайта қабылдау арқылы еңсерiлмейдi деп көрсетілген.

Дегенмен, талдау көрсеткендей, кейбір қолданыстағы заңнамалық актілерде бұрын Конституцияға сәйкес емес деп танылғандар сияқты немесе оларға ұқсас нормалар мазмұндалған, ал жаңадан қабылданған құқықтық нормаларда Конституциялық Кеңес бұрын анықтаған кемшіліктер кездесіп тұрады.

5.1. Конституциялық Кеңес өзінің 2008 жылғы 27 ақпандағы № 2 нормативтік қаулысында дене мүшелерін зақымдаудың Конституцияда және заңдарда көрсетілген жағдайларда ғана қылмыс деп танылуына жол бере отырып, мұндай әрекеттердің пікір (қарсылық) білдірудің нысаны және бас бостандығынан айырылған адамдардың өз құқықтарын қорғауының тәсілі ретінде қарастырылуы мүмкін екендігін түсіндірді.

Сондықтан қылмыстық заңнамада дене мүшелерін зақымдау актілерін жасаудың мақсаттарын нақтылау және "қоғамнан оқшаулауды қамтамасыз ету мекемесі" ұғымының мазмұнын ашу орынды болар еді. Ол қылмыс құрамының белгілерін бір мағынада анықтауға қол жеткізеді және құқық қолдану практикасында кең ұғынуға жол бермейді.

5.2. Конституциялық Кеңес өзінің 2014 жылғы 19 маусымдағы Жолдауында "Әкімшілік рәсімдер туралы" Заңының құқықтық реттеу нысанасын нақтылауға ұсыныс берді. Қазіргі таңда Әділет министрлігі Қазақстан Республикасы Үкіметі заң жобалау жұмыстарының 2018 жылға арналған жоспары шеңберінде Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі жобасын әзірлеуде.

5.3. "Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады" деген конституциялық ереже, осы көрсетілген уақыттан кешіктірмей соттың ұсталған адамға қатысты тұтқындау және қамауда ұстау, сондай-ақ заңмен көзделген өзге де шараларды қолдану туралы шешімі қабылдануы қажет немесе ұсталған адам босатылуға тиіс дегенді білдіреді (Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысы).

Бұл конституциялық ереженің іс жүргізудің кез келген түрлерінде, соның ішінде елден тыс шығарып жіберу бойынша, әркімнің жеке басының бостандығына құқығын шектеу мәселелерін реттейтін заңнамалық актілерде тиісті жүзеге асуын қамтамасыз ету керек.

5.4. Конституциялық Кеңестің "Қарағанды облысы Теміртау қалалық сотының ұсынысы бойынша, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 28 наурыздағы № 361 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының шегінен тыс тұрақты тұрғылықты жерге кетуге арналған құжаттарды ресімдеу қағидаларының 7-тармағы 3) тармақшасының конституциялылығын тексеру туралы" 2016 жылғы 14 желтоқсандағы № 1 нормативтік қаулысында Үкіметке аталған Қағидаларды Конституциялық Кеңестің құқықтық ұстанымдарына сәйкестендіру, сондай-ақ адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын неғұрлым толық қамтамасыз ету мақсатында халықтың көші-қон саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін заңнамалық актілерге түзетулер енгізілуіне бастама жасау туралы мәселені қарауға ұсыным берілді.

Үкіметтің 2017 жылғы 29 қыркүйектегі № 610 қаулысымен аталған Қағидаларға өзгерістер енгізілді.

Конституциялық Кеңестің пайымдауынша, азаматтардың Қазақстан Республикасының шегінен тыс тұрақты тұрғылықты жерге кету тәртібін реттейтін заңнамалық актілерді одан әрі жетілдіру мәселесі өзектілігін сақтайды.

6. Конституциялық Кеңес өзіне жүгіну құқығын сот төрағасына ғана емес, жекелеген судьяларға да беру туралы мәселені шешу қажеттігі жайлы бірнеше мәрте көрсетіп кеткен (2001 жылғы 24 наурыздағы және 2002 жылғы 27 маусымдағы жолдаулар және басқалар).

"Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2017 жылғы 15 маусымдағы Конституциялық заңымен "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы Конституциялық заңы 22-бабының 3-тармағынан Конституциялық Кеңеске сот ұсынысына сот төрағасының қол қою қажеттігі туралы талап алынып тасталды. Енді өтінішке тиісті субъект қол қоюы қажет.

Қабылданған шараларды судьялардың тәуелсіздігін күшейту деп қарастырған жөн, бұл үрдісті жалғастыру керек.

Конституциялық Кеңес соттардың өтініштерін конституциялық іс жүргізуге қабылданғаны туралы өзге де соттарды хабардар ету тетігін формальдау және нақтылау арқылы кейінгі конституциялық бақылауға қолжеткізуді құқықтық регламенттеуді одан әрі жетілдіру қажет деп есептейді.

7. Құқық шығармашылық пен құқық қолданудың тиімділігі конституциялық құндылықтар мен принциптердің талаптары тұрғысынан заңдарды дұрыс түсіндіруге неғұрлым байланысты болып барады. Оның нәтижелерін шартты түрде заңдардың "конституциялық-құқықтық мағынасы" деп атайды. Конституциялық Кеңес бірнеше шешімдерінде осы көзқарасты қолданған болатын. Осы практиканы кеңейткен жөн.

8. Еуразиялық экономикалық одақ аясында интеграциялық процестерді тереңдету қатысушы-мемлекеттердің ұлттық заңнамаларын барынша унификациялау мәселесін қояды.

Одақ актілерінің қолданылу шектері кеңеюіне байланысты ұлттық және ұлттықтан жоғары деңгейде тұратын заңнамалардың арақатынасы мәселелері өзекті болып отыр.

Осы процесте Конституция үстемдігінің сақталуын сөзсіз қамтамасыз ету, отандық және интеграциялық құқықтық реттеуді барынша дәл сәйкестендіру маңызды.

Негізгі Заңның 4-бабы 3-тармағы жаңа редакциясында көзделгендей, Республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады. Қазақстан қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттардың Қазақстан Республикасының аумағында қолданылу тәртібі мен талаптары Республиканың заңнамасында айқындалады деп көрсетілген.

Конституциялық Кеңес Республиканың халықаралық шарттары туралы заңнамасында толықтырылған конституциялық норманы нығайту қажеттігі туралы Сыртқы істер министрлігінің ұстанымын қолдайды.

Жаңартылған Конституция өркендеп келе жатқан Қазақстанның одан әрі үдемелі эволюциясының драйвері болып табылады. Ата Заң шеңберінде заңнама қабылданатын, қоғам дамитын және мемлекеттік органдар жұмыс істейтін конституциялық координаталар жүйесі ретінде қазіргі кезеңде еліміздің даму мүдделеріне жауап береді және ұстанған бағыт-бағдардың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін жеткілікті әлеуетке ие.

Конституциялық Кеңес Қазақстанның конституциялық жаңғыруы баршаға ортақ іс - еліміздің өсіп-өркендеуі мен оның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіруі үшін мемлекеттік аппараттың, қоғамның және әрбір қазақстандықтың бар күш жігерін салуды талап етеді, деп санайды. Оны бүгінгі және келешек ұрпақ үшін, Ата Заңның кіріспесінде көрсетілген биік мақсаттарға қол жеткізу үшін жасау қажет.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесі

О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан (оглашено на совместном заседании Палат Парламента Республики Казахстан 15 июня 2018 года)

I.

II.

III.