Об утверждении Методики построения индексов цен производителей в промышленности

Приказ Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан от 31 мая 2016 года № 98. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 29 июня 2016 года № 13845.

В соответствии с подпунктом 5) статьи 12 Закона Республики Казахстан от 19 марта 2010 года "О государственной статистике" и подпунктом 258) пункта 17 Положения о Министерстве национальной экономики Республики Казахстан, утвержденного постановлением Правительства Республики Казахстан от 24 сентября 2014 года № 1011, ПРИКАЗЫВАЮ:

1. Утвердить прилагаемую Методику построения индексов цен производителей в промышленности.

2. Управлению статистики цен совместно с Юридическим управлением Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан обеспечить в установленном законодательством порядке:

1) государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;

2) в течение десяти календарных дней после государственной регистрации настоящего приказа направление его копии на официальное опубликование в периодических печатных изданиях и информационно-правовой системе "Әділет";

3) направление в печатном и электронном виде в течение пяти рабочих дней со дня получения зарегистрированного приказа в Республиканское государственное предприятие на праве хозяйственного ведения "Республиканский центр правовой информации" для включения в Эталонный контрольный банк нормативных правовых актов Республики Казахстан;

4) размещение настоящего приказа на интернет-ресурсах Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан.

3. Управлению статистики цен Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан довести настоящий приказ до структурных подразделений и территориальных органов Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан для руководства и использования в работе.

4. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на курирующего заместителя Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан (Джаркинбаев Ж.А.).

5. Настоящий приказ вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования.

Председатель
Комитета по статистике
Министерства национальной экономики
Республики Казахстан	Н. Айдапкелов

Утверждена приказом Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан от 31 мая 2016 года № 98

Методика построения индексов цен производителей в
промышленности
Глава 1. Общие положения

1. Настоящая Методика построения индексов цен производителей в промышленности (далее – Методика) относится к статистической методологии, формируемой в соответствии с международными стандартами и утверждаемой в соответствии с Законом Республики Казахстан от 19 марта 2010 года "О государственной статистике" (далее – Закон).

2. В настоящей Методике используются понятия в значениях, определенных в Законе, и следующие определения:

1) агрегирование – объединение экономических показателей низкого уровня в более крупные совокупности на всех последующих уровнях;

2) базисный период цен – период, за который цены указываются в знаменателе соотношений цен в расчетах элементарных агрегатов;

3) регистрация цен – сбор первичных статистических данных о ценах (тарифах) на товары и услуги при проведении общегосударственных статистических наблюдений;

4) базовый объект – юридическое лицо, отобранное для наблюдения и регистрации в нем цен;

5) классификация – разделение множества объектов на группы по сходству или различию в соответствии с принятыми признаками;

6) спецификация – описание или перечень характеристик, которые используются для идентификации отдельного товара (услуги), отбираемого для регистрации цен;

7) вес индекса – это величина, отражающая значимость каждого индивидуального элемента в их общей совокупности;

8) товар (услуга)-представитель – определенный вид товара (услуги) в товарной группе, который отличается незначительными особенностями (деталями), не влияющими на качество и основные потребительские свойства товаров (услуг) и однородны по своему назначению;

9) цена предприятия-производителя – цена единицы реализуемой продукции в момент ее выхода из "ворот предприятия" без учета налога на добавленную стоимость и акцизов, торговой и сбытовой наценки, транспортных и других расходов, связанных с движением продукции от производителя к покупателю;

10) промышленное предприятие – юридическое лицо или его структурное подразделение, занимающееся добычей и производством промышленной продукции, оказанием промышленных услуг;

11) базисный период весов – период, стоимостные показатели за который служат информационной основой для определения весовых составляющих индексов цен;

12) взвешивание – процедура, применяемая в индексных расчетах для получения сводных показателей и обеспечивающая соизмеримость разных товаров, непосредственно не поддающихся суммированию;

13) схема взвешивания – совокупность весов конкретных видов продукции, товаров, услуг, определенная по всем степеням агрегации согласно стандартной классификации;

14) цена приобретения – цена конкретного вида продукции (услуги) производственно-технического назначения с учетом налога на добавленную стоимость, транспортных, торгово-сбытовых, посреднических и других расходов;

15) выборка – отдельные позиции из утвержденных классификаторов, номенклатур и справочников, используемые при сборе и обработке статистических данных.

Сноска. Пункт 2 с изменением, внесенным приказом Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК от 20.06.2019 № 2 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

3. Настоящая Методика определяет основные аспекты и методы общегосударственного статистического наблюдения за уровнем цен производителей в промышленности, отбора обследуемых выборочных совокупностей, формирования весовых составляющих и расчета индексов цен различного уровня агрегирования.

4. Настоящая Методика применяется Комитетом по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан (далее – Комитет) и его территориальными органами при проведении общегосударственных статистических наблюдений за ценами предприятий-производителей на промышленную продукцию (товары, услуги), ценами приобретения продукции производственно-технического назначения промышленными предприятиями и при построении индексов цен производителей в промышленности.

5. Методика разработана с учетом принципов и рекомендаций "Руководства по индексу цен производителей: теория и практика", подготовленного Международной организация труда, Международным Валютным Фондом, Организацией экономического сотрудничества и развития, Статистическим бюро Европейских сообществ, Европейской экономической комиссией Организации Объединенных Наций и Всемирным банком. Совершенствование Методики предусмотрено в рамках проекта "КАЗСТАТ: Проект по укреплению национальной статистической системы", с учетом изучения опыта европейских стран в области статистики цен производителей в промышленности.

6. Индексы цен производителей в промышленности характеризуются следующей совокупностью статистических показателей:

1) индекс цен предприятий-производителей промышленной продукции (товаров, услуг) (далее – индекс цен производителей);

2) индекс цен приобретения продукции производственно-технического назначения промышленными предприятиями (далее – индекс цен приобретения);

3) цены предприятий-производителей на промышленную продукцию (далее – цены производителей);

4) цены приобретения продукции производственно-технического назначения промышленными предприятиями (далее – цены приобретения).

Индекс цен производителей характеризует изменение цен на готовую продукцию, произведенную промышленными предприятиями, и оказанные ими услуги производственного характера.

Цены производителей помимо непосредственно ценового фактора складываются под влиянием многообразных ассортиментных, структурных сдвигов, изменения доли производства товаров в различных организациях и с различным уровнем цен, их сезонных колебаний и других.

Целью построения индекса цен производителей является измерение средней величины изменения цен на продукцию, услугу, в момент их реализации. Индекс цен производителей отслеживает динамику цен в разрезе видов продукции, услуг, произведенной на различных стадиях. Темп изменения индекса цен производителей по видам продукции рассматривают как начальную величину потенциальной инфляции в оптовой или розничной торговле.

Индекс цен производителей используется при:

1) дефлятировании основных агрегатов Системы национального счетоводства;

2) учете текущей стоимости и исчисления индексов физического объема промышленного производства;

3) формировании производных статистических показателей и их отдельных компонентов другими отраслями статистики: коэффициенты переоценки основных фондов, индексы цен на оборудование в составе элементов технологической структуры строительного производства и других;

4) осуществлении экономического мониторинга, прогнозирования, сопоставлений, проводимых государственными органами и международными организациями.

Индекс цен приобретения характеризует изменение цен на продукцию производственно-технического назначения, необходимую промышленным предприятиям для производственного процесса и приобретаемые ими.

Цены приобретения формируются под влиянием инфляционных изменений и таких факторов, как ассортиментные и структурные сдвиги, изменение соотношения доли различных видов товаров, нерегулярность их приобретения, изменение условий приобретения, сезонные колебания спроса и других.

Целью построения индекса цен приобретения является измерение средней величины изменения цен на продукцию производственно-технического назначения в момент ее приобретения, в которой учитываются цены на продукцию (товары) и услуги, закупленные промышленными предприятиями в качестве промежуточных продуктов, как внутреннего производства, так и импортируемых. Промежуточный продукт представляет собой производственный ресурс, который используется одним заведением или производственной единицей, но является готовой продукцией, выпущенной другим заведением.

