О Концепции развития финансового сектора Республики Казахстан в посткризисный период

Указ Президента Республики Казахстан от 1 февраля 2010 года № 923. Утратил силу Указом Президента Республики Казахстан от 8 сентября 2014 года № 905

      Сноска. Утратил силу Указом Президента РК от 08.09.2014 № 905.

      В целях определения основных направлений развития финансового сектора Республики Казахстан в посткризисный период ПОСТАНОВЛЯЮ:
      1. Одобрить прилагаемую Концепцию развития финансового сектора Республики Казахстан в посткризисный период (далее - Концепция).
      2. Правительству Республики Казахстан, Национальному Банку Республики Казахстан, Агентству Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций и Агентству Республики Казахстан по регулированию деятельности регионального финансового центра города Алматы руководствоваться в своей работе настоящей Концепцией.
      3. Правительству Республики Казахстан привести свои решения в соответствие с настоящим Указом.
      4. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

      Президент
      Республики Казахстан                       Н. Назарбаев

ОДОБРЕНА          
Указом Президента     
Республики Казахстан   
от 1 февраля 2010 года № 923

КОНЦЕПЦИЯ
развития финансового сектора Республики Казахстан в
посткризисный период

Введение

      Глобальный финансово-экономический кризис продемонстрировал недостатки существующих моделей финансовых отношений как в общемировом масштабе, так и на национальном уровне. Слабые стороны были выявлены в структуре государственного регулирования и в деятельности самих финансовых институтов.
      Проблемы финансовых институтов проявились в несовершенстве и несоответствии систем управления рисками современным тенденциям и уровню принимаемых рисков (как по степени, так и по качеству рисков), низком уровне корпоративного управления, недостаточной прозрачности и, как следствие, неэффективности бизнес-моделей, оказавшихся чувствительными к негативным тенденциям.
      Одной из отличительных черт посткризисного периода является необходимость устранения выявленных проблем финансового сектора, исправления допущенных ошибок и обеспечения стабильного диверсифицированного роста. Необходимо продолжить работу по созданию современной, устойчивой и конкурентоспособной финансовой системы суверенного Казахстана.
      Будет продолжена работа по реализации Концепции развития финансового сектора Республики Казахстан на 2007 - 2011 годы, утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан от 25 декабря 2006 года № 1284, которая не исчерпала своего потенциала, хотя и требует доработки и усовершенствования с учетом складывающихся реалий, а также Плана развития регионального финансового центра города Алматы до 2015 года, утвержденного постановлением Правительства Республики Казахстан от 30 января 2009 года № 90.

Основные цели и задачи

      Основной целью настоящей Концепции является развитие финансового сектора в посткризисный период в части перехода на качественно новый уровень управления и регулирования путем:
      1) повышения устойчивости финансового сектора;
      2) создания условий по недопущению недостатков, факторов нестабильности и явлений, обнаруженных в ходе текущего финансово-экономического кризиса;
      3) стимулирования инвестиционной активности в посткризисный период как инструмента реализации макроэкономических решений;
      4) укрепления доверия к финансовому сектору страны как со стороны инвесторов, так и со стороны потребителей финансовых услуг.
      Усилия государства в мобилизации финансовых ресурсов в первую очередь будут ориентированы на внутренних инвесторов. Внутренние ресурсы экономики сохраняют свой потенциал, и необходимо ускоренное внедрение инструментов по быстрому и масштабному привлечению внутренних сбережений, в том числе обращающихся в теневом секторе. Вместе с тем ограниченность ресурсов в условиях относительно малой экономики Казахстана определяет высокую значимость в процессе финансирования программы индустриализации средств и ресурсов иностранных инвесторов.
      Для этого будут реализованы задачи по укреплению системы надзора и регулирования для повышения способностей государства на ранних этапах выявлять, предотвращать и преодолевать системные риски и их проявления, по определению роли государства в вопросах мобилизации финансовых ресурсов, по обеспечению прозрачности деятельности, осуществляемой финансовыми организациями. Также будут совершенствоваться процедуры по обеспечению защиты инвесторов и потребителей финансовых услуг. Дальнейшее развитие получат корпоративное управление и риск-менеджмент финансовых организаций.
      Первоочередными задачами в посткризисном развитии финансового сектора Казахстана станут использование института государственно-частного партнерства в качестве основного механизма финансирования развития экономики страны, а также использование принципа контрцикличности как основного принципа регулирования и надзора финансового сектора.
      В настоящей Концепции вопросы развития всей финансовой системы Казахстана, включая налоговые и бюджетные отношения, рассматриваются только в контексте развития финансового сектора. Перенос акцентов на финансовый сектор и финансовые институты оправдан в условиях, когда концептуальные документы налогово-бюджетных отношений (Налоговый и  Бюджетный кодексы) введены в действие относительно недавно, и сложно оценивать их экономический эффект.

Раздел 1. Определение роли государства в вопросах мобилизации
финансовых ресурсов

1.1. Роль государства в посткризисном периоде

      Экономический опыт многих стран подтверждает преимущество мер государственного регулирования экономики, соединенных с целенаправленным применением рыночных механизмов конкуренции и частной предпринимательской инициативы. В этой связи роль государственного планирования на консолидированной основе и стимулирования экономики будет повышена. В то же время базовые принципы свободного рынка, такие, как конкуренция, неприкосновенность частной собственности и поощрение деловой инициативы, останутся незыблемыми, а эффективная деятельность частного сектора будет стимулироваться. Приоритетным направлением станет восстановление доверия к финансовому сектору республики для решения задачи по мобилизации внутренних ресурсов. При этом будет активизирована работа по расширению спектра предоставляемых финансовых услуг.
      Введение накопительной пенсионной системы стало первым шагом государства по сокращению обязательств государства в социальной сфере и созданию особого класса институциональных инвесторов.
      Логическим продолжением реформы всей системы социального обеспечения является дальнейший переход от принципов полной государственной поддержки различных групп населения (инвалидов, иждивенцев, безработных и так далее) и медицинского обеспечения к смешанной системе социального обеспечения не только за счет средств государства и работодателя, но также и самого работника. Будет рассмотрен вопрос введения обязательных профессиональных взносов работодателей на вредных и опасных видах производств.
      В рамках дальнейшего совершенствования систем накопительного пенсионного, социального и медицинского обеспечения (страхования) будет предложена новая концепция системы социального обеспечения с более широким использованием рыночных принципов и возможностей накопительных пенсионных фондов и страховых организаций. В рамках этой работы усилия будут направлены не только на повышение социальной защищенности граждан, но и на укрепление возможностей институциональных инвесторов, способных обеспечить долгосрочное финансирование экономики страны.

1.2. Направления деятельности государства по мобилизации
финансовых ресурсов в посткризисный период

      Негативный опыт зависимости финансового сектора Казахстана от внешних заимствований определяет приоритетным направлением активизацию работы по привлечению внутренних источников финансирования. При этом накопленный опыт работы по мобилизации финансовых ресурсов внутри страны требует совершенствования по следующим направлениям.
      Привлечение средств институциональных инвесторов. Продолжится работа по повышению эффективности взаимодействия между государственными органами и предпринимателями, в первую очередь, на основе государственно-частного партнерства.
      Создание объектов инфраструктурного комплекса станет одним из основных приоритетов экономического развития Казахстана. Использование механизмов государственно-частного партнерства должно стать основной составляющей процесса модернизации стратегически важных отраслей экономики. Данный вид партнерства позволит реализовать и развивать потенциал частнопредпринимательской инициативы и привлечь средства институциональных инвесторов, с одной стороны, и сохранить функции государства в социально значимых секторах экономики, с другой.
      Будут созданы условия для эффективного привлечения внутренних и внешних ресурсов в качестве источников финансирования инвестиционных проектов. Реализация инвестиционного проекта предусматривает наличие крупного инвестора, который будет нести основные производственные риски по данному проекту. Частично финансирование инвестиционного проекта будет осуществляться за счет выпуска долговых ценных бумаг под государственную гарантию или поручительство внешним и внутренним институциональным инвесторам, предоставляющим ресурсы для их осуществления. Также будут выработаны меры по обеспечению надлежащего контроля и установлению ответственности за планирование и реализацию инвестиционных проектов, перераспределения рисков от государства бизнесу и разработки механизмов возмещения убытков накопительных пенсионных фондов в рамках финансирования таких проектов. При этом сохранность пенсионных накоплений, привлеченных для финансирования инвестиционных проектов в рамках государственно-частного партнерства, будет оставаться одной из основных гарантий государства.
      В рамках решения задач по обеспечению эффективного государственно-частного партнерства приоритетным направлением развития станет активизация привлечения активов накопительных пенсионных фондов в реализацию инфраструктурных проектов на основе тщательного изучения предыдущего опыта.
      Привлечение сбережений населения и предприятий. Депозиты населения и юридических лиц в банках второго уровня будут оставаться основным источником фондирования финансового сектора. Государством будут предприниматься меры по укреплению доверия к данному инструменту и повышению его привлекательности. Это будет достигаться путем гарантирования приемлемого с точки зрения уровня доходов возмещения по депозитам, не предоставляя полной гарантии по всем депозитам, развития инструментов страхования рыночных рисков, повышения прозрачности деятельности участников финансовых рынков и их инструментов, а также повышения финансовой грамотности населения.
      Кроме того, в целях повышения инвестиционной привлекательности Казахстана будет проведено всестороннее изучение в части установления приоритета залоговых кредиторов при процедурах банкротства и внедрения института банкротства физических лиц.
      Налогообложение доходов, получаемых от инвестирования в финансовые инструменты на отечественном рынке, должно оставаться либеральным, а также нейтральным по отношению к принятию решения о вложении в различные финансовые инструменты. В этой связи будет изучен вопрос по дальнейшему совершенствованию налогообложения доходов от инвестиционной деятельности. Также будет изучен вопрос внедрения системы гарантирования накопительного страхования.
      Развитие инструментов государственного заимствования. Роль Правительства как одного из эмитентов финансовых инструментов с нулевой степенью риска будет значительно повышена. Необходимо разработать стратегию управления активами и обязательствами государственного сектора в тесной взаимосвязи с задачами и мероприятиями по развитию и совершенствованию отдельных сегментов финансового рынка, включая рынок ценных бумаг и накопительную пенсионную систему. Наличие постоянного умеренного размера дефицита республиканского бюджета при поддержании безопасного уровня правительственного долга позволит обеспечить достаточный объем государственных ценных бумаг в обращении, необходимый для построения кривой доходности, правильной оценки ожиданий на краткосрочную и долгосрочную перспективы, измерения риска финансовых инструментов, определения спот-ставок и ставок будущего заимствования.
      Развитие рынка государственных ценных бумаг также позволит сократить объемы трансфертов из Национального фонда, увеличить активы и инвестиционные доходы Национального фонда, а также обеспечить сберегательную составляющую, что в определенной степени компенсирует наличие дефицита в республиканском бюджете. Объемы расходов и размер дефицита должны также способствовать устранению эффекта  процикличности, что требует разработки механизма изменения параметров государственного бюджета на различных стадиях экономического цикла в целях смягчения его негативных социальных последствий.
      Объем краткосрочных государственных ценных бумаг Министерства финансов Республики Казахстан, обусловленный краткосрочными разрывами денежных потоков республиканского бюджета и необходимостью погашения ранее выпущенных краткосрочных обязательств, должен также учитывать спрос на надежные краткосрочные ликвидные инструменты на рынке.
      Объем среднесрочных и долгосрочных государственных ценных бумаг Министерства финансов Республики Казахстан, выпускаемых в целях финансирования дефицита бюджета, должен определяться с учетом емкости внутреннего рынка ценных бумаг, в том числе законодательно установленных требований к структуре инвестиционного портфеля участников финансового сектора.
      Доходность по государственным ценным бумагам должна определяться на рынке при условии, что на первичном и вторичном рынках должны быть представлены государственные ценные бумаги Министерства финансов Республики Казахстан с краткосрочными, среднесрочными и долгосрочными периодами обращения. Будут выпускаться государственные ценные бумаги с различными встроенными опционами: с опционом защиты от инфляции, с опционом защиты от изменений обменного курса, а также номинированные в иностранной валюте для привлечения сбережений населения.
      Развитие альтернативных источников привлечения сбережений. Будет активизирована работа по развитию альтернативных источников привлечения сбережений через такие частные институты, как фонды недвижимости (REIT), хеджевые фонды, возможность внедрения которых уже существует на законодательном уровне, в части, которая не будет препятствовать задачам создания системы адекватного регулирования рисков институциональных инвесторов.
      Инвестирование в акции фондов недвижимости дает как крупному, так и мелкому инвестору возможность участвовать в профессионально управляемом портфеле и диверсифицировать свои риски, поскольку динамика акций фондов недвижимости, как правило, не следует общему направлению движения фондового рынка.
      В целях развития фондов недвижимости необходимо способствовать созданию широкого круга компаний, профессионально управляющих коммерческой недвижимостью, сформировавших достаточный пул объектов для выпуска ценных бумаг и обеспечивающих стабильный доход посредством сдачи в аренду этой недвижимости.
      Для диверсификации рисков внутренних инвесторов будут рассмотрены вопросы создания и развития хеджевых фондов как альтернативного способа размещения ресурсов на рынке с точки зрения инвестора.
      В качестве одного из дополнительных источников привлечения ресурсов дальнейшее развитие получит исламское финансирование. Регулирование и надзор исламских финансовых организаций будет осуществляться Агентством Республики Казахстан по регулированию и надзору финансового рынка и финансовых организаций (далее - Агентство финансового надзора), а основной платформой развития рынка исламских финансовых инструментов в Казахстане станет Агентство Республики Казахстан по регулированию деятельности регионального финансового центра города Алматы.
      Будет рассмотрена возможность разработки законодательной базы, регулирующей отношения, возникающие в области использования и обращения драгоценных металлов, что будет способствовать развитию биржевой торговли драгоценными металлами.

