Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы

Күшін жойған

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы N 1284 Қаулысы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 12 қарашадағы № 1199 Қаулысымен

Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 2010.11.12 № 1199 Қаулысымен.

Қазақстан Республикасының қаржы секторын одан әрi дамыту және Қазақстан Республикасының ақша-кредит саясатын халықаралық стандарттарға сәйкес келтiру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса берiліп отырған Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама) мақұлдансын.

2. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi мүдделi мемлекеттiк органдармен бiрлесiп, осы қаулы қабылданған сәттен бастап екi ай мерзiмде Қазақстан Республикасының Үкiметiне белгiленген тәртiппен келiсiлген көрсетiлген Тұжырымдаманы iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспарын енгiзсiн.

3. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасы
Премьер-Министрiнiң
мiндетiн атқарушы

Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң
2006 жылғы 25 желтоқсандағы
N 1284 қаулысымен
бекiтiлген

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың
2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы

Мазмұны

Кiрiспе
1. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасын iске асырудың негiзгi қорытындылары
1.1. Ақша-кредит саясатының құралдарын жетiлдiру және оны Еуропалық Одақ елдерiнiң стандарттарына жақындату
1.2. Валюталық қатынастарды ырықтандыру
1.3. Қаржы нарығына қатысушылардың қызметiн қадағалаудың бiрыңғай органын құру және дамыту
1.4. Кредиттiк мекемелердi дамыту
1.5. Тұрғын үй ипотекалық кредит берудi оңтайландыру және кеңейту
1.6. Кредиттiк бюроны құру
1.7. Екiншi деңгейдегi банктерде жеке тұлғалардың салымдарына, мiндеттi кепiлдiк беру жүйесiн дамыту
1.8. Сақтандыру нарығын дамыту
1.9. Бағалы қағаздар нарығын дамыту
1.10. Зейнетақы қызметтерiнiң қол жетiмдiлiгiн және сапасын арттыру
1.11. Почталық-жинақ жүйесiн дамыту
1.12. Даму институттары
2. Қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған басымдықтары
2.1. Қазақстанның экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттарының контексiнде республиканың қаржы секторын дамытудың ұзақ мерзiмдi көкжиегi
2.2. Қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдар кезеңiне арналған мақсаттары мен мiндеттерi
2.3. Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығын дамыту
3. Қазақстан Республикасының қаржы секторын реттеу саласындағы мемлекеттiк саясаты
3.1. Қаржы секторын мемлекеттiк басқаруды нығайту және оның сапасын арттыру
3.2. Мемлекеттiк органдар мен қаржы секторы институттарының өзара iс-қимылы
3.3. Теңдестiрiлген ақша-кредит және фискалдық саясаты және олардың негiзгi құралдарының тиiмдiлiгiн арттыру
3.4. Қазақстанда бухгалтерлiк есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесiн дамыту және жетiлдiру
3.5. Қаржы нарығына және қаржы құралдарына қатысушыларға салық салуды жетiлдiру
3.6. Төлем жүйелерiн дамыту
3.7. Корпорациялық басқару сапасын арттыру
3.8. Халықтың қаржы секторының қызметтерi туралы хабардар болу деңгейiн арттыру және олардың қол жетiмдiлiгiн арттыру
3.9. Қаржы нарығы үшiн кәсiби кадрлар дайындау
3.10. ЕурАзЭҚ және басқа ықпалдасу одақтары шеңберiнде Қазақстан қаржы секторының халықаралық қарым-қатынастарын тереңдету
4. Қаржы секторын дамытудың негiзгi бағыттары
4.1. Кредиттiк ұйымдарды дамыту
4.1.1. Банк секторы
4.1.2. Банктiк емес ұйымдардың секторы
4.2. Жинақтаушы зейнетақы қорлары
4.3. Сақтандыру секторы
4.4. Валюта нарығы және бағалы қағаздар нарығы
4.4.1. Валюта нарығы
4.4.2. Бағалы қағаздар нарығы
4.5. Микроқаржыландыру: сектордың Қазақстан Республикасы қаржы жүйесiнiң бiр бөлiгi ретiнде мiндеттерi және оны дамыту
5. Қаржы лизингi

Кiрiспе

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың осы тұжырымдамасы 2007-2011 жылдарға арнап, мыналарды:
қаржы секторын мемлекеттiк реттеудiң бағыттарын және тәсiлдерiн;
қаржы секторын дамытудың басым бағыттарын;
оларды iске асыру жөнiндегi қажеттi шараларды айқындау мақсатында әзiрлендi.
Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың осы тұжырымдамасы 2007-2011 жылдарға арнап әзiрлендi және қаржы секторын дамытудың негiзгi басымдықтарын, сондай-ақ оның жекелеген секторларын мемлекеттiк реттеудiң бағыттарын және тәсiлдерiн айқындайды.
Осы Тұжырымдаманың шеңберiнде айтылған мемлекеттiк саясаттың басымдықтары Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру стратегиясы. Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпiлiс жасау қарсаңында" 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауында айқындалған Қазақстан Республикасының әлемдегі бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру жөнiндегi стратегиялық мақсатқа сәйкес қалыптастырылды. Бұл бағыттағы маңызды аспектi экономиканың нақты секторының қаржы ресурстарындағы қажеттiгiн қанағаттандыратын және еркiн бәсекелестiк жағдайында қаржы институттары сапалы қызмет көрсететiн қаржы жүйесiнiң жұмыс iстеуi шарттарын қалыптастыру арқылы Қазақстан қаржы ұйымдарының және қаржы секторының бәсекелестiк қабiлетiн арттыру қажеттiлiгi болып табылады.
Сонымен бiрге, Тұжырымдамада қаржы секторын дамыту және реттеу саласындағы мемлекеттiк саясаттың реттiлiгi және сабақтастығы принципi және Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктiң және Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгiнiң бұрын белгiлеген бастамашылығы ескерiлген.

1. Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2003 жылғы 28 шiлдедегi N 753 Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамыту тұжырымдамасын iске асырудың негiзгi қорытындылары қаулысымен бекiтiлген

Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың тұжырымдамасының негiзгi мақсаты экономиканың нақты секторының қаржы ресурстарындағы қажеттiгiн қанағаттандыратын және еркiн бәсекелестiк жағдайында қаржы институттары сапалы қызмет көрсететiн тұрақты және тиiмдi жұмыс iстейтiн қаржы жүйесiн қалыптастыру болды. Осыған байланысты Тұжырымдаманың мақсаттары мен мiндеттерiне сүйене отырып, мынадай негiзгi iс-шаралар жүзеге асырылды.

1.1. Ақша-кредит саясатының аспаптарын жетiлдiру және оны Еуропалық Одақ елдерiнiң стандарттарына жақындату

Ақша-кредит саясатының аспаптарын жетiлдiру және оны Еуропалық Одақ елдерiнiң стандарттарына жақындату мақсатында Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi мынадай негiзгi шараларды iске асырды.
1. Қайта қаржыландырудың ресми ставкасын тоқсан сайын қайта қарауды және белгiлеудi iс жүзiнде қолданылу енгiзiлдi, ол валюталық өтiмдiлiктi, инфляцияны және т.б. реттеу жөнiндегi негiзгi аспаптардың бiрi ретiнде пайдаланылатын болды.
Осылайша, 2006 жылғы 1 шiлдеден бастап қайта қаржыландыру ставкасы 9%, екiншi деңгейдегi банктерден тартылатын депозиттер бойынша 4% деңгейiнде қалыптасып отыр.
Ұлттық Банктiң операциялары бойынша ставкаларды арттыру нәтижесiнде банкаралық ақша нарығында және банктердiң кредиттерi бойынша ставкаларды арттыру күтiлуде, мұның өзi өз кезегiнде кредиттiк белсендiлiктiң және ақша агрегаттарының өсу қарқынын баяулатуға әкеп соқтыруға және, түпкi қорытындысында инфляцияның деңгейiн төмендетуге тиiс.
2. Ең төменгi резервтiк талаптарды есептеу әдiстемелерi жетiлдiрiлдi. Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң Басқармасы 2006 жылғы 27 мамырдан бастап "Ең төменгi резервтiк талаптар туралы ереженi бекiту туралы" және "Ең төменгi резервтiк талаптардың нормативтерiн белгiлеу туралы" жаңа редакциядағы қаулылары қабылданды.
Алдыңғы редакциямен салыстырғанда мiндеттемелер құрылымы бөлiгiнде өзгерiстер көзделедi, ол бойынша екiншi деңгейдегi банктер ең төменгi резервтiк талаптардың және есептiлiктi беру тәртiбiнiң нормативтерiн орындауға мiндеттi болады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Басқармасының шешiмi бойынша екiншi деңгейдегi банктер үшiн банктiң iшкi мiндеттемелерiне 6 % және банктiң өзге де мiндеттемелерi үшiн 8 % деңгейiнде ең төменгi резервтiк талаптардың нормативтерi белгiлендi.
Ең төменгi резервтiк талаптарды қатаңдандыру жөнiндегi көрсетiлген шаралар банктердiң қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге және елдiң iшкi борыш нарығын дамытуға оң әсер етедi деп ұйғарылып отыр.

1.2. Валюталық қатынастарды ырықтандыру

Ұлттық валютаның толық айырбасталу қағидаттарына өту және елдiң валюта нарығын дамыту мақсатында неғұрлым тартымды және экономикалық жағынан ақтаған валюталық операцияларға қатысты жекелеген шектеулердi алып тастауға себепшi болған Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 29 қаңтардағы N 130 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасында валюталық режимдi ырықтандырудың 2003-2004 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды.
Бiрiншi кезеңдi iске асыруды табысты аяқтау және капиталдың қозғалысына қойылатын шектеулердi алып тастаудың басталған процесiн жалғастыру үшiн экономикалық алғышарттарды сақтап қалу 2005 жылы екiншi кезең шеңберiнде валюталық режимдi белсендiрек ырықтандыруға мүмкiндiк бердi. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 25 маусымдағы N 705 қаулысымен бекiтiлген "Қазақстан Республикасында валюталық режимдi ырықтандырудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасында айқындалған валюталық режимдi ырықтандыру жөнiндегi iс-шаралар 2005 жылғы 18 желтоқсаннан бастап қолданысқа енгiзiлген "Валюталық реттеу және валюталық бақылау туралы" Қазақстан Республикасының Заңында iске асырылды.
Заңды қолданысқа енгiзумен:
банктер мен сақтандыру ұйымдары жүзеге асыратын тiкелей инвестицияларды, шет елге инвестицияларды лицензиялау жойылды.
бағалы қағаздар нарығында кәсiби қызметтi жүзеге асыратын ұйымдар арқылы шет елге инвестициялауды жүзеге асыру тәртiбi айтарлықтай жеңiлдетiлдi;
заңды тұлғалардың шет елдегi шетелдiк банктерде шоттар ашуын лицензиялауды жою процесi басталды;
резидент еместерге қаржы қарыздарын беруге, сондай-ақ жылжымайтын мүлiкке меншiк құқығына ақы төлеуге резидент еместердiң пайдасына аударымдарға қатысты лицензиялау жойылды.
Бұл ретте капиталдың жоғары шапшаңдығы және экономиканың iшкi және сыртқы күйзелiстерге осалдығы жағдайларында Үкiметтiң және Ұлттық Банктiң валюталық операцияларға заң жүзiнде ресiмделген арнайы рұқсат беру режимiн енгiзу құқығы арқылы экономикалық сипаттағы төтенше жағдайларға әсер ету аспабы сақталады.

1.3. Қаржы нарығына қатысушылардың қызметiн қадағалаудың бiрыңғай органын құру және дамыту

Қаржы нарығын мемлекеттiк реттеу жүйесiн реформалау шеңберiнде Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 4 шiлдеде қабылданған "Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын мемлекеттiк реттеу мен қадағалау туралы" Заңы негiзiнде қаржы нарығына қатысушылардың қызметiн қадағалайтын бiртұтас мемлекеттiк орган - Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгi (бұдан әрi - Агенттiк) құрылды.

1.4. Кредиттiк мекемелердi дамыту

Банк секторын одан әрi дамыту, сондай-ақ Қаржы секторын дамыту тұжырымдамасының мақсаттары мен мiндеттерiн iске асыру мақсатында банк қызметi саласында мынадай iс-шаралар жүргiзiлдi.
1. Шағын бизнес пен микробизнестiң көлеңкеден шығуын ынталандыру мақсатында кредиттiк мекемелердi дамыту шеңберiнде банктерден, банк қызметiнiң жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардан және микрокредиттiк ұйымдардан тұратын кредит берудiң үш деңгейлi жүйесi жасалды, олардың қызметiн регламенттейтiн қажеттi заңнамалық актiлер қабылданды.
2. Микрокредиттiк ұйымдар жүзеге асыратын операциялар лицензияланатын қызмет түрлерiнен алып тасталды, мұның өзi микрокредит берудi дамытуға оң түрткi болды.
3. Банктiк қызметтер нарығындағы бәсекелестiктiң деңгейiн арттыру үшiн банктiк емес ұйымдарды реттеу жүйесiн ырықтандыру жөнiнде iс-шаралар өткiзiлдi, олар тұтастай алғанда олардың қызметiне, оның iшiнде лицензиялау, бөлiгiнде шамадан тыс мемлекеттiк ықпалды төмендету мәселелерiн көздейдi. Банктердiң филиалдарын, резидент банктердiң өкiлдiктерiн, резидент емес банктердiң өкiлдiктерiн ашуға Агенттiктiң (мiндеттi түрде хабарлау шартымен) алдын ала келiсiмiн беру рәсiмдерi жойылды, мұның өзi оларды ашудың рәсiмдерiн оңайлату болып табылады.
4. "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне лицензиялау және шоғырландырылған қадағалау мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 23 желтоқсандағы Заңы әзiрленiп, қолданысқа енгiзiлдi. Осы Заңда банкке және онымен байланысты конгломераттың басқа да қатысушыларына әсер ететiн тәуекелдердi шектеу үшiн "банк конгломератын" реттеу енгiзiлдi, банктiң iрi қатысушысы және банк холдингi мәртебесiн алуға, оның iшiнде iрi қатысушының және банк холдингiнiң меншiктi құрылымының айқындылығына қойылатын талаптар күшейтiлдi, банктiң және банк холдингiнiң инвестициялық қызметi шектелдi, шоғырландырылған қадағалау туралы Заңның ережелерiн iске асыру үшiн қажеттi заңға тәуелдi нормативтiк құқықтық актiлер қабылданды. Бұл шаралар банк секторының және тұтастай алғанда Қазақстан қаржы жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз етуге себепшi болады.
5. Банк жүйесi қызметiнiң айқындылығы мақсатында Банк қызметiнiң ашықтығын арттыру мәселелерi бойынша ынтымақтастық және өзара iс-қимыл жасау туралы меморандум әзiрленiп, банктерге қол қоюға ұсынылды, мұнда банктiң нақты меншiк иелерi туралы, банк бақылайтын ұйымдардың тiзбесi туралы, банктiң аффилиирленген тұлғалары және олармен жасалатын мәмiлелер туралы, банк бизнесiн дамытудың жақын арадағы бес жылға арналған стратегиясы туралы ақпаратты банктердiң ашуы көзделедi.
Агенттiк Меморандумды екiншi деңгейдегi 17 банктiң қарауына жiбердi. 2006 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Меморандумға екiншi деңгейдегi 16 банк қол қойды.
Бұл екiншi деңгейдегi банктер иелерi құрылымының айқындылығы мен жариялығының деңгейiн арттыруға себепшi болады және қаржы секторы тұрақтылығының деңгейiн арттырудағы маңызды аспектi болып табылады.
6. Қуатты қаржылық инфрақұрылымды жасауға және ұлттық қаржы жүйесiне деген сенiмдi арттыруға көмек көрсету мақсатында 2004 жылдың соңында Агенттiк Қаржы нарығында жүйелi тәуекелдер арта түскен кезде жедел iс-әрекеттер сызбасын әзiрледi және бекiттi.
Еуропалық Одақтың стандарттарын және Банктiк қадағалау жөнiндегi Базель комитетiнiң, Сақтандыруды қадағалау органдарының халықаралық қауымдастығының, Бағалы қағаздар жөнiндегi комиссия халықаралық ұйымының халықаралық қадағалау стандарттарының одан әрi енгiзiлуiн ескере отырып, нормативтiк құқықтық актiлер, оның iшiнде қаржы ұйымдарының қызметiн, осы ұйымдардағы тәуекелдердi басқару жүйесiн, шоғырландырылған қадағалауды пруденциалдық реттеу бөлiгiнде қабылданды.
7. Қазақстанның банк секторын реттеудi халықаралық стандарттарға жақындату мақсатында Қазақстанның банк жүйесiн "Капиталды және капитал стандарттарын есептеудiң халықаралық конвергенциясы" (International Convergence of Capital Measurement аnd Capital Standards) (Базель II) Банктiк қадағалау жөнiндегi Базель комитетiнiң капиталдың барабарлығы келiсiмiне өтудi жүзеге асыру жөнiндегi жұмыс атқарылды.

1.5. Тұрғын үй ипотекалық кредит берудi оңтайландыру және кеңейту

Ипотекалық кредит берудiң және тұрғын үй жинақ ақшасының бұқара халыққа қолжетiмдiлiгiн арттыру жөнiндегi мiндеттердi шешу мақсатында Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 11 маусымдағы N 1388 жарлығымен Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы қабылданды.
Көрсетiлген бағдарлама шеңберiнде "Қазақстан Ипотекалық Компаниясы" АҚ (бұдан әрi - ҚИК) Қолжетiмдi тұрғын үйге ипотекалық кредит берудiң арнайы бағдарламасын қабылдады. Осы арнайы бағдарлама мемлекеттiк бағдарламаны iске асыру шеңберiнде ҚИК-тiң банктермен және банктiк емес ұйымдармен одан әрi өзара іс-қимылдарының мәселелерiн регламенттейдi.
Тұтастай алғанда, ипотекалық кредиттер халыққа қолжетiмдiрек болды. Нәтижесiнде, жеке тұлғаларға 2004 жылдың 1 қаңтарынан бастап 2006 жылдың 1 қаңтарына дейiнгi кезеңде тұрғын үй сатып алуға берiлген қарыздар тиiсiнше 37,7 млрд. теңгеден 275,3 млрд. теңгеге дейiн артты. Бұл ретте, ипотекалық компаниялардың жиынтық несие қоржыны 2004 жылдың қаңтарындағы жағдай бойынша 16,7 млрд. теңгеден 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 68,3 млрд. теңгеге дейiн артты.
Республиканың қаржы нарығында 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 7 ипотекалық ұйым жұмыс iстейдi. Ипотекалық ұйымдардың қызметiн сипаттайтын негiзгi көрсеткiштердiң артуы байқалды. Жиынтық активтердiң сомасы 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 75,3 млрд. теңгені құрады, жиынтық мiндеттемелер 62,0 млрд. теңгеге дейiн жеттi, меншiктi капиталдың мөлшерi 13,3 млрд. теңгенi құрады.

1.6. Кредиттiк бюроны құру

Банктiк қызмет көрсету деңгейiн арттыру, халықтың банкке және басқа да қаржы ұйымдарына деген сенiмi, қарыз алушылар мен банктердiң мүдделерiн қорғау жөнiндегi кепiлдiктердi жасау, кредиттiк қызметтер нарығында тәуекелдердi азайту мәселелерiн шешу үшiн 2004 жылы 6 шiлдедегi Заңымен қабылданған "Қазақстан Республикасында кредиттiк бюро және кредиттiк тарихты қалыптастыру туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес республикадағы алғашқы кредиттiк бюро құрылып, жұмыс iстейдi. Осылайша, белгiлi бiр дәрежеде кредиттiк қызметтер нарығының аса айқындылығы мен сенiмдiлiгi, кредит алған кезде ақпаратты жинауға байланысты кредиттiк ұйымдардан қарыз алушылар шығыстарының азаюы проблемалары шешiлдi.

1.7. Екiншi деңгейдегi банктерде жеке тұлғалардың салымдарына мiндеттi кепiлдiк беру жүйесiн дамыту

Салымшылардың мүдделерiн қорғаудың деңгейiн арттыру екiншi деңгейдегi банктерде депозиттерге кепiлдiк беру жүйесiнiң тиiмдiрек жұмыс iстеуi нәтижесiнде мүмкiн болды. Осы мақсаттарға орай үстiмiздегi жылы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шiлдедегi "Қазақстан Республикасының екiншi деңгейдегi банктерде депозиттерге мiндеттi түрде кепiлдiк беру туралы" Заңы қабылданды, ол мәжбүрлеп таратылатын банктiң салымшылары болып табылатын жеке тұлғаларға депозиттердi қайтарып беру жөнiндегi сөзсiз кепiлдiктердi айқындайды. Халықаралық Валюта Қорының (ХВҚ) ұсынымдарына сәйкес кепiлдiк берген өтеудiң ең төменгi мөлшерi өстi.
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасы жеке тұлғаларының салымдарына ұжымдық кепiлдiк беру (сақтандыру) жүйесiне қатысушылар 33 екiншi деңгейдегi банк болып табылады, халықтың банк секторына деген сенiмi артты, мұның өзi банктердiң депозит базасының ұлғаюына себепшi болды, 2004 жылдың басынан бастап жеке тұлғалардың банктердегi салымдарының көлемi 73,8%-ға ұлғайып, 2006 жылдың 1 қаңтарына 596,8 млрд. теңгенi құрады. Осы кезеңде салымдарды қорғау жүйесi депозиттердi сақтандырудың негiзгi халықаралық стандарттарының барлығына дерлiк, атап айтқанда ХВҚ және Қаржы тұрақтылығының форумы ұсынған стандарттарға сәйкес келедi.

1.8. Сақтандыру нарығын дамыту

Елдiң сақтандыру нарығын дамыту саласында сақтандырудың бiрқатар мiндеттi түрлерi енгiзiлдi, сақтандыру төлемдерiне кепiлдiк беру қоры, мемлекеттiк аннуитеттiк компаниясы, экспорт-импорт кредиттерiн сақтандыру жөнiндегi мемлекеттiк корпорация құрылды, отандық сақтандыру нарығына шетелдiң қатысу мүмкiндiгi кеңейтiлдi.
Нәтижесiнде, республиканың қаржы нарығында 2006 жылдың 1 қаңтарында 37 сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы, 12 сақтандыру брокерi және 30 актуарий жұмыс iстейдi.
Сақтандыру ұйымдарының жиынтық активтерi 2003 жылдың 1 қаңтарындағы көрсеткiштермен салыстырғанда 5,9 есе ұлғайып, 2006 жылдың 1 қаңтарына 73,3 млрд. теңгенi құрады, сақтандыру резервтерi 2,5 есе ұлғайды (32,1 млрд. теңге).
Сақтандыру сыйақыларының көлемi 2006 жылдың 1 қаңтарына 67,1 млрд. теңгенi құрап, 2003 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша көрсеткiштен 2,9 есе асып түстi. Бұл ретте, міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру сыйақыларының көлемi 10,8 есе (13,0 млрд. теңге), ерiктi жеке сақтандыру бойынша - 4 есе (7,8 млрд. теңге) және ерiктi мүліктік сақтандыру бойынша 2,4 есе (46,3 млрд. теңге) ұлғайды.
Қайта сақтандыруға берiлген сақтандыру сыйақыларының сомасы 26,7 млрд. теңгенi немесе сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемiнiң 39,7 %-ды құрады, резидент еместерге қайта сақтандыруға сақтандыру сыйақыларының жалпы көлемiнiң 35,2 % берілді (2003 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша - 68,1 %).
2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 2 698,6 мың сақтандыру шартты қолданыста, оның 61,0 % мiндеттi сақтандыру түрлерi жөнiндегi шарттар құрайды. Қолданыстағы сақтандыру шарттары бойынша мiндеттемелердiң жалпы көлемi (сақтандыру сомасы) 13 883,8 млрд. теңгенi құрайды.
Қазiргi уақытта сақтандыру төлемдерiне кепiлдiк беру жүйесiнде 31 сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымы жұмыс iстейдi.