Индекс цен приобретения отслеживает динамику цен на продукцию производственно-технического назначения, потребляемую в различных видах экономической деятельности.

Построение индекса цен приобретения, наряду с индексом цен производителей отвечает потребностям Системы национальных счетов в целях определения основных агрегатов (для расчета валового накопления, переоценки запасов материальных и оборотных средств). Данные об изменении этих цен используются для анализа прибыли и соотношения динамики цен на факторы производства и готовую продукцию.

Глава 2. Охват и система классификации

7. Индекс цен производителей охватывает операции по производству или переработке внутри страны продукции, услуг, оцениваемых в рыночных ценах, в независимости от дальнейшей их реализации на внутреннем рынке или за пределы страны.

Индекс цен приобретения учитывает операции по приобретению промышленными предприятиями основных групп продукции производственно-технического назначения по каналам их приобретения – внутри страны и за пределами страны.

8. Индексы цен производителей в промышленности формируются по регионам. Для их построения обследуются все регионы республики независимо от специализации промышленного производства региона и доли в объеме валового внутреннего продукта (далее – ВВП). Региональные индексы цен учитывают особенности рынка промышленного производства территории и отражают межрегиональные различия в динамике цен на однородные разновидности товаров. Территориальный охват предусматривает учет базовых объектов по месту их нахождения – в городской и сельской местности, столице, городах республиканского, областного или районного значения.

9. Статистическими единицами наблюдения при построении индексов цен производителей в промышленности выступают единицы, производящие готовую продукцию (оказывающие промышленные услуги), и принимающие решения в отношении всех производственных операций. К ним не относятся вспомогательные, сбытовые или административные единицы.

10. Индексы цен производителей в промышленности отражают изменения цен на производство и приобретение продукции, услуг у единиц, функционирующих в том или ином виде промышленной деятельности.

Сноска. Пункт 10 - в редакции приказа Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК от 08.09.2020 № 36 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

11. В соответствии с классификацией видов экономической деятельности промышленная деятельность определяется отраслями горнодобывающей, обрабатывающей промышленности, снабжения электроэнергией и водоснабжения.

Сноска. Пункт 11 - в редакции приказа Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК от 08.09.2020 № 36 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

12. Для детализации видов продукции, услуг применяются классификации промышленной продукции (товаров, услуг) и продукции (услуг) сельского, лесного и рыбного хозяйства.

Сноска. Пункт 12 - в редакции приказа Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК от 08.09.2020 № 36 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

13. Для согласованности и сопоставимости индекса цен производителей на международном уровне используется классификация по основным промышленным группировкам, согласно которой производимая продукция учитывается в зависимости от конечного предназначения: капитальные товары, промежуточные товары, энергия, товары краткосрочного и длительного пользования.

14. Для обеспечения ценовой оценки операций, ориентированных на удовлетворение промежуточного и конечного спроса продукция, услуги учитываются как:

1) первичные продукты, промежуточные продукты и конечные продукты в соответствии с их местом в производственной цепочке в составе индекса цен производителей;

2) сырье, включая природные ресурсы, материалы, покупные полуфабрикаты, конструкции и детали, комплектующие изделия, топливо, энергия, работы и услуги производственного характера, выполненные сторонними организациями, прочие материалы в составе индекса цен приобретения.

На основе классификаций и с учетом специализации промышленного производства каждого региона формируются выборки продукции, товаров, материально-технических ресурсов, являющиеся основой общегосударственного статистического наблюдения за ценами производителей в промышленности и составляющие структуру их индексов.

Источником информации об изменении цен на экспортируемую, импортируемую промышленную продукцию, товары, учитываемые в составе индексов цен производителей в промышленности, служат данные общегосударственного статистического наблюдения за уровнем цен внешней торговли. Учет экспортируемых и импортируемых товаров в составе индексов цен производителей отвечает потребностям использования индексов цен в целях дефлятирования ВВП.

Сноска. Пункт 14 - в редакции приказа Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК от 08.09.2020 № 36 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

Глава 3. Формирование выборочной совокупности
Параграф 1. Выборка базовых объектов

15. Общегосударственные статистические наблюдения за ценами предприятий-производителей на промышленную продукцию (товары, услуги) и ценами приобретения продукции производственно-технического назначения промышленными предприятиями осуществляются по выборочной совокупности базовых объектов, продукции (товаров, услуг).

16. Выборочная совокупность базовых объектов составляется с учетом географического, отраслевого охвата и особенностей рынка. Генеральной совокупностью для составления выборок базовых объектов выступают данные статистического бизнес-регистра.

17. Выборки базовых объектов создаются комбинированием методов сплошного и выборочного наблюдения, применяемых в зависимости от обследуемого вида экономической деятельности и размерности промышленных предприятий по численности занятых в них.

Сплошным наблюдением охватываются крупные и средние промышленные предприятия горнодобывающих отраслей, промышленные предприятия, относящиеся к сфере естественных монополий, и промышленные предприятия, специализирующиеся на оказании услуг производственного характера.

При отборе крупных и средних промышленных предприятий обрабатывающей отрасли используется выборочный метод наблюдения, основанный на "стоимости произведенной продукции и оказанных услуг". Малые предприятия подключаются когда выпускаемые ими товары являются основой формирования экономических показателей в целом по виду экономической деятельности.

18. При отборе базовых объектов учитываются:

1) масштабность – охват объектов всех типов и различных форм собственности;

2) географическая репрезентативность – представительность объектов, расположенных в разных районах территории наблюдения;

3) типичность – учет объектов с практически равными условиями работы по технологическому процессу и используемому сырью, характерные для данного вида экономической деятельности.

19. В качестве основы выборки базовых объектов для индекса цен приобретения используется выборка базовых объектов для индекса цен производителей. Для индексов цен приобретения, при отборе базовых объектов, дополнительно учитывается регулярность приобретения конкретной группы продукции производственно-технического назначения в определенном виде экономической деятельности в течение отчетного года.

20. Оптимальный объем выборки достигается при отборе базовых объектов с максимально возможным охватом основных групп продукции, материально-технических ресурсов, определенных для общегосударственного статистического наблюдения. Одним из условий, определяющих качество выборки, является включение в ее состав объектов, имеющих относительно устойчивые связи с поставщиками. Участие базовых объектов с постоянно меняющимися условиями реализации продукции и приобретения продукции производственно-технического назначения затрудняет получение сопоставимой информации о ценах.

Параграф 2. Отбор продукции, услуг для индекса цен
производителей

21. Выборочная совокупность продукции (товаров, услуг) для наблюдения за ценами предприятий-производителей промышленной продукции формируется поэтапно и на каждом этапе используется определенный метод отбора.

22. Первый этап состоит в изучении макроструктуры промышленного производства республики. Он предусматривает крупное деление продукции, услуг на максимально возможное количество страт (отделы, группы, классы, виды, подвиды, позиция в подвиде) в отдельно взятом разделе экономической деятельности. Из каждого отдела с использованием метода основного массива выбираются группы, классы, затем виды продукции, услуг, с преобладающим удельным весом суммарного выпуска в общей структуре.

23. Второй этап – отбор подвидов в видах, определенных к наблюдению с применением "цензового метода". Цензом выступает региональная представительность, разнообразие и ассортимент продукции, позволяющие судить о степени комплектности. Включаются однородные (гомогенные) подвиды продукции, услуг, конкретизированные по определенным признакам, свойствам, спецификациям и выполняющим функциям.

На последнем этапе в составе отобранных подвидов продукции осуществляется отбор конкретных позиций в подвиде продукции, услуг. Используются различные методы отбора в зависимости от особенностей подвида: значимости в группе, широты ассортимента, подвижности товаров на рынке, сезонности их производства и других. Стратегические товары, составляющие основу объема промышленного производства и экспорта страны, и виды услуг сферы естественных монополий обследуются сплошным методом. По видам продукции массового спроса (потребительские товары) отбор производится методом основного массива, критерием является степень преобладания продукции, услуги в общем объеме группы.

24. На основе отобранных конкретных позиций в подвиде продукции, услуг формируются региональные наборы, отражающие специализацию промышленного производства и оказываемых услуг каждого из регионов.