Раздел 2. Укрепление системы надзора и регулирования
финансового сектора

      Происходящие события подтвердили процикличный характер, свойственный финансовым системам, при котором чрезмерно высокие темпы роста кредитов, левереджа и цен на активы усиливают базовую экономическую динамику. В то же время они одновременно способствуют нарастанию системных рисков и финансовых дисбалансов, поскольку в периоды экономического бума риски имеют свойство накапливаться и зачастую остаются недооцененными, и в последующем, в условиях спада, проявляются самым негативным образом. Ни рыночная дисциплина, ни регулирование не смогли ограничить накапливавшиеся годами риски, вызванные быстрыми инновациями и растущей долей заемных средств. Не принимались в расчет увеличивавшиеся макроэкономические дисбалансы, которые содействовали нарастанию системных рисков в финансовой системе, связанных с высокими ценами на активы и возросшей долей заемных средств.

2.1. Целостность охвата сферы финансового регулирования и
эффективность регулирования

      Действующая практика регулирования и надзора финансового рынка и финансовых организаций соответствует международным стандартам. Интегрированный единый надзор является наиболее перспективной схемой финансового надзора, сфокусированной на регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых организаций, исключающей риск конфликта интересов, имеющий место при функциональных или институциональных схемах надзора.
      Дальнейшее совершенствование регулирования и надзора за деятельностью финансовых организаций и функционированием финансовых рынков будет осуществляться с учетом изменения международных стандартов регулирования и надзора, с учетом особенностей функционирования и развития каждого сегмента финансового рынка.
      Основываясь на уроках нынешнего кризиса, ужесточение регулирования и надзора за субъектами финансового сектора необходимо подкреплять усилением макропруденциального подхода, предполагающего систему мер, предпринимаемых в целях предотвращения системных рисков. Макропруденциальный подход должен стать важной предпосылкой и фактором усиления существующей структуры регулирования и надзора, в которой основное внимание уделяется надежности отдельных институтов и рынков.
      В настоящее время растет понимание необходимости более полного, всестороннего и эффективного регулирования. Предполагается изучить возможность расширения сферы и периметра регулирования, включая все виды деятельности, создающие риски для экономики в целом, недопущение концентрации риска за пределами периметра регулирования. При этом регулирование должно ориентироваться на виды деятельности, а не на организации.
      На сегодняшний момент в Казахстане сформирована многоуровневая система финансовых институтов, позволяющая в полной степени удовлетворить потребности в финансовых услугах. Международный опыт многих стран доказывает неэффективность создания специализированных отраслевых банков, неспособность данных институтов функционировать в полноценной конкурентной среде, необходимость постоянной поддержки со стороны государства. Соответственно, создание в Казахстане специализированных отраслевых банков не предполагается.
      Будет пересмотрена система функционирования института инвестиционного банкинга. Банкротства глобальных инвестиционных банков вызвали необходимость модификации подходов в регулировании их деятельности. В этой связи в отношении инвестиционного банкинга будет установлен перечень разрешенных к проведению операций, и в рамках регулирования к ним будут применены отдельные требования, установленные в отношении банков второго уровня в целях недопущения роста левереджа и системных рисков.
      Кредитные товарищества, микрокредитные организации наряду с другими организациями, осуществляющими отдельные виды банковских операций, должны продолжать способствовать развитию системы финансового посредничества в стране. Однако, учитывая, что подобные организации являются поставщиками небольших по размеру, но высокорисковых кредитов, максимальный лимит обязательств на одного заемщика будет пересмотрен. В целях недопущения разрастания системного риска кредитных товариществ и микрокредитных организаций их возможности по осуществлению отдельных видов финансовых операций, включая привлечение депозитов (в любых формах), также будут законодательно пересмотрены.
      Будет рассмотрена возможность законодательного регулирования ростовщической деятельности.
      В целях повышения эффективности перестраховочной деятельности отечественных страховых организаций, стимулирования роста их капитализации будут введены дифференцированные лимиты собственного удержания как по отдельному договору перестрахования, так и по классу страхования в целом, при перестраховании у нерезидентов в зависимости от размера и характера страховых рисков, показателей убыточности. Также будут пересмотрены лимиты по совокупному объему перестраховочных премий, переданных перестраховочным организациям-нерезидентам по завершении финансового года.
      В целях совершенствования системы формирования кредитных историй необходимо создать единую базу данных кредитных историй в форме некоммерческой организации, осуществить работу по взаимодействию кредитного бюро с государственными органами по обеспечению достоверности информации по субъектам кредитной истории, по усилению ответственности должностных лиц кредитного бюро за нарушение информационной безопасности, расширить перечень информации, предоставляемой в кредитное бюро.
      Таким образом, меры регулирования будут направлены на обеспечение оптимального соотношения роста и устойчивости, что будет способствовать сбалансированному развитию финансового сектора и экономики, недопущению надувания в ней "мыльных пузырей" и предупреждению негативных эффектов "домино" в деятельности финансовых организаций. В целях обеспечения системного подхода и повышения эффективности надзорной деятельности практика регулирования и надзора за различными видами финансовых организаций будет в необходимой степени унифицирована по видам деятельности на финансовом рынке.
      В целях недопущения и пресечения вывода активов казахстанских финансовых организаций в результате неправомерных действий должностных лиц финансовых организаций на законодательном уровне будут определены порядок и механизмы взаимодействия и координации правоохранительных органов с органами финансового мониторинга по мониторингу, выявлению и принятию превентивных мер в отношении совершения финансовыми организациями подозрительных операций.
      Надзорным органом будут установлены дополнительные требования к финансовым организациям по обеспечению прозрачности процесса принятия решений по осуществлению зарубежных инвестиций и кредитования. Будут ограничены риски, связанные с осуществлением финансовыми организациями операций в странах с высоким уровнем правовых рисков и низким уровнем защиты прав инвесторов и кредиторов. В этой связи будет предусмотрена имущественная и уголовная ответственность в отношении должностных лиц финансовых организаций за совершение таких неправомерных операций.
      Также в целях предупреждения нелегального вывода активов за рубеж будут предприняты меры по обеспечению прозрачности информации о собственнике (бенефициаре), а также о наличии обременения на активы, находящиеся (зарегистрированные) за рубежом. При этом в случае отсутствия такой информации надзорным органом будут приняты меры по обеспечению сохранности и ограничению использования (распоряжения) таких активов, в том числе путем наложения на них обременения.

2.2. Повышение конкуренции в финансовом секторе

      Казахстанская финансовая система характеризуется достаточно высоким уровнем рыночной концентрации. Особенно это касается банковского и пенсионного секторов страны. Наличие подобных тенденций и последствия нынешнего кризиса для финансового сектора Казахстана еще раз подтвердили традиционную теорию, когда риски крупнейших финансовых институтов оказывают системное давление на состояние всей финансовой системы.
      В этих условиях одним из ключевых приоритетов посткризисного развития будет являться стимулирование конкуренции в финансовом секторе. Это предусматривает в качестве прямой меры необходимость постепенного увеличения минимального размера капитала в первую очередь банков. Укрупнение и консолидация либо их реорганизация в другие виды финансовых институтов будут способствовать росту рыночной доли средних банков, способных по массовым продуктам оказать должную конкуренцию крупным банкам. Более того, наиболее успешным условием развития банков и банковских продуктов является их конкурентоспособность. Это также важно с позиции расширения охвата и доступа населения к максимально широкому перечню банковских услуг, особенно в регионах.
      Будет уделено внимание созданию условий для расширения возможностей банков по предоставлению современных розничных финансовых услуг, прежде всего наиболее востребованных сегодня населением платежных услуг, путем формирования соответствующей межбанковской инфраструктуры. В рамках этой задачи основные усилия будут направлены на интеграцию разрозненных и слабо взаимосвязанных в настоящее время компонентов инфраструктуры розничных платежей в целях достижения повышения эффективности и технологической совместимости.
      В случае необходимости будет рассмотрен вопрос по ограничению иностранного участия в финансовом секторе в размере не более 50 % от совокупного уставного капитала в отдельности по каждому сегменту финансового сектора. В целях развития добросовестной конкуренции во всех сегментах финансового рынка будет обеспечено сокращение участия государства до полного его выхода при достижении достаточного уровня конкуренции.

2.3. Внедрение принципа контрцикличности в регулировании
финансовых организаций

      Ключевым выводом, сделанным вследствие текущего кризиса мировым финансовым сообществом и требующим особого внимания в дальнейшем в целях модернизации системы регулирования и недопущения подобных кризисов, является сведение к минимуму процикличности в регулировании финансовых организаций.
      В этой связи одним из ключевых направлений деятельности по регулированию финансового сектора является дальнейший переход на принципы контрцикличного регулирования и надзора, в том числе посредством формирования провизий, увеличения собственного капитала, резервов и ликвидности в период активного роста экономики и использования накопленного потенциала в период спада.
      Требования к достаточности собственного капитала предполагается повысить по мере улучшения ситуации в экономике и появления первых признаков подъема. Подходы к оценке достаточности собственного капитала будут усовершенствованы не только количественно, но и качественно, что предполагает улучшение качества структуры капитала финансовых организаций.
      Динамичный рост высокорискованных операций, их концентрация будут ограничены и найдут отражение в повышении требований к формированию провизий и резервов. При необходимости могут быть установлены лимиты концентрации, а также введены прямые запреты на проведение операций с повышенным уровнем риска.
      В рамках оптимизации процедуры оценки кредитного риска и формирования адекватного уровня провизий также предполагается внедрение контрцикличного подхода, при котором требования к формированию резервов под возможные потери в период экономического роста будут повышены, а в период спада - понижены. Также будет внедрено формирование резервов на случай наступления стрессовых ситуаций или шоков. Раннее признание ожидаемых потерь по обязательствам финансовых организаций, прежде чем начнется экономический спад, вносит свой вклад в создание буферов до тех пор, пока доходы остаются хорошими, снижая давление на их финансовое состояние и обеспечивая предложение финансовых продуктов в периоды рецессии.
      Будут внедрены динамические резервы, которые предназначены не для замены существующих резервов, а для пополнения специальных резервов. Динамические резервы будут иметь уравновешивающее влияние на сильные колебания в уровне резервов, созданные против потерь стоимости конкретного актива, а в случае условного обязательства - против потерь по возможному исполнению финансовой организацией своих обязательств. С увеличением активов и обязательств финансовых организаций одновременно должны создаваться и специальные, и динамические резервы.
      Учитывая тот факт, что в период экономического подъема, сопровождающегося кредитным бумом, маржа по кредиту имеет тенденцию понижаться вследствие снижения оценочного уровня риска, связанного с предоставлением кредита, происходит накопление принимаемых банком рисков и неадекватное ценообразование. В качестве альтернативного подхода к оценке фаз развития возможно установление обратной связи между ликвидностью и капитализацией, с одной стороны, и маржой по кредиту, с другой. Это будет также воздействовать на установление оптимальной стоимости ресурсов, привлекаемых банками.
      Будут приняты меры в части дестимулирования роста внебалансовых обязательств. При этом на первом этапе будут усилены требования к капитализации с учетом расширенного подхода к достаточности капитала, рекомендованные международными организациями. В последующем, если эти меры не приведут к ожидаемым результатам, могут быть введены более жесткие и решительные меры вплоть до установления прямых запретов в отношении таких операций.
      Предполагается усиление подходов в регулировании финансовых организаций в отношении взаимодействия с лицами, зарегистрированными в оффшорных зонах.
      В целях формирования адекватного уровня ликвидности финансовых институтов будут установлены количественные показатели, ориентиры и параметры для оценки достаточности ликвидности. Банки должны быть способными исполнять обязательства в течение установленного срока (до наступления выходных) в случае потери доверия вкладчиков и оставаться устойчивыми в течение продолжительного периода напряжения на финансовом рынке. Повышение уровня ликвидности также позволит снизить влияние шоков на волатильность цен менее ликвидных активов.
      В отношении финансовых организаций также будут установлены коэффициенты финансового левереджа, поскольку свойственная ему процикличность явилась одной из первопричин текущего глобального финансового кризиса и привела к значительным негативным последствиям. При этом контрцикличные коэффициенты левереджа будут устанавливаться как на индивидуальной, так и на консолидированной основе.
      В целях минимизации рисков фондирования и рефинансирования, а также формирования структуры обязательств с управляемыми рисками потери ликвидности, в том числе валютной, будут установлены требования к ребалансированию структуры обязательств банков. В целях предупреждения значительных убытков, оценки устойчивости портфеля, организации и рынков будут внедряться методы иммунизации инвестиционных портфелей страховых организаций.
      Будет усилен надзор за валютной ликвидностью банков в разрезе временных интервалов. Кроме того, влияние кредитного риска на риск ликвидности будет ограничиваться установлением более жестких требований к формированию провизий в отношении валютных кредитов, выданных заемщикам, не имеющим активов и постоянных доходов в иностранной валюте, а также инструментов хеджирования валютных рисков.
      В рамках мер по улучшению ликвидности банков и снижению риска рефинансирования предусматривается снижение избыточного уровня внешнего заимствования, что предполагает достижение банками не более принятого в международной практике соотношения внешнего долга к совокупным обязательствам. В целях диверсификации источников формирования ликвидности будут приняты дополнительные меры по поддержанию банками оптимального соотношения выданных кредитов к депозитам.
      Также принцип контрцикличности будет в дальнейшем развиваться и в отношении применения минимальных резервных требований.
      Принцип контрцикличности будет применяться к структуре и качеству инвестиционного портфеля финансовых организаций.

2.4. Регулирование сложных финансовых инструментов

      Сложность структуры финансовых инструментов и недооценка рисков, связанных с их выпуском и приобретением, также явились предпосылками нарастания глобальных системных рисков в мировой финансовой системе.
      В этой связи необходимо регулирование выпуска и приобретения структурных продуктов, стоимость и риски которых достаточно сложно оценить. В процессе регулирования будут реализованы принципы обязательного полного или частичного несения риска оригинатором (создателем) и возможности отслеживания риска. Будет определен список разрешенных к выпуску производных финансовых инструментов, а также установлены требования к публичному предложению и раскрытию информации о производных финансовых инструментах. Будет установлен прямой запрет на использование структурных продуктов для целей капитализации и фондирования деятельности финансовых институтов. Будут внедрены механизмы, прямо ограничивающие сделки хеджирования рисков на внешних рынках. Дополнительно будут приняты меры по установлению ограничения на выпуск и приобретение финансовых инструментов, обращающихся на неорганизованных рынках. Будут разработаны механизмы минимизации сделок с производными инструментами, имеющих спекулятивный характер.