1.9. Бағалы қағаздар нарығын дамыту

Бағалы қағаздар нарығын дамыту және инвестициялау мүмкiндiктерiн кеңейту мақсатында инвестициялаудың ұжымдық нысандары арқылы халықтың (кәсiби емес инвесторлардың) ақшасын тарту тетiктерiн жетiлдiрудi көздейтiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 24 желтоқсандағы N 1385 қаулысымен Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды.
Жаңа редакциядағы "Бағалы қағаздар рыногы туралы" Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 2 шiлдедегi Заңы мен "Акционерлiк қоғамдар туралы" Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 13 мамырдағы Заңы қабылданды. Нормативтiк құқықтық базаны қабылдау қаржы құралдарына инвестиция жасау мүмкiндiктерiн кеңейттi, жаңа қаржы құралдары пайда болды.
Корпоративтiк бағалы қағаздар нарығындағы қолданыстағы шығарылымы бар акционерлiк қоғамдардың саны 2006 жылдың 1 қаңтарына 2 300 қоғамды құрады, нарықта 62 делдал-дилер, 18 тiркеушi, 11 кастодиан банк, зейнетақы активтерiне инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын 10 ұйым, 28 инвестиция қоржынын басқарушы жұмыс iстейдi.
Тiркелген үлестiк инвестициялық қорлардың саны 2005 жылдың 1 қаңтарынан бастап 2006 жылдың 1 қаңтарына дейiнгi кезеңде 2-ден 45-ке дейiн ұлғайды. Бұл ретте, қарастырылып отырған кезеңдегi үлестiк инвестициялық қорлардың жиынтық активтері 32 есе ұлғайып, 12 311 млн. теңгенi құрады.

1.10. Зейнетақы қызметтерiнiң қол жетiмдiлiгiн және сапасын арттыру

Қазақстанның барлық халқы үшiн зейнетақы қызметтерiнiң қол жетiмдiлiгiн және сапасын арттыру, салымшылардың және алушылардың құқықтарын қорғау, зейнетақы активтерiн инвестициялау үшiн қаржы құралдарының спектрiн ұлғайту мақсатында Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 24 желтоқсандағы N 1359 қаулысымен Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесiн дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы әзiрлендi.
Бағдарламаны iске асыру кезiнде мынадай нәтижелерге қол жеткiзiлдi. 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша республикада 14 жинақтаушы зейнетақы қоры жұмыс iстейдi, олардың республика өңiрлерiнде 77 филиалы мен 77 өкiлдiгi бар.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының, зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды 11 ұйым жүзеге асырады, олардың iшiнде 3 жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерiн дербес басқаруға лицензиясы бар.
Мiндеттi зейнетақы жарналары бойынша салымшылардың (алушылардың) дербес зейнетақы шоттарының (бұдан әрi - шот) саны 2003 жылдың 1 қаңтарынан бастап 2006 жылдың 1 қаңтарына дейiнгi кезеңде 41 % ұлғайып, 7 613 369 бiрлiктi құрады. Ерiктi зейнетақы жарналары бойынша салымшылар (алушылар) шоттарының саны жинақталған зейнетақының жалпы сомасы 479,9 млн. теңгеден тұратын 32 336 бiрлiктi құрады.
Салымшылардың (алушылардың) жинақталған зейнетақылары 2006 жылдың 1 қаңтарына 648,6 млрд. теңгенi құрады, ол 2003 жылдың қаңтарынан бастаған кезеңде 2,4 есе ұлғайды. Зейнетақы активтерiн (комиссиялық сыйақыларды алып тастағанда) инвестициялаудан түскен, салымшылардың (алушылардың) дербес зейнетақы шоттарына бөлiнген "таза" инвестициялық табыстың сомасы 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша 155,1 млрд. теңгенi құрады, мұның өзi 2003 жылдың 1 қаңтарындағы көрсеткiштен 2,0 есе артық. Салымшылардың (алушылардың) жинақталған зейнетақының жалпы сомасындағы "таза" инвестициялық табыстың үлесi 23,91 % құрайды.
Сонымен қатар, 2006 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерiнiң номиналдық табысының орта өлшемдi коэффицентi 2003 жылғы маусым мен 2006 жылғы маусымды қоса алғандағы кезеңге 18,92 %-ды құрады. Бұл ретте, көрсетiлген кезеңге жинақталған инфляция деңгейi 22,62 %-ды құрады.
Осылайша, маңызды мәселе жол берiлген тәуекел деңгейiне сәйкес зейнетақы активтерiн басқару жөнiндегi кiрiстiлiктi арттыру болып қалады, сондықтан, осы бағыттағы жұмыс алдағы кезең шеңберiнде жалғасады.

1.11. Почталық-жинақ жүйесiн дамыту

Почта байланысын жаңғырту және почталық-жинақ жүйесiн қалыптастыру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 20 қазандағы N 1077 Қаулысымен Қазақстан Республикасының почта-жинақтау жүйесiн дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды.
Бағдарлама мақсаты жаңа технологиялар енгiзу және тиiмдi ақпараттық басқару жүйесi арқылы саланы коммерциялық жағынан бағдарланған және бәсекеге қабiлеттi етiп қайта қалыптастыру мақсатында почта саласын қайта құрылымдау және почталық-жинақ жүйесiн қалыптастыру болып табылады.
Соңғы жылдарда почта алмасу өсiмiнiң оң серпiлiсiне қол жеткiзiлдi. Қаржы секторында көрсетiлетiн қызметтер көлемiнiң елеулi өсiмi болды.

1.12. Даму институттары

Мемлекеттiк инвестициялық қызметтiң тиiмдiлiгiн жетiлдiру және арттыру елiмiздiң экономикасына сыртқы және iшкi инвестицияларды тартуға септiгiн тигiзу мақсатында даму институттары құрылды.
"Қазақстан Даму Банкi", "Қазақстанның инвестициялық қоры", "Ұлттық инновациялық қор", "Шағын кәсiпкерлiктi дамыту қоры", "Экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыру жөнiндегi мемлекеттiк сақтандыру корпорациясы", "Инжиниринг және технологиялар трансфертi орталығы" және "Маркетингтiк-талдамалық зерттеулер орталығы" акционерлiк қоғамдары сияқты қаржылық және сервистiк даму институттары құрылды.
2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша даму институттарының ("Қазақстан Даму Банкi" АҚ, "Қазақстанның инвестициялық қоры" АҚ, "Ұлттық инновациялық қор" АҚ, "Инжиниринг және технологиялар трансфертi орталығы" АҚ, "Экспорттық кредиттер мен инвестицияларды сақтандыру жөнiндегi мемлекеттiк сақтандыру корпорациясы" АҚ) жиынтық жарғылық капиталы 144 199,9 млн.теңгенi құрайды. 2006 жылғы 1 шiлдедегi жағдай бойынша институттардың инвестициялық жобаларының портфелi 1 012,7 млн.АҚШ доллары даму институттарының қатысуымен жалпы сомасы 3 632,0 млн.АҚШ долларына қаржыландыруға мақұлданған 136 жобалардан тұрады.
792,6 млн. АҚШ доллары даму институттарының қатысуымен жалпы сомасы 2 560,1 млн. АҚШ доллары 109 жобаларды қаржыландыру басталды.
Тұтастай алғанда, Қаржы секторын дамытудың 2003-2006 жылдарға арналған тұжырымдамасы шеңберiнде қойылған мәселелер орындалды. Қалған ұсақ мәселелер, сондай-ақ қаржы секторында қосымша тәуекелдердiң пайда болу мәселелерi Үкiметтiң, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiнiң және Агенттiктiң жаңа бастамалары шеңберiнде шешiлетiн болады және 2010 жылға дейiн қаржы секторын дамытудың келесі орта мерзiмдi кезеңге арналған тұжырымдамасын әзiрлеу қажеттiлiгiн түсiндiредi.

2. Қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған басымдықтары

2.1. Қазақстанның экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттарының құрамында республиканың қаржы секторы дамуының ұзақ мерзiмдi көрiнуi

Қазақстан Республикасының қаржы секторын одан әрi дамыту, оның құрауыштарының тиiмдiлiгiн арттыру Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 1 наурыздағы "Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру стратегиясы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпiлiс жасау қарсаңында" Қазақстан халқына Жолдауында белгiленген республиканың әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiруiн қамтамасыз ету жөнiндегi мәселенi iске асыруда маңызды құралдардың бiрi болып табылады.
Осыған байланысты қазақстандық экономиканы дамытудың негiзгi бағыттары мыналар болып табылады:
Қазақстанның iшкi экономикалық жүйелерiн жаңғырту;
Қазақстанның өңiрлiк экономикалық көш басшылығын және оның ТМД және Орталық Азияның бизнес-орталығы ретiнде қалыптасуын қамтамасыз ету;
республиканың экспортқа, оның iшiнде қаржылық қызметтердiң экспортына да, бағдарлануын арттыру.
Тиiсiнше, қаржы секторын дамытудың Үкiмет көрiнiсi "Қазақстан Республикасының ТМД және Орталық Азия өңiрлерi шеңберiнде қаржы ағынын тиiмдi қайта бөлудi қамтамасыз ететiн өңiрдiң негiзгi қаржы орталығы ретiнде қалыптасуы" болып табылады.
Ұзақ мерзiмдi перспективада қаржы секторын дамытудың көрiнiсiн iске асыру қаржы секторының жеке сегменттерiнiң көш басшы өңiрлiк ұстанымға қол жеткiзу есебiнен қамтамасыз етiлуi мүмкiн:
Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының ТМД және Орталық Азиядағы ең өтiмдi және қол жетiмдi нарық ретiнде қалыптасуы;
Қазақстанда валютаның негiзгi түрлерi бойынша ең өтiмдi валюта нарығын қалыптастыру қазақстандық қаржы институттарының ТМД және Орталық Азия өңiрлерiнiң қаржы ресурстарына мұқтажын қамтамасыз етуге қабiлеттi iрi өңiрлiк қаржы ұйымы ретiнде қалыптасуы, сондай-ақ қазақстандық кәсiпорындардың инвестициялары мен мүдделерiн өңiрлiк нарықтарға алып шығу және қолдау;
Қазақстан қаржы секторының көрсеткiштер бойынша экономикалық жағынан дамыған стандарттарға қол жеткiзуi; тұрақтылық, қалыптылық, айқындылық, сондай-ақ ТМД мен Орталық Азияда деңгейi, сапасы және қаржы өнiмдерiнiң әртүрлiлiгi жағынан көш басшы болуы.
Бұл ретте, Қазақстанның Дүниежүзiлiк сауда ұйымына кiруi қарсаңында тұрақты ұстанымды сақтау және шетел компаниялары келген жағдайда қаржы институттарының бәсекеге қабiлеттiлiгi маңызды мәселелердiң бiрi болып табылады.
Қаржы секторын дамытудың ұзақ мерзiмдi көрiнiсiн iске асыру жөнiндегi Үкiмет жоспарларын жүзеге асыруға жүйелi орта мерзiмдi жоспарларды iске асыру арқылы қол жеткiзiледi, оның бiрiншiсi Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы болып табылады.

2.2. Қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдар кезеңiне арналған мақсаттары мен мiндеттерi

Қазақстанның ТМД және Орталық Азияда қаржы секторында өңiрлiк көш басшылыққа қол жеткiзуi үшiн 2007-2011 жылдар кезеңiнде бiрiншi кезеңде негiзгi күш Қазақстанның қаржы секторын нығайтуға, оның тұрақтылығын арттыруға, кәсiпорындар мен халықты қаржы секторының қызметтерiмен қамтуды кеңейтуге, оның жеке сегменттерiн одан әрi дамытуға бағытталады, бұл iшкi нарықта қазақстандық қаржы ұйымдарының көзқарасын күшейтедi және өңiрде және ауқымды өңiр экспансиясында қаржы тарту орталығы ретiнде оның қалыптасуына түрткi болады.
Осыған байланысты, қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлердiң бiрi бола тұрып, бәсекеге қабiлеттiлiктi арттыру мәтiнiнде қаржы секторының ролi едәуiр кең және Қазақстанда экономикалық қатынастарды жаңғыртуға маңызды қатысушылар көзқарасы жағынан анықталуы тиiс.
Осылайша, қазақстандық экономиканың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру және ұзақ мерзiмдi қаржы секторын iске асыру жөнiндегi стратегиялық мәселелер мәтiнiнде республиканың қаржы секторын одан әрi дамыту 2007-2011 жылдар кезеңiнен бастап мыналарға бағытталады:
қаржы секторының және оның институттарының тұрақтылығы мен қалыптылығын арттыру;
қаржы секторы қызметтерiнiң және олардың қол жетiмдiлiгi сапасын арттыру;
өтiмдi қор нарығын және оның құрауыштарын қалыптастыру;
қаржы секторын реттеу стандарттарын арттыру;
қаржылық қызметтер нарығында бәсекеге қабiлеттiлiктi арттыру мақсатында қаржы секторын ырықтандыру.
Бұдан басқа, қаржы секторында адал бәсекелестiктi дамытуға, сондай-ақ қаржы қызметтерiн тұтынушылардың заңды құқығы мен мүдделерiн қорғауға бағытталған қаржы ұйымдарын монополияға қарсы реттеудi жетiлдiру орынды болып табылады.
Мемлекеттiк саясаттың тиiстi шараларын iске асыру арқылы қойылған мәселелердi шешу қаржы секторының экономика субъектiлерiнiң iс-әрекетiне маңызын және әсерiн елеулi арттыруы тиiс.

2.3. Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығын дамыту

Мақсаты мен мiндетi
Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығын (бұдан әрi - қаржы орталығы) құру мақсаттары бағалы қағаздар нарығын дамыту, оның халықаралық капитал нарықтарымен шоғырлануы, Қазақстан Республикасының экономикасына инвестицияларды тарту қазақстандық капиталдың шетел бағалы қағаздар нарығына шығуы болып табылады.
Қаржы орталығының мiндеттерi шетел де, қазақстандық та инвесторларды, бағалы қағаздар шығарушыларды және кәсiби қатысушыларды қаржы орталығының арнайы сауда алаңына тарту, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығының тиiмдi дамуы үшiн жаңа қаржы құралдарын әзiрлеу және енгiзу, сондай-ақ қаржы орталығын одан әрi дамыту болып табылады.
Ағымдағы жағдай
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасында активтерi жыл сайын екi eceгe дейiн өсетiн, негiзiнен жинақтаушы зейнетақы қорларымен ұсынылған институционалдық инвесторлар қатты дамып келе жатыр. Сондықтан, ұсыныстары шектеулi қаржы құралдарына сұраныстың артуы туындайды, бұл бағалы қағаздар нарығының толыққанды дамуына кедергi жасайды.
Қазақстан Республикасының 2006 жылы 5 маусымдағы "Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығы туралы" Заңы қабылданды және Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне тиiстi өзгерiстер енгiзiлдi. Осы жылы қаржы орталығының уәкiлеттi органы - Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығының қызметiн реттеу агенттiгi жұмысын бастады.
Бұдан басқа, ағымдағы жылы қаржы орталығына қатысушылардың дауын шешу үшiн "Алматы қаласында мамандандырылған қаржы сотын құру туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 17 тамыздағы N 158 Жарлығы қабылданды.
Бiрiншi кезеңде қаржы орталығын iске қосу үшiн заңға тәуелдi қажет нормативтiк құқықтық актiлер қабылданды.
Қаржы орталығының қызметiне қатысты мәселелерде әлемдiк тәжiрибенi пайдалану жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу және Қазақстан Республикасы Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығының қызметiн реттеу агенттiгi жанынан қаржы орталығын дамытудың стратегиясын әзiрлеу мақсатында консультативтiк-кеңес органы ретiнде Халықаралық кеңес құрылды.
Негiзгi шаралар
Орта мерзiмдi перспективада қаржы орталығын дамытуға бағытталған негiзгi шаралар мыналар болады:
2006 жылғы 5 маусымдағы " Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығы туралы " және 2006 жылғы 5 маусымдағы "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне Алматы қаласының өңiрлiк қаржы орталығын құру мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы " Қазақстан Республикасының Заңдарында салынған стимулдарды iске асыру;
қаржы орталығының арнайы сауда алаңында ұлттық компаниялардың және банктiк сектор ұйымдарының акцияларын (IРО) бастапқы орналастыруды жүзеге асыру эмитенттердi, инвесторлар мен бағалы қағаздар нарығының кәсiби қатысушыларын қаржы орталығының арнайы сауда алаңына тарту үшiн қаржы орталығының, конференциялардың, семинарлар мен дөңгелек үстелдердiң кең жарнамалық компанияларын өткiзу;
инвесторлардың кең ауқымына қол жетiмдi (институционалдық инвесторлар үшiн де, жеке тұлғалар үшiн де) индекстiк қорлар, (EFT), секьюрителендiрiлген активтер (SPV), фьючерстер, опциондар, ислам құралдары (сукук және т.б.) жаңа қаржы құралдарын әзiрлеу және енгiзу;
бағалы қағаздар нарығының қазiргi заманғы халықаралық стандарттарына жауап беретiн қаржы орталығының жаңа технологиялық инфрақұрылымын құру;
халықаралық биржалармен бағалы қағаздарды өзара тану туралы уағдаластықтарға қол қою;
Қазақстанның Даму Банкiнiң қаржы орталығының қызметiне қатысуын белсендiру;
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгiнiң жыл сайын мемлекеттiк қазынашылық мiндеттемелерiн шығаруы;
қазақстанның клиринг палатасын құру;
ұзақ мерзiмдi салымдарға бағдарланған жаппай инвесторлардың iшкi ресурстарын тарту жолымен iшкi инвестициялық мүмкiндiктердi барынша қатыстыру;
экономикалық өсудiң мультипликаттық тиiмдiлiгiне және халықтың өмiр сүру сапасын жақсартуға байланысты iрi инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру. Нарыққа мемлекет қатысатын iрi отандық инвестициялық жобалармен мемлекеттiк жобалау облигацияларын шығару қажет және оларды институционалдық инвесторларға, атап айтқанда жинақтаушы зейнетақы қорларына қатыстыру;
Алматы қаласының аумағында қаржы нарығы инфрақұрылымының ұйымдары, реттеушi органдар, бағалы қағаздар нарығының кәсiби қатысушылары және т.б. ұсынылуы мүмкiн бизнес орталығын құру эмитенттердiң, инвесторлар мен қаржы орталығы қатысушыларының тәуекелдерiн сақтандыру кезiнде перспективада салық жеңiлдiктерiн беру;
жинақтаушы зейнетақы қорларына қаржы орталығының қатысушылары ретiнде тiркеу үшiн еншiлес ұйымдар құруға рұқсат беру.
Көрсетiлген шараларды iске асыру Бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасының, Сақтандыру нарығын дамыту бағдарламасының, Жинақтаушы зейнетақы жүйесiн дамыту бағдарламасының, Алматы қаласын дамытудың орта мерзiмдi бағдарламасының тиiстi мiндеттерiн шешуге ықпал етедi және оны орындаудан тәуелдi.

3. Қазақстан Республикасының қаржы секторын реттеу саласындағы мемлекеттiк саясаты

Қазақстанның қаржы секторы жүйелiк сипаты бар факторлардың әсерiмен қалыптастырылады және жұмыс iстейдi. Түрлi факторлардың жиынтықты әсер етуi қаржы секторы институттары қызметi практикасы әзiрленетiн және бекiтiлетiн ортаны құрады, яғни қаржы секторының экономиканың нақты секторына және бәсекелі қабiлеттiлiкке әсер ету деңгейiн анықтайды.
Осыған байланысты мемлекет саясатының басымдығы қаржы институттарының қызметi практикасын қалыптастыруға ұзақ мерзiмдi әсер ететiн жүйе құрушы факторларды жетілдiру болуы тиiс:
мемлекеттiк реттеу сапасы;
корпоративтiк заңнама сапасы;
бағалы қағаздары бағалы қағаздар нарығында айналымдағы қаржы ұйымдарының да, нақты сектор кәсiпорындарының сенiмдi және сапалы ақпараты болуы (оның iшiнде қаржы есептiлiгi), сондай-ақ оған еркiн қатынау;
қаржы секторы инфрақұрылымның даму деңгейi;
халықтың қаржы секторының қызметтерi туралы сенiмдiлiгi мен хабардарлығы деңгейi;
қаржы нарығы үшiн кәсiби кадрларды даярлау;
қаржы нарығы мен қаржы құралдары қатысушыларының бухгалтерлiк есебi мен салық салуын жетiлдiру.

3.1. Қаржы секторын мемлекеттiк басқарудың сапасын нығайту мен арттыру

Қаржы секторын реттеу мен қадағалаудың 2007-2011 жылдарға арналған негiзгi мiндеттерi қаржы секторын мемлекеттiк реттеу мен қадағалау функцияларын жүзеге асыру мынадай мемлекеттiк органдарға бекiтiлген: оларға заңнамалық бекiтiп берiлген функциялар мен өкiлеттiктер шеңберiнде Yкiмет, ҚҚА, Ұлттық Банк және Алматы қаласы өңiрлiк қаржы орталығының қызметiн реттеу жөнiндегi агенттiк.
Осы мемлекеттiк органдардың жұмысы мынадай негiзгi бағыттар бойынша жүзеге асырылатын болады:
қызметкерлердiң кәсiбилiгiн арттыруға және қаржы секторы институттарының мониторинг сапасын арттыру үшiн мүмкiндiктер құруға бағытталған Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгiн институционалдық нығайту;
тәуекелдердi бағалау негiзiнде (risk based supervision) қадағалау әдiстерiн енгiзу жолымен қаржы ұйымдарын пруденциалдық реттеу және қадағалау жүйесiн жетiлдiру;
мүмкiн реттеушi тәуекелдердi талдау және олардың қаржы жүйесiне әсер етуiн азайту;
шоғырландырылған қадағалауды жетiлдiру;
қаржы ұйымдарының тәуекелдердi басқарудың iшкi жүйелерiн дербес және тәуелсiз сыртқы бағалауын жүргiзу үшiн жағдайлар қалыптастыру;
акционерлер мен инвесторлардың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету;
Халықаралық қаржылық есептiлiк стандарттарына (ХҚЕС) сәйкес қаржы ұйымдарында бухгалтерлiк есептi жүргiзу және қаржылық есептiлiк жасау жүйесiн одан әрi жетiлдiру, және нақты сектор ұйымдарында ХҚЕС енгiзу;
елдiң банк секторының сыртқы қарыз алуын басқару тиiмдiлiгiн арттыру;
халықаралық ұйымдармен және басқа мемлекеттердiң уәкiлеттi органдарымен өзара iс-қимыл жасасу.
Ақша-кредиттiк реттеу операциялары мен құралдарын жетiлдiру
Алдағы үш жылда Ұлттық Банк алдына инфляцияның төменгi деңгейiн қолдау мiндетiн қойып отыр. Мiндеттi мұндай қою мыналарды шарттайды:
ақша-кредиттiк реттеу және қаржы секторын талдау әдiстерiн одан әрi жетiлдiру қажеттiлiгi;
Ұлттық Банктiң инфляциялық таргеттеу қағидаттарына негiзделген ақша-кредит саясатына режимiне көшу дайындығын жалғастыру;
Ұлттық Банктiң операциялары бойынша ставкалардың реттеу рөлiн арттыру;
Үкiметпен бағалардың тұрақтылығын қолдау мәселелерi жөнiнде тығыз үйлесiм.
Тұрақтылықты қамтамасыз ету қаржы тұрақтылығының негiзi бола отырып, елдiң экономикалық дамуына, оның бәсекелес қабiлеттiлiгiн арттыруға жәрдемдесетiн болады, сонымен қатар елдiң ДСҰ-ға кiруi үшiн негiз жасайды.
Өз кезегiнде қаржы секторын талдауды тереңдету, елде қаржы қызметiнiң неғұрлым баламалы ахуалын алу қажеттiлiгi ақша-кредит саясатын институционалдық қамтуды кеңейтудi талап етедi. Осыған байланысты қаржы секторын неғұрлым толық шолуды жасау үшiн басқа (банктiк емес) қаржы ұйымдарының шоттарын қамту жөнiндегi жұмыс жүргiзiлуде.
Ұлттық Банкiнiң саясатын жетiлдiру экономикалық коньюнктураның өзгеруiн сандық және сапалық бағалаумен, сондай-ақ макроэкономикалық деңгейде де, өңiрлер және жеке салалар деңгейiнде де негiзгi тенденцияларды экономикалық талдау және қысқа мерзiмдi болжамдау сапасын арттырумен қамтамасыз етiлуi тиiс. Бұл үшiн Ұлттық Банк қажет шамасына қарай жетiлдiрiлiп отыратын нақты сектор кәсiпорындарының мониторингiн жүргiзедi. Ағымдағы кезеңде осы мәселенi кезiндегi негiзгi проблема банк жүйесiнiң артық өтiмдiлiгi болып табылады. Артық өтiмдiлiк жағдайында нарықтық пайыз ставкаларына әсер ету қиын. Бұдан басқа, артық өтiмдiлiктiң, өзi инфляциялық қысымды ұстап тұруға септiгiн тигiзедi. Банк өтiмдiлiгiн реттеу үшiн ашық нарық операцияларын пайдаланудың толық ауқымдылығын шектейтiн Ұлттық Банктiң бағалы қағаздар қоржынының жеткiлiксiздiгiмен жағдай ушығады. Ұлттық Банкiнiң пайыздық ставкалары әсерiнiң өсiмi артық өтiмдiлiктiң жоқ болған немесе оның төмен деңгейiнде болуы мүмкiн.
Қойылған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн Ұлттық Банк мынадай шараларды жүзеге асырады:
1. Ақша-кредит реттеу әдiстерiн жетiлдiру:
ақша-кредит саясаты құралдарын жетiлдiру жолымен қаржы нарығында шығынды өтiмдiлiктi қысқарту жөнiнде одан әрi шаралар қабылдау;
ақша-кредит саясатының макроэкономикалық көрсеткiштерге, атап айтқанда инфляцияға әсерiн модельдеу әдiстерiн одан әрi жетiлдiру;
инфляциялық таргеттеу қағидаттарын пайдалана отырып, ақша-кредит саясатын жүргiзу схемасын әзiрлеу;
Үкiметпен негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштер бөлiгiнде өзара iс-қимыл жасасу;
2. Ақша-кредит саясатын жетiлдiру
Ақша-кредит статистикасын институционалдық қамту және банктiк емес қаржы институттары (сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдар мен жинақтаушы зейнетақы қорларының шоттарын енгiзу есебiнен қаржы секторын неғұрлым толық шолуды жасау жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру.
3. Шынайы сектор кәсiпорындарының мониторингiн белсендiру кәсiпорындарды iрiктеудi ұсынуды арттыру есебiнен экономиканың шынайы секторында экономикалық процестердiң ахуалын және күтiлетiн өзгерiстердi бағалауды жақсарту;
ақша-кредит саясатын ағымдағы жүзеге асыру үшiн тiкелей бағдарлар ретiнде қорытынды индикаторларды әзiрлеу.