25. Формирование регионального набора осуществляется поэтапно. Региональный набор отбирается с учетом дальнейшего формирования выходных показателей в целом по региону по произведенной продукции и оказанным услугам.

Первоначально выбирается максимально возможное количество широких страт продукции, услуг, производимых (оказываемых) базовыми объектами. Отбор позиций в подвиде продукции, услуг производится с учетом назначения изделия, вида используемого сырья, гомогенности продукции и услуг внутри страты и идентичности единиц их измерения.

На втором этапе к каждой отобранной позиций в подвиде продукции, услуг в товарной группе для целей регистрации цен совместно с работниками базовых объектов подбираются конкретные товары (услуги)-представители и составляются подробные спецификации.

26. Основным принципом отбора товаров для регистрации цен является их представительность для характеристики динамики цен по товарным группам, видам экономической деятельности субъекта и республики в целом.

Подбор товаров (услуг)-представителей осуществляется с соблюдением следующих критериев:

1) производство базовыми объектами в течение продолжительного времени и предназначение для рыночной реализации;

2) реализация на постоянной основе основным типам потребителей при одинаковых условиях продажи;

3) наличие неизменных качественных параметров и аддитивных единиц измерения;

4) доступность с точки зрения сбора информации и характерность их ценового изменения для групп продукции, услуг, не отобранных для ценового наблюдения.

27. При невозможности отбора конкретной разновидности товара (услуги)-представителя с неизменными качественными параметрами используется подход составления "типичной модели" для учета изменения цен на нее. Под "типичной моделью" понимается товар (услуга)-представитель с условно заданными параметрами, наиболее типичными (распространенными) для выпуска данного товара (услуги).

28. Отбор товаров (услуг)-представителей производится с учетом различного диапазона ценовых котировок. Для определения репрезентативной средней цены соблюдается минимальная вариация цен внутри одной товарной группы. По каждому виду, подвиду продукции, услуги регионального набора отбираются 3-5 наиболее представительных товаров, услуг.

В качестве критерия репрезентативности отобранных для регистрации товаров служит показатель их удельного веса в общем выпуске. Для обеспечения репрезентативности в совокупности стоимость отобранных товаров (услуг)-представителей составляет не менее 70 процентов от стоимости общего объема данного вида продукции, выпускаемой предприятием или оказанных услуг (в среднегодовых ценах за предыдущий год).

29. В течение года включаются новые товары (услуги)-представители внутри вида, подвида продукции (услуги), являющиеся перспективными для промышленного производства базового объекта. Подключаются товары (услуги)-представители, имеющие близкие по характеристикам спецификации и незначительно отличающиеся по уровню цены от представителей, образующих товарную группу.

30. Для учета изменений конъюнктуры промышленного производства региона ежегодно проводится ротация и актуализация набора товаров (услуг)-представителей. Из набора товаров (услуг)-представителей исключаются разновидности, потерявшие актуальность с сокращением объема производства, включаются разновидности, имеющие перспективу увеличения объемов производства, также осуществляется ротация путем замены одного вида товара (услуги)-представителя другим видом, близким по характеристике и ценовому ряду.

Пересмотр регионального набора осуществляется одновременно с формированием базы взвешивания на предстоящий отчетный период.

Параграф 3. Отбор продукции производственно-технического
назначения для индекса цен приобретения

31. Выборочная совокупность продукции производственно-технического назначения для наблюдения за ценами приобретения определяется в два этапа.

На первом этапе централизованно по данным таблицы "Затраты – Выпуск" раздела "Промежуточное потребление" по каждому виду экономической деятельности отбираются производственные ресурсы, услуги, представляющие затраты на производство продукции. В наблюдение включаются основные группы и виды производственных ресурсов, услуг, определяющие структуру текущих затрат на производство продукции в данном виде экономической деятельности. Группы и виды производственных ресурсов, услуг пересматриваются по мере существенных изменений в структуре затрат и выпуска продукции.

На втором этапе на региональном уровне группы и виды производственных ресурсов, услуг уточняются и детализируются конкретными видами продукции (товаров). Отбираются виды приобретаемых производственных ресурсов, услуг по укрупненным товарным группам без выделения марок, сортов, артикулов, приобретаемые у основных типов поставщиков. Производственные ресурсы и услуги, приобретаемые для производственного процесса, учитываются по виду экономической деятельности промышленного предприятия.

32. Виды производственных ресурсов и услуг, приобретаемые базовыми объектами, отбираются согласно следующим критериям:

1) использование производственных ресурсов для технологического процесса производства продукции. Ресурсы, используемые для освещения и отопления административных зданий, заправки служебных автомобилей или технического перевооружения, модернизации производства в ценовое обследование не включаются;

2) приобретение производственных ресурсов "на стороне", а не в другом подразделении базового объекта;

3) обязательный учет фактора гомогенности приобретаемых ресурсов. Производственные ресурсы, отобранные для наблюдения, однородны и обладают одними и теми же свойствами.

Не включаются в ценовое обследование:

1) сырье и материалы, закупаемые предприятиями 1-2 раза в год, за исключением случаев, когда нечастого приобретения отдельных видов продукции достаточно для процесса производства и использования в течение длительного времени;

2) производственные ресурсы, приобретенные у "случайных" поставщиков и для выполнения разовых заказов на производство продукции или эксклюзивных образцов по очень высоким или очень низким ценам или по бартерному обмену, как не отражающие реальную их цену.

33. Для учета структурных преобразований выборочной совокупности все ее элементы ежегодно в начале отчетного года пересматриваются посредством введения новых видов производственных ресурсов, услуг и исключения старых.

Введение или исключение из наблюдения отдельных товаров-представителей или их видов производится в начале отчетного года, исходя из анализа приобретения их базовыми объектами в предыдущем году. Для включения в наблюдение нового вида товара или канала приобретения собирается информация о количестве его приобретения за предыдущий год и о цене приобретения за декабрь года, предшествующего отчетному.

Глава 4. Регистрация цен производителей в промышленности
Параграф 1. Принципы регистрации цен

34. Регистрация цен осуществляется на ежемесячной основе путем заполнения базовыми объектами статистической формы общегосударственного статистического наблюдения за ценами на произведенную промышленную продукцию (товары, услуги) и ценами приобретения продукции производственно-технического назначения и представления в органы государственной статистики.

Основанием для заполнения статистической формы общегосударственного статистического наблюдения служат документы: договора, платежные требования, накладные, доверенности, счета-фактуры и иные документы бухгалтерского учета.

Для обеспечения чистоты ценового сравнения регистрация цен осуществляется за определенный период времени и соблюдается из месяца в месяц. Регистрация цен осуществляется на сопоставимые по своим качественным признакам, условиям реализации и приобретения, типам потребителей и другим свойствам виды товаров, услуг в течение отчетного года. Соблюдение принципа сопоставимости цен предполагает, что в каждом отчетном периоде в конкретном базовом объекте регистрируется цена на товар, аналогичный товару, цена которого была зарегистрирована в предыдущем периоде.

Сноска. Пункт 34 - в редакции приказа Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК от 08.09.2020 № 36 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

35. Регистрация цен осуществляется в стандартной единице измерения. Стандартные единицы измерения согласуются с общей системой классификаций, используемых в статистике. В случаях, когда продукция имеет другую единицу измерения при реализации или приобретении, цены пересчитываются, а расфасовка является элементом спецификации товара-представителя.

36. При регистрации цен принимаются меры по соблюдению конфиденциальности и использованию первичных статистических данных исключительно для статистических целей, гарантируемые действующим законодательством в области государственной статистики. Органами государственной статистики осуществляется проверка достоверности первичных статистических данных, их уточнение, проводится логический и визуальный контроль ценовой информации, причин изменения цен.

Для подтверждения достоверности первичных статистических данных в соответствии с подпунктом 17) статьи 12 Закона, базовыми объектами представляется дополнительная информация: договора, платежные требования, накладные, доверенности, счета-фактуры и иные документы бухгалтерского учета.

Изменения цен, вызванные улучшением или ухудшением качества товара, услуги не учитываются при расчете индексов цен. При изменении технико-экономических параметров регистрируемого товара, услуги определяется, в какой мере изменение цен связано с изменением качества для применения корректировок на качество.