2.5. Совершенствование процедур регулирования и надзора
финансового рынка и финансовых организаций

      Концепция надзора будет максимально приближена к широко используемому в мировой практике подходу, основанному на оценке рисков. В регуляторную практику будут внедрены карты рисков. Предполагается дальнейшее совершенствование процедур стресс-тестинга, системы раннего реагирования и разработки планов по ограничению рисков.
      Дальнейшее развитие надзора на консолидированной основе будет сосредоточено на структуре регулирования и надзора, в которой основное внимание уделяется надежности отдельных институтов банковского конгломерата и рынков для отслеживания, оценки и, по мере необходимости, принятия мер в отношении системных рисков. Регулирование и надзор за банковскими конгломератами будут усилены посредством совершенствования пруденциального регулирования и инспектирования группы, направленных на практическое выявление потенциальных рисков, которым могут быть подвержены участники банковского конгломерата. Также будет обеспечиваться развитие трансграничного надзора путем более тесного сотрудничества с надзорными органами других стран и обмена информацией с ними.
      В целях повышения уровня управления рисками будут последовательно повышаться требования к внедрению и расширению применения количественных и статистических методов оценки рисков в финансовых организациях, а также по отдельным финансовым продуктам.
      Предполагается, что будут установлены не только "широкие" коэффициенты, но и более специфичные показатели, такие, как соотношение стоимости кредита к стоимости залогового обеспечения. Согласно принципу контрцикличности данный коэффициент может изменяться регулятором по мере развития экономического цикла.
      В целях определения соответствующей степени регулирования и надзора всех системозначимых финансовых институтов, рынков и инструментов Национальным Банком Республики Казахстан (далее - Национальный Банк) будет разработана методика определения системности или системообразуемости с учетом широкого ряда факторов, включая их размер, левередж, взаимосвязь с другими финансовыми организациями, рынками и инструментами, методики построения карт трансформации шоков и инструментов анализа регуляторного воздействия.

Раздел 3. Усиление механизмов защиты прав инвесторов и
потребителей финансовых услуг

      Необходимо определение оптимального баланса между защитой потребителей финансовых услуг и повышением устойчивости финансовых организаций. С одной стороны, эффективно функционирующий финансовый сектор является базовым условием защиты интересов пользователей финансовых услуг. С другой стороны, интересы финансовых институтов должны быть защищены только в той мере, в которой они не противоречат целевым задачам и приоритетам государственной политики.
      Соответственно, будет проведена оценка существующей практики защиты интересов потребителей финансовых услуг. В частности, будет усилен правовой режим и практика защиты прав и законных интересов потребителей финансовых услуг. В рамках данного направления Агентством финансового надзора будут разработаны стандарты предоставления финансовых услуг, а также будет рассмотрена целесообразность создания альтернативного института урегулирования споров на финансовом рынке - финансового омбудсмена с одновременным наделением его полномочиями по досудебному урегулированию индивидуальных претензий потребителей финансовых услуг к финансовым организациям.
      Также в целях защиты прав потребителей финансовых услуг будут установлены требования к порядку рассмотрения финансовыми организациями претензий потребителей финансовых услуг, возникающих в процессе получения услуг.
      В целях дальнейшего развития рынка ценных бумаг на законодательном уровне будет усилена ответственность должностных лиц акционерных обществ путем повышения прозрачности информации о сделках, заключаемых акционерным обществом, совершенствования системы корпоративного управления акционерным обществом, раскрытия информации перед инвесторами о деятельности эмитентов ценных бумаг и лицензиатов.
      Продолжится работа по контролю и пресечению манипуляционных сделок, по усилению контроля за использованием и распространением инсайдерской информации, а также совершенствованию системы управления рисками организаций, осуществляющих брокерскую и (или) дилерскую деятельность на рынке ценных бумаг, и организатора торгов.
      Будет усовершенствована законодательная база, регламентирующая отношения, которые возникают между потребителями финансовых услуг и финансовыми организациями, и позволяющая устанавливать права потребителей финансовых услуг на приобретение услуг надлежащего качества, получение достоверной и доходчивой информации об услугах, просвещение, государственную и общественную защиту их интересов, а также определять механизм реализации этих прав и устанавливать требования к договорам с финансовыми организациями.
      Для увеличения устойчивости системы гарантирования депозитов физических лиц будет внедрена более консервативная система уплаты календарных взносов банками-участниками. Банк, придерживающийся рискованной и агрессивной стратегии развития, должен платить больше, особенно в условиях повышательной фазы экономического цикла, чем другие банки-участники, которые принимают меры по минимизации своих рисков.
      На страховом рынке необходимо рассмотреть возможность расширения спектра классов (видов) страхования, вовлеченных в систему гарантирования страховых выплат.
      В целях повышения финансовой грамотности и инвестиционной культуры населения будет продолжена работа по проведению широкой разъяснительной работы.
      Будут внедрены жесткие ограничения деятельности финансовых институтов, их сотрудников, аффилиированных лиц, а также должностных лиц, взаимодействовавших с ними казахстанских финансовых организаций (включая полный запрет на деятельность в Казахстане), если их деятельность в установленном законом порядке признана неправомерной и привела к существенному ущербу для финансового состояния и репутации финансовых организаций Казахстана (в первую очередь, за счет создания схем по выводу за рубеж активов казахстанских финансовых организаций).
      В связи с этим будут сформированы "черные списки" финансовых институтов, их акционеров, а также должностных лиц, участвовавших в создании подобных схем, и, соответственно, их деятельность в Казахстане будет законодательно ограничена либо запрещена. При этом будет допущена возможность освобождения от таких ограничений в случае возвращения выведенных активов в Казахстан.
      Кроме того, будет рассмотрена возможность формирования на основании четко определенных критериев "черного списка" эмитентов, их акционеров, а также должностных лиц, действия (бездействие) которых привели к дефолту.

Раздел 4. Повышение качества корпоративного управления и
прозрачности деятельности финансовых организаций

4.1. Совершенствование системы риск-менеджмента, внутреннего
контроля и корпоративного управления

      С учетом общемировых рекомендаций будут существенно пересмотрены концепция и подходы к построению эффективной системы внутреннего контроля и риск-менеджмента в финансовых организациях. Одновременно будут усовершенствованы подходы и процедуры надзорного органа к оценке качества и эффективности этих систем управления рисками и корпоративного управления, применяемых финансовыми организациями, в том числе путем установления дополнительных требований по самооценке систем управления рисками и внутреннего контроля.
      В целях усиления риск-менеджмента и улучшения корпоративного управления в финансовых организациях будут подвергнуты пересмотру вопросы:
      1) четкого распределения обязанностей, полномочий и ответственности менеджмента финансовых организаций;
      2) налаживания механизма оперативного взаимодействия между подразделениями финансовой организации;
      3) обеспечения более эффективного порядка принятия решений при осуществлении деятельности;
      4) установления более "прикладных" требований в части определения допустимых лимитов на риски, связанные с осуществлением деятельности на финансовом рынке;
      5) усовершенствования процедур применения финансовой организацией стресс-тестинга и планирования экономического капитала.
      Также в рамках системы управления рисками и внутреннего контроля будут усовершенствованы процедуры предотвращения легализации (отмывания) доходов, полученных незаконным путем, а также политики вознаграждения и материального стимулирования в финансовых организациях.
      Необходимо усовершенствовать типовой кодекс профессиональной этики работников финансовых организаций с принятием его каждой финансовой организацией. Данный кодекс должен регулировать проблемные вопросы, которые могут возникнуть при наличии конфликта интересов между финансовой организацией, ее клиентами и акционерами.
      Качество и эффективность системы управления рисками и корпоративного управления будут основаны на недопущении агрессивной политики или проявлений спекулятивной практики со стороны финансовых организаций, а также на ответственности и профессионализме руководителей и работников подразделений риск-менеджмента, равно как и органов управления финансовых организаций.
      Необходимо ужесточение требований к членам совета директоров финансовых организаций в части обеспечения высокого уровня их профессиональности, привлечения независимых узких специалистов для регулярной оценки деятельности компаний, создания комитетов, подотчетных совету директоров, в целях соблюдения законодательства, назначения вознаграждения руководящему составу организаций. Кроме того, будет рассмотрена целесообразность увеличения доли независимых членов совета директоров. В целях повышения ответственности за каждым независимым членом совета директоров будут закреплены четкие сферы ответственности и руководство соответствующими комитетами, подотчетными совету директоров. Предполагается расширение законодательных требований к порядку избрания независимых директоров, установление ограничения в части одновременного исполнения функций независимого директора в нескольких организациях, а также внедрение практики по предоставлению права Агентству финансового надзора номинировать независимых директоров либо предоставлять несколько кандидатур для их выбора, исходя из специфики соответствующей финансовой организации и государственного интереса.
      В области оценочной деятельности будут повышены требования к качеству оценки финансовых и реальных активов и ее независимости с целью соблюдения взаимных интересов как их владельцев-заемщиков, так и финансовых институтов - инвесторов/кредиторов. Законодательно будет закреплена ответственность профессиональных оценщиков. Необходимо внедрение международных стандартов оценочной деятельности и создание эффективной системы регулирования и контроля за их соблюдением.
      Требуется усилить контроль за внедрением и соблюдением международных стандартов аудита аудиторскими организациями и повышением квалификации аудиторов. Также будут ужесточены требования к казахстанским аудиторским компаниям, осуществляющим аудит финансовых организаций, в части уровня квалификации сотрудников, а также уровня компетентности привлекаемых независимых экспертов.

4.2. Обеспечение прозрачности деятельности финансовых
организаций и раскрытие информации об их финансовом положении

      В целях повышения прозрачности финансовых институтов будут приняты меры по распространению информации о результатах стресс-тестирования в финансовых институтах, планового комплекса мероприятий на случай возникновения системных шоков, стратегии инвестирования и структуры портфеля (в отношении пенсионных фондов), системы выплат бонусов управляющему менеджменту организаций.
      Также будет рассмотрен вопрос расширения спектра информации, предоставляемой в Депозитарий финансовой отчетности.
      В отношении бонусной системы руководителей финансовых организаций будет введен режим регулирования, гарантирующего большую прозрачность и возможность влияния для акционеров, в том числе детализированное изложение индивидуальных вознаграждений. Будет раскрываться информация о "реальном и существенном" дополнительном вознаграждении, выплаченном руководителю за отдельные услуги, о количестве переданных руководителю акций, а также о предложенных опционах.
      Политика вознаграждения руководителей финансовых организаций будет увязана со стратегическими целями компании и показателями эффективности ее работы, а также показателями ее финансовой устойчивости. Политика материального поощрения должна стимулировать руководителей финансовых организаций к обеспечению прибыли, исходя из долгосрочных целей, а не к получению прибыли в краткосрочном периоде. Поэтому ключевым ориентиром будет являться бизнес-стратегия финансовой организации и ее устойчивость к рискам. Выплаты не могут осуществляться в краткосрочном периоде, если риски имеют высокую степень вероятности проявиться в долгосрочном периоде. Соответственно, выплаты могут иметь отсроченный характер.
      Для повышения качества менеджмента и усиления фидуциарной (персональной) ответственности должностных лиц акционерных обществ на законодательном уровне будут ужесточены требования к руководящим работникам и крупным акционерам финансовых организаций, в том числе в части усовершенствования критериев определения безупречной деловой репутации. Готовность нести ответственность, вплоть до уголовной, должна балансироваться достойным вознаграждением и правами. В случае преднамеренного доведения финансовой организации до банкротства ее руководителем необходимо рассмотреть возможность введения в отношении данного лица пожизненного запрета на занятие руководящей должности в любых финансовых организациях и на участие в деятельности финансовой организации в качестве акционера.
      Будет уточнено определение понятия "аффилиированные лица" в части расширения данной категории лиц.

4.3. Совершенствование системы оценки финансовых инструментов

      Действующая система оценки финансовых инструментов строится на принципах международных стандартов финансовой отчетности, в соответствии с которыми оценка финансовых инструментов должна осуществляться по справедливой рыночной стоимости. Поскольку оценка деятельности институциональных инвесторов, включая накопительные пенсионные фонды и инвестиционные фонды, осуществляется в том числе исходя из размера дохода, полученного от управления активами, применяемая система оценки финансовых инструментов, входящих в состав инвестиционного портфеля, должна быть единой для всех и отражать объективную справедливую стоимость финансового инструмента.
      В текущих условиях наиболее остро стоит вопрос по оценке финансовых инструментов, по которым не имеется активного рынка и, соответственно, не представляется возможным определить справедливую рыночную стоимость. Для определения механизмов адекватной оценки таких финансовых инструментов будет разработана методика, которая позволит всем участникам определять справедливую стоимость финансовых инструментов, используя равнозначные критерии и принципы, а также унифицировать систему обесценения отдельных финансовых инструментов в портфелях институциональных инвесторов.