3.2. Мемлекеттiк органдар мен қаржы секторы институттарының өзара iс-қимылы

Республиканың қаржы секторының бәсекелес қабiлеттiлiгiн одан әрi арттыру, экономиканың шынайы секторында бәсекелес қабiлеттiлiктi жаңғырту мен арттыруда оның жоғары ролiн қамтамасыз ету процесiн негiзгi құрауыш мемлекеттiк органдар мен қаржы секторы институттарының арасында ақпарат алмасудың тиiмдi тетiгiн құру болып табылады.
Осы мәселе мемлекеттiк органдар қабылдайтын шешiмдердiң айқындылығын арттыру, мемлекеттiк аппараттың жоғары кәсiбилiгiн қамтамасыз ету және қаржы секторы институттарының қаржы секторы мен оның жекелеген сегменттерiнде мемлекет саясатының жаңа мақсаттары мен мiндеттерiн толық түсiну мәтiнiнде берiледi.
Осыған байланысты, алдағы кезеңде 2007-2011 жылдардан бастап, осы жұмысқа қаржы институттарының кең ауқымының мүдделерiн бiлдiретiн ресми бизнес бiрлестiктерi мен қауымдастықтарын тарту арқылы мемлекеттiк органдар мен қаржы секторлары арасында үнемi өзара iс-әрекеттi және ақпаратпен алмасуды қамтамасыз етудiң қалыпқа келтiрiлген тетiктерi әзiрленетiн болады.
Осы тетiк шеңберiнде мынадай негiзгi бағыттар бойынша жұмыс жүргiзу қамтамасыз етiледi:
мемлекеттiк органдар қаржы секторы мен мемлекеттiң экономикалық саясатын дамытуға қатысты қабылдайтын шешiмдерi бойынша пiкiрмен алмасу;
қаржы секторының стандарттары мен қызметтерiн экономикаға неғұрлым кеңiнен тарту және енгiзу жөнiнде бiрлескен бастамалар жүргiзу;
қаржылық қызметтердiң халыққа қол жетiмдiлiгiн арттыру және олардың сапасын арттыру;
халықтың қаржылық бiлiм деңгейiн арттыру;
Қазақстанның өңiрдiң қаржы орталығы ретiнде қалыптасуы;
қазақстандық қаржы институттарын өңiрлiк нарықтарға көтеру;
қаржы секторының орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз ету.
Жоспарланған жұмыс тұрақты форумдар, дөңгелек үстелдер өткiзу арқылы iске асырылатын болады, сондай-ақ мемлекеттiк органдардың, қаржы секторының бизнес-бiрлестiктерi өкiлдерiнiң және қаржы институттары өкiлдерiнiң қатысуымен қаржы секторының мәселелерi бойынша үнемi жұмыс iстейтiн жұмыс тобын қалыптастыру мүмкiн. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы "Жеке кәсiпкерлiк туралы" Заңына сәйкес сарапшы кеңестердiң мемлекеттiк органдар жанындағы кәсiпкерлiк мәселелерi бойынша жүргiзетiн аккредиттелген кәсiпкерлер бiрлестiктерiмен бiрге нормативтiк құқықтық актiлер жобаларын сараптау жөнiндегi жұмысы жалғасын табады.
Даму институттары мен қаржылық ұйымдардың өзара iс-әрекеттерiн жетiлдiру бөлiгiнде олардың арасында ақпараттық алмасу жөнiндегi жұмыс жандандырылады. Атап айтқанда, даму институттары мен екiншi деңгейдегi банктер, лизингтiк және сақтандыру компаниялары, Қазақстанның қаржыгерлер қауымдастығына кiретiн венчурлiк және инвестициялық қорлар арасында қаржы ұйымдары қызметтерiнiң прейскуранты туралы, отандық та шетелдiк те инвестицияларды тарта отырып, iрi инвестициялық жобаларды бiрлесiп iске асыруға мүмкiндiктер туралы ақпаратпен алмасу жүйесi ретке келтiрiледi.

3.3. Теңдестiрiлген ақша-кредит және фискалдық саясаты және олардың негiзгi құралдарының тиiмдiлiгiн арттыру

Ақша-кредит және фискалдық саясатын үйлестiру бiрнеше бағыттар бойынша жүзеге асырылуы тиiс.
Бiрiншiден, осы саясаттарды iске асыру кезiнде негiзгi шарт бiрыңғай ұзақ мерзiмдi мақсаттарға немесе бағдарға бет алу болып табылады. Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 экономиканың қатарына кiруi осы мақсат болып қызмет ете алады. Осы мақсатқа қол жеткiзу үшiн жеке, мiндеттер іске асырылуы тиіс, мысалы, тиiстi мемлекеттік саясатты жүргізу арқылы ЖIӨ-нiң жоғары және тұрақты өсiмiн сақтау, инфляция деңгейiн төмендету, халықтың әл-ауқатын жақсарту, бюджет тапшылығын азайту және т.б.
Екiншiден, фискалдық және ақша-кредит саясатын тығыз үйлестiру үшiн негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштердiң болжамдары негiзiнде, сондай-ақ осы болжамдарды түзету негiзiнде жататын маңызды жорамалдар мен жол берулердi келiсу қажет. Әдетте, көрсеткiштер тенденциялары бойынша жорамалдар мен жол берулердегі алшақтықтар болжамдардағы елеулi айырмашылықтарға және, қорытындысында, қолданатын шаралар бағыттарындағы алшақтықтарға алып келедi. Осылайша, соңғы бiрнеше жылдарда бюджет шығыстарының елеулi өсiмiне бағытталған экспансионист бюджет саясаты, бір тараптан және оны қатайту жөнiндегi шаралармен сипатталатын шектеулi ақша-кредит саясаты, екiншi тараптан, жүргiзiледi. Осы саясаттар шараларының әр бағыттылығы инфляция деңгейiн төмендетудi қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейдi.
Алайда, ақша-кредит және фискалдық саясатты үйлестiру олардың бiр-бiрiне тәуелдi болуын болжамдамайды. Ұлттық Банкiнiң өкiлдi және атқарушы өкiмет органдарынан тәуелсiздiгi Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 наурыздағы "Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi туралы" Заңында бекiтiлген.
2007-2011 жылдарға арналған негiзгi мәселелер
Теңдестiрiлген ақша-кредит және фискалдық саясатты жүргiзу мақсатында мынадай шаралар қабылдау болжамдалады:
мемлекеттiк экономикалық саясаттың бірыңғай ұзақ мерзiмдi мақсатын және олардың басымдығын белгiлей отырып қысқа мерзiмдi кезеңдегi мақсаттарын анықтау төмен тұрған мақсаттардың жоғары тұрғандарға тәуелдiлiгiн сақтау;
негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштер болжамдарының және әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмдi жоспарының параметрлерiнiң, орта мерзiмдi фискалдық саясаттың және Ұлттық Банкiнiң ақша-кредит саясатының негiзгi бағыттарының негiзiнде, сондай-ақ осы болжамдарды түзету негiзiнде жататын бiрыңғай жорамалдар мен жол берулердi келiсу жөнiндегi тетiктi жетiлдiру;
әлеуметтiк-экономикалық дамудың орта мерзiмдi жоспарының, орта мерзiмдi фискалдық саясаттың және Ұлттық Банкiнiң ақша-кредит саясатының негiзгi бағыттарының шеңберiнде жарияланатын көрсеткiштер мен параметрлер тiзбесiн анықтау;
мақсаттарға қол жеткiзу жөнiнде келiсiлген шаралар қабылдау бойынша Ұлттық Банкi мен Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiнiң өзара iс-әрекетiнiң тетiгiн жетiлдiру.

3.4. Қазақстанда бухгалтерлiк есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесiн дамыту және жетiлдiру

Ағымдағы жағдай
2003 жылдан бастап барлық қаржы ұйымдары бухгалтерлiк есепке алуды жүргiзудi және қаржылық есеп берудi жасауды ХҚЕС бойынша жүзеге асырады, бұл тәуелсiз аудиторлық компаниялардың қорытындыларымен расталады. ХҚЕС қаржылық тәуекелдердi бағалауға, ашуға және басқаруға қатысты неғұрлым тиiмдi құралдардың бiрi ретiнде мойындалады, себебi стандарттардың негiзгi мақсаты - бұл дайындалатын қаржылық есеп берудiң айқындылығы мен растылығы, осыған байланысты отандық қаржы мекемелерi үшiн ақпарат берудiң танымал көзқарастарын пайдалану салдарынан шетел инвесторларымен өзара iс-әрекет мәселесi едәуiр оңайлатылады.
2007-2011 жылдарға арналған негiзгi мiндеттер
Республиканың қаржы секторында бухгалтерлiк есепке алу мен қаржылық есеп беру жүйесiн одан әрi дамыту мақсатында мыналарға бағытталған бiрқатар iс-шаралар өткiзу болжамдалады:
қаржы секторының бухгалтерлерiнiң, ЖОО жас мамандарының бiлiктiлiк деңгейiн арттыруға және сертификатталған бухгалтерлердi дайындауға, ХҚЕС қолдану мәселелерi бойынша жалпыға қол жетiмдi оқу практикалық материалдар мен құжаттамаларды арттыруға;
ХҚЕС-пен реттелмеген, алайда олармен анықталған тұжырымдамалар мен принциптер шеңберiндегi қазақстандық экономика мен заңнама ерекшелiгi үшiн қаржылық ұйымдар жүзеге асыратын операциялардың белгiлi спектрiн есепке алуға қатысты талаптар әзiрлеуге;
ХҚЕС бойынша бухгалтерлiк есепке алуды және қаржылық есеп берудi жасауды автоматтандыру деңгейiн, қаржылық есеп беру растылығы мен сапасын бақылау жүйесiн арттыруға, "адам факторын" алып тастауға.
Бухгалтерлiк есепке алу саласында мамандардың бiлiктiлiк деңгейiн арттыру мақсатында "ХҚЕС" тақырыбы бойынша конференциялар, семинарлар және тренингтер өткiзу арқылы қаржылық ұйымдар бухгалтерлерiнiң бiлiктiлiгiн арттыру жөнiндегi бағдарламаларды iске асыруға, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағында да, шетелдерде де халықаралық ұйымдармен (СРА, ACCA, СМА) мамандардың кәсiби сертификатталуына қатысты оларды ынталандыруға және қолдауға күш жұмсау болжамдалады. Бұдан басқа, жария мүдде ұйымының бас бухгалтерiнiң лауазымын атқару үшiн кәсiби бухгалтер сертификатының болуын талап ету енгiзу болжамдалады.
Басым бағыттардың бiрi Республиканың ЖОО-ларының базасында жас мамандар дайындау, жалпыға қол жетiмдi телекоммуникация құралдарын пайдалана отырып таратылатын студенттер үшiн қажет әдiстемелiк және оқу материалдарын, кәсiби бухгалтерлер үшiн практикалық материалдар әзiрлеу болып табылады.
Алдағы жылдарға арналған дамудағы келесi бағыт - ХҚЕС қазақстандық қаржы жүйесiнiң талаптарына одан әрi үйрету жүргiзу. Бүгiнгi таңда, отандық қаржы жүйесiнiң серпiндi дамуы қазақстандық экономика мен заңнама ерекшелiктерiне негiзделген ерекшелiгi бар бiрқатар институттардың пайда болуына алып келдi. Мысал ретiнде, чили жүйесiнiң принциптерiне құрылған және, тиiсiнше, бухгалтерлiк есепке алуды жүргiзудiң негiзгi рәсiмдерiн әзiрлеудi талап ететiн жинақтаушы зейнетақы қорларын атауға болады, себебi ХҚЕС қаржылық есеп берудi жасаудың қолайлы концептуалдық негiздер жиынтығын бiлдiре отырып, отандық экономиканың талаптарына тиiсiнше үйретiлмей пайдаланыла алмайды. Бұдан басқа, қазақстандық бағалы қағаздар нарығының және өзге қаржы институттарының жеткiлiксiз белсендiлiгi мен дамуы салдарынан республиканың қаржы институттарының активтерiн барабар бағалау мәселесi өзектi болып отыр. Осылайша, пайдаланылатын бағалаудың субъективтiлiгi қаржылық ұйымдар қызметi тиiмдiлiгiнiң бұрмалануына, сондай-ақ олардың қаржылық көрсеткiштерiн объективтi салыстыру және сәйкестендiру мүмкiндiгiнiң болмауына алып келедi. Осы мәселенi шешу мақсатында дамыған экономикасы бар түрлi елдердiң тәжiрибесiн, қаржылық есеп берудiң шетел стандарттарын зерттеу жөнiнде нысаналы жұмыс жүргiзу, бухгалтерлiк есепке алу саласында сарапшылармен кеңестер өткiзу болжамдалады. Жүргiзiлген жұмыстар нәтижелерi бойынша бағалау әдiснамасын құрудың және қаржы құралдарының бухгалтерлiк есепке алуын жүргізудің түрлі нұсқалары ұсынылады.
Сондай-ақ, бухгалтерлiк есепке алу жүргiзу және қаржылық есеп берудi жасау бөлiгiнде ақпараттық жүйелердi автоматтандыру процесi де аса маңызды мәселе болып табылады. Бухгалтерлiк есепке алуды автоматтандыру процесiн iске асыру мақсатында ұйымдарда ұйымдардың автоматтандырылған ақпараттық жүйелерiнде енгiзiлген көмекшi бухгалтерлiк есепке алуды және Бас бухгалтерлiк кiтабын жүргiзуге қойылатын талаптарды одан әрi жетiлдiру жоспарланады.
Бағалы қағаздар нарығын ойдағыдай дамыту үшiн нақты сектор кәсiпорындарында ХҚЕС енгiзу маңызды фактор болып табылады. Осы үшiн ХҚЕС тездетiп енгiзу талап етiледi, бұл ретте, нақты сектор кәсiпорындарының ХҚЕС-ке көшу кезiнде асыра сiлтеу жағдайының қайталануына жол бермеу және тиiмдi көшудi қамтамасыз ету мақсатында тек үкiмет тарапынан мемлекеттiк бақылауды ғана емес, сонымен қатар, консультациялық қоғамдық ұйымдар базасында керi байланыс тетiгiн де жетiлдiру талап етiледi.
Мынадай талаптардың орындалуын бақылауды қосымша қамтамасыз ету қажет:
олар үшiн аудит мiндеттi болып табылатын қарыз алушылардың қарызды беру кезiнде соңғы қаржы жылы iшiнде қаржылық есеп берудiң ХҚЕС-ке сәйкес келуi туралы көзқарас бiлдiрiлетiн аудиторлық есеп беру, сондай-ақ шығарылатын бағалы қағаздар шығарылымын тiркеу кезiнде ХҚЕС-ке сәйкес жылдық қаржылық есеп берудi ұсынған шығарылған бағалы қағаздар шығарушылары туралы ақпарат беру;
табиғи монополияларды ХҚЕС талаптарына сәйкес келуiне реттеу мәселелерi жөнiндегi заңнаманы талдау;
ХҚЕС ерекшелiгiн бiлетiн мамандар дайындау: ХҚЕС бойынша оқулықтар әзiрлеу; ХҚЕС-ке және халықаралық аудит стандарттарына сәйкес "Бухгалтерлiк есепке алу, қаржылық есеп беру және аудит" курсы бекiтiлдi; оқытушы құрамын және студенттердi ХҚЕС-ке оқыту жөнiнде шаралар қабылдау;
акционерлiк қоғамдар мен мемлекеттiк кәсiпорындар арасында ХҚЕС-ке көшу бөлiгiнде бухгалтерлiк есепке алу мен қаржылық есеп беру мәселелерi бойынша Қазақстан Республикасы заңнамасының сақталу қажеттiлiгi туралы түсiндiру жұмыстарын жүргiзу және ұйымның ХҚЕС-ке көшу жағдайы туралы ақпарат беру.

3.5. Қаржы нарығына және қаржы құралдарына қатысушыларға салық салуды жетiлдiру

Мақсаты мен мiндетi
Еуропа одағының стандарттарына көшу қазiргi уақытта түрлi қаржы құралдары бойынша өмiр сүретiн салықтық жеңiлдiктер мен преференцияларды жою болжамдайды. Уақытша жеңiлдiктер енгiзу экономиканың басым секторларында, оның iшiнде қаржы секторында, мемлекеттiк инвестициялық саясатты iске асырумен аса байланысты қандай да бiр жаңа қаржы құралдарын дамытуды ынталандыру мақсатында расталған. Кейiн бұл жеңiлдiктер қаржы нарығында жаңа құралдардың қалыптасуына жеткiлiктi уақыттың белгiлi кезеңi өткеннен кейiн күшiн жоюы тиiс.
Қазақстан Республикасының қор нарығын жандандыру Қазақстан үшiн деривативтер сияқты жаңа қаржы құралдарының пайда болуына алып келдi. Дұрыс пайдаланған жағдайда пайда болған құралдар (деривативтер) тәуекелдердi басқару құралы болып табылады. Оларды тиiмдi пайдалану үшiн деривативтерге салық салуды жетiлдiруде одан әрi жұмыс iстеу талап етiледi.
Қазiргi уақытта қаржы нарығын реформалау мен ырықтандыру жөнiнде жұмыс жүргiзiлдi, олармен қаржы жұмыстары жұмыс iстей алатын және оларға активтер шоғырлана алатын қаржы құралдарының тiзбесi үздiксiз қайта қаралады және кеңейтiледi. Осылайша, ҚҚА қаулысына сәйкес зейнетақы қорларына зейнетақы активтерi бойынша ықтимал құны немесе ақшалай ағынының өзгеру тәуекелiнен қорғау үшiн хеджирлеу құралын сатып алуға рұқсат берiлген.

Акция шығарушыларға салық салуды жетiлдiру

Ағымдағы жағдай
Қазақстанның қор нарығының қазiргi жағдайы акция нарығының дамымағандығымен сипатталады. Акциялардың бақылау пакеттерi акцияларды миноритарлық акционерлерге сатуға мүдделi емес стратегиялық инвесторлар қолдарында болады. Нарықта еркiн айналатын акциялар көлемi (free float) 1 %-дан аспайды. Бұдан басқа, KASE-те жасалатын акциялармен мәмiлелердiң жартысынан астамы тiкелей мәмiлелер режимiнде өтедi.
Негiзгi шаралар
Бағалы қағаздар нарығында акциялардың жария ұсынымдарын, ынталандыру үшiн және акциялардың қажет айналымын және өтiмдiлiгiн қамтамасыз ету мақсатында халықаралық тәжiрибенi ескере отырып, акциялары KASE-те және/немесе Алматы қаласының Өңiрлiк Қаржы Орталығының арнайы сауда ауданында айналатын және жария компаниялар өлшемдерiне жауап беретiн бағалы қағаздар шығарушылар үшiн жеңiлдiктер енгiзудiң орындылығы мүмкiндiгiн қарастыру ұсынылады.

Депозиттер және борыштық бағалы қағаздар бойынша жеке тұлғалардың табыстарына салық салу

Ағымдағы жағдай
Қазiргi уақытта банктiк операциялардың жеке түрлерiн жүзеге асыратын банктерде және ұйымдарда салымдар бойынша сыйақы және жеке тұлғаларға төленетiн борыштық бағалы қағаздар бойынша сыйақы салық салудан босатылады. Бұл халық қаражатын қаржы жүйесiне тартудың басқа мүмкiндiгiнiң болмауы кезiнде банк жүйесiне халық салымын ынталандыру мақсатында жасалды.
Негiзгi шаралар
Нарықта халық үшiн жаңа қаржы құралының пайда болу шартында депозиттер және борыштық бағалы қағаздар бойынша жеке тұлғалардың табыстарына салық салуды оңтайландыру туралы мәселенi қарау болып табылады.

Мемлекеттiк және агенттiк бағалы қағаздар бойынша сыйақыға салық салу

Ағымдағы жағдай
Қазiргi уақытта мемлекеттiк бағалы қағаздармен (МБҚ) жасалатын операциялар және олар бойынша сыйақы салық салудан босатылды. Бұл осы қаржы құралына инвестициялауды неғұрлым тартымды етедi. Сондай-ақ, айналымды ынталандыру үшiн салық салудың жеңiлдетiлген режимiн талап ететiн Қазақстанның қаржы секторы үшiн жаңа қаржы құралдарының бiрi қаржы агенттiктерiнiң агенттiк бағалы қағаздары болып табылады. Агенттiк бағалы қағаздарына салық салу тәртiбi 2003 жылғы 1 қаңтардан бастап МБҚ-ға қатысты қолданылатын тәртiпке пара пар болып табылады.
Негiзгi шаралар
Болашақта, нарықтарының қалыптасу шамасына қарай МБҚ және агенттiк бағалы қағаздар бойынша сыйақы төлем көзiнен ұсталатын табысқа салынатын салық салынатын болады, бұл Еуропа Одағының, АҚШ-тың барлық елдерiн, Канаданы қоса алғанда, көптеген дамыған елдер үшiн қатысты. Бұл түрлi бағалы қағаздар шығарушылар үшiн, ол Үкiмет, агенттiк немесе мемлекеттiк емес бағалы қағаздар шығарушылар болса да, жағдайда теңестiруге мүмкiндiк бередi.
Екiншi деңгейдегi нарықтың қалыптасу шамасына қарай, екiншi деңгейдегi банктер өтiмдiлiгiн реттеу жөнiндегi Ұлттық Банкiнiң операцияларын қоспағанда, мемлекеттiк бағалы қағаздармен және агенттiк бағалы қағаздарымен жасалатын операциялар кезiнде құн өсiмiне салық салуды енгiзу мүмкiндiгiн қарастыру қажет.

Биржаның ресми тiзiмiне енгiзiлген акциялармен және облигациялармен жасалатын операциялар кезiнде құн өсiмiне салық салу

Ағымдағы жағдай
Қор биржасының ресми тiзiмiне енгiзiлген акциялар мен облигацияларды iске асыру кезiнде құн өсiмiнен алынатын табысқа салынатын салықтан босату жөнiндегi салық жеңiлдiгiнiң жұмыс iстеу тәжiрибесi осы бағалы қағаздармен операциялар жасайтын тұлғалар тарапынан асыра пайдаланудың болғандығы туралы болжам жасау негiзiн беретiн бағалы қағаздардың ұйымдасқан нарығының көрсеткiштерiнiң белгiлi ауытқуға алып келдi.
Осылайша, "Қазақстандық қор биржасы" АҚ-ға жасалатын акциялармен мәмiлелердiң жартысынан астамы (KASE) тiкелей мәмiле режимiнде жүргiзiледi, себебi мұндай мәмiлелер салықтық жоспарлаудың қолайлы құралы болып табылады.
КАSЕ-тiң ресми тiзiмiне енгiзiлген акциялар мен облигациялардың айқындығын төмендету жүрiп жатыр және оларды бағалармен еркiн iс-әрекеттер жасау мүмкiндiгiне жол берiледi.
КАSЕ-ке "тiкелей" мәмiле жасау және осындай операциялар арқасында бағалы қағаздардың нарықтық бағасына алыпсатарлық әсер ету арқылы салық сызбасын асыра пайдалануды болдырмау мақсатында "Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы" (Салық кодексi) Қазақстан Республикасының Кодексiне өткiзiлетiн күнi листингтiң ең жоғары және ең жоғарыдан кейiнгi санаттары бойынша қор биржасының ресми тiзiмдерiнде тұрған акциялар мен облигацияларды қор биржасында ашық сауда-саттық әдiсiмен өткiзу кезiндегi құн өсiмiнен түскен табысты салық салудан босатуды көздейтiн өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлдi. Осы өзгерiс 2007 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгiзiледi.
Негiзгi шаралар "А" және "Б" санаттағы листингiлiк компаниялардың акцияларымен және облигацияларымен жасалатын операциялар кезiнде құн өсiмiнен табысқа салық салуды оңтайландыру мүмкiндiгi туралы қарау.