Сноска. Пункт 36 - в редакции приказа Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК от 08.09.2020 № 36 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

Параграф 2. Регистрация цен производителей

37. Цены производителей регистрируются без учета налога на добавленную стоимость и акцизов, торговой и сбытовой наценки, транспортных и других расходов, связанных с движением продукции от производителя к покупателю.

При регистрации цен производителей учитываются подробные спецификации конкретных товаров (услуг)-представителей, условия поставки (оплаты) и типы потребителей.

Спецификации товаров (услуг)-представителей составляются для обеспечения ценовой оценки на идентичные товары, услуги в последовательные периоды наблюдения и включают технические и качественные характеристики. При составлении спецификации учитываются элементы, оказывающие наибольшее влияние на уровень цены при их смене: объем поставки (крупная партия, мелкая партия), условия оплаты (предварительная, на момент поставки, через месяц), типы потребителей (население, промышленное предприятие, сельскохозяйственный товаропроизводитель) и другие.

Спецификации товаров (услуг)-представителей остаются неизменными в течение отчетного года. При изменении спецификации, оказывающей существенное влияние на уровень цены, товар (услуга)-представитель учитывается как "новый".

38. Регистрация цен по типам потребителей и условиям поставки позволяет исключить влияние факторов, связанных с изменениями условий продажи товаров или типов покупателей при расчете индексов цен. Базовые объекты осуществляют реализацию одного и того же вида товара разным потребителям по различным ценам, уровень и динамика цен также различаются при реализации продукции внутри республики и за ее пределами. Исходя из этого, регистрация цен осуществляется на наблюдаемые виды товаров по двум-трем основным типам потребителей. При частой смене типов потребителей в базовом объекте регистрация цен ведется по нескольким их типам. При незначительных расхождениях в уровнях цен регистрируется средняя цена, сложившаяся по нескольким типам потребителей. При сильном расхождении уровня цен по типам потребителей каждый из потребителей рассматривается как отдельный вид товара. При регистрации цен исключаются "случайные" потребители с очень низким или очень высоким уровнем цены, как не отражающие реальную динамику цен.

39. Регистрация цен в отраслях с частой сменой ассортимента выпускаемой продукции производится на их малые ассортиментные группы, включающие в себя однородные товары с одинаковыми потребительскими свойствами. При использовании средних цен малых ассортиментных групп допускается незначительное отклонение их уровня внутри группы.

40. Регистрация цен при временном прекращении производства и сбыта продукции предусматривает использование "условных" цен. Исчисление "условных" цен производителей промышленной продукции осуществляется исходя из:

1) относительного изменения цен на аналогичные товары в виде продукции;

2) среднего изменения цен по товарной группе, в которую входит исчезнувший вид товара;

3) среднего изменения цен по подотрасли, отрасли в среднем по республике;

4) использование цены последней (предыдущей) регистрации. Использование цены последней (предыдущей) регистрации применяется в условиях стабилизации динамики цен, когда затраты на производство продукции за период остались неизменными.

При полном прекращении производства наблюдаемого товара (услуги)-представителя в базовом объекте или его закрытии (ликвидации, реорганизации) в течение года производится замена продукции, услуги. Для оптимального осуществления процедуры замены исчезнувшего вида товара (услуги)- представителя, помимо участвующих в расчетах товаров, услуг, дополнительно осуществляется наблюдение за аналогичными их видами со сходными спецификациями.

41. Регистрация цен на отдельные виды сезонных товаров, производство которых осуществляется в определенные месяцы года (производство сахара, отдельных видов обуви, одежды, переработка фруктов, овощей и другие), производится следующим образом. В период временного прекращения производства сезонных товаров, но при продолжении отгрузки (реализации), регистрируются данные о ценах реализации на отпускаемые виды товаров. При отсутствии фактических цен реализации в отчетный период, применяется использование "условных" цен. Применение "условных" цен производится до начала выпуска и появления фактических цен.

42. Отдельные промышленные предприятия, наряду с производством собственных товаров, осуществляют производство продукции из давальческого сырья. При производстве продукции из давальческого сырья перерабатывающие организации не приобретают сырье для выработки продукции, а оказывают владельцу сырья услугу по его переработке, и, в отдельных случаях, не располагают сведениями о стоимости выработанной ими готовой продукции. Это относится к производству пищевых продуктов, нефтепродуктов, текстильному производству и другим.

Регистрация цен на продукцию, выработанную из давальческого сырья, осуществляется в следующем порядке:

1) если продукция, выработанная из давальческого сырья, не реализуется перерабатывающим предприятием, а полностью передается владельцу сырья, регистрация производится на основании отпускных цен, по которым продукция реализуется владельцем (или созданной им снабженческо-сбытовой организацией), хотя они и не являются ее производителями. При этом в цену регистрации не включаются налоги, наценки и надбавки, не входящие в цену производителей;

2) если часть продукции, выработанной из давальческого сырья, остается в распоряжении перерабатывающего предприятия и реализуется им самостоятельно, регистрация производится на основании отпускных цен, по которым продукция реализуется перерабатывающим предприятием.

При невозможности получения ценовой информации на продукцию, выработанную из давальческого сырья, расчет индексов цен производится на основании определения расчетных цен этих видов товаров, путем суммирования данных о стоимости работ (услуг) по выработке готовой продукции, полученных на перерабатывающем предприятии, и данных о стоимости сырья, переданного на переработку, полученных у производителей (или другой организации), являющихся владельцем сырья.

Параграф 3. Регистрация цен приобретения

43. Цены приобретения регистрируются с учетом налога на добавленную стоимость, акцизов, транспортных, торгово-сбытовых, посреднических и других расходов за поставку единицы товара или услуги в установленные покупателем сроки и месте.

44. Одним из условий наблюдения за ценами на приобретенные базовыми объектами отдельные виды товаров является выбор стабильного поставщика при постоянных условиях приобретения. Это позволяет при расчете индексов цен исключить влияние факторов, связанных с изменениями условий приобретения или типов поставщиков. Типы поставщиков отдельных видов товаров различаются по своему назначению - промышленные организации, непосредственно производящие товары; посреднические и сбытовые организации; организации оптовой торговли и другие. Товары, услуги приобретаются внутри республики и за его пределами (у отечественного производителя и по импорту). Уровни цен на определенный вид товара значительно отличаются в зависимости от условий поставки, производителя, транспортных расходов и других.

При регистрации цен исключаются "случайные" поставщики, как не отражающие реальную динамику цен (временные с незначительными объемами поставки, с предельными уровнями цен), при приобретении товара, услуги у нескольких постоянных поставщиков осуществляется наблюдение по типам поставщиков.

45. При регистрации цен на приобретаемые ресурсы, услуги возникают ситуации, связанные с отсутствием в базовых объектах данных по ним.

Регистрация цен при временном прекращении приобретения продукции предусматривает использование "условных" цен до получения данных о фактических ценах приобретения. Для обеспечения непрерывности динамического ряда индекса цен приобретения существуют следующие методы расчета "условных" цен на временно отсутствующую ценовую информацию:

1) использование цены последней (предыдущей) регистрации;

2) использование цены на аналогичные виды ресурсов, услуг у других потребителей;

3) определение "расчетной" цены, полученной путем использования цены последней регистрации и индекса цен производителей (регионального или республиканского).

При полном прекращении приобретения тех или иных видов товаров, а также закрытии или перепрофилировании базового объекта, производится замена на аналогичный объект, приобретающий аналогичные товары, но не попавший в наблюдение.

Глава 5. Регистрация цен при изменении качественных
характеристик наблюдаемых видов товаров, услуг

46. Обеспечение сопоставимости цен в условиях изменения качественных характеристик наблюдаемых видов товаров является одной из наиболее актуальных проблем при регистрации цен. Это относится к товарам химического, текстильного и швейного производств, производства машин и оборудования.