Раздел 5. Регулирование системных рисков и взаимодействие
государственных органов

      Актуальным направлением в среднесрочной перспективе является выработка оптимального механизма раннего выявления и предотвращения накапливания дисбалансов, возникновения "пузырей" на рынках реальных и финансовых активов, а также минимизации системных рисков. Будущая модель государственной политики в данном направлении будет ориентирована на реализацию системы макропруденциального регулирования.
      Под макропруденциальным регулированием понимается:
      1) регулирование системных рисков финансовой системы в целом, возникающих в результате коллективных однородных действий отдельных финансовых институтов;
      2) различное регулирование институтов в зависимости от значимости и их системообразующего характера (в отличие от микропруденциального подхода, предполагающего установление единых норм в отношении всех финансовых институтов).
      Задачей макропруденциального регулирования является определение ключевых решений по объектам (деятельности, рынкам) и зонам риска, носящего системный характер, способного подорвать условия, определяющие финансовую стабильность, и дестабилизировать экономическую ситуацию.
      В этих целях будет усилена роль Национального Банка как центрального органа, ответственного за обеспечение финансовой стабильности и осуществление макропруденциального регулирования.
      К непосредственной компетенции Национального Банка будут отнесены следующие вопросы, с соблюдением принципа коллегиальности при принятии решений:
      1) определение основных секторальных принципов, подходов пруденциального регулирования системных рисков и применения соответствующих нормативов;
      2) разработка мер антикризисного управления и механизмов минимизации ущерба в случае материализации системных рисков.
      Система принятия решений будет базироваться на утвержденных Национальным Банком процедурах раннего выявления рисков на основе индикаторов финансовой устойчивости, оценки распределения рисков в финансовой системе, взаимосвязи рисков финансового и реального секторов экономики и анализа способности системы поглощать возможные убытки без существенного ущерба для финансовой стабильности, с учетом значимости системообразующих финансовых институтов.
      Реализация системы регулирования будет осуществляться в рамках микропруденциального регулирования с сохранением поднадзорности и подотчетности всех финансовых институтов Агентству финансового надзора.
      В целях эффективной реализации системы макропруденциального регулирования и повышения координации принимаемых решений Национальным Банком совместно с Агентством финансового надзора будут утверждены соответствующие процедуры принятия решений и взаимодействия при выработке ключевых вопросов в рамках пруденциального регулирования банков, исключающие дублирование и функционально взаимодополняющие полномочия Агентства финансового надзора и Национального Банка.
      Дополнительно будут приняты необходимые меры по повышению прозрачности деятельности регуляторов и принимаемых решений через различные механизмы, например, публичное освещение процедуры голосования.
      Данный подход обеспечит оперативность и согласованность действий Национального Банка и Агентства финансового надзора, что в целом обеспечит стабильность банковской системы и позволит существенно минимизировать финансовые риски и риски финансовой системы в масштабах государства.
      Вторым основным направлением минимизации системных рисков будет обеспечение последовательного выхода государства из банковской системы с учетом способности рынка к замещению финансовых ресурсов, эффективности использования государственных ресурсов и долгосрочных интересов государства в использовании институтов финансового посредничества для реализации экономической политики устойчивого экономического роста.
      Государство, вынужденно являясь основным кредитором банков на более длительный срок, чем ранее предполагалось, не планирует оставаться акционером финансовых институтов в среднесрочной перспективе, за исключением тех, которые выступают в качестве агентов при реализации целей и задач государственной политики. Будет определена стратегия выхода, базирующаяся на следующих принципах:
      1) сохранение вложенных ресурсов налогоплательщиков - оценка ценовых критериев реализации участия государства в капитале банков с учетом баланса задач получения экономической прибыли, с одной стороны, и создания долгосрочного экономического интереса у инвесторов, с другой;
      2) отсутствие дискриминации между внутренними и внешними инвесторами при условии гарантии дальнейшего увеличения капитализации банка в среднесрочной перспективе;
      3) определение четкого среднесрочного плана возврата ресурсов, предоставленных банкам для финансирования реального сектора экономики, с учетом способности системы привлекать необходимый объем средств предприятий и сбережений населения;
      4) активное содействие созданию финансовыми институтами рынка стрессовых активов и развитию институтов управления проблемной ссудной задолженностью;
      5) равное распределение банками между заемщиками финансовых ресурсов, выделяемых государством в рамках индустриальной политики, при условии приемлемого уровня кредитного риска, исключения избирательности и приоритетности в финансировании отдельных секторов экономики.

Заключительные положения

      Реализация настоящей Концепции позволит обеспечить привлечение финансовых ресурсов для реализации задач по форсированному индустриально-инновационному развитию страны, а также по созданию условий для устойчивого развития финансового сектора и укрепления доверия к нему. В то же время полнота и всесторонний спектр мероприятий по развитию финансового сектора в посткризисный период должны быть обеспечены при доработке действующей Концепции развития финансового сектора Республики Казахстан на 2007-2011 годы. При этом необходимо учитывать рекомендации международных институтов и организаций, которые разрабатываются исходя из уроков глобального финансового кризиса.
      Мероприятия настоящей Концепции будут способствовать развитию всех сегментов финансового сектора. В частности, одним из показателей  характеризующих восстановление банковского сектора, станет достижение и превышение показателя соотношения активов банковской системы к внутреннему валовому продукту докризисного уровня. При этом структура и качество активов будут значительно видоизменены в сторону диверсификации отраслей и видов финансовых инструментов.
      Государство создаст все условия для восстановления финансового сектора, что, в свою очередь, послужит одной из движущих сил дальнейшего развития экономики страны в целом. На этапе восстановления сохранится государственная поддержка, так как финансовые институты еще не в состоянии самостоятельно обеспечить имеющийся спрос на инвестиционные средства. По мере восстановления роль прямого государственного влияния будет снижаться, постепенно уступая место частной инициативе.

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 923 Жарлығы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 8 қыркүйектегі № 905 Жарлығымен

      Ескерту. Күші жойылды - ҚР Президентінің 08.09.2014 № 905 Жарлығымен.

      Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамытудың негізгі бағыттарын айқындау мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
      1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) мақұлдансын.
      2. Қазақстан Республикасы Үкіметі, Қазақстан Республикасы  Ұлттық Банкі, Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі және Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі өз жұмысында осы Тұжырымдаманы басшылыққа алсын.
      3. Қазақстан Республикасы Үкіметі өз шешімдерін осы Жарлыққа  сәйкес келтірсін.
      4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасының
      Президенті                                         Н. Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің   
2010 жылғы 1 ақпандағы
№ 923 Жарлығымен  
МАҚҰЛДАНҒАН    

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан
кейінгі кезеңде дамыту
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ

Кіріспе

      Жаһандық қаржы-экономикалық дағдарыс жаппай жалпы әлемдік ауқымдағы және сол сияқты ұлттық деңгейдегі қаржылық қатынастардың қолданыстағы модельдерінің кемшіліктерін көрсетті. Әлсіз жақтары мемлекеттік реттеу құрылымында және қаржы институттарының өздерінің қызметінде анықталды.
      Қаржы институттарының проблемалары тәуекелдерді басқару жүйелерінің жетілмеуінде және қазіргі заманғы үрдістерге және қабылданатын тәуекелдер деңгейіне (дәрежесі бойынша, сол сияқты және тәуекел сапасы бойынша) сәйкес келмеуінде, корпоративтік басқару деңгейінің төмен болуында, айқындылықтың жеткіліксіздігінде және осының салдарынан теріс үрдістерге сезімтал болып отырған бизнес-модельдердің тиімсіздігінде пайда болды.
      Дағдарыстан кейінгі кезеңнің айрықша белгілерінің бірі қаржы секторының анықталған проблемаларын жою қажеттілігі, жіберілген қателерді түзету және тұрақты әртараптандырылған өсуді қамтамасыз ету болып табылады. Егемен Қазақстанның қазіргі заманғы, тұрақты және бәсекеге қабілетті қаржы жүйесін құру жөніндегі жұмысты жалғастыру қажет.
      Өзінің әлеуетін жоғалтпай, қалыптасып отырған нақты жағдайларды ескере отырып, пысықтау мен жетілдіруді талап ететін, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасын, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 30 қаңтардағы № 90 қаулысымен бекітілген Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығын дамытудың 2015 жылға дейінгі жоспарын іске асыру жөніндегі жұмыс жалғастырылады.

Негізгі мақсаттар және міндеттер

      Осы Тұжырымдаманың негізгі мақсаты басқару мен реттеудің сапалы жаңа деңгейіне көшу бөлігінде қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде төмендегілер арқылы дамыту болып табылады:
      1) қаржы секторының тұрақтылығын арттыру;
      2) ағымдағы қаржы-экономикалық дағдарыс барысында анықталған кемшіліктерге, тұрақсыздық факторларына және құбылыстарына жол бермеу бойынша жағдайлар жасау;
      3) дағдарыстан кейінгі кезеңде макроэкономикалық шешімдерді іске асыру құралы ретінде инвестициялық белсенділікті ынталандыру;
      4) инвесторлар тарапынан, сол сияқты қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылар тарапынан елдің қаржы секторына сенімді нығайту.
      Мемлекеттің қаржы ресурстарын жұмылдырудағы күш-жігері бірінші кезекте ішкі инвесторларға бағдарланады. Экономиканың ішкі ресурстары өзінің әлеуетін сақтайды және ішкі, оның ішінде көлеңкелі секторда айналыстағы жинақ ақшаны тез және ауқымды тарту жөніндегі құралдарды жедел енгізу қажет. Сонымен қатар Қазақстанның шағын экономикасына қатысты жағдайларда ресурстардың шектеулілігі шетелдік инвесторлардың қаражаттары мен ресурстарын индустриализациялау бағдарламасын қаржыландыру процесіндегі жоғары маңыздылығын айқындайды.
      Бұл үшін мемлекеттің ерте кезеңде жүйелік тәуекелдерді және олардың көріністерін анықтау, алдын алу және еңсеру қабілеттерін арттыру үшін қадағалау және реттеу жүйесін нығайту жөніндегі, қаржы ресурстарын жұмылдыру мәселелеріндегі мемлекеттің рөлін айқындау жөніндегі, қаржы ұйымдары жүзеге асыратын қызметтің айқындылығын қамтамасыз ету жөніндегі міндеттер іске асырылады. Сонымен қатар инвесторларды және қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушыларды қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі рәсімдер жетілдіріледі. Корпоративтік басқару және қаржы ұйымдарының тәуекел-менеджменті одан  әрі дамиды.
      Қазақстанның қаржы секторын дағдарыстан кейін дамытудың бірінші кезектегі міндеттері ел экономикасын дамытуды қаржыландырудың негізгі тетігі ретінде мемлекеттік-жеке әріптестік институтын пайдалану, сондай-ақ қаржы секторын реттеу мен қадағалаудың негізгі қағидаты ретінде контрциклдық қағидатты пайдалану болады.
      Осы Тұжырымдамада салық және бюджеттік қатынастарды қоса алғанда, Қазақстанның бүкіл қаржы жүйесін дамыту мәселелері қаржы секторын дамыту тұрғысынан ғана қарастырылады. Назарды қаржы секторына және қаржы институттарына ауыстыру салық-бюджет қатынастарының тұжырымдамалық құжаттары (Салық және Бюджет кодекстері) жақында ғана қолданысқа енгізіліп, олардың экономикалық әсерін бағалау күрделі болған жағдайда өзін-өзі ақтады.

1-бөлім. Мемлекеттің қаржы ресурстарын жұмылдыру
мәселелеріндегі рөлін айқындау

1.1. Мемлекеттің дағдарыстан кейінгі кезеңдегі рөлі

      Көптеген елдердің экономикалық тәжірибесі экономиканы мемлекеттік реттеудің бәсекелестіктің нарықтық тетіктері мен жеке кәсіпкерлік бастаманы мақсатқа сай қатар қолдану шараларының артықшылығын растап отыр. Осыған байланысты экономиканы шоғырландырылған негізде мемлекеттік жоспарлау мен ынталандырудың рөлі артады. Сонымен қатар, еркін нарықтың бәсекелестік, жеке меншікке қол сұқпау және іскерлік бастаманы қолдау сияқты базалық қағидаттары тұрақты болып қалады, ал жеке сектордың тиімді қызметі ынталандырылады. Ішкі ресурстарды жұмылдыру жөніндегі міндетті шешу үшін республиканың қаржы секторына деген сенімді қалпына келтіру басым бағыт болады. Бұл ретте қаржылық қызмет көрсетулер аясын кеңейту жөніндегі жұмыс жандандырылады.
      Жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізу мемлекеттің әлеуметтік саладағы міндеттемелерін қысқарту және институционалдық инвесторлардың ерекше сыныбын құру бойынша мемлекеттің алғашқы қадамы болды.
      Бүкіл әлеуметтік қамсыздандыру жүйесін реформалаудың қисынды жалғасы халықтың әртүрлі топтарын (мүгедектерді, біреудің асырауында тұратын адамдарды, жұмыссыздарды және тағы басқалары) және медициналық қамсыздандыруды толық мемлекеттік қолдау қағидаттарынан одан әрі әлеуметтік қамсыздандырудың аралас жүйесіне тек мемлекеттің және жұмыс берушінің қаражаты есебінен ғана емес, сонымен катар қызметкердің өзінің есебінен көшу болып табылады. Жұмыс берушілердің өндірістің зиянды және қауіпті түрлерінде міндетті кәсіби жарналар енгізуі мәселесі қаралатын болады.
      Жинақтаушы зейнетақы, әлеуметтік және медициналық қамсыздандыру (сақтандыру) жүйелерін одан әрі жетілдіру шеңберінде нарықтық қағидаттарды және жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру компанияларының мүмкіндіктерін неғұрлым кеңінен пайдалана отырып әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің жаңа тұжырымдамасы ұсынылады. Осы жұмыс шеңберінде күш-жігер тек азаматтардың әлеуметтік қорғалуын арттыруға ғана емес, сонымен қатар ел экономикасын ұзақ мерзімді қаржыландыруды қамтамасыз етуге қабілетті институционалдық инвесторлардың мүмкіндіктерін нығайтуға бағытталады.