Пайда болатын құралдарға салық салуды жетiлдiру

Ағымдағы жағдай
Пайда болатын құралдар (деривативтер) дүниежүзiнде капиталды тарту тәуекелді хеджирлеу түсімді арттыру және инвестициялық қоржынды диверсификациялау үшiн пайдаланылатын тиiмдi қаржы құралы болып табылады. Қазақстан Республикасында қаржы құралдарының нарығы төмен өтiмдiлiгi және нарыққа белсендi қатысушылардың жоқ болуымен форвард, своп, доллар/теңге опциондары және т.б. сияқты бiрiншi өнiмнiң пайда болуымен сипатталатын қалыптасу деңгейiнде тұр. Осы нарықты одан әрi дамыту үшiн бүгiнгi күнi деривативтер ұғымын анықтау Қазақстанда нарықты дамыту ерекшелiгiн ескере отырып, оларды бағалау жүйесiн әзiрлеу, олардың айналымы, кейiн оған пайда болатын құралдарға салық салу жүйесi негiзделетiн бухгалтерлiк есеп берудi жүргiзу әдiснамасы жөнiндегi қолданыстағы заңнамаға өзгерiстер енгiзу талап етiледi.
Негiзгi шаралар
Пайда болатын қаржы құралдарының нарығын одан әрi дамыту мақсатында дамыған қор нарығы бар елдердiң тәжiрибесiне сүйене отырып, Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына қажет өзгерiстердi әзiрлеу үшiн Қазақстанның Қаржыгерлер қауымдастығының, қаржы ұйымдарының және ҚҚА өкiлдерiнiң қатысуымен жұмыс тобы құрылатын болады.

Жинақтаушы сақтандыруға салық салу және ұзақ мерзiмдi перспективаға актуарлық бағалауды жетiлдiру жүйесiн жетiлдiру

Ағымдағы жағдай
Өмiрдi жинақтаушы сақтандыру халық ақшасын жинақтау құралдарының бiрi болып табылады, алайда осы нарық сегментiнiң даму деңгейi банктiкпен салыстырғанда салыстыруға келмейдi.
Елiмiзде өмiрдi жинақтаушы сақтандыруды дамытуға бағытталған тетiктердi ойдағыдай енгiзу тек сақтандырушылар ғана емес, тұтастай алғанда, мемлекет үшiн де пайдалы болады, бұл мемлекеттiк-әлеуметтiк қорғаудан жеке мойындалған экономикалық дәлелге бағдарланған iс-шараларға көшуге мүмкiндiк бередi.
Қазiргi уақытта "өмiрдi сақтандыру" саласында қызметтерiн жүзеге асыратын сақтандыру ұйымдарының қызметiн жандандыруға байланысты республика халқының қаражаты мен жинақтарының құралы ретiнде өмiрдi жинақтаушы сақтандыру тартымдылығын арттыру мақсатында салық заңнамасына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу қажеттiлiгi туралы мәселе өзектi болып отыр.
Негiзгi шаралар
Атап айтқанда, банктер, зейнетақы қорлары, пай қорлары және инвестициялық қорлар клиенттерi үшiн инвестициялық табысқа салық салу талаптарымен тең "өмiрдi сақтандыру" саласында қызметтерiн жүзеге асыратын сақтандыру ұйымдарының клиенттерi үшiн инвестициялық табысқа салық салу талаптарын құру жөнiндегi мүмкiндiк қарастырылады. Сондай-ақ, сақтандыру төлемдерiне салық салу мәселесi де әзiрленедi. Бұл ретте, мұндай өзгерiстердiң барлық оң және терiс жақтарын, сондай-ақ ең жақсы халықаралық тәжiрибенi ескеру қажет.

3.6. Төлем жүйелерiн дамыту

Ағымдағы жағдай
Қазiргi уақытта Қазақстанның төлем жүйелерi төлемдер мен ақша аударымын қазiргi заманға сай жүргiзуде экономиканың, банктердiң және қаржы нарығына басқа қатысушылардың нақты секторының мұқтажын қамтамасыз етедi, сондай-ақ мемлекеттiң ақша-кредит саясатын тиiмдi iске асырылуына және мемлекеттiк бюджеттiң атқарылуына септiгiн тигiзедi. Бүгiнгi күнi Қазақстанның төлем жүйелерi халықаралық қаржы ұйымдары дамыған елдердiң төлем жүйелерiне қоятын барлық талаптарға жауап бередi. Бұл ретте, төлем жүйелерiнде пайдаланылатын нормативтiк база мен технологиялар үнемi жетiлдiрiлiп отырады.
Төлем жүйелерiн құрған сәттен бастап жүйелермен өңделетiн төлемдер саны мен көлемдерi өсiмiнiң тенденциясы сақталады. Осылайша, 2006 жылы 2002 жылмен салыстырғанда, қолма-қол емес төлемдер саны мен көлемi 2 eceгe және 3,3 есеге тиiсiнше артты. Бұл ретте, елде қолма-қол емес төлемдердiң барлық көлемi Қазақстанның төлем жүйелерi арқылы өтетiндiгiн ескерсек, Қазақстанның экономикасын тиiмдi дамытуға олардың маңызды рөлiн атап өту қажет.
Төлемдер ағымының жоспарлы өсiмiмен қатар төлем жүйелерiнде ел халқы қолма-қол емес төлемдердi жүзеге асыру үшiн кеңiнен таралған және ыңғайлы құрал болып табылатын төлем карточкалары бойынша төлемдер саны мен көлемiнiң едәуiр өсiмi байқалды. Осылайша, 2005 жылы 2002 жылмен салыстырғанда, төлем карточкалары бойынша транзакция саны мен көлемiнiң өсiмi 2,4 есенi және 3,4 есенi тиiсiнше құрады. Бұл реттi, төлем карточкаларының нарығы елдiң қаржы рыногының едәуiр серпiндi дамып келе жатқан сегменттерiнiң бiрi болып табылады. Жыл сайын айналымдағы карточкалар, карточкаларды ұстаушылар саны өсуде, төлем карточкалары нарығының инфрақұрылымы кеңеюде. Бүгiнгi күнi, елдiң экономикалық жағынан белсендi халықтың 45%-ы төлем карточкаларының нарығына тартылған, ал 3 жыл бұрын осы ара қатынас 20,4%-ды құрады.
Алайда, сонымен қатар, қазiргi уақытта бөлшек сауда саласында қолма-қол ақша айналымының басымдылығымен, сондай-ақ төлем карточкаларына қызмет көрсету үшiн инфрақұрылымның жеткiлiксiз дамуымен байланысты белгiлi проблемалар да бар. Бұдан басқа, төлем жүйелерiнiң операциялық сенiмдiлiгi мен қауiпсiздiгiн одан әрi арттыру жөнiнде шаралар қабылдау шеңберiнде шешiм талап ететiн мәселелердiң бiрi жаңа Төлем жүйелерiнiң резерв орталығын құру болып табылады, бұл төлем жүйелерiнiң негiзгi және резерв орталықтарының орналасқан жерлерiнiң жеткiлiксiз алшақтығына байланысты (Алматы қаласында).
2007-2011 жылдарға арналған негiзгi мiндеттер
Ұлттық Банкiнiң орта мерзiмдi кезеңге арналған төлем жүйелерiн дамыту саласындағы негiзгi мәселесi Қазақстан экономикасының түрлi субъектiлерi арасында төлем жүйелерiнiң жұмысын төлемдер мен ақша айналымын қауiпсiз және уақтылы өткiзудi қамтамасыз ететiн жоғары технологиялық деңгейде қолдау болып қалады.
Бұл ретте, 2007 жылдан бастап 2011 жылды қоса алғандағы кезеңге Ұлттық Банк төлем жүйелерiн дамытуды мынадай бағыттар бойынша жүзеге асыруды болжамдайды:
Қолданыстағы төлем жүйелерiнiң техникалық инфрақұрылымын одан әрi жетiлдiру және жаңғырту. Осы саясат шеңберiнде жаңа Төлем жүйелерiнiң резерв орталығын құру жөнiнде жұмыс жүргiзiлетiн болады. Ұлттық Банкiнiң төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету жөнiндегi негiзгi мәселелерiнiң бiрi оның үздiксiз және тиiмдi жұмысын қолдау болып табылады. Бұл жағдайларда, төлем жүйелерiнiң негiзгi орталығы орналасқан ауданда төтенше жағдайдың туындауы жағдайында төлем жүйелерiнiң жұмыс iстеуiн қамтамасыз ететiн жаңа Төлем жүйелерiнiң резерв орталығын құру мәселесi Ұлттық Банкiнiң олардың жұмыс iстеуiнiң үздiксiздiгiн қамтамасыз ету жөнiндегi мәселенi тиiмдi орындау үшiн ерекше маңызға ие.
Осылайша, бөлшек қолма-қол емес төлемдердi одан әрi кеңейту жөнiнде жұмыс жалғасатын болады. Инфрақұрылымды дамытуға және тауарлар мен көрсетiлетiн қызметтерге есеп айырысқанда төлем карточкаларын кеңiнен пайдалануға қажет жағдай жасауға аса назар аударылады.
Бөлшек қолма-қол емес төлемдердi дамыту саласында басым бағыттар мыналар болуы тиiс:
спектрдi кеңейту және халыққа көрсетiлетiн бөлшек банк қызметтерiнiң сапасын арттыру;
төлем қызметтерiнiң нарығын дамыту және инновациялық технологияларды енгiзу үшiн құқықтық тосқауылдарды жою;
бәсекелес нарықтық жағдайды қолдау;
қажет инфрақұрылымды дамыту және төлем карточкаларын пайдалану үшiн тиiстi жағдай жасау.
Бөлшек қолма-қол емес төлемдердi дамыту мақсатында қазiргi заман технологияларын - төлем карточкаларын, Интернет-банкингтi, мобильдiк банкингтi және т.б. пайдалану негiзiнде қолма-қол емес төлемдердi енгiзуге және кеңейтуге септiгiн тигiзетiн нормативтiк базаны жетiлдiру жөнiндегi жұмыс жалғасын табады.
Бөлшек қолма-қол емес төлемдер саласын кеңейту және банк өнiмдерiнiң жаңа өспелi түрлерiн дамыту осы бағыттағы банктiң белсендi қызметiне байланысты. Осыған байланысты, бөлшек банк қызметтерiн ұсынудың принципиалды жаңа деңгейiне шығу үшiн банктерге төлем карточкалары нарығының дамыған инфрақұрылымын құру, төлем карточкаларын ұстаушыларға көрсетiлетiн қызметтер сервисiн кеңейту, банкоматтар мен ақпараттық өз-өзiне қызмет көрсету киоскiлерi, мобильдi байланыс құралдары және басқа инновациялар негiзiнде инновациялық технологиялар мен алыс қол жеткiзу жүйелерiн енгiзу және дамыту жөнiндегi күштi шоғырландыру қажет.
Сонымен қатар, карточкалар нарығын одан әрi дамыту шеңберiнде мынадай мiндеттердi кеңейту үшiн банк жүйесiнiң құрылып жатқан "электрондық үкiмет" жүйесiмен бiрiктiрудi қамтамасыз ететiн "төлем шлюзiнiң" жобасын iске асыру болжамдалады:
екiншi деңгейдегi банктер шоттарында орналастырылған халықтың және заңды тұлғалардың қаражаты есебiнен "электрондық үкiмет" қызметтерiне қолма-қол емес оn-line төлемiн iске асыру;
"электрондық үкiмет" қызметтерiне қол жеткiзу үшiн төлем карточкаларына қызмет көрсету жөнiндегi банктердiң терминал желiлерiн пайдалану.
Қазақстанның қаржы жүйесiн басқа елдердiң қаржы институттарымен бiрiктiру жөнiндегi жалпы тенденция шеңберiнде нақты уақыт режимiнде есеп айырысудың ұлттық жалпы жүйелерiне негiзделген ЕурАзЭҚ елдерi арасында жалпы төлем жүйесiн құру жөнiндегi жұмысқа қатысу жалғасын табады. Ұлттық Банк пайдаланушыларға SWIFT жүйесi арқылы төлем жүйесiне хабарды қабылдау және жiберудiң қосымша арналарын ұсыну үшiн SWIFT жүйесiн Қазақстанның төлем жүйелерiмен бiрiктiрудiң ықтимал жолдарын зерттейдi. Жаңа қаржы институттарын қосу арқылы SWIFT сервис бюросын одан әрi дамыту болжамдалады.
Қазақстанның төлем жүйелерiн танымал ету үшiн төлем жүйелерi және ТМД елдерiнiң бағалы қағаздарын есептеу жүйелерi (CISPI) бойынша Дүниежүзiлiк Банк Бастамасы саласында халықаралық институттармен қарым-қатынасты және төлем жүйелерiн құруда тәжiрибемен алмасуды одан әрi дамыту болжамдалады.

3.7. Корпорациялық басқару сапасын арттыру

Қаржы жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру, экономикалық процестер дамуына және халықаралық корпорациялық стандарттардың бизнес ортаға енуiне әсерiн арттыру мәтiнiндегi маңызды мәселе республикада корпорациялық басқаруды жетiлдiрудiң жаңа кезеңiн жүргiзу болып табылады.
Корпорациялық басқаруды жетiлдiру жөнiнде жоспарланған жұмыстың мақсаты қазақстандық кәсiпорындардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн және инвестициялық тартымдылығын арттыруға септiгiн тигiзетiн кешендi және тиiмдi жүйенi қалыптастыру, сондай-ақ корпорациялық қатынастардың айқындылығы мен транспаренттiлiгiн қамтамасыз ету болуы тиiс.
Бұл ретте, корпорациялық басқаруды жетiлдiру халықаралық заңнама стандарттарымен және, атап айтқанда, ОЭСР корпорациялық басқару принциптерiмен неғұрлым жақындастыруға бағытталуы тиiс.
Қазақстанда корпорациялық басқару проблемалары
Республикадағы корпорациялық қатынастар мен корпорациялық басқарудың ағымдағы жағдайына шолу жасау қазақстандық компаниялардың инвестициялық тартымдылығын арттыруға және қаржы секторының экономикада қаржы ресурстарын бөлудiң тиiмдi агентi ретiнде одан әрi қалыптасуына бөгет болатын бiрқатар негiзгi проблемаларды бөлiп көрсетуге мүмкiндiк бередi:
сот бақылауының жеткiлiксiз тиiмдiлiгiмен байланысты құқыққа қарсы басып алудан компаниялардың меншiк иелерiнiң мүдделерiн әлсiз қорғау;
заңды тұлғалардың басқару органдары мүшелерiнiң жеке жауапкершiлiгi тетiктерiнiң пысықталмауы;
заңнамада корпорациялық шешiмдер мен мәмiлелердiң дау айту және заңсыздығының нақты өлшемдерiнiң болмауы, бұл елеулi бұрмалаушылыққа және асыра пайдалануға, атап айтқанда, активтердi заңсыз шығаруға және т.б. алып келедi;
акционерлiк қоғамдарға қатысты да, басқа заңды ұйымдарға қатысты да ақпаратты (оның iшiнде қаржылық есеп беруде де) ашуға қойылатын талаптарды жетiлдiру қажеттiлiгi;
инсайдер ақпаратын, нарықты басқару және қаржы айлаларын пайдалануға жол бермеу жүйесi пысықталмаған;
активтер қозғалысының, шешiмдер қабылдау рәсiмiнiң айқындылығы және т.б. бөлiгiнде бiрiктiрiлген бизнес-құрылымдарды (холдингтердi) реттеу саласы пысықталмаған.
Бұдан басқа, Қазақстанда шаруашылық жүргiзетiн заңды тұлғалар құрудың басым құқықтық нысаны жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiк болып табылады, бұл ақпаратты ашу, корпорациялық басқару заңды ұйымдар саласында осы ұйымдарға қойылатын жұмсақ талаптармен байланысты, бұл ретте, олар капиталды тарту саласында акционерлiк қоғамдар сияқты осыған ұқсас мүмкiндiктердi пайдаланады.
Қалыптасқан жағдай қаржы секторының формальды тетiктерi арқылы инвестициялау тәуекелiн арттырады, транзакциялық ұстап қалуларды ұлғайтады, корпорациялық қатынастарға қатысушылар үшiн расталған ақпаратты таратуды шектейдi, қор нарығын дамытуға кедергi болады.
2007-2011 жылдарға арналған негiзгi мiндеттер
Осыған байланысты, алдағы кезеңге Үкiметтiң, Ұлттық Банкiнiң және Агенттiктiң тиiстi заңнама жұмыстарында көрiнiс табатын корпорациялық басқаруды дамытудың негiзгi бағыттары мыналар болады:
1. Корпорациялық жанжалдар мен даулар iшiнде реттеу, корпорациялық меншiктi және активтердi заңға қарсы басып алудың алдын алу бөлiгiнде заңнаманы жетiлдiру.
2. Компанияның басқару органдарының құрылымы саласында корпорациялық басқаруды жетiлдiру, құзыреттi бөлу және басқару органдары мүшелерiнiң жауапкершiлiгi.
3. Даулы корпорациялық шешiмдер мен мәмiлелердi қарау, басқару органдарының заңсыз iс-әрекеттерiмен келтiрiлген акционерлерге және басқа тұлғаларға зиянды өтеу тәртiбiн реттейтiн құқықтық нормалар құру.
4. Жария компаниялар өлшемдерiн белгiлеу және тиiстi реттеу жүйесiн қалыптастыру.

3.8. Халықтың қаржы секторының қызметтерi туралы хабардар болу деңгейiн арттыру және олардың қол жетiмдiлiгiн арттыру

Халықтың қаржы секторының қызметтерi туралы хабардар болу деңгейiн арттыру

Мақсаты мен мiндетi
Қаржы секторын және оның бәсекеге қабiлеттiлiгiн дамыту мәселелерi қаржы қызметтерiн негiзгi тұтынушы ретiнде халықтың қаржылық мәдениетiнiң деңгейiн арттыру қажеттiлiгiмен тығыз байланысты. Қаржылық мәдениеттi арттыру ағымдағы даму кезеңiнде негiзгi мәселелердiң бiрi болып табылады.
Осы мәселенi шешу инвесторларды - жеке тұлғаларды қазақстандық бағалы қағаздар нарығында оқыту арқылы, оның iшiнде ұжымдық инвестициялар жүйесi, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қаржылық мәдениеттi насихаттау арқылы қаржы қызметтерiн пайдаланушылардың бiлiм деңгейiн арттыруды, халықтың жеке жинақтарын жұмылдыруды қоса алғанда бiрқатар iс-шаралармен қамтамасыз етiле алады.
Негiзгi шаралар
1. Қаржы қызметтерiн пайдаланушылардың бiлiм деңгейiн арттыру
Осы мәселенi iске асыру үшiн осы ақпаратты халық және шаруашылық жүргiзушi субъектiлер арасында пайдалануды одан әрi жандандыра отырып, барлық қаржы нарығына қатысушылардың қызметiн сипаттайтын негiзгi көрсеткiштердi (өлшемдердi) анықтау қажет.
Бұдан басқа, қаржы қызметтерiн тұтынушыларды ақпараттандыру мақсаты үшiн ақпарат таратудың қол жетiмдi құралын пайдалану арқылы нарыққа қатысушылар тарапынан да, мемлекеттiк органдар тарапынан да халық арасында ақпараттық компаниялар жүргiзiлетiн болады.
2. Инвесторларды - жеке тұлғаларды қазақстандық бағалы қағаздар нарығында оқыту арқылы, оның iшiнде ұжымдық инвестициялар жүйесі арқылы халықтың жеке жинақ ақшасын жұмылдыру
Инвесторлардың қор рыногының құралдарына жоғары сенiмдiлiк деңгейi дамыған қаржы нарықтарының маңызды сипаттарының бiрi болып табылатыны белгiлi. Сондықтан, халықтың жеке жинақ ақшасын жұмылдыру мақсатында ұжымдық инвестициялау саласын дамытуды ынталандыру, ұсақ жеке инвесторлардың тәуекелдерiн төмендетудiң тиiмдi тетiгi ретiнде инвестициялардың ұжымдық нысандарын насихаттау және халықты қаржы нарығының мүмкiндiктерi туралы кеңiнен хабардар ету жүзеге асырылады.
3. Сақтандыру нарығына кәсiби қатысушылардың, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және ел халқының сақтандыру мәдениетiн арттыру
Халықтың сақтандыру мәдениетiн арттыру үшiн өмiрдi сақтандыру жөнiндегi сақтандыру ұйымдары зейнетақылық қамтамасыз ету (зейнетақылық аннуитеттер) шеңберiнде қоғамның сақтандыру өмiрiнде елеулi роль ойнайтынын ескере отырып, сақтандыруды, негiзiнен өмiрдi сақтандыруды, танымал ету жөнiнде iс-шаралар жүргiзу қажет.
Халықтың сақтандыру қызметтерiне төмен сұранымының себептерiнiң бiрi сақтандыру ұйымдары көрсететiн қызметтердiң көпшiлiк бөлiгi және сақтандыру өнiмдерi туралы және олардың қаржылық жай-күйi туралы жеткiлiксiз хабарлануы болып табылады.
Сақтандыру ұйымдарына және олардың бiрлестiктерiне бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара iс-әрекеттi жандандыру, бұқара халыққа бiлiм беру және оқыту бағдарламаларын ұйымдастыру, сақтандыру қызметтерiне халық сұранымын зерттеу және жаңа сақтандыру өнiмдерiн әзiрлеудi қамтамасыз ету қажет.
Бұдан басқа, ақпарат ашудың айқын және нақты өлшемдерi әзiрленедi. Сақтандыру саласының ақпараттық айқындылығы көпшiлiк халыққа сақтандыру ұйымдарының қызметi және қаржылық тұрақтылығы туралы мәлiметтiң қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз етуi тиiс, ақпарат тұтынушыларға қол жетiмдi және түсiнiктi форматта ұсынылуы тиiс.
Сақтандыру ұйымдарының көрсетiлген мәселелерiн шешу Сақтандыру этикасы кодексiн қабылдау қызмет етуi тиiс, оның негiзi бизнестi әдiл жүргiзу, көрсетiлетiн қызметтер сапасын қамтамасыз ету, сондай-ақ сақтандыру қызметтерiн тұтынушылардың мүддесiн қорғау принциптерi болуы тиiс.
4. БАҚ арқылы қаржылық мәдениеттi насихаттау
Қаржылық мәдениеттi арттыру мәселелерiнде бұқаралық ақпарат құралдары маңызды роль ойнайды: газеттер, журналдар, телевидение, радио. Бұл бағытта қаржы нарығы, онда жүргiзiлетiн реформалар саласында заңнама мақсаттарын насихаттау және түсiндiру жөнiндегi жұмыс, қаржылық қызметтердi тұтынушыларды қорғауға бағытталған өзге шараларды жүзеге асыру күшейтiледi.