47. Наблюдение за ценами на товары с конкретным, подробным описанием их спецификаций позволяет исключить влияние качественных изменений и отражать только ценовое изменение. В условиях нестабильности промышленного производства отслеживание цен на один и тот же вид товара с определенными техническими параметрами в течение продолжительного периода затруднительно. Для обеспечения согласованности с предыдущим периодом регистрации и получения чистого изменения цены, в зарегистрированные данные вносятся соответствующие корректировки.

Для корректировки цен на качество применяются "имплицитные" (неявные или косвенные) и "эксплицитные" (явные или прямые) методы.

48. К корректировкам в неявном виде относятся: метод "совмещения", метод "прямого сопоставления цен", метод "условного исчисления общего среднего", метод "переноса цены на последующие периоды", метод "демонстрации отсутствии изменения цен".

Метод "совмещения" используется неявным образом при осуществлении ротации выборок продукции. Он применяется для продукции массового потребления, при наличии возможности параллельной регистрации цены на старый и новый товар. Старая выборка продукции используется при исчислении индекса цен по данной категории продукции за предыдущий период (t) по сравнению с предшествующим (t-1), а новая выборка продукции используется для исчисления индекса цен в отчетный период (t+1) относительно предыдущего (t). Метод "совмещения" основывается на предположении, что вся разница в цене в единый момент времени между отсутствующим товаром и его заменителем связана с различием в качестве.

Метод "прямого сопоставления цен" предусматривает сравнение цены новой продукции с улучшенным качеством с ранее зарегистрированной ценой продукции. Метод применяется для продукции различных отраслей при небольшой разнице в качестве и отсутствии или неприемлемости дополнительной информации. Применение данного метода возможно при полноте спецификаций, используемых при описании цены на зарегистрированную товар (услугу)-представитель. Недостатком данного метода является систематическое завышение индекса цен за счет постоянного игнорирования мелких изменений качества заменяющих видов.

Метод "условного исчисления общего среднего" предусматривает применение "условных" цен для продукции с сильно выраженным изменением в качестве или исчезнувшей продукции. Метод предусматривает расчет "условной" цены на основе изменения цен на аналогичные виды продукции внутри группы, или на аналогичную продукцию у других базовых объектов. Данный метод применяется для продукции отраслей машиностроения и при исчезновении продукции других отраслей.

Метод "переноса цены на последующие периоды" предусматривает сохранение последней зарегистрированной цены неизменной. Для использования данного метода существует необходимость уверенности, что изменение цены на данный вид продукции не произойдет. Данный метод применим при краткосрочном периоде отсутствия продукции (1-2 периода) и для капитальных товаров и продукции длительного пользования.

Метод "демонстрации отсутствия изменения цен" применяется при отсутствии сопоставимой заменяющей продукции, и разница цен между старой и заменяющей продукции существенно различаются. Определить, какая часть этой разницы обусловлена изменениями цен, а какая - изменениями качества, невозможно, поэтому вся разница согласно этому методу относится на счет качества, сохраняя цену постоянной.

Применение метода "совмещения", метода "прямого сопоставления цен", метода "условного исчисления общего среднего", метода "переноса цены на последующие периоды", метода "демонстрации отсутствия изменения цен" приведены в приложении к настоящей Методике.

49. С помощью методов "эксплицитных" корректировок на качество оценивается стоимость качественных изменений между старым и новым товаром и осуществляется корректировка одной из цен (как правило, базисной), исходя из разницы между издержками производства двух товаров разного качества. К ним относятся методы: "корректировки на количество", "учета различий в издержках производства", "экспертных суждений", "гедонической регрессии".

Метод "корректировки на количество" применяется к продукции, замещаемой продукцией иного размера по сравнению с ранее доступной, при условии, что различия в количестве не влияют на качество продукции. Данный метод применим для фасованной упаковки продукции массового потребления.

Метод "учета различий в издержках производства" предусматривает оценку изменения качества продукции исходя из степени изменения издержек на производство двух аналогичных видов продукции разного качества. При этом методе поправка к цене старого товара равна стоимости затрат на внедрение дополнительных характеристик нового товара.

Метод "экспертных суждений" основан на оценке одним или несколькими экспертами стоимости различий в качестве между старой и замещающей продукцией. Он применяется при различии технических спецификаций сравниваемых видов продукции и невозможности количественного определения, и выявления разницы в цене. Надежность метода зависит от квалификации экспертов и различий во мнениях. При невозможности применения альтернативных методов для оценки сложных товаров мнения экспертов оправданы.

Метод "гедонических регрессий" используется для оценки цены товара, рассматриваемой как функция, зависимая от его характеристик. Он применяется при наличии данных о ценах и характеристиках для некоторого набора моделей и если эти характеристики хорошо объясняют изменчивость цен с учетом эконометрических заключений. Метод гедонических регрессий применим для продукции отрасли производство машин и оборудования.

Глава 6. Формирование схемы взвешивания
Параграф 1. Веса для индекса цен производителей

50. Индексы цен производителей исчисляются на основе многочисленных данных о ценах, собираемых от всех типов базовых объектов и охватывающих отобранные виды экономической деятельности и продукции. Ввиду различия в объемах производства или реализации одних видов продукции от других, для учета относительной значимости каждого обследуемого элемента и воздействия изменения его цены на общее значение индекса, индексируемые величины взвешиваются.

51. В качестве весов для индекса цен производителей используется стоимость произведенной промышленной продукции по подвидам продукции по предприятиям, позволяющая одновременно учитывать долю подвида продукции и промышленного предприятия в региональной специализации и общереспубликанском объеме промышленного рынка.

Основным информационным источником для определения стоимости служат статистические данные годового обследования промышленных предприятий. Дополнительными источниками являются переписи предприятий, реестры предприятий, административные данные государственных органов, отвечающих за регулирование тех или иных видов экономической деятельности.

52. Процесс построения схемы взвешивания индекса цен производителей включает следующие последовательные операции:

1) определение стоимости промышленной продукции, произведенной за определенный базисный период, и ее распределение между базовыми объектами, подвидами, видами, классами, группами, отделами и секциями, включенными в наблюдение;

2) осуществление увязки среднегодовой стоимости и уровня цен по подвидам продукции к единому временному периоду, принимаемому за базу сравнения;

3) распределение стоимости промышленной продукции в зависимости от канала реализации.

Использование для ценовой оценки выборочных совокупностей (продукции (товаров, услуг), базовых объектов) обуславливает необходимость корректировки весов для учета данных, не вошедших в индекс цен производителей.

Среднегодовая стоимость произведенной промышленной продукции определяется по полному перечню видов продукции (товаров, услуг) статистической классификации и распределяется по соответствующим подвидам, отобранным для ценового наблюдения. По неохваченным подвидам продукции (товаров, услуг) стоимостные данные пропорционально распределяются по всем составляющим элементам.

При построении индекса цен производителей требуется соблюдение условия, чтобы базисный период весов соответствовал базисному периоду цены. Это вызывает необходимость корректировки среднегодовой стоимости произведенной промышленной продукции за базисный год в цены декабря предыдущего года. Для этого определяется поправочный коэффициент, как соотношение индекса цен за декабрь предыдущего года к среднему индексу цен за тот год, по которому выводятся значения весов. Средний индекс цен рассчитывается как среднеарифметическое значение индексов цен месяцев базисного года к декабрю предшествующего ему года.

Поправочный коэффициент находится по разделам классификации индекса цен производителей на двухзначном уровне и применяется для каждой нижестоящей ступени агрегации - группа, класс, вид, подвид. Умножением ранее определенной среднегодовой стоимости на поправочный коэффициент рассчитывается скорректированная стоимость по подвидам продукции, услуг, которая затем суммируется по нарастанию уровней агрегации.

На основе информации об использовании промышленной продукции на внутреннем рынке и поставок на экспорт (по данным о стоимости экспорта промышленных товаров, баланса ресурсов и использования товаров, структуры экспортируемой продукции по странам) скорректированная стоимость по видам продукции распределяется согласно каналам реализации - на внутреннем рынке и за пределы страны.

Найденные стоимости являются окончательными и используются в качестве весов при построении индекса цен производителей.

Сноска. Пункт 52 - в редакции приказа Председателя Комитета по статистике Министерства национальной экономики РК от 08.09.2020 № 36 (вводится в действие по истечении десяти календарных дней после дня его первого официального опубликования).