1.2. Мемлекеттің дағдарыстан кейінгі кезеңдегі қаржы
ресурстарын жұмылдыру бойынша қызметінің бағыттары

      Қазақстан қаржы секторының сыртқы қарыз алуға тәуелді болуының теріс тәжірибесі қаржыландырудың ішкі көздерін тарту жөніндегі жұмысты жандандыруды басым бағыт ретінде айқындайды. Бұл ретте ел ішінде қаржы ресурстарын жұмылдыру жөніндегі жұмыстың жинақталған тәжірибесі мынадай бағыттар бойынша жетілдіруді талап етеді.
      Институционалдық инвесторлардың қаражатын тарту. Мемлекеттік органдар мен кәсіпкерлер арасындағы өзара іс-қимыл жасау тиімділігін арттыру жөніндегі жұмыс жалғасады, бірінші кезекте мемлекеттік-жеке әріптестік негізінде.
      Инфрақұрылымдық кешеннің объектілерін құру Қазақстанның экономикалық дамуының негізгі басымдықтарының бірі болады. Мемлекеттік-жеке әріптестік тетіктерін пайдалану экономиканың стратегиялық маңызды салаларын түрлендіру процесінің негізгі құрамдас бөлігі болуы тиіс. Әріптестіктің осы түрі бір жағынан алғанда, жеке кәсіпкерлік бастаманың әлеуетін іске асыруға және дамытуға әрі институционалдық инвесторлардың қаражатын тартуға, екінші жағынан алғанда, экономиканың әлеуметтік маңызды секторларында мемлекеттің функцияларын сақтауға мүмкіндік жасайды.
      Инвестициялық жобаларды қаржыландыру көздері ретінде ішкі  және сыртқы ресурстарды тиімді тарту үшін жағдайлар жасалады. Инвестициялық жобаны іске асыру осы жоба бойынша негізгі өндірістік тәуекелдерді көтеретін ірі инвестордың болуын көздейді. Ішінара инвестициялық жобаны қаржыландыру оларды жүзеге асыру үшін ресурстар беретін сыртқы және ішкі институционалдық инвесторларға мемлекеттік кепілдік немесе кепілдеме бере отырып борыштық бағалы қағаздарды шығару есебінен жүзеге асырылатын болады. Сонымен қатар инвестициялық жобаларды жоспарлауды және іске асыруды тиісті дәрежеде бақылауды қамтамасыз ету және жауапкершілікті белгілеу, осындай жобаларды қаржыландыру шеңберінде мемлекеттен бизнеске тәуекелдерді қайта бөлу және жинақтаушы зейнетақы қорларының шығындарын өтеу тетіктерін әзірлеу жөніндегі шаралар әзірленеді. Сонымен қатар мемлекеттік-жеке әріптестік шеңберіндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруға тартылған зейнетақы жинақтарының сақталуы мемлекеттің негізгі кепілдігінің бірі болып қалады.
      Тиімді мемлекеттік-жеке әріптестікті қамтамасыз ету жөніндегі міндеттерді шешу шеңберінде дамудың басым бағыты алдыңғы тәжірибені мұқият зерделеу негізінде инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру үшін жинақтаушы зейнетақы қорларының активтерін тартуды жандандыру болады.
      Халықтың және кәсіпорындардың жинақ ақшасын тарту. Халықтың және заңды тұлғалардың екінші деңгейдегі банктердегі депозиттері қаржы секторын қорландырудың негізгі көзі болып қалады. Мемлекет осы құралға сенімді нығайту және оның тартымдылығын арттыру жөнінде шаралар қабылдайды. Бұған кірістер деңгейі тұрғысынан алғанда қолайлы болатын, бүкіл депозиттерге толық кепілдік бермей, депозиттер бойынша өтеуге кепілдік беру, нарықтық тәуекелдерді сақтандыру құралдарын дамыту, қаржы нарықтарының қатысушылары қызметінің және олардың құралдарының айқындылығын арттыру, сондай-ақ халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру арқылы қол жеткізіледі.
      Бұдан басқа, Қазақстанның инвестициялық тартымдылығын арттыру мақсатында банкроттық рәсімдері кезінде кепілдік берілген кредиторлардың басымдығын белгілеу және жеке тұлғалардың банкроттығы институтын енгізу бөлігінде жан-жақты зерделеу жүргізіледі.
      Отандық нарықтағы қаржы құралдарына инвестициялаудан алынған кірістерге салық салу ырықты, сондай-ақ түрлі қаржы құралдарына қаржы салу туралы шешім қабылдауға қатысты бейтарап болуы тиіс. Осыған байланысты инвестициялық қызметтен түскен кірістерге салық салуды одан әрі жетілдіру жөніндегі мәселе зерделенетін болады. Сондай-ақ жинақтаушы сақтандыруға кепілдік беру жүйесін енгізу мәселесі зерделенеді.
      Мемлекеттік қарыз алу құралдарын дамыту. Нөлдік тәуекел дәрежесі бар қаржы құралдары эмитенттерінің бірі ретінде Үкіметтің рөлі айтарлықтай арттырылады. Бағалы қағаздар нарығын және жинақтаушы зейнетақы жүйесін қоса алғанда, қаржы нарығының жекелеген сегменттерін дамыту және жетілдіру жөніндегі міндеттермен және іс-шаралармен тығыз байланыста бола отырып мемлекеттік сектордың активтерін және міндеттемелерін басқару стратегиясын әзірлеу қажет. Үкімет борышының қауіпсіз деңгейін қолдау кезінде республикалық бюджет тапшылығының тұрақты қалыпты мөлшерінің болуы кірістілік ауытқымасын құру, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді перспективалардағы күтулерді дұрыс бағалау, қаржы құралдарының тәуекелін дұрыс бағалау, спот-ставкаларды және болашақта қарыз алу ставкаларын белгілеу үшін қажетті айналыстағы мемлекеттік бағалы қағаздардың жеткілікті көлемін қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды.
      Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын дамыту сондай-ақ Ұлттық қордан трансферттердің көлемін қысқартуға, Ұлттық қордың активтерін және инвестициялық кірістерін ұлғайтуға, сондай-ақ жинақ құрамдас бөлікті қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды, бұл республикалық бюджеттегі тапшылықтың болуын бір дәрежеде өтейді. Шығыстар көлемі және тапшылық мөлшері проциклдықтың әсер етуін жоюға да мүмкіндік жасауы тиіс, бұл теріс әлеуметтік салдарын жұмсарту мақсатында экономикалық циклдың әртүрлі сатысында мемлекеттік бюджеттің өлшемдерін өзгерту тетігін әзірлеуді талап етеді.
      Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздарының республикалық бюджеттің ақша ағындарының қысқа мерзімді алшақтықтарына және бұрын шығарылған қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеу қажеттілігіне негізделген көлемі сонымен қатар нарықтағы сенімді қысқа мерзімді өтімді құралдарға сұранысты ескеруі тиіс.
      Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің бюджет тапшылығын қаржыландыру мақсатында шығарылатын орта мерзімді және ұзақ мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздарының көлемі ішкі бағалы қағаздар нарығының сыйымдылығы, оның ішінде қаржы секторы қатысушыларының инвестициялық портфелінің құрылымына қойылатын, заңнамалық түрде белгіленген талаптар ескеріле отырып айқындалуы тиіс.
      Нарықта мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша кірістілік бастапқы және қайталама нарықтарда Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің қысқа мерзімді, орта мерзімді және ұзақ мерзімді айналыс кезеңдері бар мемлекеттік бағалы қағаздарының ұсынылуы шартымен айқындалуы тиіс. Әр түрлі кіріктірме опциондармен мемлекеттік бағалы қағаздар шығарылады: инфляциядан қорғау опционымен, айырбастау бағамының өзгерістерінен қорғау опционымен, сондай-ақ халықтың жинақ ақшасын тарту үшін шетелдік валютамен номинирленген.
      Жинақ ақшаны тартудың балама көздерін дамыту. Жинақ ақшаны тартудың жылжымайтын мүлік қорлары (REIT), хеджерлік қорлар сияқты жеке институттар арқылы балама көздерін дамыту бойынша жұмыс жандандырылады, оларды енгізуге институционалдық инвесторлардың тәуекелдерді барабар реттеу жүйесін құру міндеттеріне кедергі келтірмейтін бөлігінде заңнамалық деңгейде мүмкіндік бар.
      Жылжымайтын мүлік қорларының акцияларына инвестициялау ірі және сол сияқты ұсақ инвесторға кәсіби басқарылатын портфельге қатысуға және өзінің тәуекелдерін әртараптандыруға мүмкіндік береді, себебі жылжымайтын мүлік қорлары акцияларының серпінділігі, әдетте, қор нарығы қозғалысының жалпы бағытына сәйкес келмейді.
      Жылжымайтын мүлік қорларын дамыту мақсатында бағалы қағаздар шығару үшін объектілердің жеткілікті пулын қалыптастырған және осы жылжымайтын мүлікті жалға беру арқылы тұрақты кірісті қамтамасыз ететін коммерциялық жылжымайтын мүлікті кәсіби басқаратын компаниялардың ауқымды тобын құруға ықпал жасау қажет.
      Ішкі инвесторлардың тәуекелдерін әртараптандыру үшін инвестордың тұрғысынан қарағанда нарықта ресурстарды орналастырудың балама тәсілі ретінде хеджерлік қорларды құру және дамыту мәселелері қарастырылатын болады.
      Ресурстарды тартудың қосымша көздерінің бірі ретінде исламдық қаржыландыру одан әрі дамиды. Исламдық қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалауды Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі (бұдан әрі — Қаржылық қадағалау агенттігі) жүзеге асыратын болады, ал Қазақстандағы исламдық қаржы құралдары нарығын дамытудың негізгі тұғырнамасы Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі болады.
      Қымбат металдарды пайдалану мен айналысы саласында туындайтын қатынастарды реттейтін заңнамалық базаны әзірлеу мүмкіндігі қарастырылады, бұл қымбат металдармен биржалық сауданы дамытуға ықпал етеді.

2-бөлім. Қаржы секторын қадағалау және реттеу жүйесін нығайту

      Орын алған оқиғалар қаржы жүйелеріне тән проциклдық сипатты растады, бұл сипат кезінде кредиттердің, левередждің және активтер бағаларының тым жоғары өсу қарқыны базалық экономикалық серпінділікті күшейтеді. Сонымен бірге олар бір мезгілде жүйелік тәуекелдердің және қаржылық сәйкессіздіктердің үдеуіне ықпал етеді, себебі экономикалық дүрбелең кезеңдерінде тәуекелдердің жинақталу қасиеті болады және олар көп жағдайда бағаланбай қалады және кейіннен құлдырау жағдайында ең теріс күйінде көрінеді. Нарықтық тәртіп те, реттеу де жылдар бойы жинақталған, жылдам инновациялармен және заем қаражатының өсіп отырған үлесінен туындаған тәуекелдерді шектей алмады. Активтердің жоғары бағаларына және заем қаражатының өсіп отырған үлесіне байланысты қаржы жүйесіндегі жүйелік тәуекелдердің үдеуіне ықпал еткен ұлғайған макроэкономикалық үйлесімсіздіктер есепке алынбады.

2.1. Қаржылық реттеу саласын қамту тұтастылығы және реттеу
тиімділігі

      Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалаудың қолданылып жүрген практикасы халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Интеграцияланған бірыңғай қадағалау қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеуге және қадағалауға шоғырландырылған, қадағалаудың функционалдық немесе институционалдық схемалары болған кезде орын алатын мүдделер қақтығысы тәуекелін болдырмайтын қаржылық қадағалаудың неғұрлым перспективалық схемасы болып табылады.
      Қаржы ұйымдарының қызметін және қаржы нарықтарының жұмыс істеуін реттеу мен қадағалауды одан әрі жетілдіру реттеу мен қадағалаудың халықаралық стандарттарын өзгертуді ескере отырып, қаржы нарығының әрбір бөлігінің жұмыс істеу және даму ерекшеліктерін ескере отырып жүзеге асырылатын болады.
      Қазіргі дағдарыс сабақтарын негізге ала отырып, қаржы секторының субъектілерін реттеу мен қадағалауды қатаңдатуды жүйелік тәуекелдерді болдырмау мақсатында алдын ала қабылданатын шаралар жүйесін болжайтын макропруденциалдық тәсілді күшейту арқылы нығайту қажет. Макропруденциалдық тәсіл реттеу мен қадағалаудың жекелеген институттар мен нарықтардың сенімділігіне негізгі назар аударылатын қолданыстағы құрылымының маңызды алғышарты және факторы болуы тиіс.
      Қазіргі уақытта неғұрлым толық, жан-жақты және тиімді реттеу қажеттілігін түсіну өсіп отыр. Тұтастай алғанда, экономика үшін тәуекелдер туғызатын қызметтің барлық түрін қоса алғанда, реттеу саласын және ауқымын кеңейту, тәуекелдің реттеу ауқымы шегінен тыс шоғырлануын болдырмау мүмкіндігін зерттеу болжанып отыр. Бұл ретте реттеу ұйымдарға емес, қызметтің түрлеріне бағдарлануы тиіс.
      Қазақстанда бүгінгі күні қаржылық қызмет көрсетулерге қажеттілікті толық дәрежеде қанағаттандыруға мүмкіндік беретін қаржы институттарының көп деңгейлі жүйесі қалыптасты. Көптеген елдердің халықаралық тәжірибесі мамандандырылған салалық банктерді құрудың тиімсіздігін, осы институттардың толыққанды бәсекеге қабілетті ортада жұмыс істеуіне қабілетсіздігін, мемлекет тарапынан тұрақты қолдау қажеттілігін дәлелдеп отыр. Тиісінше, Қазақстанда мамандандырылған салалық банктер құру болжанып отырған жоқ.
      Инвестициялық банкинг институтының жұмыс істеу жүйесі қайта қаралады. Жаһандық инвестициялық банктердің банкроттығы олардың қызметін реттеудегі тәсілдерді түрлендіру қажеттілігін туғызды. Осыған байланысты инвестициялық банкингке қатысты жүргізуге рұқсат етілген операциялардың тізбесі белгіленді және реттеу шеңберінде оларға левередждің және жүйелік тәуекелдердің өсуіне жол бермеу мақсатында екінші деңгейдегі банктерге қатысты белгіленген жекелеген талаптар қолданылады. 
      Кредиттік серіктестіктер, микрокредиттік ұйымдар банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын басқа ұйымдармен қатар елдегі қаржы делдалдығы жүйесін дамытуға ықпал етуді жалғастыруы тиіс. Алайда, осындай ұйымдар мөлшері бойынша шағын, бірақ жоғары тәуекелді кредиттерді жеткізушілер болып табылатынын ескере отырып, міндеттемелердің бір заемшыға арналған ең жоғары лимиті қайта қаралатын болады. Сонымен катар кредиттік серіктестіктердің және шағын кредиттік ұйымдардың жүйелік тәуекелінің өсуіне жол бермеу мақсатында олардың қаржы операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыру, депозиттер тартуды (кез келген нысандағы) қоса алғанда, мүмкіндіктері заңнамалық түрде қайта қаралатын болады.
      Өсімқорлық қызметті заңнамалық түрде реттеу мүмкіндігі қарастырылатын болады.
      Отандық сақтандыру ұйымдарының қайта сақтандыру қызметінің тиімділігін арттыру, оларды капиталдандырудың өсуін ынталандыру мақсатында жеке қайта сақтандыру шарты бойынша, сол сияқты тұтастай алғанда сақтандыру сыныбы бойынша да сақтандыру тәуекелдерінің мөлшері мен сипатына байланысты резидент еместерден қайта сақтандыру кезінде меншікті ұстау бойынша сараланған лимиттер енгізіледі. Сондай-ақ қаржы жылы аяқталғаннан кейін резидент емес қайта сақтандыру ұйымдарына берілген қайта сақтандыру сыйлықақыларының жиынтық көлемі бойынша лимиттер қайта қаралады.
      Кредиттік тарихтарды қалыптастыру жүйесін жетілдіру мақсатында коммерциялық емес ұйым нысанында кредиттік тарихтардың бірыңғай деректер базасын құру, кредиттік тарих субъектілері бойынша ақпараттың шынайылығын қамтамасыз ету, кредиттік бюроның лауазымды тұлғаларының ақпараттық қауіпсіздікті бұзғаны үшін жауапкершілігін күшейту жөніндегі кредиттік бюроның мемлекеттік органдармен өзара іс-әрекет ету жөніндегі жұмысын жүзеге асыру, кредиттік бюроға ұсынылатын ақпараттың тізбесін кеңейту қажет.
      Осылайша, реттеу шаралары өсу мен тұрақтылықтың оңтайлы арақатынасын қамтамасыз етуге бағытталады, бұл қаржы секторы мен экономиканың теңдестірілген дамуына, ондағы «сабынды көпіршіктердің» пайда болуына жол бермеуге және қаржы ұйымдарының қызметінде «домино» теріс әсерлерінің алдын алуға ықпал етеді. Жүйелік тәсілді қамтамасыз ету және қадағалау қызметінің тиімділігін арттыру мақсатында қаржы ұйымдарының алуан түрлерін реттеу мен қадағалау практикасы қажетті деңгейде қаржы нарығындағы қызметтің түрлері бойынша қажетті дәрежеде бірегейлендірілетін болады.
      Қаржы ұйымдарының лауазымды тұлғаларының заңсыз іс-әрекеттері нәтижесінде қазақстандық қаржы ұйымдарының активтерін әкетуді болдырмау және алдын алу мақсатында қаржы ұйымдарының күмәнды операцияларды жасауына қатысты алдын алу шараларының мониторингі, анықтау мен қабылдау жөнінде құқық қорғау органдарының қаржылық мониторинг органдарымен өзара іс-әрекет және үйлестіру тәртібі мен тетіктері заңнамалық деңгейде айқындалады.
      Қадағалау органы шетелдік инвестицияларды және кредиттеуді жүзеге асыру бойынша шешімдер қабылдау процесінің айқындылығын қамтамасыз ету жөнінде қаржы ұйымдарына қосымша талаптар белгілейді. Қаржы ұйымдарының құқықтық тәуекелдердің жоғары деңгейі және инвесторлар мен кредиторлардың құқықтарын қорғаудың төмен деңгейі бар елдерде операцияларды жүзеге асыруына байланысты тәуекелдер шектеледі. Осыған байланысты осындай заңсыз операциялар жасағаны үшін қаржы ұйымдарының лауазымды тұлғаларына қатысты мүліктік және қылмыстық жауапкершілік көзделеді.
      Сонымен қатар активтерді шетелге заңсыз әкетудің алдын алу мақсатында меншік иесі (бенефициар) туралы, сондай-ақ шетелде орналасқан (тіркелген) активтерге ауыртпалықтың болуы туралы ақпараттың айқындылығын қамтамасыз ету жөнінде шаралар қабылданады. Бұл ретте осындай ақпарат болмаған жағдайда, қадағалау органы осындай активтердің сақталуын қамтамасыз ету және пайдаланылуын (басқарылуын) шектеу бойынша, оның ішінде оларға ауыртпалық салу арқылы шаралар қолданылады.