Халыққа қаржы секторы қызметтерiнiң қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету

Мақсаты мен мiндетi
Халыққа қаржы секторы қызметтерiнiң қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету қажеттiлiгi Елбасы белгiлеген стратегиялық мақсаттарға қол жеткiзу жолындағы маңызды мәселелердiң бiрi болып табылады.
Осы мәселенi шешу халықтың қызметтерге қол жеткiзуiндегi өңiрлiк дисбалансты жоюдан тұрады, бұл, өз кезегiнде, олардың тiзбесiн кеңейтудi, сондай-ақ осы қызметтердiң сапасын арттыруды ескере отырып, қаржылық қызметтер нарығында бәсекелестiктi арттыруға септiгiн тигiзедi. Осы мәселелердi шешудегi маңызды бағыттар қаржы секторында қызмет көрсетудiң электрондық нысандарына көшу, кредит серiктестiктерiн, микрокредит ұйымдарын, сақтандыру ұйымдарын, трансфер-агенттiк қызметтердi дамыту, инвестициялаудың ұжымдық нысандарын жетiлдiру, республиканың қаржы нарығында қызметтердiң жаңа түрлерiн дамытуды ынталандыру болып табылады.
Негiзгi шаралар
1. Бағалы қағаздар нарығына кәсiби қатысушылардың жұмысында электрондық сандық қол қоюға көшу және оны пайдалану
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 7 қаңтардағы "Электрондық құжат айналымы және электрондық цифрлық қолтаңба туралы" Заңы бұрын қабылданған, алайда оның басымдықтарын нақты толыққанды пайдалану қазiргi уақытта қиындау. Ақшаны электрондық байланыс құралдары арқылы басқаруға беру үшiн клиент қолының түпнұсқалығын растау рәсiмi аса маңызды.
Бағалы қағаздар нарығының кәсiби қатысушыларының қызметтерiне қол жеткiзудi және сапасын арттыру мақсатында электрондық сандық қол қоюды бағалы қағаздар нарығының кәсiби қатысушыларының жұмысына енгiзу тетiгi әзiрленедi.
2. Зейнетақы секторында халыққа қызмет көрсетудiң электрондық жүйесiне көшу
"Электрондық" үкiмет құру жөнiндегi бағдарламаны қоса алғанда, мемлекеттiк бағдарламаларды iске асыру шеңберiнде электрондық карточка негiзiнде алыс өңiрлердi қоса алғанда, барлық халыққа қол жетiмдi электрондық қаржылық қызметтер ұсынуға көшу жөнiнде жұмыс ұйымдастырылады және оның базалық қосымшаларының бiрi ретiнде азаматтарды зейнетақылық қамтамасыз ету жөнiндегi электрондық қызметтердi қарастыру қажет. Бұл салымшыны сәйкестендiруге және үнемi оның жеке зейнетақы жинақтарының жағдайы туралы ақпарат беруi, электрондық қызметтер шеңберiнде аударымдар мен төлемдердi ұйымдастыруы бойынша оған зейнетақы қызметтерiн көрсетуге мүмкiндiк бередi.
3. Инвестициялаудың ұжымдық нысандарын жетiлдiру
2006 жылғы 1 наурыздағы "Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру стратегиясы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпiлiс жасау қарсаңында" Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының Президентi H. Назарбаев елiмiзде тұрғын үйдi жалға беру рыногын әлемдiк стандарттарға сай дамытып, оны мемлекет үшiн ашық, бизнес үшiн тартымды ету керек деп атап өттi.
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шiлдедегi "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне тұрғын үйдi жалға беру секторын дамыту мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңы қабылданды. Осы Заңды iске асыру мақсатында жылжымайтын мүлiк қорларының активтерiн құрайтын қаржы құралдарының тiзбесiн анықтайтын нормативтiк құқықтық aктi қабылданады деп болжамдалуда.
Инвестициялық қорларды дамыту бөлiгiнде заңнаманы одан әрi жетiлдiру және инвестициялық қорлар құруға және дамытуға кедергi болатын заңнама нормаларын жою жоспарлануда. Атап айтқанда, пайларды сауда биржа жүйесiнде айналымға жiберу, жылжымайтын мүлiкке пай инвестициялық қорлар құқығын тiркеу, жердi пайдалану және жер қойнауын пайдаланушылар құқығы, сондай-ақ шаруашылық жүргiзушi серiктестiктерге қатысу үлесi.
4. Кредит серiктестiктерiн, микрокредит ұйымдарын, сақтандыру ұйымдарын, трансфер-агенттiк қызметтерiн дамыту
Қазiргi уақытта қаржы нарығын дамытуда нақты дисбаланс проблемасы орын алады, бұл республиканың жеке, көбiнесе алыс өңiрлер халқының қаржылық қызметтерге қол жеткiзе алмайтынымен не төмен қол жетiмдiлiгiмен бiлiнедi. Екiншi деңгейдегi банктердiң филиал желiлерiн кеңейткеннен басқа, осы мәселенiң шешiмiне кредит серiктестiктерiн, микрокредит ұйымдарын, сақтандыру ұйымдарын, трансфер-агенттiк қызметтерiн дамыту септiгiн тигiзе алады, осылайша, қаржы нарығында бәсекелестiктi дамытуға жағдай жасайды.
Осы мақсаттарда орта мерзiмдi перспективада кредит серiктестiктер мен микрокредит ұйымдар ұсынатын қызметтер спектрiн кеңейтуге жағдай жасау, сақтандыру нарығын инфрақұрылымын дамыту трансфер-агенттiк қызметтердi дамыту болжамдалады.
5. Қызметтердiң жаңа түрлерiн дамытуға жағдай жасау
Халықаралық нарықтарда қалыптасқан дәстүрлi ұғымда инвестициялық банктер - бұл компанияларды бiрiктiру және жою мәселелерi бойынша андеррайтинг, дилерлiк және брокерлiк операциялар, инвестициялық кеңес беру саласында бағалы қағаздар нарығында толық қызметтер тiзбесiн ұсынатын брокерлiк-дилерлiк компаниялар. Инвестициялық банктер осы қызмет түрлерiн компанияларға, мемлекеттiк органдарға, коммерциялық емес корпорацияларға және жеке тұлғаларға көрсетедi. Инвестициялық банк консультациялық қызметтер көрсетедi. Консультант ретiнде ол бiрқатар функцияларды орындайды. Ол қаржы құралдарын (акциялар, облигациялар және т.б.) дайындау және шығару кезiнде делдал болып табылады, шығарылған қаржы құралдарын сатуды және орналастыруды ұйымдастырады, қаржы нарығындағы жағдайға байланысты инвестициялар жөнiнде ұсынымдар бередi, қажет қаржылық зерттеулер жүргiзедi.
Қазақстанда инвестициялық банкингтi дамыту мәселелерi бойынша ағымдағы кезеңде тиiстi нормативтiк құқықтық актiлерге кейбiр өзгерiстер енгiзiлдi. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 24 желтоқсандағы N 1385 Қаулысымен бекiтiлген Бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру шеңберiнде iске асырылатын осы жұмыс жалғасын табады, бұл инвестициялық банкингтi реттеу жөнiндегi қолданыстағы нормативтiк құқықтық базаны, жетiлдiруде бiлiнетiн болады.
Қазiргi уақытта, отандық қаржы нарығына қатысушылар үшiн ислам қаржыларының түрлi нысандарын пайдалану және Қазақстан ислам банкингiн енгiзу мүмкiндiгi туралы мәселелер үлкен қызығушылық бiлдiредi.
Инвестициялар, қаржылық қызметтер және қаржы өнiмдерi шариғат принциптерiне сәйкес құрылымдалған ислам капитал нарығының пайда болуы ислам қаржы қызметтер индустриясының өсiмiндегi табиғи прогресс нәтижесi болып табылады. Бүгiнгi күнi инвестицияларды шариғат принциптерiне сәйкес iздеген тұлғалардың мұқтажын қанағаттандыру үшiн ислам капитал нарығының көптеген өнiмдерi мен қызметтерi бар. Мұнда шариғатпен рұқсат берiлген акциялар, ислам облигациялары, ислам қорлары және тәуекелдердi басқарудың ислам өнiмдерi кiредi. Ислам капитал нарығы өсiп едәуiр дамыды. Өнiмдердi құрылымдаудың, жобаларды қаржыландырудың ислам нысандары, биржа iстерi, активтердi басқару және венчурлiк капитал қызметтерi кеңiнен қол жетiмдi болуда.
Ислам қаржысының ғаламдық қаржылық қауымдастықтарға әсерi ұқыпты және толық қарастыруды және зерттеудi талап етедi.
Орта мерзiмдi перспективада Қазақстан ислам банкингiн дамыту тетiктерi әзiрлендi.
6. Қаржылық қызметтердi тұтынушылардың құқықтары мен мүдделерiн қорғауды қамтамасыз ету
Орта мерзiмдi перспективада қаржы нарығын реттеу және қадағалау саясаты мен тәжiрибесiнiң сабақтастығы сақталады, қаржы секторының тұрақтылығын қамтамасыз етуге және тұтастай алғанда, қаржы жүйесiне сенiмдi нығайтуға септiгiн тигiзедi. Қаржылық қызметтердi тұтынушыларды бiрiктiретiн қауымдастықтар мен бiрлестiктер рольдерi күшейтiледi.

3.9. Қаржы нарығы үшiн кәсiби кадрлар дайындау

Қаржы секторын дамыту мәселелерiнде осы салада кәсiби кадрларды даярлау аспектiсi маңызды рөл ойнайды. Отандық қаржы нарығын жеделдетiп дамыту және оның дүниежүзiлiк қаржы кеңiстiгіне кiру қажеттiлiгi қаржы индустриясы кадрларының кәсiби бiлiктiлiгiн түбегейлi арттыру қажеттiлiгiн әкiмшiлiкпен ұсынады.
Бұл нарық талаптарын ескере отырып кәсiби кадрларды даярлауды көздейдi, ол өз кезегiнде бұдан әрi қаржы қызметтерiнiң сапасын және олардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыруды ынталандыратын болады.
Бұл мақсатта халықаралық стандарттарға сәйкес бiлiм беру бағдарламаларын, курстарды ұйымдастыруды, оқу орталықтарын, оқу-практикалық конференциялар мен семинарларды және оқытудың басқа нысандарын қайта қарауды ескере отырып орта және жоғары кәсiби бiлiм беру жүйесi арқылы қаржы саласында кәсiби кадрларды даярлау жөнiндегi ұсыныстар әзiрленетiн болады.
Сондай-ақ "Болашақ" бағдарламасы бойынша басым мамандықтардың тiзбесiне қаржы және банк iсi, қаржы талдамашысы, банктерде тәуекел-менеджмент, сақтандыру құқығы, андеррайтер, сақтандыру ұйымында тәуекелдердi басқару қаржы консультанты сияқты мамандықтарды енгiзу жөнiндегi мәселе шешiмiн табатын болады. Алайда осы бағдарлама бойынша қаржыландыру көлемiн арттыру және кандидаттарға қойылатын талаптарды жұмсарту қажет.
Сақтандыру саласында оқыту Қазақстанның қоғамдық сақтандырушылар бiрлестiгi жасаған тиiстi оқыту бағдарламаларының негiзiнде жүргiзiлуi тиiс. Осы мiндеттi iске асыру мақсатында барлық сақтандыру ұйымдарының үлестiк қатысуы есебiнен сақтандырушылардың қоғамдық бiрлестiгi жанында оқу орталығын құру туралы мәселенi қарау қажет.
Ұлттық Банк 2003 жылы құрылған T.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетiнiң MBA бағдарламасы бойынша Магистратура жолымен мемлекеттiк органдар мен қаржы ұйымдары үшiн кадрларды даярлау және қайта даярлауға қатысуды жалғастыратын болады.

3.10. ЕурАзЭҚ және басқа ықпалдасу одақтары шеңберiнде Қазақстан қаржы секторының халықаралық қарым-қатынастарын тереңдету

Экономикалық реформаларды кезектiлiкпен өткiзу көпжақты экономикалық ынтымақтастықты одан әрi тереңдету және Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы елдерi арасында ықпалдастыру процестерiн күшейту үшiн алғышарттар жасап бердi.
Бiртұтас экономикалық кеңiстiк қалыптастыруды және қаржы жүйелерiн ықпалдастыруды жеделдету өзара iс-қимылдың жаңа, перспективалық нысандары мен тетiктерiн пайдалануға, бiрлескен күш-жiгермен оған қатысушылардың ортақ пайдалары мен ұлттық мүдделерiн іске асыруға бағдарланған.
Қазақстан үшiн алдағы орта мерзiмдi кезеңге арналған негiзгi мақсаттар басталған экономикалық ықпалдастыру бастамаларын жалғастыру, ұлттық экономиканы дамыту үшiн өңiр елдерiмен келiсiлген саясатты жүргiзудi жалғастыру, өңiр елдерiнiң заңнамаларын үйлестiрудi жеделдету және адамдар мен капиталды жылжыту жолындағы барлық ықтимал кедергiлердi алып тастау жөнiндегi жұмысты жалғастыру болып табылады.
Бұрынғы Одақ елдерiнiң тиiмдi экономикалық өзара қарым-қатынасы Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығы (ТМД); Еуразия экономикалық қоғамдастығы (ЕурАзЭҚ); Бiртұтас экономикалық кеңiстiк (БЭК); Қазақстан Республикасы, Қырғыз Республикасы, Тәжiкстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы кiретiн Орталық-Азия ынтымақтастығы; Грузия, Әзiрбайжан, Украина, Өзбекстан мен Молдова альянсы (ГӘУӨМ) сияқты ықпалдастыру бiрлестiктерiнiң жұмыс iстеу шеңберiнде дамуда.
Экономикалық ықпалдасудың жаңа сатысы Белоруссия, Қазақстан, Ресей мен Украина президенттерiнiң БЭҚ қалыптастыруға дайындық туралы 2003 жылғы 23 ақпандағы өтiнiшiнен бастау алды.
Өңiрлiк ынтымақтастық жолындағы көптеген қиыншылықтар оның "қаржылық құрамдас бөлiгiнiң" дамымауымен байланысты.
Қазiргi заманғы жағдайларда валюталық қарым-қатынастар арасындағы өзара iс-қимылды күшейту ТМД қатысушы мемлекеттердiң ұлттық экономикасын дамыту және олардың сыртқы қаржылық ауытқуларға осалдығының дәрежесiн төмендету факторы ретiнде үлкен мәнге ие болып келедi. Бұл ретте, валюталық-қаржы саласында өзара iс-қимылды нығайту кезеңдiлiк қағидатына негiзделедi.
Валюталық ықпалдастыру мәселелерi 2003-2006 жылдарға және одан кейiнгi жылдарға арналған ЕурАзЭқ-тi дамытудың басым бағыттарында көрiнiс тапты, оларда жалпы қаржы нарығы мен валюталық ықпалдастыруды қалыптастыру қағидаттары мен шарттары айқындалған.
Бiртұтас экономикалық кеңiстiк құру мен дамыту және қаржы жүйелерiн ықпалдастыру кезең-кезеңмен және сауда-экономикалық қатынастарды дамыту, кәсiпкерлiк пен инвестицияларды дамыту, ақша-кредиттiк, қаржы және валюталық қатынастарды дамыту, заңнамаларды кезеңмен үйлестiру, келiсiлген әлеуметтiк саясатты жүргiзу бағытында жүргiзiлуi тиiс. Көрсетiлген кезең сақтандыру нарығын дамыту жөнiндегi ЕурАзЭҚ-қа мүше мемлекеттердiң шаруашылық жүргiзушi субъектiлерiнiң ұлттық бағалы қағаздар нарығына қол жеткiзуiнiң тең шарттарын қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды iске асыру болып табылады.
Нарықтық қатынастарды қалыптастыру және дамыту жолындағы маңызды кезең Еуразия даму банкiн құру болып табылады, оны құру туралы келiсiмге 2006 жылғы 12 қаңтарда қол қойылды.
Банктiң стратегиялық мақсаты инвестициялық қызметтi жүзеге асыру жолымен қатысушы елдерде нарықтық экономиканың дамуына, олардың экономикалық өсуiне және инвестициялық қызметтi жүзеге асыру жолымен өзара сауда-экономикалық байланыстарды кеңейтуге жәрдемдесу болып табылады. Банк бiртұтас экономикалық кеңiстiктiң қаржы инфрақұрылымының бiрiктiрушi элементi, терең интеграциялық процестерге қатысушы елдердiң серiктесi болуға танылған.
2007-2011 жылдар iшiнде валюталық одақты құру жөнiндегi жұмыс жалғасады. Ол үшiн мыналар алғышарттар болып табылады: экономикалық саясатты үйлестiру, барлық валюталық шектеулер мен капиталдың қозғалысына қойылатын шектеулердi алып тастау және және валюталық одаққа әлеуеттi қатысушы елдердiң экономикалық саясатының арасын бiртiндеп жақындату.

4. Қаржы секторын дамытудың негiзгi бағыттары

4.1. Кредиттiк ұйымдарды дамыту

4.1.1. Банк секторы

Мақсаты мен мiндеттерi
Орта мерзiмдi перспективада банк секторын дамытудың негiзгi мақсаттары мен мiндеттері мыналар болып табылады:
халықтың банк өнiмдерiне қатынауын кеңейту және қаржы қызметтерiн тұтынушыларды қорғау деңгейiн арттыру;
халықтың банк секторына сенiмдiлiгiн арттыру мақсатында отандық екiншi деңгейдегi банктер қызметiнiң айқындық деңгейiн арттыру;
бәсекелестiктi дамыту және шетелдiк банктердiң отандық қаржы нарығына қатынауын ырықтандыру;
үздiк халықаралық практика негiзiнде банктiк қадағалауды жетiлдiру және елдiң банк секторының сыртқы қарыз алуын басқару тиiмдiлiгiн арттыру.
Ағымдағы жағдай
Әлемдiк экономикаға неғұрлым тығыз кiрiгу жолында отандық банк жүйесiн одан әрi жетiлдiру түйiндi рөл атқарады. Банк секторын ырықтандыру капиталды басқаруда озық шетелдiк тәжiрибенi енгiзуге, менеджмент сапасын және тиiсiнше, банк жүйесiн дамыту деңгейiн арттыруға ықпал етедi.
Банк секторын ырықтандыру мәселесi Қазақстанның ДСҰ-ға кiруi жөнiндегi келiссөз процесi шеңберiнде қаралады. Осыған байланысты одан әрi ырықтандыру, сондай-ақ олардың Қазақстан Республикасының аумағындағы қызметiне тең жағдайлар жасау мақсатында Қазақстан Республикасының резидент еместерiнiң қазақстандық банк нарығына кiруi жөнiндегi бiрқатар шектеулер жойылды.
Банк жүйесi қызметiнiң ашықтығын арттыру мақсатында Банк қызметiнiң ашықтығын арттыру мәселелерi бойынша ынтымақтастық және өзара iс-қимыл жасау туралы меморандум әзiрленiп, банктерге қол қоюға ұсынылды, онда банктiң шынайы меншiк иелерi туралы, банк бақылайтын ұйымдардың тiзбесi туралы, банктiң аффилиирленген тұлғалары және олармен жасалатын мәмiлелер туралы, банк бизнесiн дамытудың жақын арадағы бес жылға арналған стратегиясы туралы ақпаратты банктердiң ашуы көзделедi.
Экономиканың үздiксiз өрлеуi, елдегi қолайлы инвестициялық ахуал, соңғы жылдары банк секторының орнықты дамуы халықаралық кредиторлар тарапынан сенiмнiң нығаюына және соның нәтижесiнде сыртқы қарыздардың ағылуына ықпал еттi, бұл өз кезегiнде банк секторының шетелден алынатын қарыздарға тәуелдiлiгiн күшейтуi мүмкiн.
Сырттан қарыз алудың өсуi банк секторының айтарлықтай валюталық тәуекелге бейiмдiлiк дәрежесiн арттыруға алып келуi мүмкiн екенiн атап өткен жөн, оның келеңсiз әсерi банктердiң валюталық мiндеттемелерiн қайта бағалауға, сондай-ақ қайта қаржыландыру тәуекелдерiне, пайыздық тәуекелге және өтiмдiлiк тәуекелiне әкеп соғуы мүмкiн.
Қазақстандық банктер сыртқы қарыздарды негiзiнен құбылмалы пайыздық ставка бойынша тартатынын айрықша атап өту қажет. Өз кезегiнде, әлемдiк нарықтағы ахуал мен кредиттiк келiсiмдердiң шарттары күрт өзгерген жағдайда банктер өз мiндеттемелерi бойынша жауап беруге қабiлетсiз болуы мүмкiн, бұл жекелеген банктiң де, республиканың бүкiл банк жүйесiнiң де рейтингіне келеңсiз ықпал етуi мүмкiн.
Ағымдағы жылы банктердiң сырттан қарыз алуын шектеу мақсатында пруденциалық сипаттағы тиiстi жанама шаралар қабылданды.
Отандық банк жүйесiн жетiлдiру жөнiндегi қабылданып жатқан шараларға қарамастан, осы бағыттағы жұмыстарды жалғастыру қажет.
Банк секторын одан әрi дамыту мақсатында, сондай-ақ алдағы Қазақстанның ДСҰ-ға кiруiн ескере отырып, халықаралық стандарттарды ескере отырып банк заңнамасын жетiлдiру, бәсекелестiктi дамытуды және шетелдiк банктердiң отандық қаржы нарығына кiруiн ырықтандыруды дамыту тәуекелдердi бағалау негiзiнде шоғырландырылған қадағалауды жетiлдiру бойынша шараларды қабылдау (ҚР-дағы қолданыстағы кангломераторларды және осыған байланысты тәуекелдердiң туындауын ескере отырып), банктердiң сыртқы нарықтарға экспансиясына, тұтынушылық кредит берумен және шағын бизнеске кредит берумен байланысты банк тәуекелдерiн төмендету, қаржы статистикасын жетiлдiру жөнiндегi жұмыстарды жүргiзу ұйғарылады.
Негiзгi шаралар
1. Шетелдiк банктердiң отандық қаржы нарығына кiруiн ырықтандыру
Жаһандандыру процесiн, Қазақстан Республикасының ДСҰ-ға кiру перспективасын ескере отырып, банк жүйесiнде ырықтандыру және бәсекелестiктi арттыру жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру орынды болып табылады.
Шетелдiң қатысуы бар, банктердiң қызметi үшiн алынған шектеулерден өзге (шетелдiң қатысуы бар банктердiң жиынтық жарғылық капиталына, Басқарма құрамына, қаражатты iшкi активтерге орналастыру жөнiндегi талаптарға, сондай-ақ персоналға қатысты) өтпелi кезеңдi және елдiң қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге танылған шарттарды сақтаған кезде Қазақстан Республикасының аумағында олардың филиалдарының қызметiне рұқсат беру мүмкiндiгiн ұйғарылады.
2. Шоғырландырылған қадағалауды жетiлдiру және оның әлемдiк нарықтарға кiруiн жеделдету мен белсендi халықаралық ынтымақтастық үшiн ұлттық банк секторының айқындылығын қамтамасыз ету
Шоғырландырылған қадағалауды жетiлдiру және банк секторында айқындылықты қамтамасыз ету мақсатында шоғырландырылған қадағалау, меншiк иелерi құрылымы, аффилиирлендiрiлген тұлғалармен қарым-қатынас жасасу бөлiгiнде банктердiң заңнама талаптарын орындауын қамтамасыз етуге бағытталған банктiк қадағалау рәсiмдерi жетiлдiрiлетiн болады.
3. Жылжымайтын мүлiкке кредит беру көлемiнiң өсуiне, банктердiң сыртқы нарықтарға экспансиесiне, тұтыну кредитiн беруге және шағын бизнеске кредит беруге, сондай-ақ банк қызметтерiнiң тiзбесiн дамыту мен кеңейтуге байланысты банк тәуекелдерiн азайту үшiн шаралар қабылдау
Екiншi деңгейдегi банктердiң кредит тәуекелдерiн, сондай-ақ жоғарыда санамаланған тәуекелдердi қажеттiлiгiне қарай бағалау мақсатында және экономикалық орындылықты ескере отырып қолданыстағы банк заңнамасы, әсiресе пруденциалдық реттеу және екiншi деңгейдегi банктердiң активтерiн сыныптау әдiстемесi бөлiгiнде жетiлдiрiлетiн болады.
4. Халықаралық стандарттарды ескере отырып банк заңнамасын жетiлдiру
Қазақстанның банк секторын реттеудi халықаралық стандарттарға жақындату мақсатында Қазақстанның банк жүйесiнiң Банктiк қадағалау жөнiндегi Базель комитетiнiң "Капитал есебiнiң және капитал стандарттарының халықаралық конвергенциясы" (International Convergence of Capital Measurment and Capital Standars) (Базель II) капитал барабарлығының жаңа келiсiмiне көшуiн жүзеге асыру жөнiндегi жұмыс жалғастырылатын болады. Орта мерзiмдi перспективада Базель II көшудi аяқтау жөнiндегi жұмыс жүргiзiлетiн болады, ол бiрқатар шараларды жүзеге асыруды ұйғарады, атап айтқанда:
1) Агенттiктiң Базель II көшу кестесiн Базель II енгiзу жөнiндегi Топтың (Accord Implementation Group) өкiлдерiмен келiсу;
2) Базель II қағидаттарымен кеңiнен танысу және оларды көбiнен түсiну мақсатында Агенттiктiң ресми сайтында оның мәтiнiнiң орыс тiлiндегi нұсқасын орналастыру;
3) елдердiң қадағалау органдарына олардың Базель II көшу ойлары мен шарттары туралы тиiстi сұрау салулар жiберу;
4) отандық банктердiң орталықтандырылған рейтингтер әдiсiн пайдалану орындылығын қарастыру;
Бұдан басқа, банктердiң қызметiне қойылатын талаптарды арттыру, халықаралық практиканы ескере отырып екiншi деңгейдегi банктерде тәуекелдердi басқару жүйесiн одан әрi жетiлдiру жөнiндегi жұмыстар жалғастырылатын болады.
5. Қадағалау ақпаратымен алмасу үшiн шетелдiк мемлекеттердiң қадағалау органдарымен өзара iс-әрекет жасасу
Халықаралық стандарттарды ескере отырып, банк заңнамасын әсiресе Қазақстанның банк жүйесiнiң Базель II көшуiн жүзеге асыру бөлiгiнде жетiлдiру жөнiндегi шаралар шеңберiнде елдердiң Қазақстанда қаржы ұйымдарының еншiлес қаржы ұйымдары бар барлық реттеу органдарымен (АҚШ, Нидерланды) және тиiсiнше Қазақстанның қаржы ұйымдарының еншiлес ұйымдары мен филиалдары бар елдермен ынтымақтастық пен ақпарат алмасу туралы меморандумдарды жасасу жөнiндегi жұмыстарды жеделдету, сондай-ақ Қазақстанда еншiлес банктерi бар бас банктердiң (атап айтқанда, АҚШ, Нидерланды, Ұлыбритания) қадағалау органдарымен бас банктердiң Базель II ережелерiн қолдануда өзара iс-әрекет стратегиясын әзiрлеу, оның iшiнде техникалық ынтымақтастық саласында шет елдердiң қадағалау органдарымен қарым-қатынастарды орнату ұйғарылады.
6. Депозиттердi мiндеттi кепiлдендiру жүйесiн дамытуды жетiлдiру
Қазақстандық депозиттердi кепiлдендiру жүйесiнiң (бұдан әрi - Жүйе) үздiк халықаралық практикаға сәйкес келуi мақсатында мынадай негiзгi шараларды жүзеге асыру қажет:
үздiк әлемдiк тәжiрибенi және Халықаралық депозиттердi сақтандыру жүйелерi қауымдастығының (IАВI) ұсынымдарын ескере отырып, Жүйенi одан әрi жетiлдiру;
2007 жылдан бастап Жүйеге қатысушы банктер үшiн мiндеттi күнтiзбелiк жарналардың әртараптандырылған ставкаларын енгiзу;
мәжбүрлеп таратылған банктiң мiндеттемелерi мен мүлкiнiң бiр бөлiгiнiң екiншi банкке (банктерге) бiр уақытта берiлуi жөнiндегi операцияларды жүргiзу мәселелерi бойынша нормативтiк құқықтық базаны әзiрлеуге қатысу.
7. Елдiң банк секторының сыртқы қарыз алуын басқару тиiмдiлiгiн арттыру
Ағымдағы жылы қабылданған халықаралық қаржы ұйымдарының ұсынымдарын ескере отырып, халықаралық практиканы зерделеуге негiзделген банктердiң сыртқы қарыз алуын шектеу жөнiндегi шараларды, перспективада, қалыптасқан жағдай шеңберiнде және көрсетiлген шаралардың банк секторының сыртқы қарыз алу көлемiне әсер етуiн назарға ала отырып, қажет болған кезде банктердiң қызметiн пруденциялық реттеудi жетiлдiру шеңберiнде осы бағыттағы жекелеген нормативтер мен лимиттердi қайта қарау мүмкiн.
8. Қаржы статистикасын жетiлдiру
Экономиканың қаржы секторының ұзақ мерзiмдi кредит беру статистикасының жоқтығы банк жүйесiнiң өнеркәсiптiң негiзгi құралдарын құру және жаңғыртуға инвестициялық кредит беруiн тиiсiнше бағалауды жүргiзуге мүмкiндiк бермейдi.