53. Схема взвешивания остается постоянной на определенный период времени с тем, чтобы индекс отражал только изменение цен. Вместе с тем в периоды значительных изменений в структуре промышленного производства осуществляется актуализация схемы взвешивания.

Параграф 2. Весовые составляющие для индекса цен приобретения

54. Построение индекса цен приобретения предусматривает использование схемы взвешивания, отражающей стоимостную структуру производственных ресурсов, услуг, приобретаемых для процесса производства внутри каждого вида деятельности и в целом по промышленности.

55. Формирование схемы взвешивания для индекса цен приобретения осуществляется на основе использования двух информационных источников – данных таблицы "Затраты - Выпуск" (далее – ТЗВ) и данных, полученных непосредственно от базовых объектов.

Использование для построения схемы взвешивания ТЗВ, содержащей данные о структуре материальных затрат по видам ресурсов, считается наиболее оправданным, особенно если индекс цен приобретения строится в целом по стране. Однако информация, представленная в нем, недостаточно детализирована, чтобы учесть структуру приобретения ресурсов до уровня видов продукции, услуг, отобранных для наблюдения за ценами. Также ТЗВ не формируется в региональном разрезе.

Другим недостатком использования данных ТЗВ является то, что их оценки содержат условно рассчитанные показатели для нерыночных видов деятельности, что возможно, не оправдано при определении весов для индекса цен приобретения, поскольку в его экономическую сферу не входят нерыночные виды деятельности.

Вторым информационным источником являются данные о стоимости производственных ресурсов, услуг по обследуемому кругу базовых объектов. Собранные данные о количестве и ценах приобретенной продукции при постоянстве выборки базовых объектов в течение года являются качественной основой для формирования схемы взвешивания.

Использование стоимостных данных, полученных непосредственно от базовых объектов, обеспечивает выполнение требования по соответствию базисного периода весов и базисного периода цен. В результате отпадает необходимость в дополнительной процедуре нормализации весов.

56. Схема взвешивания формируется централизованно отдельно по каждому региону и в целом по республике. По каждому региону находятся стоимостные данные, распределенные по видам экономической деятельности, которые далее разбиваются по видам производственных ресурсов, услуг в зависимости от удельного веса в данном виде деятельности.

57. Процесс построения схемы взвешивания включает:

1) формирование первоначальной среднегодовой стоимости производственных ресурсов и услуг;

2) формирование стоимости по продукции, впервые подключенной к наблюдению;

3) формирование окончательной стоимости и удельных весов с их распределением между видами, разделами, секциями и каналами.

Первоначальная среднегодовая стоимость производственного ресурса рассчитывается как произведение среднегодового количества, накопленного по месячным данным базовых объектов, отчитавшихся в предыдущем году, и среднегодовой цены на ресурс, сложившейся по результатам наблюдения за тот же год.

Для формирования весовых составляющих по продукции (услугам), впервые подключенной к наблюдению, дополнительно запрашивается информация о стоимостных данных по сопоставимому кругу базовых объектов, отчитывающихся в отчетном году.

По окончательно сформированной стоимости производится расчет удельных весов для анализа структуры "новой" схемы взвешивания в сравнении с действующей. Полученная стоимость является окончательной и используется в качестве весовых составляющих при построении индекса цен приобретения в течение отчетного года. Актуализация схемы взвешивания производится при изменении стоимостной структуры производственных ресурсов, услуг, приобретаемых для процесса производства.

Глава 7. Расчет средних цен и индексов цен

58. Средней ценой является обобщенная величина цен товаров (услуг)-представителей однородного вида продукции (услуги). Средние цены исчисляются за определенный период времени, по территории, видам продукции (услуг).

Для расчета средней цены используется формула средней геометрической:

(1)

где:

– средняя цена по виду продукции (услуги) j в период t;

– произведение цен товаров (услуг)-представителей продукции (услуги) j в период t;

n – количество цен (котировок цен).

При расчете средней цены во внимание принимается равенство количества зафиксированных цен в сравниваемых периодах.

59. Цена производителя на промышленную продукцию (услуги) по региону рассчитывается как среднегеометрическая из цен зарегистрированных товаров (услуг)-представителей.

Цена приобретения продукции по региону рассчитывается как среднегеометрическая из видов продукции в видах экономической деятельности.

Средняя цена по республике определяется как средневзвешенная из цен регионов.

Для обеспечения репрезентативности средних цен по виду продукции (услуги) по региону их формирование осуществляется при соблюдении наличия цен не менее чем в трех различных базовых объектах, отчитывающихся в отчетном периоде. При несоблюдении вышеуказанного условия средние цены по виду продукции (услуги) по региону рассчитываются исключительно для использования в дальнейших расчетах средних цен по республике и индексов цен.

Для обеспечения репрезентативности средней цены по республике ее формирование осуществляется при соблюдении наличия цен не менее в трех регионах в отчетном периоде. Исключением является средняя цена по "специфичной" продукции, производство которой характерно только для одного региона по всей республике.

60. Расчет индексов цен начинается с вычисления индекса цен элементарного агрегата (далее – индивидуальный индекс цен), на втором этапе исчисляются индексы более высокого уровня путем агрегирования индивидуальных индексов цен (далее – агрегированные индексы цен).

61. Индивидуальный индекс цен по виду продукции (услуги) j исчисляется на основе информации об уровне цен или их изменении на товары (услуги)-представители, его определяющие.

Для расчета индивидуальных индексов цен используется формула простой (невзвешенной) средней геометрической индивидуальных индексов цен, что эквивалентно соотношению невзвешенных средних геометрических цен (индекс Джевонса):

(2)

где:

I_j– индивидуальный индекс цен по виду продукции (услуги) j;

i – индивидуальные индексы цен;

t, t-1 – соответственно отчетный и предыдущий периоды сравнения;

p_t, p_t-1 – цена за единицу товара (услуги)-представителя в соответствующем периоде;

j – вид продукции (услуги), который объединяет несколько конкретных товаров (услуг)-представителей (от одного до n);

n – число товаров (услуг)-представителей, определяющих вид продукции (услуги).

На последующих этапах элементарные индексы цен, в соответствии с иерархической структурой классификации и с использованием соответствующих весов, объединяются в агрегированные индексы цен.

62. Агрегирование индексов цен по каналам реализации и каналам приобретения осуществляется с уровня групп продукции и выше до вида экономической деятельности с применением соответствующих весов по агрегации.

Агрегированные индексы цен по каналам, группам, подклассам, классам и выше по агрегации на национальном уровне рассчитываются как средневзвешенные значения индивидуальных индексов цен по модифицированной формуле Ласпейреса. Согласно ей в каждый период времени изменения цен элементарных агрегатов взвешиваются через постоянные базисные веса. Постоянство базисных весов обеспечивает чистоту ценового сравнения и исключает влияние структурных сдвигов (изменение в количестве).

Согласно модифицированной формуле Ласпейреса изменение цен исчисляется на основе последовательных наблюдений цен. В каждый период времени базисные веса умножаются на последнее значение индекса цен:

при

(3)

где:

I_L – индекс цен за период t по сравнению с предыдущим периодом t-1;

– индивидуальный индекс цен по виду продукции (услуги) за период t к периоду t-1;

P₀ x Q₀ – стоимость продукции (услуг) в ценах базисного периода, используемая в качестве основы для построения схемы взвешивания;

P_t-1 x Q₀ – стоимость продукции (услуг) в отчетном периоде;

– произведение индивидуальных индексов цен по виду продукции (услуги) к предыдущему периоду.

Использование модифицированной формулы Ласпейреса позволяет исчислять индексы с большим уровнем агрегации и имеет целый ряд преимуществ:

1) реально показывает чистое ценовое сравнение, так как для его подсчета используются постоянные веса, в отличие от индекса Пааше, основанного на весах текущего периода и соответственно отражающего не только изменение цен, но и количеств (объемов производства);

2) значительно ускоряет процесс подсчета, так как для взвешивания используются данные предыдущего периода, имеющиеся заранее;

3) позволяет в течение года учитывать изменение ассортимента продукции (услуг), вызванное переменами в поведении потребителей;

4) лучше поддается экономической интерпретации, так как влияние цены и количества прослеживается раздельно.