2.2. Қаржы секторындағы бәсекелестікті арттыру

      Қазақстанның қаржы жүйесі нарықтық шоғырландырудың барынша жоғары деңгейімен сипатталады. Әсіресе, бұл елдің банктік және зейнетақы секторларына қатысты. Осындай үрдістердің болуы және Қазақстанның қаржы секторы үшін қазіргі дағдарыстың салдарлары аса ірі қаржы институттарының тәуекелдері бүкіл қаржы жүйесінің жай-күйіне жүйелік қысым көрсететін дәстүрлі теорияны тағы да растайды.
      Мұндай жағдайларда дағдарыстан кейінгі дамудың негізгі басымдықтарының бірі қаржы секторындағы бәсекелестікті ынталандыру болып табылады. Мұның өзі тікелей шара ретінде бірінші кезекте банктердің капиталының ең төменгі мөлшерін біртіндеп ұлғайту қажеттілігін көздейді. Оларды ірілендіру және топтастыру не қаржы институттарының басқа түрлеріне қайта құру жаппай өнімдер бойынша ірі банктерге тиісті бәсекелестік көрсетуге қабілетті орташа банктердің нарықтық үлесінің өсуіне себепші болады. Сонымен қатар банктерді және банк өнімдерін дамытудың неғұрлым табысты шарты олардың бәсекеге қабілеттілігі болып табылады. Бұл сонымен қатар, әсіресе, аймақтарда банктік қызмет көрсетудің барынша ауқымды тізбесін қамтуды кеңейту және халықтың қол жетімділігі тұрғысынан алғанда маңызды.
      Қазіргі заманғы бөлшек қаржы қызмет көрсетулерін ұсыну, ең алдымен тиісті банкаралық инфрақұрылым жасау арқылы бүгінгі күні халық барынша талап ететін төлем қызмет көрсетулерін ұсыну бойынша банктердің мүмкіндіктерін кеңейту үшін жағдайлар жасауға көңіл бөлінетін болады. Осы міндеттің шеңберінде негізгі күш-жігер тиімділікті және технологиялық үйлесімділікті арттыруға қол жеткізу мақсатында бөлшек төлемдердің қазіргі уақыттағы жекеленген және өзара әлсіз байланысқан инфрақұрылымының құрамдас бөліктерін шоғырландыруға бағытталады.
      Қажет болған жағдайда қаржы секторына шетелдің қатысуын қаржы секторының әрбір сегменті бойынша жеке-жеке жиынтық жарғылық капиталдың 50%-ынан аспайтын мөлшерде шектеу жөніндегі мәселе қаралатын болады. Адал бәсекелестікті дамыту мақсатында қаржы нарығының барлық бөліктерінде бәсекелестіктің жеткілікті деңгейіне қол жеткізген кезде оның толық шығуына дейін мемлекеттің қатысуын қысқарту қамтамасыз етіледі.

2.3. Қаржы ұйымдарын реттеудегі контрциклдық принципін енгізу

      Ағымдағы дағдарыс нәтижесінде әлемдік қаржы қоғамдастығы жасаған және реттеу жүйесін жаңғырту мен осындай дағдарыстарға жол бермеу мақсатында бұдан әрі айрықша көңіл бөлуді талап ететін түйінді қорытынды қаржылық ұйымдарды реттеудегі проциклдықты барынша аз мәнге жеткізу болып табылады.
      Осыған байланысты, қаржы секторын реттеу жөніндегі қызметтің басты бағыттарының бірі контрциклдық реттеу және қадағалау қағидаттарына, оның ішінде экономиканың белсенді өсуі кезеңінде провизияларды қалыптастыру, меншік капиталды, резервтерді және өтімділікті ұлғайту және құлдырау кезеңінде жинақталған әлеуетті пайдалану арқылы одан әрі көшу болып табылады.
      Меншікті капиталдың жеткіліктілігіне қойылатын талаптарды экономикадағы ахуалдың жақсаруына және бастапқы өсу белгілерінің пайда болуына қарай көтеру болжанады. Меншікті капиталдың жеткіліктілігін бағалау тәсілі сандық қана емес, сапалық тұрғыдан да жетілдірілетін болады, бұл қаржы ұйымдары капиталы құрылымының сапасын жақсартуды болжайды.
      Жоғары тәуекелді операциялардың серпінді өсуі, оларды шоғырландыру шектеледі және провизиялар мен резервтерді қалыптастыруға қойылатын талаптарды арттырудан көрініс табады. Қажет болған кезде шоғырландыру лимиттерінің белгіленуі, сондай-ақ тәуекел деңгейі жоғары операцияларды жүргізуге тікелей тыйым салулар енгізілуі мүмкін.
      Кредиттік тәуекелді бағалау рәсімін оңтайландыру мен провизиялардың барабар деңгейін қалыптастыру шеңберінде сонымен қатар контрциклдық тәсілді енгізу болжанады, ол тәсіл кезінде экономикалық өсу кезеңінде ықтимал шығынға резервтерді қалыптастыруға қойылатын талаптар арттырылады, ал құлдырау кезеңінде - төмендейді. Сонымен қатар стресс жағдайлары немесе күйзелістер басталған жағдайда резервтерді қалыптастыру енгізіледі. Қаржы ұйымдарының міндеттемелері бойынша күтілетін шығынды экономикалық құлдырау басталғанға дейін алдын ала тану олардың қаржылық жай-күйіне қысымды төмендете және рецессия кезеңінде қаржы өнімдерін ұсынуды қамтамасыз ете отырып, кірістің жақсы болуы сақталып отырған кезеңге дейін буферлер құруға өз үлесін қосады.
      Қазіргі бар резервтерді ауыстыруға емес, арнайы резервтерді толықтыруға арналған серпінді резервтер енгізілетін болады. Серпінді резервтер нақты актив құнының шығынына қарсы, ал шартты міндеттеме жағдайында - қаржы ұйымының өз міндеттемелерін ықтимал орындауы бойынша шығынға қарсы құрылған резервтер деңгейінде күшті ауытқуларға теңдестіруші ықпал ететін болады. Қаржы ұйымдарының активтері мен міндеттемелерінің ұлғаюымен бір мезгілде арнайы және серпінді резервтер құрылуы тиіс.
      Кредиттік дүрбелеңмен қоса жүретін экономикалық өрлеу кезеңінде кредит бойынша маржа кредит берумен байланысты тәуекелдің бағалау деңгейінің төмендеуі салдарынан төмендеу үрдісіне ие болатын фактіні есепке ала отырып, банк қабылдайтын тәуекелдердің жинақталуы және барабар емес баға белгілеу жүргізіледі. Даму кезеңін бағалауға балама  тәсіл ретінде бір жағынан, өтімділік пен капиталдандыру, екінші жағынан кредит бойынша маржа арасындағы кері байланыстың белгілеуге болады. Бұл сонымен қатар банктер тартатын ресурстардың оңтайлы құнын белгілеуге әсер ететін болады.
      Баланстан тыс міндеттемелердің өсуін ынталандырмауға қатысты шаралар қабылданатын болады. Бұл ретте бірінші кезеңде халықаралық ұйымдар ұсынған капитал жеткіліктілігіне кеңейтілген тәсілді есепке ала отырып капиталдандыруға қойылатын талаптар күшейтіледі. Кейіннен, егер осы шаралар күткен нәтижелерге әкелмесе, осындай операцияларға қатысты тікелей тыйым салуларды белгілеуге дейін, неғұрлым қатаң әрі батыл шаралар енгізілуі мүмкін.
      Оффшорлық аймақтарда тіркелген тұлғалармен өзара іс-әрекетке қатысты қаржы ұйымдарын реттеудегі тәсілдерді күшейту болжанады.
      Қаржы институттары өтімділігінің барабар деңгейін қалыптастыру мақсатында өтімділіктің жеткіліктілігін бағалау үшін сандық көрсеткіштер, бағдарлар және өлшемдер белгіленеді. Банктер салымшылардың сенімдерін жоғалтқан жағдайда белгіленген мерзім ішінде (демалыс күндер басталғанға дейін) міндеттемелерді орындауға қабілетті және қаржы нарығында жалғасып отырған шиеленіскен кезеңдер ішінде тұрақты күйінде қалуы тиіс. Өтімділік деңгейінің артуы сонымен қатар өтімділігі аз активтер бағасының құбылмалылығына күйзелістердің ықпалын төмендетуге мүмкіндік береді.
      Қаржы ұйымдарына қатысты сондай-ақ қаржылық левередж коэффициенттері белгіленетін болады, себебі оған тән проциклдық ағымдағы жаһандық қаржы дағдарысының бастапқы себептерінің бірі болып табылды және айтарлықтай теріс салдарларға алып келді. Бұл ретте левередждің проциклдық коэффициенттері жеке негізде, сондай-ақ шоғырландырылған негізде де белгіленетін болады.
      Қорландыру және қайта қаржыландыру тәуекелдерін барынша азайту, сондай-ақ өтімділікті, оның ішінде валюталық өтімділікті жоғалтудың басқарылатын тәуекелдері бар міндеттемелердің құрылымын қалыптастыру мақсатында банктер міндеттемелерінің құрылымын қайта теңестіруге қойылатын талаптар белгіленеді. Ұйымдардың және нарықтардың елеулі зияндарын алдын ала ескерту, портфельдерінің тұрақтылығын бағалау мақсатында сақтандыру компанияларының инвестициялық қоржындарын иммунизациялау әдістері енгізілетін болады.
      Уақыт аралығы бөлігінде банктердің валюталық өтімділігіне қадағалау күшейтіледі. Бұдан басқа, кредиттік тәуекелдің өтімділік тәуекеліне ықпалы активтері және шетелдік валютада тұрақты кірістері, сондай-ақ валюталық тәуекелдерді хеджирлеу құралдары жоқ заемшыларға берілген валюталық кредиттерге қатысты провизияларды қалыптастыруға қойылатын неғұрлым қатаң талаптар белгілеумен шектелетін болады.
      Банктердің өтімділігін жақсарту және қайта қаржыландыру тәуекелін азайту жөніндегі шаралар шеңберінде сыртқы қарыз алудың артық деңгейін төмендету көзделеді, бұл банктердің сыртқы борыштың жиынтық міндеттемелерге арақатынасын халықаралық практикада қабылданғаннан аспайтын мөлшерге жеткізуді болжайды. Өтімділікті қалыптастыру көздерін әртараптандыру мақсатында банктердің берілген кредиттердің депозиттерге оңтайлы арақатынасын ұстап тұру жөнінде қосымша шаралар қабылданады.
      Сонымен қатар контрциклдық қағидат бұдан әрі ең төменгі резервтік талаптарды қолдануға қатысты да дамитын болады.
      Контрциклдық қағидат қаржы ұйымдарының инвестициялық қоржынының құрылымына және сапасына қолданылатын болады.