4.1.2. Банктiк емес ұйымдардың секторы

Мақсаты мен мiндетi
Қазақстан Республикасында да, шет елдерде де банктiк емес ұйымдарды дамыту мен олардың қызметiнiң негiзгi мақсаты халықты, шағын және орта кәсiпкерлердi кредиттiк ресурстармен қамтамасыз ету осы ұйымдардың бәсекеге қабiлеттiлiгi мен қаржылық тұрақтылығының деңгейiн арттыру болып табылады.
Банктiк емес ұйымдар қаржылық қызметтер нарығындағы екiншi деңгейдегi банктер жасауы мүмкiн ақауларды толтыруға ықпал етуге тиiс.
Ағымдағы жағдай
Банктiк емес ұйымдардың секторын одан әрi жетiлдiрудi қамтамасыз етуде қаржы жүйесiн елеулi тәуекелдерден, ал халықты - бір жағынан қағидатсыз iс-әрекеттерден қорғау, екiншi жағынан - инновацияны дамыту және кәсiпкерлiктi дамыту үшiн кедергiлердi жеңу арасында балансқа қол жеткiзу қажеттiлiгi маңызды рөл ойнайды.
Негiзгi шаралар
1. Ипотекалық ұйымдар қызметiн реттеудiң заңнамалық және нормативтiк базасын одан әрi жетiлдiру
Ипотекалық ұйымдардың қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету және тәуекелдерiн ырықтандыру мақсатында оларды Базель комитетiнiң банктiк қадағалау жөнiндегi ұсынымдары мен Еуродирективаларға сәйкес пруденциалдық реттеу көзделген.
3 жылға есептелген олардың мөлшерiн кредит ұйымдары үшiн 2000 жылғы 20 наурыздағы 2000/12/EC директивасымен көзделген 2009 жылдың 1 қаңтарына 800 млн. теңгеге дейiн жеткiзе отырып, ипотекалық ұйымдардың жарғылық және жеке меншік капиталын арттыруды жүзеге асыру ұйғарылады. Бұл түпкiлiктi сатыда ипотекалық нарықта төмен капиталдандырылған ипотекалық ұйымдардың қатысу болжамын жоюға мүмкiндiк бередi.
Перспективада ипотекалық ұйымдар қызметiнiң нәтижелерiн талдау негiзiнде, оларды тиiмдi қалыптасуы мен жұмыс iстеуi үшiн жағдайлар жасау мақсатында реттеушi төрелiк пен бәсекелестiктегi кедергiлердi болдырмауға негiзделген ипотекалық ұйымдардың қызметiн реттеудiң заңнамалық және нормативтiк базасын жетiлдiру ұйғарылады.
Бұдан басқа, ипотекалық компаниялардың тәуекел-менеджментi жүйесiн жетiлдiру мәселелерiне көңiл бөлiнетiн болады.
2. Ипотекалық тұрғын үй қарыздарын беруге құқықты ұйымдардың тiзбесi бойынша шектеулердi енгiзу
"Қазақстан Республикасында банктер мен банк қызметi туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 31 тамыздағы Заңында банктiк қарыз операцияларын жүзеге асыруға, оның iшiнде ипотекалық қарыздар беруге құқықты ұйымдардың (банктер, ипотекалық ұйымдар, брокерлер және (немесе) жалғыз акционерi (қатысушысы) мемлекет болып табылатын атаулы ұстаушы және заңды тұлға ретiнде клиенттердiң шоттарын жүргiзу құқығы бар дилерлер).
Бұл ретте мемлекеттiк даму институттарын қоспағанда, барлық көрсетiлген ұйымдар үшiн олардың қызмет ерекшелiгiн ескере отырып пруденциалдық реттеу көзделдi. Мемлекеттiк бағдарламаларды iске асыру шеңберiнде құрылған мемлекеттiк даму институттары үшін пруденциялық реттеу көзделмеген, өйткенi нормативтiк реттеудi енгiзу осы бағдарламаларды іске асыруға кедергі келтiруi мүмкiн.
Пруденциялық реттеу көзделген және осы реттеу көзделмеген ұйымдардың қаржы қызметтерiнiң бiр нарығында қызметi бiрiншiсiн теңсiздiк жағдайына қояды. Бұдан басқа, ипотекалық кредит беру нарығының, атап айтқанда қарыз алушының төлем қабілетсiздiгiне және жылжымайтын мүлiк нарығында, атап айтқанда тұрғын үй нарығында бағаның мүмкiн күрт ауытқуларына байланысты жоғары тәуекелдер тән ерекшелiгiн ескеру қажет.
Осыған байланысты, заңнамалық деңгейде екiншi деңгейдегi банктер мен ипотекалық ұйымдарды енгiзе отырып, ипотекалық тұрғын үй қарыздарын беруге құқықты ұйымдардың тiзбесiн шектеген жөн.
3. Жылжымайтын мүлiкпен жасалатын алыпсатарлық мәмiлелердiң көлемiн тежеу жүйесiн енгiзу
Жылжымайтын мүлiк нарығының дамуын талдау Қазақстанда коммерциялық (офистер, қоймалар) және тұрғын үй жылжымайтын мүлiктiң түрлi секторларына салымдар бойынша кiрiстiлiк орташа есеппен алғанда жылдық 12-16%-ды құрайтындығын куәландырып отыр, ол банк салымдары бойынша кiрiстiлiктен асып түседi. 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша Қазақстанда жеке тұлғалардың мерзiмдi салымдары бойынша орташа өлшемдi пайыздық ставка соңғы 2 жылда тұрғын үйге бағаның өсуi жылына 48%-ды құрағандығына қарамастан, теңгемен жылдық 9,4%-ды шетел валютасымен 5,9%-ды құрайды.
Бұдан басқа, жылжымайтын мүлiктi жалға беру кiрiстiлiгiн талдауды жүргiзу кезiнде республикада алыпсатарлықтың негiзгi объектiсi құны 50 мың АҚШ долларынан асатын жылжымайтын мүлiк болып табылатындығы анықталды, ол жалға берушiге орташа алғанда жылдық 17,2% кiрiстi қамтамасыз етедi.
Мұндай ахуал тұрғын үй нарығында сақталып отырған бағаның өсу үрдiсiмен қатар кейiннен сату және құнының өсуiнен кiрiс алу мақсатында тұрғын үйді сатып алуға мүдделiктi ынталандырады. Тұрғын үйге сұраныс пен ұсыныс арасында тепе-теңдiктiң болмауы, тұрғын үйдi сатып алу-сатумен айналысатын делдал ұйымдардың көптiгi, делдал және құрылыс компанияларының қызметiне қатаң мемлекеттiк бақылаудың болмауы және т.б. сияқты факторлармен қатар тұрғын үй алыпсатарлығы "сабынды көпiршiк" қаупiн және тұрғын үйге бағаның "құлау" қауiптілiгiн тудырады, ол ипотекалық кредиттер бойынша кепiл құнын төмендету мағынасында қаржы ұйымдары үшiн шынайы қауiптiлiктi бiлдiредi.
Тұрғын үймен алыпсатарлық мәмiлелердi жасауды азайту мақсатында мынадай шараларды енгiзу орындылығы қарастырылатын болады:
1) қосымша тұрғын үй сатып алушылар үшiн қосымша бiржолғы салық және/немесе мұндай салыққа жоғары салық салу;
2) сатып алғаннан кейiн екi-үш жылдың iшiнде тұрғын үй сатушылар үшiн салық салуды (оның iшiнде капиталдың өсiмiнен) қатаңдандыру.

4.2. Жинақтаушы зейнетақы қорлары

Мақсаты мен мiндетi
Орта мерзiмдi перспективада жинақтаушы зейнетақы жүйесiнiң негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi:
жинақтаушы зейнетақы қорлары арасында бәсекелестiктi дамыту;
Қазақстанның бүкiл халқы үшiн зейнетақы қызметтерiнiң қол жетiмдiлiгi мен сапасын арттыру;
жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерiн инвестициялау жөнiндегi мүмкiндiктерiн арттыру;
зейнетақы жинақтауларының сақталуын қамтамасыз ету және зейнетақы, төлемдерi мен аударымдары жүйесiнiң салымшылары мен алушыларының құқықтарын қорғау жөнiндегi тетiктердi одан әрi жетiлдiру;
мiндеттi зейнетақы жарналарын төлеу жүйесiнiң жұмыс істеу тиiмдiлiгiн арттыру болып табылады.
Ағымдағы жағдай
Қазiргi уақытта зейнетақы қорлары iшкi бағалы қағаздар нарығындағы аса iрi институционалдық инвесторлардың бiрiне айналды. Соңғы уақытта Қазақстан Республикасының қор нарығында тартымды, сонымен бiрге сенiмдi әрi өтiмдi бағалы қағаздардың тапшылығы аясында зейнетақы активтерi инвестициялануы мүмкiн бағалы қағаздардың кiрiстiлiгiн азайту жөнiндегi орнықты үрдiс байқалды.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 24 желтоқсандағы N 1359 қаулысымен бекiтiлген Жинақтаушы зейнетақы жүйесiн дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасына сәйкес салымшылардың әрқилы топтары үшiн бiр-бiрiнен инвестициялық портфельдi әртараптандыру дәрежесiмен, кiрiстiлiгiмен және инвестициялық тәуекел дәрежесiмен ерекшеленетiн зейнетақы жоспарларын енгiзу көзделген. Осыған байланысты таңдап алынған инвестициялық стратегияның сипатына негiзделе отырып, жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерi портфелiндегi қаржы құралдарының тiзбесiне қойылатын талаптарды белгiлеу қажет.
Бiр-бiрiнен инвестициялық портфельдi әртараптандыру дәрежесiмен ерекшеленетiн зейнетақы жоспарларын енгiзу шеңберiнде зейнетақы активтерiнiң бiр бөлiгiн басқару үшiн резидент еместердi тарту мүмкiндiгiн қарау, портфельдi мұндай басқарушылар үшiн ең төменгi қажеттi рейтингтi белгiлеу жоспарланып отыр.
Негiзгi шаралар
1. ЖЗҚ қызметiн бағалауды енгiзу жолымен бәсекелестiктi ынталандыру
Қазiргi уақытта жинақтаушы зейнетақы қорының орташа өлшемдi атаулы кiрiстiлiгiнiң көрсеткiшiн қоспағанда, қорды таңдау үшiн нақты бағдарға зейнетақы қорларының сомасы және салымшылардың саны жоқ. Портфель тәуекелiн бағалау мүмкiндiгiн беретiн көрсеткiштер жүйесiн әзiрлеудiң негiздi қажеттiлiгі бар. Бiр-бiрiнен инвестициялық портфельдi ырықтандыру деңгейiмен, салымшылардың түрлi топтары үшiн инвестициялық тәуекел кiрiстiлiгiмен және деңгейiмен ерекшеленетiн зейнетақы қорлары инвестициялық портфельдерiнiң сапасын қолдау мақсатында салымшылар үшiн зейнетақы активтерiн басқару тиiмдiлiгiнiң көрсеткiштерiн жүйесiн жетiлдiру мүмкiндiгiн, сондай-ақ салымшының инвестициялық портфельдердiң түрлi нұсқаларын таңдау мүмкiндiктерiн кеңейту мәселесiн қарау ұйғарылады.
Бұдан басқа, инвестициялар портфелiнiң кiрiстiлiгi мен тәуекелi негiзiнде жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметiн көрсететiн көрсеткiштердi енгiзу.
2. Қаржы құралдарының, оның iшiнде зейнетақы активтерiн инвестициялау үшiн валюталық және өзге тәуекелдердi хеджерлеу жөнiндегi спектрiн кеңейту және бағалы қағаздар нарығында өтiмдiлiктi арттыру үшiн ынталандырулар жасау
Қаржы құралдарының, оның iшiнде зейнетақы активтерiн инвестициялау үшiн валюталық және өзге тәуекелдердi хеджерлеу жөнiндегi спектрiн кеңейту және бағалы қағаздар нарығында өтiмдiлiктi арттыру үшiн ынталандырулар жасау өзектi мәселе болып қалып отыр. Осыған байланысты Yкiметтiң кепiлдерi және/немесе кепiлдемелерi негiзiнде басым жобаларды, секьюрителендiру мәмiлелерiнiң негiзiнде басым жобаларды қаржыландыру үшiн ЖЗҚ активтерiн пайдалану, сондай-ақ қорлардың активтерiн хеджерлеу экономикалық дамудың басым бағыттарына да, зейнетақы активтерiнiң сапасын арттыруға да сәйкес келетiн болады. Алайда осы мiндеттердi шешу үшiн осы өнiмдердi бағалау мен есепке алудың әдiстемесi жөнiндегi нормативтiк реттеудi, активтердi қаржы құралдарының көрсетiлген түрлерiне инвестициялаудың және оларды iс жүзiнде қолданудың практикалық тетiгі жөнiндегi әдiснамалық аспектiлердi әзiрлеу қажет.
3. Халықты қамтуды кеңейту, сондай-ақ әлеуметтiк қорғау деңгейiн арттыру мақсатында жинақтау жүйесiнде қатысу үшiн ынталандыру жасау
Әлеуметтiк шаралар ретiнде кезектi көлеңкелi жұмыспен қамтуды қысқарту мақсатында жауапкершiлiктi мемлекет, жұмыс берушiлер мен қызметкерлер арасында ұтымды бөлудi ұйғаратын, формалды секторда - жұмыспен қамтамасыз ету уәждемесiн ынталандыратын әлеуметтiк қамсыздандырудың үш сатылы жүйесiн қалыптастыру жоспарланып отыр.
Сондай-ақ нашарлап бара жатқан демографиялық жағдайда зейнетақы жасындағы азаматтарды толық әлеуметтiк қамсыздандыру жөнiндегi мiндеттемелердiң бiр бөлiгiн мемлекеттен және салық төлеушiден алып тастау мақсатында өз пайдасына да, үшiншi тұлғалардың пайдасына да ерiктi зейнетақы жарналарының салымшылары үшiн барынша қолайлы жағдай жасай отырып, кәсiптердiң шектелген тiзбесi бойынша ғана емес, барлық жұмыс берушiлердiң өз қызметкерлерiнiң пайдасына ерiктi және ерiктi кәсiби зейнетақы жарналарын төлеу шарттарын беруiн қарау қажет. Ерiктi және ерiктi кәсiби зейнетақы жарналары жүйесiнiң тартымдылығын арттыру мақсатында жинақтау мерзiмдерi бойынша ерiктi және ерiктi кәсiби зейнетақы жарналарын төлеудi жеңiлдiктеу мәселесiн қарау қажет.
Халықты, әсiресе өмiрi үшiн жоғары тәуекел деңгейi бар өнеркәсiп салаларында жұмыс iстейтiн қызметкерлерге қатысты әлеуметтiк қорғау деңгейiн арттыру мақсатында мiндеттi кәсiби зейнетақы жарналарын енгiзу мүмкiндiгiн қарау ұйғарылып отыр.
Халықты хабардар етудiң, сондай-ақ салымшылар үшiн зейнетақы қорлары қызметiнiң айқындылығы деңгейiн арттыру саласында ЖЗҚ инвестициялық декларацияларын және оларды орындау нәтижелерiн жариялау жөнiндегi талаптарды енгiзу орынды.
4. Мiндеттi зейнетақы жарналары бойынша жинақтаушы зейнетақы жүйесiне төлемдердi оңтайландыру және мiндеттi зейнетақы жарналары жөнiндегi агенттердiң берешегiн азайту
Мемлекеттiк зейнетақы төлеу орталығының (МЗТО) негiзiнде бiрыңғай есепке алу орталығын құру жолымен Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiмен бiрлесiп жүзеге асырылады. 2006 жылғы 1 шiлдеден бастап мiндеттi зейнетақы жарналарын, оның iшiнде берешектi аудару МЗТО тiкелей жүргiзiледi. МЗТО мiндеттi зейнетақы жарналары есебiнен зейнетақылық қамсыздандыру туралы шарт жасасқан жеке тұлғалардың бiрыңғай тiзiмiне сәйкес мiндеттi зейнетақы жарналарын жинақтаушы зейнетақы қорына аударады. Жинақтаушы зейнетақы жүйесiнде төлемдердi оңтайландыру салымшыға зейнетақымен қамсыздандыру туралы шарт жасасу үшiн жинақтаушы зейнетақы қорын дербес iрiктеу құқығын iске асыруға; салымшының, жұмыс берушi мен зейнетақы жүйесi кәсiби қатысушыларының жалпы шығындарын азайта отырып жинақтаушы зейнетақы жүйесiне ақпараттық және қаржы ағындарының өтуiн оңтайландыруға мүмкiндiк бередi; түрлi жинақтаушы зейнетақы қорларында ашылған жеке зейнетақы шоттарының қайталануын болдырмау үшiн жағдай жасау; мiндеттi зейнетақы жарналары есебiнен соңғы шарт жасалған қорға салымшының зейнетақы жинақтауларын автоматты түрде аударуға мүмкiндiк бередi; мiндеттi зейнетақы жарналарын төлеу жөнiндегi агенттердiң мiндеттi зейнетақы жарналарының сомасын аудару рәсiмiн жеңiлдету.
Зейнетақы шартын жасасу, жинақтауларды аудару және төлеу жөнiндегi операцияларды жүргiзу кезiнде салымшының электрондық бiрегейлендiруiн жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн қазiргi заманғы технологиялар негiзiнде халыққа қызмет көрсетудiң электрондық жүйесiне кезең-кезеңмен көшу жоспарланып отыр (пилоттық жобалар түрiнде электрондық карточкаларды енгiзу).
5. Жинақтаушы зейнетақы қорларын және зейнетақы активтерiнiң құрамына енетiн құралдардың тәуекелiне байланысты зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдарды капиталдандыруды арттыру, сондай-ақ тәуекелдердi басқару жүйелерiн енгiзу
Құралдардың тәуекелi мен кiрiстілiгiн салыстыру негiзiнде зейнетақы активтерiн басқарудың тиiмдiлiгiн арттыру және инвестициялық портфельдi қалыптастыру мақсатында зейнетақы активтерiнiң есебiнен инвестициялық объектiлердi iрiктеу өлшемдерi ретiнде бағалы қағаз эмитентiнде немесе бағалы қағаздың өзiнде ең аз рейтингтiк бағалаудың болуын пайдалану мүмкiндiгiн қарау және Қазақстан Республикасының немесе шетелдiк мемлекеттiң ұйымдастырылған нарығында мiндеттi айналдыру ұйғарылады.
Жинақтаушы зейнетақы қорларының және басқарушы компаниялардың инвестициялық портфельдерiнде қамтылған құралдардың тәуекелiне қарай көрсетiлген тәуекелдерге барабар капиталды қалыптастыру тәртiбi енгiзiлетiн болады. Жинақтаушы зейнетақы қорларын және зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдарды зейнетақы активтерiнiң есебiнен қалыптастырылған инвестициялық портфельдің сапасына қарай қалыптастырылатын жеке капиталдың жеткiлiктi коэффициентi бөлiгiнде пруденциялық реттеудi одан әрi жетiлдiру жоспарланады.
Сондай-ақ бұдан әрi жинақтаушы зейнетақы қорларында және зейнетақы активтерiн инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдарда менеджердiң де, Директорлар кеңесi мүшелерi мен акционерлердiң жауапкершiлiгiн қатаңдандыра отырып, осы ұйымдардың мiндеттерiне енетiн инвестициялық және басқа шешiмдердi қабылдауға байланысты рәсiмдердi белгiлеу және регламенттеу бөлiгiнде тәуекел-менеджментi жүйесiн жетiлдiру ұйғарылады. Бұдан басқа, зейнетақы активтерiн сақтандырудың жекелеген элементтерiн енгiзу мүмкiндiгiн қарау орынды болып отыр.