63. При переходе на новые веса расчета индексов цен соблюдается принцип их непрерывности. Это достигается методом увязки индексов, рассчитанных по новым весам, с ранее существующими динамическими рядами индексов цен. Процедура увязки или сцепления предназначена для того, чтобы отдельные индексы цен на всех уровнях правильно отражали динамику за разные годы. Процедура увязки или сцепления производится с применением коэффициента сцепки. Он определяется как отношение долгосрочной ценовой относительной к декабрю базисного года по старой схеме взвешивания к долгосрочной ценовой относительной, рассчитанной по новой схеме взвешивания. Коэффициент сцепки рассчитывается по агрегированным уровням и остается неизменным до следующей замены схемы взвешивания. Последующие вычисления долгосрочных ценовых относительных по новой схеме взвешивания производятся с учетом полученного коэффициента сцепки.

64. Построение индексов цен к соответствующему периоду предыдущего года (месяцу, период с нарастающим итогом) осуществляется базисным методом, предусматривающим "увязку" (сцепление) месячных индексов цен между собой для образования последовательного динамического ряда, имеющего в качестве базы зафиксированную точку отсчета или базовый период.

Расчет месячных индексов цен отчетного года к соответствующему месяцу предыдущего года осуществляется делением месячного индекса цен в индексном ряду отчетного года на месячный индекс цен в этом же ряду предыдущего года:

(4)

где:

I_t – индекс цен за месяц t отчетного года g к соответствующему месяцу предыдущего года g-1;

It_g – индекс цен месяца t отчетного года g в индексном ряду;

It_(g-1) – индекс цен месяца t предыдущего года g-1 в индексном ряду.

Индексы цен нарастающим итогом к соответствующему периоду предыдущего года определяются делением суммы месячных индексов цен индексного ряда сравниваемого периода с аналогичной суммой месячных индексов цен предыдущего года:

(5)

где:

– индекс цен за январь-декабрь отчетного года к январю-декабрю предыдущего года;

I_1g, I_2g, ..., I_12g – индексы цен за январь, февраль, ..., декабрь отчетного года в индексном ряду;

I_1(g-1), I_2(g-1),… I_12(g-1) – индексы цен за январь, февраль, ..., декабрь предыдущего года в индексном ряду.

Аналогично рассчитываются индексы цен за квартал, полугодие и девять месяцев отчетного года к соответствующему периоду предыдущего года.

Индексы цен за квартал к предыдущему кварталу рассчитываются как отношение суммы месячных индексов цен в индексном ряду, определяющих отчетный квартал, к сумме месячных индексов цен предыдущего периода:

(6)

где:

– индекс цен второго квартала отчетного года к первому кварталу;

I_4g, I_5g, I_6g – индексы цен за апрель, май, июнь отчетного года индексного ряда;

I_1g, I_2g, I_3g – индексы цен за январь, февраль, март отчетного года индексного ряда.

Глава 8. Распространение данных

65. В соответствии с международным Специальным стандартом распространения данных, разработанным Международным Валютным Фондом, индекс цен производителей публикуется ежемесячно согласно заранее установленным срокам выпуска информации. Информация распространяется одновременно для всех пользователей в форме пресс-релиза, экспресс-информаций, путем их размещения на Интернет-ресурсе Комитета. Более детализированная по группам, классам и видам товаров информация об изменении цен публикуется в статистических бюллетенях, сборниках.

В помощь пользователям публикация индекса цен сопровождается краткими методологическими пояснениями.

В целях обеспечения доверия общественности к индексу описание процедур регистрации цен и порядок расчета индекса цен публикуется в виде буклетов, брошюр и других изданий и доступно на сайте Комитета.

Публикация средних цен осуществляется при соблюдении репрезентативности рассчитанных средних цен по региону и республике.

Приложение к Методике построения индексов цен производителей в промышленности

Применение метода "совмещения"

В период времени (t-1), когда доступны обе продукции (2 и 3) и планируется ротация выборки, подбирается заменяющая продукция, близкая по качеству, но отличительная по спецификации продукция. Различие в цене продукции 2 (старая) и продукции 3 (новая) связана с различием в качестве.

Применение метода "прямого сопоставления цен"

При отсутствии цены по продукции 1 (старая) в период t подбирается заменяющая продукция 2 (новая), имеющая такие же спецификации. Различие в цене продукции 1 (старая) и продукции 2 (новая) принимается как прямое изменение цены.

Применение метода "условного исчисления общего среднего"

При отсутствии цены в период t по продукции 2 (исчезнувшая) рассчитывается "условная" цена с использованием среднего изменения цен по аналогичным видам продукции (1 и 3).

Применение метода "переноса цены на последующие периоды"

Продукция длительного пользования, капитальные товары	Период наблюдения
	t-2	t-1	t	t+1
Продукция 1	40	40	44	44
Продукция 2 (старая)	27	25	-	-
Элементарный индекс цен (продукция 2)	100,0	92,6	100,0	100,0
Продукция 3	21	20	22	23
Продукция 4	29	30	33	33

В периоды отсутствия цены (t и t+1) по продукции 2 (старая) последняя зарегистрированная цена остается неизменной.

Применение метода "демонстрации отсутствия изменения цены"

Продукция длительного пользования, капитальные товары	Период наблюдения
	t-2	t-1	t	t+1
Продукция 1	10	10	-	-
Продукция 2	-	(40)	40	50
Элементарный индекс цен	100,0	100,0	100,0	125,0

При отсутствии сопоставимой заменяющей продукции и при существенной разнице цен между старой и заменяющей продукции, вся разница относится на счет качества, сохраняя цену постоянной.

Өнеркәсіптегі өндірушілер бағаларының индекстерін құру әдістемесін бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының 2016 жылғы 31 мамырдағы № 98 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2016 жылы 29 маусымда № 13845 болып тіркелді.

"Мемлекеттік статистика туралы" Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы Заңының 12-бабының 5) тармақшасына және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 24 қыркүйектегі № 1011 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі туралы ереженің 17-тармағының 258) тармақшасына сәйкес, БҰЙЫРАМЫН:

1. Қоса беріліп отырған Өнеркәсіптегі өндірушілер бағаларының индекстерін құру әдістемесі бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің Баға статистикасы басқармасы Заң басқармасымен бірлесіп заңнамада белгіленген тәртіппен:

1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

2) осы бұйрық мемлекеттік тіркелгеннен кейін күнтізбелік он күн ішінде оның көшірмесін мерзімді баспасөз басылымдарында және "Әділет" ақпараттық-құқықтық жүйесінде ресми жариялауға жіберілуін;

3) тіркелген бұйрықты алған күннен бастап бес жұмыс күні ішінде баспа және электрондық түрде Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкіне қосу үшін "Республикалық құқықтық ақпарат орталығы" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорнына жіберілуін;

4) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

3. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің Баға статистикасы басқармасы осы бұйрықты Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің құрылымдық бөлімшелеріне және аумақтық органдарына жұмыс бабында басшылыққа алу және пайдалану үшін жеткізсін.

4. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау жетекшілік ететін Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының орынбасарына (Ж.Ә. Жарқынбаев) жүктелсін.

5. Осы бұйрық оның алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің төрағасы

Н. Айдапкелов

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті төрағасының 2016 жылғы 31 мамырдағы № 98 бұйрығымен бекітілді

Өнеркәсіптегі өндірушілер бағаларының индекстерін құру әдістемесі

1-бөлім. Жалпы ережелер

1. Осы Өнеркәсіптегі өндірушілер бағаларының индекстерін құру әдістемесі (бұдан әрі – Әдістеме) халықаралық стандарттарға сәйкес қалыптастырылатын және "Мемлекеттік статистика туралы" Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы Заңына (бұдан әрі – Заң) сәйкес бекітілетін статистикалық әдіснамаға жатады.