2.4. Күрделі қаржы құралдарын реттеу

      Қаржы құралдары құрылымының күрделілігі және оларды шығару мен сатып алуға байланысты тәуекелдерді толық бағаламау да әлемдік қаржы жүйесінде жаһандық жүйелік тәуекелдердің үдемелі өсуінің алғышарттары болды.
      Осыған байланысты құны мен тәуекелін бағалау барынша күрделі құрылымдық өнімдерді шығару мен сатып алуды реттеу қажет. Реттеу барысында оригинатордың (жасаушының) тәуекелді міндетті түрде толық немесе ішінара көтеру қағидаттары және тәуекелді қадағалау мүмкіндіктері іске асырылады. Шығаруға рұқсат етілген туынды қаржы құралдарының тізімі айқындалады, сондай-ақ туынды қаржы құралдары туралы ақпаратты көпшілікке ұсынуға және ашуға қойылатын талаптар белгіленеді. Қаржы институттарының қызметін капиталдандыру мен қорландыру мақсаттары үшін құрылымдық өнімдерді пайдалануға тікелей тыйым салу белгіленеді. Сыртқы нарықтарда тәуекелдерді хеджирлеу мәмілелерін тікелей шектейтін тетіктер енгізілетін болады. Ұйымдаспаған нарықтарда айналыста жүретін қаржы құралдарын шығаруға және сатып алуға шектеуді белгілеу жөнінде шаралар қосымша қабылданатын болады. Алыпсатарлық сипаттағы туынды құралдармен мәмілелерді барынша азайту тетіктері әзірленетін болады.

2.5. Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
рәсімдерін жетілдіру

      Қадағалау тұжырымдамасы әлемдік практикада кеңінен пайдаланылатын, тәуекелдерді бағалауға негізделген тәсілге барынша жақындатылады. Реттеу практикасына тәуекелдер карталары енгізілетін болады. Стресс-тестинг, ертерек ден қою және тәуекелдерді шектеу бойынша жоспарларды әзірлеу рәсімдерін бұдан әрі жетілдіру болжануда.
      Шоғырландырылған негізде қадағалауды бұдан әрі дамыту қадағалау, бағалау және қажет болуына орай жүйелік тәуекелдерге қатысты шаралар қабылдау үшін жекелеген банктік конгломерат институттарының және нарықтардың сенімділігіне негізгі көңіл бөлінетін реттеу мен қадағалау құрылымын бағдарға алатын болады. Банктік конгломераттарды реттеу мен қадағалау пруденциалдық реттеуді жетілдіру және банктік конгломерат қатысушылары ұшырауы ықтимал әлеуетті тәуекелдерді іс жүзінде анықтауға бағытталған топтарды инспекциялау арқылы күшейтілетін болады. Сонымен қатар басқа елдердің қадағалау органдарымен неғұрлым тығыз ынтымақтастық және олармен ақпарат алмасу арқылы трансшекаралық қадағалауды дамыту қамтамасыз етіледі.
      Тәуекелдерді басқару деңгейін арттыру мақсатында қаржы ұйымдарындағы, сондай-ақ жекелеген қаржы өнімдері бойынша тәуекелдерді бағалаудың сандық және статистикалық әдістерін енгізуге және қолдануды кеңейтуге қойылатын талаптар біртіндеп арттырылатын болады.
      «Ауқымды» коэффициенттер ғана емес, сонымен қатар кредит құнының кепілдікті қамтамасыз ету құнына арақатынасы сияқты неғұрлым айрықша көрсеткіштер белгіленеді деп болжануда. Контрциклдық қағидатына сәйкес экономикалық циклдің дамуына орай реттеуші осы коэффициентті өзгертуі мүмкін.
      Барлық жүйелік маңызы бар қаржы институттарын, нарықтарын  және құралдарын реттеу мен қадағалаудың тиісті дәрежесін айқындау мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі (бұдан әрі - Ұлттық Банк) олардың мөлшерін, левереджді, басқа қаржы ұйымдарымен, нарықтармен және құралдармен өзара байланысын, күйзелістерді трансформациялау карталарын жасау әдістемесін, реттеуші ықпал етудің талдау құралдарын қоса алғанда, кең ауқымды факторларды есепке ала отырып, жүйелілікті немесе жүйе құрушылықты айқындау әдістемесін әзірлейді.

3-бөлім. Инвесторлардың және қаржылық қызмет көрсетулерді
тұтынушылардың құқықтарын қорғау тетіктерін күшейту

      Қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушыларды қорғау, қаржы ұйымдарының тұрақтылығын арттыру арасындағы оңтайлы теңгерімді айқындау қажет. Бір жағынан алғанда, тиімді жұмыс істейтін қаржы секторы қаржылық қызмет көрсетулерді пайдаланушылардың мүдделерін қорғаудың негізгі шарты болып табылады. Екінші жағынан алғанда, қаржы институттарының мүдделері мемлекеттік саясаттың мақсатты міндеттері мен басымдықтарына қайшы келмейтін тұрғыдан қорғалуы тиіс.
      Тиісінше, қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылардың мүдделерін қорғаудың қолданыстағы практикасын бағалау жүргізіледі. Атап айтқанда, қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылардың құқықтық режимі және құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау практикасы күшейтіледі. Осы бағыт шеңберінде Қаржылық қадағалау агенттігі қаржылық қызмет көрсетулердің стандарттарын әзірлейді, сондай-ақ оны қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылардың қаржы ұйымдарына жеке шағымдарын сотқа дейін реттеу жөніндегі өкілеттіктерін бір мезгілде бере отырып, қаржы нарығында дауларды реттеудің балама институтын - қаржы омбудсменін құрудың мақсатқа сай екендігі қаралатын болады.
      Сонымен қатар қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылардың құқықтарын қорғау мақсатында қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылардың қызметтерді алу үдерісінде туындайтын талаптарын қаржы ұйымдарының қарау тәртібіне қойылатын талаптар белгіленеді.
      Бағалы қағаздар нарығын заңнамалық деңгейде одан әрі дамыту мақсатында акционерлік қоғам жасайтын мәмілелер туралы ақпараттың айқындылығын арттыру, акционерлік қоғамды корпоративтік басқару жүйесін жетілдіру, инвесторлардың алдында бағалы қағаздар эмитенттерінің және лицензиаттардың қызметі туралы ақпараттың мәнін ашу арқылы акционерлік қоғамдардың лауазымды тұлғаларының жауапкершілігі күшейтіледі.
      Манипуляциялық мәмілелерді бақылау және болдырмау жөніндегі, инсайдерлік ақпаратты пайдалану мен таратуға бақылауды күшейту жөніндегі, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында брокерлік және (немесе) дилерлік қызметті жүзеге асыратын ұйымдардың және  сауда-саттық ұйымдастырушысының тәуекелдерін басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғастырылады.
      Қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылар мен қаржы ұйымдары арасында туындайтын қатынастарды реттейтін және қаржылық қызмет көрсетулерді тұтынушылардың тиісті сападағы қызметті сатып алуға, қызмет көрсетулер туралы шынайы және айқын ақпаратты алуға, ағартуға, олардың мүдделерін мемлекеттік және қоғамдық қорғауға арналған құқықтарын белгілеуге, сондай-ақ осындай құқықтарды іске асырудың тетігін айқындауға және қаржы ұйымдарымен жасалған шарттарға талаптарды белгілеуге мүмкіндік беретін заңнамалық база жетілдіріледі.
      Жеке тұлғалардың депозиттеріне кепілдік беру жүйесінің тұрақтылығын ұлғайту үшін қатысушы банктердің күнтізбелік жарналарды төлеудің барынша консервативтік жүйесі енгізілетін болады. Тәуекелді және агрессивті стратегияларды қолдайтын банк, өз тәуекелдерін барынша азайту жөнінде шаралар қабылдайтын басқа қатысушы банктерге қарағанда, әсіресе экономикалық циклдің көтеріңкі фазасы жағдайында көбірек төлеуі тиіс.
      Сақтандыру нарығында сақтандыру төлемдерінің кепілдік беру жүйесіне тартылған сақтандыру сыныптарының (түрлерінің) аясын кеңейту мүмкіндігін қарастыру қажет.
      Халықтың қаржылық сауаттылығын және инвестициялық мәдениетін арттыру мақсатында ауқымды түсіндіру жұмысын жүргізу жөніндегі жұмыс жалғастырылады.
      Қаржы институттарының, олардың қызметкерлерінің, аффилиирленген тұлғалардың, сондай-ақ олармен өзара іс-әрекет жасайтын Қазақстандық қаржы ұйымдарының лауазымды тұлғаларының (Қазақстандағы қызметке толық тыйым салуды қоса алғанда) қызметіне, егер олардың қызметі заңда белгіленген тәртіппен заңсыз деп танылса және Қазақстанның қаржы ұйымдарының қаржылық жай-күйіне және беделіне айтарлықтай зиян келтірсе (бірінші кезекте, Қазақстандық қаржы ұйымдары активтерінің шетелге шығуы бойынша схемалар құруы есебінен) қатаң шектеулер енгізілетін болады.
      Осындай схемаларды құруға қатысқан қаржы институттарының, олардың акционерлерінің, сондай-ақ лауазымды тұлғаларының «қара тізімі» жасалынады және тиісінше, олардың Қазақстандағы қызметі заңнамалық тұрғыдан шектеледі не тыйым салынады. Бұл ретте шығарылған активтер Қазақстанға қайтарылған жағдайда мұндай шектеулерден босату мүмкіндігі берілетін болады.
      Бұдан басқа, іс-әрекеттері (әрекетсіздіктері) нақты айқындалған өлшемдер негізінде дефолтқа әкелген эмитенттердің, олардың акционерлерінің, сондай-ақ лауазымды тұлғаларының «қара тізімін» қалыптастыру мүмкіндігі қарастырылады.

4-бөлім. Қаржы ұйымдарының корпоративтік басқару сапасын және
қаржы ұйымдары қызметінің айқындылығын арттыру

4.1. Тәуекел-менеджмент, ішкі бақылау және корпоративтік
басқару жүйесін жетілдіру

      Жалпы әлемдік ұсынымдарды ескере отырып қаржы ұйымдарында ішкі бақылау мен тәуекел-менеджментінің тиімді жүйесін жасауға тұжырымдама және тәсілдер айтарлықтай қайта қаралады. Сонымен бір мезгілде қадағалау органының қаржы ұйымдары қолданатын осы тәуекелдерді басқару мен корпоративтік басқару жүйелерінің сапасын және тиімділігін бағалау тәсілдері мен рәсімдері, оның ішінде тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерін өзін-өзі бағалау бойынша қосымша талаптар белгілеу арқылы жетілдіріледі.
      Қаржы ұйымдарында тәуекел-менеджментті күшейту және корпоративтік басқаруды күшейту мақсатында мынадай мәселелер қайта қаралады:
      1) қаржы ұйымдары менеджментінің міндеттерін, өкілеттіктерін және жауапкершілігін нақты бөлу;
      2) қаржы ұйымының бөлімшелері арасында жедел өзара іс-әрекет тетігін реттеу;
      3) қызметті жүзеге асыру кезінде шешімдер қабылдаудың барынша тиімді тәртібін қамтамасыз ету;
      4) қаржы нарығында қызметті жүзеге асыруға байланысты тәуекелдерге рұқсат етілген лимиттерді айқындау бөлігінде барынша «қолданбалы» талаптарды белгілеу;
      5) қаржы ұйымының стресс-тестингті қолдану және экономикалық капиталды жоспарлау рәсімдерін жетілдіру.
      Сонымен қатар, тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйесі шеңберінде заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруды (жылыстатуды) және терроризмді қаржыландыруды, сондай-ақ қаржы ұйымдарындағы сыйақы және материалдық ынталандыру саясатын болдырмау рәсімдері жетілдіріледі.
      Қаржы ұйымдары қызметкерлерінің кәсіби этикасының үлгі кодексін жетілдіру, оны әрбір қаржы ұйымының қабылдауы қажет. Бұл кодекс қаржы ұйымы, оның клиенттері мен акционерлері арасында мүдделер қақтығысы болған кезде туындайтын проблемалық мәселелерді реттеуі тиіс.
      Тәуекелдерді басқару және корпоративтік басқару жүйелерінің сапасы және тиімділігі қаржы ұйымдары тарапынан агрессивті саясатты немесе алыпсатарлық практика көріністерін болдырмауға, сондай-ақ қаржы ұйымдарын басқару органдары сияқты тәуекел-менеджмент бөлімшелерінің басшылары мен қызметкерлерінің жауапкершілігіне және біліктілігіне негізделеді.
      Қаржы ұйымдарының директорлар кеңесінің мүшелеріне олардың жоғары кәсіби деңгейін қамтамасыз етуге, компаниялардың қызметін жүйелі бағалау үшін тәуелсіз салалық мамандарды тартуға, заңнаманы сақтау мақсатында директорлар кеңесіне есеп беретін комитеттер құруға, ұйымдардың басшы құрамына сыйақы тағайындауға қатысты бөлігінде қойылатын талаптарды күшейту қажет. Сонымен бірге директорлар кеңесінің тәуелсіз мүшелерінің үлесін ұлғайтудың мақсатқа сәйкестігі қарастырылады. Жауапкершілікті арттыру мақсатында директорлар кеңесінің әрбір тәуелсіз мүшесіне нақты жауапкершілік салалары және директорлар кеңесіне есеп беретін тиісті комитеттерді басқару бекітілетін болады. Тәуелсіз директорларды сайлау тәртібіне қойылатын заңнамалық талаптарды кеңейту, бірнеше ұйымда тәуелсіз директордың функцияларын бір мезгілде орындау бөлігінде шектеу белгілеу, сондай-ақ Қаржылық қадағалау агенттігіне тәуелсіз директорларды номинациялау не тиісті қаржы ұйымының ерекшеліктеріне және мемлекеттің мүддесіне орай оларды таңдап алу үшін бірнеше кандидатураларды ұсыну құқығын беру практикасын енгізу болжанады.
      Бағалау қызметі саласында қаржы және нақты активтерді бағалау сапасына және оның тәуелсіздігіне қойылатын талаптар олардың иелері - заемшылардың және сол сияқты қаржы институттары - инвесторлардың/кредиторлардың өзара мүдделерін сақтау мақсатында арттырылатын болады. Заңнамалық тұрғыдан кәсіби бағалаушылардың жауапкершілігі бекітіледі. Бағалау қызметінің халықаралық стандарттарын енгізу және олардың сақталуына реттеу мен бақылаудың тиімді жүйесін құру қажет.
      Аудиторлық ұйымдардың халықаралық аудит стандарттарын енгізуі мен сақтауына және аудиторлардың біліктілігін арттыруына бақылауды күшейту талап етіледі. Сонымен қатар қаржы ұйымдарының аудитін жүзеге асыратын қазақстандық аудиторлық компанияларға қойылатын талаптар қызметкерлердің біліктілік деңгейіне, сондай-ақ тартылатын тәуелсіз сарапшылардың құзыреттілігіне қатысты күшейтіледі.