4.3. Сақтандыру секторы

Мақсаты мен мiндетi
Орта мерзiмдi перспективада сақтандыру нарығын дамытудың негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi мыналар болып табылады:
азаматтардың, заңды тұлғалардың, мемлекеттiң сақтандыруды қорғаудағы қажеттiлiктерiн қанағаттандыру және мемлекет экономикасын дамыту үшiн ұзақ мерзiмдi инвестициялық ресурстарды шоғырландыру жөнiндегi шараларды әзiрлеу және iске асыру;
халықты әлеуметтiк қорғаудың құралы ретiнде өмiрдi сақтандыруды дамыту мiндеттi сақтандыру жүйесiн жетiлдiру;
халықтың сақтандыру ұйымдарына сенімiн және сақтандыру қатынастары барлық субъектiлерiнiң сақтандыру мәдениетiн арттыру;
үздiк халықаралық практика негiзiнде сақтандыру қадағалауын жетiлдiру.
Ағымдағы жағдай
Соңғы жылдары республика экономикасының тұрақты өрлеуi және ұлттық сақтандыру индустриясын реформалау жөнiнде мемлекет қабылдаған шаралар осы саланың шапшаң дамуына ықпал еттi. Сақтандыру нарығының негiзгi көрсеткiштерiнiң бiрнеше жыл iшiндегi серпiнiне оң баға берiлуде. Дегенмен, елде өмiрдi сақтандыру және жинақтаушы және ұзақ мерзiмдi сақтандырудың өзге түрлерi нарығы жеткiлiксiз дамыған. Қазiргi кезде өмiрдi сақтандыру жөнiндегі сақтандыру ұйымдарының инвестициялық мүмкiндiктерiн кеңейту мәселесi өзектi болып қалып отыр. Сақтандыру ұйымдарын капиталдандыру төмен деңгейде, олар жинаған сақтандыру сыйлықақыларының басым бөлiгi қайта сақтандыру арналары арқылы шет елдерге берiледi.
Бұдан басқа, мiндеттi сақтандыру жүйесiнде бiрқатар проблемалар бар. Айталық, мiндеттi сақтандырудың ұлттық жүйесiнiң өзiнiң барлық әлеуетiн толық көлемде пайдалануға мүмкiндiк бермейтiн бiрқатар проблемалары бар. Мiндеттi сақтандырудың тиiмдiлiгiн төмендететiн басты проблемалардың қатарына мыналарды жатқызуға болады:
сақтандырушылардың мiндеттi сақтандыру туралы заңнаманы сақтауын мемлекеттiк қадағалау деңгейiнiң жеткiлiксiздiгi мен қолданыстағы заңнаманың жетiлдiрiлмегендiгi;
мiндеттi сақтандыруды қолдану туралы нормаларды қамтитын салалық заңдарды әзiрлеудi шектеу қажеттiлiгi.
Көлiк құралдары иелерiнiң АҚЖ-ын мiндеттi сақтандыру сақтандырудың бұқаралық түрлерiнiң бiрi болып табылады, бұл көлiк құралдары иелерiнiң және жол қозғалысының басқа қатысушыларының мүдделерiн қозғайды. Сондықтан сақтандыру нарығында осы сақтандырудың проблемалары неғұрлым өткiр сезiледi.
Жақын арадағы жылдары сақтандыру нарығының инфрақұрылымын дамыту бөлiгiндегi маңызды мәселе өзара сақтандыру жүйесiн дамыту болады. Өзара сақтандыру қазiргi заманғы сақтандыру нарығы элементтерiнiң бiрi болып табылады. Өзара сақтандырудың қажеттiгi, ең алдымен әрқилы себептерге: көп шығынға, сақтандыру сомаларының жоғары мәнiне байланысты коммерциялық сақтанушылар сақтандыруға қабылдаудан бас тартатын тәуекелдердiң көп болуымен негiзделген.
Бұдан басқа, сақтандыру ұйымдарында тәуекелдердi басқару жүйесi дамытуды талап етедi.
Негiзгi шаралар
1. Сақтандыру ұйымдары қызметiнiң ашықтық деңгейiн арттыру (шоғырландырылған қадағалауды жүзеге асыру) - осы сәтте қолданыстағы шоғырландырылған қадағалау туралы заңнамада қаржы ұйымының нақты меншiк иесiн, қаржы ұйымының шешiмдерiн анықтайтын аффилиирленген тұлғалар тобын анықтау мүмкiндiгi көзделдi, қаржы ұйымы қабылдайтын шешiмдерге елеулi әсер ететiн қаржы ұйымдарының акционерлерiн анықтау бөлiгiнде банктермен сақтандыру және зейнеткерлiк заңнаманы бiрiздендiру жүргізілді.
Жүйелiк тәуекелдерi бар неғұрлым iрi сақтандыру ұйымдары банк конглометрлерiне жатады және оларды шоғырландырылған негiзде реттеу банк конглометрi арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар банк конгломератына жатқызылмаған 24 сақтандыру ұйымына шоғырландырылған негiзде пруденциялық реттеудi жүзеге асыру мүмкiндiгi аз қолданылады.
Бұл кең көлемде олардың арасында қаржы кангломератын құрайтын заңды тұлғалар тобының iс жүзiнде жоқтығымен түсiндiрiледi.
Осылайша осы бағыттағы келесi саты осы сақтандыру ұйымдары мен олар құрған топтар үшiн шоғырландырылған негiзде пруденциалдық реттеудi жүзеге асыру болады.
2. Мiндеттi сақтандыру жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру
Қазiргi уақытта Қазақстанда мiндеттi сақтандыру жүйесi, тұтастай алғанда қалыптасты. Мiндеттi сақтандырудың енгiзiлген түрлерi субъектiлердiң ауқымды шеңберiн түрлi, оның iшiнде қаржылық, әлеуметтiк, экологиялық, табиғи, техногендiк тәуекелдерден сақтандырумен қамтиды.
Сонымен қатар, мiндеттi сақтандырудың ұлттық жүйесiнiң өзiнiң барлық әлеуетiн толық көлемде пайдалануға мүмкiндiк бермейтiн бiрқатар проблемалары бар.
Мiндеттi сақтандыру жүйесiн неғұрлым нақты ұйымдастыру және оның жұмыс iстеуi мақсатында мыналар:
сақтандыру ұйымдарының сақтандырудың мiндеттi түрлерi бойынша қызметтi жүзеге асыру құқығына лицензиялар алу үшiн шарттар анықтау;
қаржылық есептiлiк нысандарын жетiлдiру жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру;
Үкiмет тарапынан сақтандырушылардың мiндеттi сақтандыру туралы заңнаманы сақтауын мемлекеттiк бақылау жүйесiн ұйымдастыру бойынша шаралар қабылдау жөнiндегi бiрқатар шаралар жүргізiлетiн болады.
Осымен бiр уақытта мiндеттi сақтандыру жөнiндегi заңнаманы жетiлдiру бойынша шараларды қабылдау қажет.
Көлiк құралдары иелерiнiң АҚЖ сақтандыру өзектi мәселелерiнiң бiрi сақтандыру тарифтерi мөлшерiнiң республикадағы жол қозғалысы тәуекелдерiнiң деңгейiне барабарлығы мәселесi болып отыр. Төмен рентабельдiкке, ал кейбiр сақтандыру ұйымдарында сақтандырудың осы түрi бойынша операциялардың шығындылығына байланысты сақтандыру ұйымдарының сақтандыру төлемдерiн жүзеге асырудан бас тартатын, сақтандыру шарттарын жасасудан бас тартатын, агенттiк пункттер санын қысқартатын жағдайлар орын алып отыр, бұл сайып келгенде, сақтандырушыларға және жол-көлiк оқиғасының нәтижесiнде зардап шеккен тұлғаларға келеңсiз әсер етедi.
Жолдарда апаттардың жоғары деңгейiн, елдiң автопаркiнiң икемсiз өсуiн және сақтандыру төлемдерiнiң көлемiне әсер ететiн өзге факторларды ескере отырып, көлiк құралдары иелерiнiң АҚЖ сақтандыруының және тарифтерге байланысты проблемаларға жедел әрекет етудiң тұрақты мониторингiн ұйымдастыру қажеттiлiгi туындайды.
Көлiк құралдары иелерiнiң АҚЖ сақтандыру жөнiндегi, оның iшiнде сақтандыру жағдайын қарау тәртiбiн жеңiлдету және қысқарту және сақтандыру төлемiн жүзеге асыру мақсатында заңнаманы жетiлдiру жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру қажет. Халықаралық тәжiрибенi және осы жүйенi қолдану практикасын ескере отырып, шығындарды тiкелей реттеу жүйесiн енгiзу мүмкiндiгi әзiрленетiн болады.
Қазақстан Республикасының Президентi Нұрсұлтан Назарбаевтың "Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру стратегиясы Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпiлiс жасау қарсаңында" атты 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Президентiнiң 2006 жылғы 11 сәуiрдегi N 86 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi көлiк стратегиясы әзiрленген болатын, оның негiзгi мақсаттары көлiк-коммуникациялық кешенiн одан әрi дамыту, сондай-ақ Қазақстанның көлiк жүйесiн дүниежүзiлiк көлiк жүйесiмен ықпалдастыру болып табылады.
Жоғарыда көрсетiлген стратегия атап айтқанда Қытай мен Ресей сияқты елдердi қамтитын пайдалы, сенiмдi және қол жетiмдi транзиттiк бағыттарды құра отырып, елдер арасында өсiп отырған сауда байланыстарын қамтамасыз етуге бағытталған.
Осыған байланысты Еуразия экономикалық қоғамдастығы (ЕурАзЭҚ), немесе Шанхай ынтымақтастығы ұйымы (ШЫҰ) шеңберiнде қолданыстағы "Жасыл карта" халықаралық автосақтандыру жүйесiне ұқсас көлiк құралдары иелерiнiң жауапкершiлiгiн сақтандырудың халықаралық жүйесiн құру мүмкiндiгi әзiрленетiн болады. ЕурАзЭҚ немесе ШЫҰ шеңберiнде көлiк құралдары иелерiн сақтандырудың халықаралық жүйесiн енгiзу Қазақстанның "Жасыл карта" жүйесiне қосылуы жөнiндегi жұмысты жалғастыруға, сондай-ақ мемлекетаралық автомобиль қатынасы проблемасын шешуге мүмкiндiк бередi.
Отандық практиканы және халықаралық тәжiрибенi ескере отырып, қызметкердiң еңбек (қызметтiк) мiндеттерiн орындау кезiнде зиян келтiргенi үшiн жұмыс берушiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыруды жүргiзу ережелерi мен тәртiбiн одан әрi жетiлдiру жөнiндегi жұмысты жалғастыру қажет. Бұл ретте экономикалық қызмет түрлерiн кәсiби тәуекел топтарына жатқызу тiзбесiн нақтылау және сақтандырудың осы түрiнiң басқа шарттарын жаңғырту қажет. Жұмыс берушiнiң жауапкершiлiгiн сақтандыру сақтандырудың мiндеттi түрi болып табылатындығын ескере отырып, оның жүргiзудiң барлық шарттары айқын және осы құқық қатынастарының барлық қатысушылары үшiн түсiнiктi болуы тиiс. Осыған байланысты сақтандырудың осы түрi бойынша аннуитеттi өнiмдерге қатысты бiрыңғай ең төменгi мiндеттi талаптарды белгiлеу мүмкiндiгi зерделенетiн болады.
3. Мiндеттi сақтандыру түрлерiн жүзеге асыру кезiнде дауларды шешудiң соттан тыс тетiктерiн құру
Көлiк құралдары иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыруға байланысты дауларды жою жөнiндегі проблемаларды шешу мақсатында сақтандыру омбудсман түрiнде соттан тыс тетiктердi құру қажеттiлiгi туындады. Дауларды шешуде мұндай тетiктi қолдану икемдiлiкке негiзделген, ол тұтынушылардың да, сақтандырушылардың да мұқтаждарына неғұрлым сәйкес келедi, атап айтқанда: төмен шығындар, рәсiмдердiң жылдамдығы мен формалдық емес сипаты, сақтандырушылардың қабылданған шешiмдi мiндеттi орындауы.
Сақтандыру омбудсманы институттарын қолданудың дүниежүзiлiк тәжiрибесi үкiметтiк агенттiктердiң, заңнамалық комитеттердiң, сақтандыру ұйымдары өкiлдерiнiң және сақтандыру қызметтерi тұтынушыларының тұтынушылар тарапынан сақтандыру қарым-қатынастарын бақылау мақсатында оларды құру жөнiндегi мүдделерiн бiрiктiруге негiзделген.
4. Сақтандыру нарығының инфрақұрылымын дамыту
Сақтандыру нарығын дамыта отырып сақтандыру нарығының дамыған инфрақұрылымының болуы үлкен әсер алып отыр. Осыған байланысты сюрвейер, андеррайтер, апат комиссарлары және т.с.с. сияқты сақтандыру нарығы қатысушыларының өкiлеттiктерiн заңнамалық бекiту талап етiледi. Аталған нарық қатысушыларын дамыту сақтандырылатын тәуекелдердi және сақтандыру жағдайы басталу нәтижесiнде келтiрiлген зиянның мөлшерiн нақты бағалауды жүзеге асыру қажеттiлiгiмен шартталған.
Сақтандыру ұйымдарының делдалдары - агенттер желiсiн дамытуға ерекше көңiл бөлiнетiн болады. Сақтандыру агенттерiнiң тиiмдi жұмыс iстейтiн желiсiн құру сақтандыру ұйымдарына өз сақтандыру өнiмдерiне сату көлемiн ұлғайтуға және сақтандырушыларды неғұрлым кең қамтуды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Агенттiк желiсiн құрудағы маңызды сәт агенттердiң кәсiби даярлығын ұйымдастыру болып табылады. Қандай да бiр сақтандыру өнiмiнiң бiлiктiлiк, бiлiм, оның ар-намысын көрсету деңгейiне тұтастай алғанда сақтандыруды дамыту және атап айтқанда өмiрдi сақтандыру тәуелдi. Қолданыстағы заңнамаға сақтандыру нарығының аталған қатысушыларының мәртебесiн, бiлiктiлiк талаптарын, қызметiнiң шарттары мен жауапкершiлiгiн анықтайтын тиiстi түзетулердi енгiзу қажет.
Сақтандыру агентiнiң жеке кәсiпкерлiкке жатқызу мәселесiн қарау ұйғарылады. Жеке кәсiпкер ретiнде сақтандыру агентi қызметiнiң басымдықтары мыналар болып табылады. Сақтандыру агенттерi салық салудың оңайлатылған жүйесiн алатын болады, сақтандыру ұйымдары пайда тартуға бағытталған өз қызметiнде мүдделi бiлiктi агенттердi алады, ол түптеп келгенде сақтандыру қызметiн кеңейтуге және ұсынылатын сақтандыру өнiмдер санының артуына, қызметтер ұсыну сапасының жақсаруына әсер етедi. Мемлекеттiң атынан уәкiлеттi органдар сақтандыру ұйымының iшкi құрылымының айқын моделiн алады.
Осылайша сақтандыру нарығы инфрақұрылымының бiр бөлiгi ретiнде өзара сақтандыру жүйесiн дамытуға көңiл бөлiнетiн болады. Өзара сақтандыру қазiргi заманғы сақтандыру нарығы элементтерiнiң бiрi болып табылады. Өзара сақтандыру қажеттiлiгi ең алдымен коммерциялық сақтандырушылар түрлi себептерге: таза шығындар, сақтандыру сомаларының жоғары мәнiне байланысты сақтандыруға қабылдаудан бас тартатын тәуекелдердiң көп санының болуымен шартталған.
Сақтандыру нарығының инфрақұрылымын дамыту бөлiгiнде маңызды мәселе сақтандыру нарығының түрлi қатысушыларын бiрiктiретiн қоғамдық ұйымдарды құру және дамыту болып табылады. Мұндай ұйымдарға оқу бағдарламаларын дайындау, әзiрлеу жөнiндегi өкiлеттiктердi жүктеу және сақтандыру нарығында қызметтi жүзеге асыруға пиғылды тұлғаларды оқытуды жүргiзу, сондай-ақ сақтандыру нарығына қатысушылардың, оның iшiнде сақтандыру агенттерiнiң, андеррайтерлер мен т.б. қызметiн сертификаттау қажет.
Сақтандыру секторын дамытудың маңызды сатысы кепiлдiк беру институттарының қызметiн одан әрi жетiлдiру, оны халықаралық практикаға сәйкес келтiру болып табылады.
Кепiлдiктi схемаларды құру мақсаты сақтандыру қызметiнiң тұтынушылары және сақтандыру нарығының тұрақтылығын сақтау үшiн сақтандыру ұйымын мәжбүрлеп тарату зардаптарын жұмсартуға негiзделген.
Сақтандыру ұйымын мәжбүрлеп таратқан жағдайда сақтандырушылардың құқықтары мен мүлiктiк мүдделерiн қорғауды қамтамасыз ету қолданыстағы "Сақтандыру төлемдерiн кепiлдендiру қоры" акционерлiк қоғамының негiзгi мiндетi болып табылады. Қор мiндеттi сақтандырудың неғұрлым жаппай түрлерi бойынша, атап айтқанда көлiк құралдары иелерiнiң азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыру жөнiндегi және тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершiлiгiн мiндеттi сақтандыру жөнiндегi сақтандыру төлемiне кепiлдiк бередi. 31 сақтандыру ұйымы Қордың қатысушылары болып табылады.
Қордың және сақтандыру ұйымдарының тiкелей өзара байланысын ескере отырып Қорды акцияландыру туралы мәселенi қарау қажет. Бұл Қордың жұмысын нарық қажеттiлiгiне бағыттауға, үлкен икемдiлiк пен басқарушылық алуға мүмкiндiк бередi, бұл Қордың өзiнiң де, тұтастай алғанда сақтандыру нарығының да елеулi дамуына әкеп соқтырады.
Сақтандыру төлемдерiне кепiлдiк беру жүйесiн одан әрi кеңейту мақсатында сақтандыру төлемдерiне кепiлдiк беру жүйесiне сақтандырудың басқа мiндеттi түрлерiн, сондай-ақ өмiрдi сақтандыруды кезең-кезеңмен енгiзуге бағытталған шараларды қабылдау қажет, өйткенi осы сәтте оның барлығынан да артық жоғары әлеуметтiк мәнге ие болуына байланысты осындай кепiлдiктерге мұқтаж.
Кепiлдiк беру резервi сомасының сақталуы мен көбеюiн қамтамасыз ету үшiн оларды инвестициялауға рұқсат етiлген қаржы құралдарының тiзбесiн кеңейту қажет.
Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 20 ақпандағы "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне сақтандыру мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңында сақтандыру ұйымдарына өз қызметiн "ипотекалық сақтандыру" сыныбы бойынша жүзеге асыру мүмкiндiгi берiлген. Осымен қатар, "Қазақстандық ипотекалық кредиттерге кепiлдiк беру қоры" акционерлiк қоғамының қызметiн одан әрi жетiлдiру шеңберiнде оның қызметiн халықаралық тәжiрибеге сәйкес келтiру ұйғарылады, ол сақтандыру ұйымына оны қайта ұйымдастыру дегендi бiлдiредi.
5. Сақтандыру ұйымдарын одан әрi капиталдандыру
5-8 жыл бойы сақтандыру нарығының iс жүзiнде өмiр сүруi және дамуы кезiнде сақтандыру нарығында сақтандыру ұйымдарының банкроттық мысалдары iс жүзiнде жоқ. Ішiнара бұл уәкiлеттi органның сақтандыру ұйымын капиталдандыру деңгейiне қоятын талаптарының тұрақты артымен шартталған, оны барлық сақтандыру ұйымдары уақтылы қамтамасыз ете алмайды. Осыған байланысты, мәжбүрлеп таратудың себебi жеке меншiк капиталдың жеткiлiктiгi бөлiгiнде пруденциалдық нормативтердi орындамау, болып табылады. Бұған бiрнеше себептер ықпал етедi: акционерлердiң мөлшерiнiң аздығына байланысты капиталдың талап етiлетiн мөлшерiн төлей алмауы (мәжбүрлеп таратылған сақтандыру ұйымдарының көп бөлiгi шағын акционерлерi бар үлкен емес болып табылады), сондай-ақ жеке меншiк капиталдың жеткiлiктi жоғары өсуiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейтiн барабар емес тарифтiк саясаты, жылдам пайда алу үшiн ашылған бiрқатар сақтандыру ұйымдарының алыпсатарлық бағыттылығы және өзге объективтi және субъективтi факторлар.
Бұл ретте жеке меншiк капиталдың ең аз мөлшерiне қойылатын талаптарды арттырудың негiзгi мiндеттерi жеке меншiк капитал өсiмiнiң тиiстi қарқынымен қамтамасыз етiлмеген жиналатын сақтандыру сыйақылары көлемi өсуiнiң жоғары қарқыны, ЕС Директиваларында белгiленген талаптарға, атап айтқанда 2-3 млн. eypo жақындауы. Жеке меншiк капиталдың ең аз мөлшерiнiң осы сомасы сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын капиталдандырудың кезең-кезеңмен үш жылдық жоспарын аяқтағаннан кейiн 2008 жылдың басына қамтамасыз етiлетiн болады.
Кейiннен сақтандыру ұйымдарын капиталдандыруды сақтандыру ұйымдарының акционерлерi тiкелей жүргiзетiн болады, ол объективтi себептермен, атап айтқанда сақтандыру ұйымы қызметiнiң өсуiмен шартталған.
6. Сақтандыру ұйымдарын пруденциалдық реттеудi одан әрi жетiлдiру
Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 20 ақпандағы "Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне сақтандыру мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңына сәйкес пруденциалдық нормативтер ЕС Директиваларына (Solvency) және IAIS қағидаттарына сәйкес келтiрiлдi. Risk based supervision енгiзу жолымен пруденциалдық реттеуді одан әрi жетiлдiру және Solvency II төлем қабiлеттiлiгi жүйесiне көшу талап етiледi. Мұның бәрi сақтандыру нарығын реттеуге және сақтандыру ұйымының тәуекелдерiн басқару жүйесiн орнатуға жағдайлар жасайды.
7. Сақтандыру статистикасының базасын қалыптастыру, сақтандыру тарифтерiн реттеу
Қазiргi сәтте Агенттiкке сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тарифтерiн есептеу әдiстемесiн қарау жөнiндегi өкiлеттiктер берiлген. Көрсетiлген өкiлеттiк объективтiк қажеттiлiкпен шартталған. Айталық, көптеген сақтандыру ұйымдары клиенттердi тарту мақсатында сақтандырудың ерiктi түрлерi бойынша тарифтердiң деңгейiн кiрiстiлiктiң жеткiлiктi деңгейiн және тиiсiнше сақтандыру ұйымының қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн мәннен төмен азайтуға мүмкiндiк бередi.
Осыған байланысты, сақтандыру статистикасының толыққанды базасы қалыптастырылатын болады, жиналатын деректердi, бiрiншi кезекте мiндеттi сақтандыруда сақтау және өңдеу осы сәтте сақтандыру нарығын дамытудың маңызды мiндеттерiнiң бiрi болып табылады.
Сақтандыру статистикасының деректерiн жинау үшiн сақтандыру ұйымдарынан өзге мемлекеттiк органдар, оның iшiнде iшкi iстер, мемлекеттiк статистика, еңбек және әлеуметтiк қорғау органдары тартылатын болады.
8. Сақтандыру қызметтерiн сатуда жаңа технологияларды дамыту
Бүгiнде сақтанушылар неғұрлым алданғандар болып барады және кез келген уақытта сақтандыру қызметтерiн берудi талап етедi. Мұның шешiмi Интернет-сақтандыру бола алады, ол тұтастай алғанда, әсiресе ерекше консультацияларды талап етпейтiн қарапайым сақтандыру өнiмдерiн тiкелей сату мәнiн арттырады.
Кейбiр деректер бойынша жыл сайынғы дүниежүзiлiк сақтандыру нарығының интернет-айналымы 250 млн. долларға жетедi, ол Интернет-сатудың жалпы көлемiнiң 2-2,5%-ын құрайды. Қазiргi уақытта сақтандыру ұйымдары кiрiстерiнiң 2 %-ы электрондық коммерцияға келiп отыр. Сондықтан, Қазақстанда Интернет-сақтандыруды дамыту мәселелерi әзiрленетiн болады.
9. Сақтандыру ұйымдарының тәуекел-менеджментi жүйесiн жетiлдiру
Сақтандыру ұйымдарының қызметi айқын еместiкке негiзделетiндiгiн назарға ала отырып, сақтандыру ұйымдары оның ағымдағы және алда күтiлетiн қаржы жағдайын қозғауы мүмкiн барлық мiндеттемелер спектрiн ескеру қажет. Осыған байланысты, бүгiнгi күнi сақтандыру ұйымдарының тәуекелдерiн басқару жүйесiн құру мәселесi өзектi болып отыр.
Тәуекелдердi басқару жүйесi тиiстi корпоративтiк саясат пен рәсiмдердi дамытуды, тәуекелдердi өлшеудiң сандық әдiстерiн пайдалануды, олардың тәуекелдерiне сәйкес өнiмдер мен қызметтердi бағалауды, тәуекелдердiң шектерiн белгiлеудi, ырықтандыру және хеджерлеу арқылы тәуекелдердi басқаруды, шығындарды жабу үшiн "қауiпсiздiк жастығын" құруды (мiндеттемелер мен капитал тарапынан) қамтиды. Бұл құралдарды қолдану тәуекел түрiне және қадағалау режимiне байланысты.
Сақтандыру ұйымының тәуекелдердi басқару жүйесiнiң негiзгi мақсаты қандай-да бiр тәуекелдердi қабылдау мүмкiндiгiн және оларды өлшеу мен басқару үшiн көзқарастарды белгiлеудi анықтау болып табылады.

4.4. Валюта нарығы және бағалы қағаздар нарығы

4.4.1. Валюта нарығы

Мақсаттары мен мiндеттерi
Орта мерзiмдi кезеңге валюта нарығын дамытудың мынадай негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi айқындалатын болады:
ұлттық валютаның құбылмалы айырбас бағамы режимiнiң одан әрi тұрақты жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету;
мерзiмдi валюта нарығын (форвардтар, своптар, фьючерстер нарығын) дамытуға қажеттi шаралар қабылдау;
спот валюта нарығының және мерзiмдi валюта нарығының заңнамасын жетiлдiру.
Ағымдағы жағдай
Қазақстан Республикасының iшкi валюта нарығы Қазақстан қор биржасының (ҚҚБ) валюталық сегментiмен, банкаралық валюта нарығымен және қолма-қол шетелдiк валюта нарығымен (банктер мен заңды тұлғалардың айырбас пункттерi желiсi) берiлген.
ҚҚБ-да және банкаралық валюта нарығында сауда-саттық АҚШ доллары, eуpo және ресей рублi бойынша жүргiзiледi.
2003-2006 жылдары валюта нарығындағы жағдай АҚШ долларына шаққанда теңгенiң нығаю үрдiсiмен сипатталды.
2003-2005 жылдары және 2006 жылдың I жарты жылдығында дүниежүзiлiк валюта нарықтарындағы ахуалмен, экспорттық пайданың және банк секторының сыртқы қарыз алуымен шартталған АҚШ долларына шаққанда теңгенiң атаулы нығаю үрдiсi байқалды.
Шiлденiң үшiншi онкүндiгiнен бастап валюта нарығында ахуал АҚШ долларына шаққанда теңгенiң әлсiреуiмен сипатталады. Теңге бағамының серпiнiндегi үрдiстiң ауысуы Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру және пайдалану тетiгiнiң өзгеруiне, ең аз резервтiк талаптар бойынша жаңа ережелердi енгiзуге, ҚҚА-ның екiншi деңгейдегi банктердiң сыртқы қарыз алу деңгейiн тартуына жекелеген шектеулер енгiзуiне байланысты.
Негiзгi шаралар
Алға қойылған мақсаттарды iске асыру үшiн мынадай шараларды жүргiзу қажет:
қазақстандық теңге бағамының күрт ауытқуын жеңiлдету мақсатында өзгермелi айырбас бағамының басқарылатын режим саясатын жалғастыру;
доллар бойынша тәуекелдердi ырықтандыру мақсатында ҚҚБ еуро/теңге бағамына баға белгiлеудi бастау.

4.4.2. Бағалы қағаздар нарығы

Мақсаты мен мiндетi
Орта мерзiмдi перспективада бағалы қағаздар нарығының негiзгi мақсаттары мен мiндеттерi:
қор нарығы арқылы несие капиталына қатынауды кеңейту;
бағалы қағаздар нарығында, оның iшінде халықтың есебiнен инвесторлар тiзбесiн арттыру;
бағалы қағаздар нарығында инвесторлардың құқықтарын, оның iшiнде миноритарлық акционерлердiң құқықтарын қорғау;
бағалы қағаздар нарығында жаңа және өтiмдi қаржы құралдарын, оның iшiнде бөлiнген активтермен қамтамасыз етiлген облигацияларды (секьюрителендiру тетiктерi), өтiмдi бағалы қағаздарды, инфрақұрылымдық облигацияларды, мемлекеттiк кепiлдiкпен қамтамасыз етiлген борыштық бағалы қағаздарды енгiзу;
Ағымдағы жағдай
Қазақстанның қор нарығының ағымдағы жай-күйi акциялар нарығының дамымағандығымен сипатталады. Ресми тiзiм акциялары атауларының шамамен үштен бiрiне нарықта қол жеткiзу мүмкiн емес. Олардың арасында қазақстандық экономикада жетекшi болып табылатын аса iрi компаниялардың бағалы қағаздары бар.
Бағалы қағаздар айналымның салалық құрылымы Қазақстандық қор биржасының (ҚҚБ) ресми тiзiмiнiң құрылымына жауап бермейдi. Қор биржасының жалпы айналымындағы акциялардың қайталама нарығының үлесi мардымсыз әрi төмендеу үстiнде. Шарттық мәмiлелердiң басым болуы басты проблема болып табылады. Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттiгi мен ҚҚБ тiкелей мәмiлелерге қарсы күрес жөнiнде шаралар қабылдауда, алайда олардың көлемдiк және сандық мәндегi үлесi жоғары болып қалуда.
Негiзгi шаралар
1. Акциялар нарығын дамыту
Дүниежүзiлiк тәжiрибе куәландырып отырғандай үлестiк нарықты табысты дамыту үшiн қажеттi шарттар акционерлердiң құқықтарын қорғаудың мүлтiксiз сақталуын қамтамасыз ету, қатаң есептiлiк стандарттарын сақтау, сыбайлас жемқорлықтың төменгi деңгейде болуы, акциялар нарығында жекелей инвесторлардың бұқаралығы болып табылады.
Сондықтан акциялар нарығын дамыту мақсатында Қазақстан Республикасының корпоративтiк заңнамасын жетiлдiру Халықаралық қаржылық есептiлiк стандарттарын (ХҚЕС) енгiзу жолымен толық шамада ақпаратты ашу режимiн оңтайландыруға бағытталған iс-шаралар кешенiн жүргiзу; қолданыстағы корпоративтiк заңнаманы құру, корпоративтiк басқару саласында заңнаманың сақталуын бақылау жүйесiн құру ұйғарылады.
2. Ұсынылатын қаржы құралдарының спектрiн кеңейту
Қазақстандық бағалы қағаздар нарығының негiзгi мiндеттерiнiң бiрi инвестициялау үшiн мүмкiндiктердi арттыру мақсатында ұсынылатын қаржы құралдарының спектрiн кеңейту болып табылады.
Осы мәселенi шешу үшiн мыналар басым бағыттар болады:
бағалы қағаздар нарығын одан әрi дамыту, оның iшiнде қор нарығында тиiстi бағдарды белгiлеу үшiн тұрақты деңгейде үкiметтiк қарыз алуды жүзеге асыру мүмкiндiгiн қарау, сондай-ақ республиканың iшкi нарығында қаржы құралдарының барлық спектрi бойынша нақты қисық кiрiстiлiктi құру;
мемлекеттiң кепiлдiгiмен және мемлекеттiң кепiлгерлiгімен бағалы қағаздарды шығару және оның айналымы туралы заңнаманы, көрсетiлген кепiлдемелер мен кепiлдiктердi пайдалану тетiктерiн iске асыру бөлiгiнде жетiлдiру;
секьюрителендiру тетiктерiн iске қосу;
мемлекеттiң кепiлдiгi бар облигацияларды шығару жолымен мемлекеттiк-жеке серiктестiк (МЖС) тетiктерiн дамыту;
өтiмдi қаржы құралдар нарығын дамыту жөнiндегi тиiмдi шараларды қабылдау, заңнаманы одан әрi жетiлдiру және деривативалар нарығын дамытуға кедергi келтiретiн заңнамалық нормаларды жою жоспарланады.
Деривативалардың белсендi нарығын құрудың маңызды буыны Қазақстанда ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi мемлекеттiк бағалы қағаздардың өтiмдi нарығын қалыптастыру болып табылады.
Осыған байланысты Үкiмет, Ұлттық Банк және Агенттiк мемлекеттiк бағалы қағаздар эмиссиясына және өтiмдi нарықты құруға көзқарастар әзiрлейтiн болады, ол нарық субъектiлерi үшiн қисық кiрiстiлiк индикаторларын қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
3. Мемлекеттiк бағалы қағаздар (бұдан әрi - МБҚ) нарығын дамыту
3.1. Шығарылымдар стратегиясы және МБҚ борышын басқару
Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру және пайдаланудың орта мерзiмдi перспективаға арналған тұжырымдамасына сәйкес үкiметтiк қарыз алу саясаты кепiлдiк берiлген борышты ескере отырып, Ұлттық қор активтерiнiң нарықтық құнына қатысты үкiметтiк борыштың 50-70 пайыздық арақатынасына қол жеткiзуге бағдарланатын болады.
Бұл ретте, қаржы нарығын дамыту үшiн бюджеттiң қалыптасатын нақты атқарылуына қарамастан, МБҚ-ны бастапқыда жоспарланған көлем мен кесте бойынша тұрақты деңгейде шығару жүзеге асырылатын болады.
МБҚ бойынша қисық кiрiстiлiктi құру жөнінде қойылған мiндеттi iске асыру мақсатында бағалы қағаздар нарығында МБҚ жасанды сұранысты азайту жөнiндегi iс-шаралар көздеу ұйғарылады. Бұдан басқа, мемлекеттiң қатысуы бар ұйымдардың да, жинақтаушы зейнетақы қорларын қоса алғанда өзге нарық қатысушыларының да МБҚ сатып алуы жөнiндегi мiндеттердi алып тастаған жөн. Бұл ретте көрсетiлген талаптарды алып тастау нарықта баламалы қаржы құралдарының пайда болуына қарай кезең-кезеңмен жүзеге асырылуы тиiс.
Мемлекеттiк қаржыландыру стратегиясын анықтауға байланысты нарық отандық бағалы қағаздар нарығын дамытуды қолдау үшiн елеулi тiрек болып табылады. Мұндай стратегия жаңарған нарық қағидаттарын қатаң сақтауды қамтиды, бұл қол жетiмдiлiк пен айқындылық қағидаттары, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы арқылы инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшiн мiндеттемелердi тарту және қаржы нарығында қаражатты тарту жолымен басым инфрақұрылымдарды дамытуға белсендi инвестициялау.
Мемлекет қол жетiмдiлiк пен айқындылық қағидаттары шеңберiнде борыштың құрылымы, инвестициялық жобаларға қажеттi қаржыландыру және нарық қатысушылар мен тұтастай алғанда қоғам үшiн борышты басқару стратегиялары туралы ақпараттың жоғары сапасын жетiлдiретiн және қамтамасыз ететiн болады.
Орта мерзiмдi кезеңде қаржы секторын дамыту мақсатында бағалы қағаздар нарығын дамытуға ықпал ететiн төрт iргелi салаға ерекше көңiл бөлетiн болады, олар мыналар:
1) инфрақұрылымның ақпараттық айқындылығы;
2) қаржы ұйымдарының берiктiгi мен сенiмдiлiгi;
3) зейнетақы қорларының инвестициялық портфелiн әртараптандыру және пайыздық ставкаларды ырықтандыру;
4) заңнамалық базаны жетiлдiру.
Бұдан басқа, айналыс мерзiмi неғұрлым ұзақ МБҚ-ны кезең-кезеңiмен енгiзу жүзеге асырылатын болады; сондай-ақ зейнетақы қорлары мен қор нарығына басқа қатысушылардың қажеттiлiктерiн қамтамасыз ету үшiн борыштық құралдар нарығында баламалы құралдарды, әсiресе, инфрақұрылымдық облигацияларды дамыту жөнiнде шаралар қабылданады.
3.2. Тиiстi бэнчмарканы белгiлеу және МБҚ нарығында нақты қисық кiрiстiлiктi құру
Айналыс мерзiмi неғұрлым ұзақ МБҚ-ны кезең-кезеңiмен енгiзудi жүзеге асыру ұйғарылады. Бұл ретте, қисық кiрiстiлiктi құру үшiн айналыс мерзiмi бар ай және одан асатын МБҚ шығаруды жүзеге асыру ұйғарылады.
4. Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын жетiлдiру
Бағалы қағаздар нарығын дамытумен дамыған инфрақұрылымның болуы үлкен мәнге ие. Осыған байланысты бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын одан әрi дамыту жөнiндегi жұмыстарды жүргiзу қажет. Техникалық инфрақұрылымды жетiлдiруге ерекше көңiл бөлiнуi тиiс, атап айтқанда Алматы қаласы Өңiрлiк қаржы орталығының жұмыс iстеуiне байланысты Алматы қаласының аумағында жұмыс iстейтiн қор биржасының сауда алаңында қаржы орталығының арнайы сауда алаңын ұйымдастыру қажет. Осыған байланысты өңiрлiк қаржы орталығы қызметiнiң ерекшелiгiне сәйкес ҚҚБ сауда жүйесiн бейiмдеу жөнiндегi жұмыстарды жүргiзу қажет, атап айтқанда шетелдiк эмитенттердiң бағалы қағаздарын айналдыру, сондай-ақ сауда-саттыққа шетелдiк брокер дилерлердiң қатынауы "Т+3" орындау мерзiмi бар сауда жүйесiнде мәмiлелер жасау, сондай-ақ клирингтiк жүйелердi пайдалану мүмкiндiгiн қарауды талап етедi. Орталық депозитарий қызметiнде сондай-ақ оның бағдарламалық қамтамасыз етуiн ҚҚБ сауда жүйесiнiң мүмкiндiктерiне сәйкес келтiру жөнiндегi жұмыстарды жүргiзу қажет.
Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын дамытуда маңызды мәселе сондай-ақ бағалы қағаздарға құқықтарды есепке алу, сондай-ақ олар бойынша жеке меншiк құқықтарының өтуiн есепке алу болып табылады, ол бағалы қағаздарға құқықтарды тiркеу процесiнде туындайтын тәуекелдердi азайтуға оң әсер ететiн болады және бағалы қағаздар меншiк иелерiнiң құрылымының айқындылық деңгейiн арттыруға, инвесторлардың құқықтарын қорғауға ықпал ететiн болады.
Бағалы қағаздардың әр түрлерi бойынша қаржы құралдарының әдiл (нарықтық) құнын анықтау әдiсiн iс жүзiнде пайдалану және қолдануды жетiлдiру.
5. Бағалы қағаздар нарығы кәсiби қатысушыларының қызметiн пруденциалдық реттеудi жетiлдiру, сондай-ақ тәуекелдердi басқару жүйесiн енгiзу
Бағалы қағаздар нарығында тәуекелдердi басқару мәселелерiн жетiлдiру мақсатында тәуекелдi қадағалауға бағдарланған халықаралық пруденциалдық реттеу стандарттарына сәйкес бағалы қағаздар нарығының кәсiби қатысушыларының қызметiн пруденциалдық реттеудi жетiлдiру және оларда тәуекелдердi басқару жүйесiн енгiзу ұйғарылады.
Тәуекелдердi басқару жүйесiнiң негiзгi мақсаты қандай-да бiр тәуекелдердi қабылдау мүмкiндiгiн және оларды өлшеу мен басқару үшiн көзқарастарды белгiлеу болуға тиiс.
6. Өтiмдi бағалы қағаздар нарығын дамыту
Халықаралық тәжiрибе көрсетiп отырғандай қаржылық секторды дамыту деңгейi қор нарығының өтiмдiлiгi және өтiмдi қаржы құралдарының нарығын дамыту деңгейiне барабар. МБҚ нарығында нақты қисық кiрiстiлiктi құру өтiмдi қаржы құралдары нарығын дамытуға негiз болуы тиiс.
Ағымдағы сәтте қолданыстағы Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамыту тұжырымдамасында қойылған өтiмдi қаржы құралдары ұғымын, олардың айналымы мен салық салу тәртiбiн анықтау жөнiндегi мәселе шешiлмегендiгiн атап өту қажет. Мүмкiн осы факт, сондай-ақ мәмiлелердiң үлкен көлемiн қолдауға дайын маркет-мейкерлердiң болмауы көбiне өтiмдi қаржы құралдары нарығының дамымағандығын түсiндiредi.
Өтiмдi қаржы құралдары нарығын дамыту бойынша бiрiншi қадам Ұлттық Банктiң банкаралық валюта нарығында негiзгi маркет-мейкер ретiнде әрекет етуi болмақ, ол басқа нарық қатысушыларын ынталандыруы және неғұрлым өтiмдi құралдардың (опциондардың) туындауына ықпал етедi.
Қажеттi шаралар:
Қазақстан Республикасының заңнамасына (Азаматтық Кодекс, Салық кодексi, Бағалы қағаздар нарығы туралы заң) өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу жолымен өтiмдi қаржы құралдары ұғымын, олардың айналыс және салық салу тәртiбiн анықтау;
1 жылға дейiн мемлекеттiк бағалы қағаздар бойынша қисық кiрiстiлiктi құру;
банкаралық валюта нарығында оларды бiр жылға дейiнгi мерзiммен одан әрi бүкiл қисық кiрiстiлiк бойынша белгiлеу перспективасымен 1 айға дейiнгi мерзiмi бар мерзiмдi келiсiм-шарттарды белгiлеудi жүзеге асыру.

4.5. Микроқаржыландыру: сектордың Қазақстан Республикасы қаржы жүйесiнiң бiр бөлiгi ретiнде мiндеттерi мен оны дамыту

Мақсаты мен мiндеттерi
Микроқаржы қызметтерiне қол жеткiзу арқылы халықтың әлеуметтiк осал топтарының және қазiргi уақытта банк секторының қаржылық қызметтерiмен қамтылмаған шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiнiң мүмкiндiгiн кеңейту, ол мыналарға мүмкiндiк бередi:
кәсiпкерлiк бастамасын дамыту;
жұмыспен қамтылуын арттыру;
өмiр сүру деңгейiн көтеру;
қаржылық бiлiмдiлiк деңгейiн көтеру.
Ағымдағы жағдай
Қазақстанда бiрқатар микроқаржы ұйымдары (МҚҰ) жұмыс iстейтiнiне қарамастан, олар ұсынатын қызметтердiң саласы мен көлемi әлi де шектеулi. Қазақстанда МҚҰ микрокредиттердi ғана ұсынады және олардың қызметiнiң қамтуы әзiрше шағын.
Қазақстанда микроқаржы қызметтерi ұйымдардың төрт түрiн ұсынады: коммерциялық банктер (УВRD бағдарламалары арқылы), банктiк емес қаржы ұйымдары, кредиттiк серiктестiктер мен микрокредиттiк ұйымдар.
Кредиттiк серiктестiктер нарығының дамуын талдау қадағаланып отырған үрдiстердiң нарық қажеттiлiктерiне сәйкес келмейтiнiн көрсетедi. Кредиттiк серiктестiктердiң жиынтық кредиттiк портфелi олар қамтитын клиенттер санымен қатар барынша мардымсыз әрi банктердiң осыған ұқсас сипаттамаларымен салыстыруға келмейтiн болып табылады.
Кредиттiк серiктестiктердiң, оның iшiнде кредиттердi беру жөнiндегi қызметi қатысушылардың тар аясымен шектелгендiгiн назарға ала отырып, кредиттiк серiктестiктердiң даму деңгейiнiң төмен екендiгiн бекiтуге болады.
Осы уақытқа дейiн микроқаржыландыруды тежеп отырған негiзгi фактор микроқаржыландыру жүйесiн дамытуға деген тұжырымдамалық көзқарастың, осы секторды мемлекет тарапынан кешендi қолдаудың болмауы болды.
Қаржы секторында бәсекенi арттыру жөнiнде шаралар қабылдауға шақыратын Президенттiң Қазақстан халқына Жолдауына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкiметi бәсекенi дамыту үшiн жағдайлар жасау жөнiнде мiндеттер қойды. Кредиттiк серiктестiктер мен микрокредит ұйымдары сияқты ұйымдар неғұрлым ұтқыр және мамандандырылған қаржы институттары бола отырып, банктiк қызметтерге балама қызметтер ұсына алар едi.
Негiзгi шаралар
Халықтың қаржы ресурстарына қол жеткiзуiн, кредиттiк серiктестiктер мен микрокредит ұйымдары ұсынатын қызметтердiң спектрiн кеңейту, қосымша жұмыс орындарын құру, кедейлiк деңгейiн төмендету және халықтың табысын ұлғайту жолымен әлеуметтiк проблемаларды шешу, шағын және орта кәсiпкерлiктi дамыту, қаржы нарығында бәсекенi ынталандыру, МҚҰ-ларды қаржыландыру көздерiмен қамтамасыз ету, республиканың қаржы жүйесiнiң бiр бөлiгi ретiнде орнықты микроқаржы секторын құру мақсатында орта мерзiмдi перспективада мынадай шараларды қабылдау қажет:
кредиттiк серiктестiктер мен микрокредит ұйымдарын мемлекеттiк қолдау тетiгiн одан әрi жетiлдiру;
микроқаржы ұйымдарының кәсiби қызметтер мен ақпаратқа қол жеткiзуiн қамтамасыз ететiн көмекшi қызметтер мен инфрақұрылымды дамыту үшiн ынталандырушылар жасау;
кредиттiк серiктестiктер мен микрокредит ұйымдарының қызметiн мониторингтеудi жүргiзу сапасын арттыру, оның iшiнде олар статистика органдарына беретiн есеп нысандарын жетiлдiру.

5. Қаржы лизингi

Ағымдағы жағдай
2005 жылы лизингтiк компаниялар 1358 қаржы лизингі шартын жасасты, ол бойынша 4191 бiрлiк мүлiк сатылды. Қаржы лизингi шарттары бойынша берiлген мүлiктiң iс жүзiндегi құны 20,8 млрд. теңгеден астамды құрады. Соңғы жылдары лизингтiк мәмiлелер портфелiнiң көлемі 6 есеге дерлiк өсті және бағалау бойынша 350,0 млн. АҚШ долларынан асты. Жасалған лизинг шарттар санының төрт еседен астамға артқандығы байқалды. Негiзгi капиталға инвестициялардың жалпы көлемiндегi лизингтің үлесi 1,8%-ға өстi. Лизингтiк қызметтер нарығы инвесторлар үшiн де, тауарларды, жұмыстар мен қызметтердi өндiрушiлер үшiн де барған сайын тартымды болып отыр.
Соңғы жылдардың iшiнде лизингтiң ең аз мөлшерiн 2004 жылға дейiн шектеу лизингтi дамытудың тежеуiш факторларының негiзгi болып табылды. Пайдалану қызметiнiң мерзiмi 10 - 20 жылды құраған негiзгi қаражатты iс жүзiнде лизингке беру мүмкiн болмады. Лизинг мерзiмi 8 - 16 жылдан кем болмауы тиiстiгiне және меншiк құқығы осы мерзiм аяқталғаннан кейiн ғана лизинг алушыға берiлуi мүмкiн болғандығына байланысты. Бұл мәмiле бойынша тәуекелдi елеулi арттырды.
Қазақстан Республикасының Үкiметi қаржы лизингін дамыту үшiн түрлi шаралар қабылдады. Атап айтқанда, бұл 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап күшiне енген Қазақстан Республикасының "Бюджетке салықтар және басқа мiндеттi төлемдер туралы" (Салық кодексi) кодексiне өзгерiстер мен толықтыруларды қабылдау. Бұл Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 10 наурыздағы "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қаржы лизингi мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Заңы. Салық және азаматтық заңнамада қаржы лизингiн реттеу халықаралық стандарттарға жақындатылған, бұл шағын және орта бизнестi дамытуға, кәсiпорындарда негiзгi қаражатты жаңарту қарқынын жеделдетуге ықпал етедi. Мынадай өзгерiстер мен толықтырулар неғұрлым маңызды болып табылады: лизинг мерзiмiн 3 жылға дейiн қысқарту бөлiгiнде қаржы лизингiнiң анықтамасы; "қайталама лизинг" ұғымын енгiзу, бұл терiс пиғылды лизинг алушылардан алу кезiнде лизинг заттарын қайталап беру мүмкiндiгiн бередi, бұл лизинг берушiлер тәуекелiн азайтады; бұйрық өндiрiсi тәртiбiмен терiс пиғылды клиенттерден лизинг заттарын алып қою; лизинг мерзiмiн анықтау, мысалы, лизинг берушiде меншiк құқығын сақтаған кезде лизинг шартын бұзу лизинг мерзiмiн бұзуға әкеп соқтырмайды, бұл лизинг затын бiр лизинг алушыдан қайтарған және екiншiсiне берген жағдайда өте маңызды, сондай-ақ лизинг шартын бұзуға және мүмкiн салық шығындарына байланысты лизинг берушiнiң тәуекелдерi азайтылды; жылжымайтын мүлiк және көлiк бөлiгiнде тiркелуi басқа заңнамалық актiлермен көзделгендердi қоспағанда, лизинг шарттарын мiндеттi тiркеудi жою.
Тұтастай алғанда азаматтық-құқықтық мәселелердi және лизингтiк операцияларға салық салуды реттейтiн жеткiлiктi оң заңнамалық база құрылды.
Негiзгi шаралар
Салық саясаты, тiркеу рәсiмдерi, статистикалық мәлiметтер мәселелерiн, қоса алғанда лизингтiк операцияларды одан әрi жетiлдiру.