4.2. Қаржы ұйымдары қызметінің айқындылығын қамтамасыз ету
және олардың қаржы жағдайы туралы ақпаратты ашып көрсету

      Қаржы институттарының айқындылығын арттыру мақсатында қаржы институттарындағы стресс-тестілеудің, жүйелік күйзелістер туындаған жағдайда жоспарлы іс-шаралар кешенінің нәтижелері, инвестициялау стратегиясы және қоржынның құрылымы (зейнетақы қорларына қатысты), ұйымдардың басқарушы менеджментіне бонустар төлеу жүйесі туралы ақпаратты тарату жөнінде шаралар қабылданады.
      Сонымен қатар Қаржылық есептілік депозитарийіне берілетін ақпарат спектрін кеңейту мәселесі қаралады.
      Қаржы ұйымдары басшыларының бонустық жүйесіне қатысты акционерлер үшін барынша айқындылықты және ықпал ету мүмкіндігін, оның ішінде жеке сыйақыларды жан-жақты баяндауға кепілдік беретін реттеу режимі енгізіледі. Жекелеген қызметі үшін басшыға төленген «нақты және маңызды» қосымша сыйақы туралы, басшыға берілген акциялардың саны туралы, сондай-ақ ұсынылған опциондар туралы ақпараттың мәні ашылатын болады.
      Қаржы ұйымдары басшыларының сыйақы саясаты компанияның стратегиялық мақсаттарына және оның жұмысының тиімділік көрсеткіштеріне, сондай-ақ оның қаржы тұрақтылығының көрсеткіштеріне байланысты болады. Материалдық ынталандыру саясаты қаржы ұйымдарының басшыларын қысқа мерзімде пайданы алуға емес, ұзақ мерзімді мақсаттарға орай пайданы қамтамасыз етуге ынталандыруы тиіс. Сондықтан қаржы ұйымының бизнес-стратегиясы және оның тәуекелдерге тұрақтылығы басты бағдар болып табылады. Егер тәуекелдердің ұзақ мерзімді кезеңде көріну ықтималдылығы жоғары дәрежеде болса, төлемдер қысқа мерзімді кезеңде жүзеге асырылмайды. Тиісінше, төлемдердің мерзімі кейінге қалдыру сипатында болуы мүмкін.
      Менеджменттің сапасын арттыру және акционерлік қоғамдардың лауазымды тұлғаларының фидуциарлық (дербес) жауапкершілігін күшейту үшін қаржы ұйымдарының басшы қызметкерлеріне және ірі акционерлеріне, оның ішінде мінсіз іскерлік беделін айқындау өлшемдерін жетілдіруге қатысты талаптары заңнамалық деңгейде қатаңдатылатын болады. Қылмыстық жауапкершілікпен қоса, жауапкершілік атқаруға дайын болу лайықты сыйақылармен және құқықтармен теңгерілуі тиіс. Қаржы ұйымының басшысы ұйымды банкроттыққа дейін әдейі жеткізген жағдайда осы тұлғаға қатысты кез келген қаржы ұйымдарында басшылық қызметті атқаруға және қаржы ұйымының қызметіне акционер ретінде қатысуға өмір бойы тыйым салуды енгізу мүмкіндігін қарастыру қажет.
      Тұлғалардың осы санатын кеңейтуге қатысты «аффилиирленген тұлғалар» ұғымын айқындау нақтыланады.

4.3. Қаржы құралдарын бағалау жүйесін жетілдіру

      Қаржы құралдарын бағалаудың қолданылып жүрген жүйесі халықаралық қаржылық есептілік стандарттарының қағидаттарына негізделеді, оларға сәйкес қаржы құралдарын бағалау әділ нарықтық құны бойынша жүзеге асырылуы тиіс. Жинақтаушы зейнетақы қорларын және  инвестициялық қорларды қоса алғанда, институционалдық инвесторлардың қызметін бағалау, оның ішінде активтерді басқарудан алынған кірістердің мөлшерін ескере отырып жүзеге асырылатын болғандықтан, инвестициялық қоржынның құрамына кіретін қаржы құралдарын бағалаудың қолданылып жүрген жүйесі барлығы үшін бірыңғай болуы және қаржы құралының объективті әділ құнын көрсетуі тиіс.
      Ағымдағы жағдайларда белсенді нарығы жоқ және тиісінше әділ нарықтық құнын айқындау мүмкін болмайтын қаржы құралдарын бағалау бойынша мәселе анағұрлым өткір болып отыр. Осындай қаржы құралдарын барабар бағалау тетігін анықтау үшін барлық қатысушыларға әртүрлі өлшемдер мен қағидаттарды пайдалана отырып қаржы құралдарының әділ құнын айқындауға, сондай-ақ институционалдық инвесторлардың қоржынындағы жекелеген қаржы құралдарының құнсыздану жүйесін бірегейлендіруге мүмкіндік беретін әдістеме әзірленеді.

5-бөлім. Жүйелік тәуекелдерді реттеу және мемлекеттік
органдардың өзара іс-қимылы

      Орта мерзімді болашақта сәйкессіздіктердің жинақталуын, нақты және қаржы активтері нарығындағы «көпіршіктердің» пайда болуын ерте анықтау және болдырмау, сондай-ақ жүйелік тәуекелдерді барынша азайтудың оңтайлы тетігін тұжырымдау өзекті бағыт болып табылады. Осы бағыттағы мемлекеттік саясаттың болашақ моделі макропруденциалдық реттеу жүйесін іске асыруға бағытталады.
      Макропруденциалдық реттеу ұғымы:
      1) тұтастай алғанда жекелеген қаржы институттарының ұжымдық біртекті іс-қимылдары нәтижесінде туындайтын қаржы жүйесінің жүйелік тәуекелдерін реттеуді;
      2) институттарды олардың мәнділігі және олардың жүйе құрайтын сипатына байланысты әр түрлі реттеуді (барлық қаржы институттарына қатысты бірыңғай нормаларды белгілеуді болжайтын микропруденциалдық тәсілден өзгеше) білдіреді.
      Макропруденциалдық реттеудің міндеті объектілер (қызмет, нарықтар) және жүйелік сипаттағы, қаржылық тұрақтылықты айқындайтын талаптарды бұзуға және экономикалық ахуалды тұрақсыздандыруға қабілетті тәуекел аймақтары бойынша басты шешімдерді айқындау болып табылады.
      Осы мақсатпен қаржы тұрақтылығын және макропруденциалдық реттеуді жүзеге асыруды қамтамасыз етуге жауапты орталық орган ретінде Ұлттық Банктің рөлі күшейтілетін болады.
      Ұлттық Банктің тікелей құзыретіне шешімдер қабылдау кезінде алқалылық қағидатын сақтай отырып мынадай мәселелер жатқызылатын болады:
      1) жүйелік тәуекелдерді пруденциалдық реттеудің және тиісті нормативтерді қолданудың негізгі секторалды қағидаттарын, тәсілдерін айқындау;
      2) жүйелік тәуекелдерді материалдандырған жағдайда дағдарысқа қарсы басқару шараларын және зиянды барынша азайту тетіктерін әзірлеу.
      Шешімдер қабылдау жүйесі Ұлттық Банк бекіткен қаржы тұрақтылығы индикаторлары базасында тәуекелдерді ерте анықтау рәсімдерін, қаржы жүйесінде тәуекелдердің бөлінуін бағалауды, экономиканың қаржы және нақты секторларындағы тәуекелдердің өзара байланысын және жүйе құрайтын қаржы институттарының мәнділігін ескере отырып, жүйенің ықтимал шығындарды қаржы тұрақтылығы үшін айтарлықтай зиянсыз сіңіру қабілеттілігіне талдауды негізге алады.
      Реттеу жүйесін іске асыру барлық қаржы институттарының Қаржылық қадағалау агенттігінің қадағалануында болатынын және есеп беретінін сақтай отырып, микропруденциалдық реттеу шеңберінде жүзеге асырылатын болады.
      Макропруденциалдық реттеу жүйесін тиімді іске асыру және қабылданатын шешімдерді үйлестіруді арттыру мақсатында Ұлттық Банк Қаржылық қадағалау агенттігімен бірлесіп қосарлануды болдырмайтын және Қаржылық қадағалау агенттігі мен Ұлттық Банктің өкілеттіктерін функционалды бірін-бірі толықтыратын банктерді пруденциалдық реттеу шеңберінде негізгі мәселелерді пысықтау кезінде шешімдер қабылдау мен өзара іс-қимылдардың тиісті рәсімдерін бекітеді.
      Реттеушілер қызметінің және әртүрлі тетіктер арқылы қабылданатын шешімдердің, мысалы дауыс беру рәсімін көпшілікке жариялау, айқындылығын арттыру жөнінде қажетті шаралар қосымша қабылданады.
      Бұл тәсіл Қаржылық қадағалау агенттігі мен Ұлттық Банктің іс-қимылдарының оралымдылығын және өзара келісімділігін қамтамасыз етеді, бұл тұтастай алғанда банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді және мемлекеттік ауқымда қаржы тәуекелдері мен қаржы жүйесінің тәуекелдерін елеулі түрде барынша азайтуға мүмкіндік береді.
      Жүйелік тәуекелдерді азайтудың екінші негізгі бағыты нарықтың қаржы ресурстарын алмастыруға қабілеттілігін, мемлекеттік ресурстарды пайдаланудың тиімділігін және тұрақты экономикалық өсудің экономикалық саясатын іске асыру үшін қаржы делдалдығы институттарын пайдалануда мемлекеттің ұзақ мерзімді мүдделерін ескере отырып, мемлекеттің банк жүйесінен бірте-бірте шығуын қамтамасыз ету болады.
      Мемлекет бұрын болжанған мерзімнен барынша ұзақ мерзімге банктердің негізгі кредиторы болуға мәжбүр бола отырып, мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен міндеттерін іске асыру кезінде агенттер ретінде болатындардан басқа, орта мерзімді болашақта қаржы институттарының акционері болып қалуды жоспарламайды. Мынадай қағидаттарға негізделген шығу стратегиясы айқындалады:
      1) бір жағынан, салық төлеушілердің салынған ресурстарын сақтап қалу - экономикалық пайданы алу міндеттерінің теңгерімін ескере отырып мемлекеттің банктердің капиталына қатысуын іске асырудың баға өлшемдерін, екінші жағынан, инвесторлардың ұзақ мерзімді экономикалық мүддесін жасауын бағалау;
      2) орта мерзімді болашақта банкті капиталдандыруды бұдан әрі ұлғайту кепілдігі болған кезде ішкі және сыртқы инвесторлар арасында кемсітушіліктің болмауы;
      3) жүйенің кәсіпорындар қаражатының және халықтың жинақ ақшасының қажетті көлемін тарту қабілеттілігін ескере отырып, банктерге экономиканың нақты секторын қаржыландыруға берілген ресурстарды қайтарудың нақты орта мерзімді жоспарын айқындау;
      4) қаржы институттарының стресті активтер нарығын құруға және несие берешегін басқару институттарын дамытуға белсенді көмек көрсету;
      5) банктердің мемлекет индустриялық саясат шеңберінде бөлетін қаржы ресурстарын заемшылар арасында кредиттік тәуекелдің тиімді деңгейі жағдайында, экономиканың жекелеген секторларын қаржыландыруда таңдауды және артықшылықты болдырмауда тең бөлу.

Қорытынды ережелер

      Осы Тұжырымдаманы іске асыру елдің үдемелі индустриялық-инновациялық дамуы жөніндегі, сондай-ақ қаржы секторының тұрақты дамуы және оған деген сенімді нығайту үшін жағдайлар жасау жөніндегі міндеттерді іске асыру үшін қаржы ресурстарын тартуды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сонымен қатар дағдарыстан кейінгі кезеңде қаржы секторын дамыту жөніндегі іс-шаралардың толық болуы мен жан-жақты аясы қолданыстағы Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасын пысықтау кезінде қамтамасыз етілуі тиіс. Бұл ретте жаһандық қаржы дағдарысы сабақтарынан шыға отырып, халықаралық институттар мен ұйымдардың әзірленіп жатқан ұсынымдарын ескеру қажет.
      Осы Тұжырымдаманың іс-шаралары қаржы секторының барлық сегменттерінің дамуына ықпал етеді. Атап айтқанда, банк жүйесі активтерінің дағдарысқа дейінгі деңгейінде жалпы ішкі өнімге арақатынасы көрсеткішіне жетуі және одан асып кетуі банк секторының қалпына келуін сипаттайтын көрсеткіштердің бірі болады. Бұл ретте активтердің құрылымы мен сапасы қаржы құралдарының салалары мен түрлерін әртараптандыру жағына қарай айтарлықтай түрін өзгертетін болады.
      Мемлекет қаржы секторын қалпына келтіру үшін барлық жағдайларды жасайтын болады, бұл, өз кезегінде, тұтастай алғанда елдің экономикасының бұдан әрі дамуының қозғаушы күштерінің бірі болады. Қалпына келтіру кезеңінде мемлекеттік қолдау сақталады, өйткені қаржы институттарының әлі де инвестициялық қаражатқа деген бар сұранысты өздігінен қамтамасыз етуге мүмкіндігі жоқ. Қалпына келтіру барысына қарай тікелей мемлекеттік ықпал етудің рөлі, жеке бастамаға бірте-бірте жол бере отырып төмендейді.