2. Осы Әдістемеде Заңда анықталған мәндердегі ұғымдар және келесі анықтамалар пайдаланылады:

1) агрегаттау – төменгі деңгейдегі экономикалық көрсеткіштерді барлық кейінгі деңгейлерде едәуір ірі жиынтықтарға агрегаттау;

2) бағаның базистік кезеңі – қарапайым агрегаттар есебінде бағалар баға арақатынасының бөлімінде көрсетілетін кезең;

3) бағаларды тіркеу – жалпымемлекеттік статистикалық байқауларды жүргізу кезінде тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге бағалар (тарифтер) туралы алғашқы статистикалық деректерді жинау;

4) базалық объект – байқауға және ондағы бағаларды тіркеуге іріктелген заңды тұлға;

5) жіктелім – қабылданған белгілеріне сәйкес ұқсастықтары мен өзгешеліктері бойынша көптеген объектілерді топтарға бөлу;

6) ерекшелік – бағаны тіркеу үшін іріктелген жеке тауарды (көрсетілетін қызметті) сәйкестендіру үшін қолданылатын суреттеме немесе сипаттамалар тізбесі;

7) индекс салмағы – олардың жалпы жиынтығында әрбір жеке элементтің маңыздылығын көрсететін шама;

8) өкіл тауар (көрсетілетін қызмет) – тауардың (көрсетілетін қызметтердің) сапасы мен негізгі тұтынушылық қасиетіне әсер етпейтін болмашы өзгешелігімен (бөлшек) ерекшеленетін және тұтынушылық белгісі бойынша біркелкі тауарлық топтағы тауар (қызмет) түрінің белгілі бір түрі;

9) өндіруші кәсіпорын бағасы – өнімнің өндірушіден сатып алушыға дейінгі қозғалысына байланысты қосымша құн салығы, акциздер, сауда және өткізу-үстеме бағасы, көлік және басқа да шығыстар есебінсіз, оның кәсіпорын "қақпасынан" шыққан сәтінде өткізілген өнім бірлігінің бағасы;

10) өнеркәсіптік кәсіпорын – өнеркәсіптік өнімдерді өндіретін және өндірумен айналысатын, өнеркәсіптік қызметтерді жүзеге асыратын заңды тұлға немесе оның құрылымдық бөлімшесі;

11) салмақтардың базистік кезеңі – құндық көрсеткіші баға индекстерінің салмақтық құрамдарын анықтау үшін ақпараттық негіз ретінде қызмет ететін кезең (әдетте жыл);

12) салмақтау – жиынтық көрсеткіштерді алу үшін индекстік есептеулерде қолданылатын және тікелей қосындылауға жатпайтын әртүрлі тауарлардың өлшемдестігін қамтамасыз ететін рәсім;

13) салмақтау сызбасы – стандартты жіктелімге сәйкес агрегаттаудың барлық сатылары бойынша анықталған өнімдер, тауарлар, көрсетілетін қызметтердің нақты түрлері салмағының жиынтығы;

14) сатып алу бағасы – қосымша құн салығын, көліктік, сауда-өткізу, делдалдық және басқа да шығындарды есепке алғандағы өндірістік-техникалық мақсаттағы нақты өнім (қызмет) түрінің бағасы;

15) іріктеме – статистикалық деректерді жинау және өңдеу кезінде пайдаланылатын, бекітілген жіктеуіштер, номенклатуралар мен анықтамалықтардан жеке айқындамалар.

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 20.06.2019 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

3. Осы Әдістеме өндірушілердің өнеркәсіптегі бағасының деңгейін жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың, зерттелетін іріктемелі жиынтықтарды іріктеудің, салмақтық құрамдас бөліктерді қалыптастырудың және агрегаттаудың түрлі деңгейінде баға индекстерін есептеудің негізгі аспектілері мен әдістерін айқындайды.

4. Осы Әдістеме Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті (бұдан әрі - Комитет) және оның аумақтық органдарымен өндіруші кәсіпорынның өнеркәсіп өнімдеріне (тауарлары, көрсетілетін қызметтері) бағасына, өндірістік-техникалық мақсаттағы сатып алынған өнімдердің бағасына жалпымемлекеттік статистикалық байқау жүргізуде және өнеркәсіпте өндірушілер бағасының индексін құру кезінде қолданылады.

5. Әдістеме Халықаралық еңбек ұйымы, Халықаралық Валюта Қоры, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы, Еуропалық қоғамдастықтардың статистикалық бюросы, Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық Экономикалық комиссиясы және Дүниежүзілік банкпен бірігіп әзірленген "Өндірушілер бағасының индексі бойынша нұсқаулық: теория және тәжірибе" тиісті тәжірибесі бойынша қағидаттар мен ұсынымдарды есепке алумен әзірленген. Әдістемені жетілдіру "ҚАЗСТАТ: Ұлттық статистикалық жүйені нығайту бойынша жобасы" шеңберінде өнеркәсіптегі өндірушілер бағасының статистикасы саласындағы еуропа елдерінің тәжірибесін есепке ала отырып қарастырылды.

6. Өнеркәсіптегі өндірушілер бағасының индексі келесі статистикалық көрсеткіштердің жиынтықтарымен сипатталады:

1) өндіруші кәсіпорындардың өнеркәсіп өнімдерінің (тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің) баға индексі (бұдан әрі – Өндірушілер бағасының индексі);

2) өнеркәсіп кәсіпорындарымен өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдерді сатып алу бағасының индексі (бұдан әрі – Сатып алу бағасының индексі);

3) өнеркәсіп өнімдеріне өндіруші кәсіпорындардың бағасы (бұдан әрі – Өндірушілер бағасы);

4) өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдерді сатып алу бағасы (бұдан әрі – Сатып алу бағасы).

Өндірушілер бағасының индексі өнеркәсіптік кәсіпорындарымен өндірілген дайын өнімдерге және олармен көрсетілген өндірістік сипаттағы қызметтерге баға өзгерісін сипаттайды.

Өндірушілер бағасы тікелей бағалық фактордан басқа алуан түрлі ассортименттік, құрылымдық жылжудан, әр түрлі ұйымдар мен әр түрлі баға деңгейінде тауар өндірісі үлесінің өзгеруі, олардың маусымдық ауытқуы және басқалардың әсерінен құрылады.

Өндірушілер бағасының индексін құрудың мақсаты өнімге, көрсетілетін қызметке оларды өткізу сәтіндегі баға өзгерісінің орташа шамасын өлшеу болып табылады. Өндірушілер бағасының индексі түрлі өндірілген сатыларда өнім, көрсетілетін қызмет түрлерінің баға серпінін қадағалайды. Өнім түрлері бойынша өндірушілер бағасы индексінің өзгеру қарқынын көтерме және бөлшек саудадағы бастапқы әлеуетті инфляция шамасы ретінде қарастырады.

Өндірушілер бағасының индексі:

1) Ұлттық шоттарды есептеу жүйесінің негізгі агрегатын дефляторлауда;

2) өнеркәсіп өндірісінің физикалық көлемінің индексін есептеуде және ағымдағы құнды тіркеуде;

3) туынды статистикалық көрсеткіштерді және олардың басқа статистика салаларындағы жекелеген компоненттерін: негізгі қорларды қайта бағалау коэффициенттері, технологиялық құрылым элементтерінің құрамындағы құрылыс өндірісіндегі жабдықтарға баға индексі және басқаларын қалыптастыруда;

4) мемлекеттік органдармен және халықаралық ұйымдармен өткізілетін экономикалық мониторинг жүргізу, жоспарлау, салғастыру кезінде қолданылады.

Сатып алу бағасының индексі өнеркәсіп кәсіпорындарына өндірістік процесс үшін қажет және олармен сатып алынатын өндірістік техникалық мақсаттағы өнімдеріне бағалардың өзгеруін сипаттайды.

Сатып алу бағасы инфляциялық өзгерістер әсерінен ассортименттік және құрылымдық жылжулар, әр түрлі тауар түрлерінің үлес қатынасының өзгеруі, оларды сатып алудың тұрақсыздығынан, сатып алудың шарттары өзгеруінен, маусымдық ауытқулар және басқалар сияқты факторлардан құрылады.

Сатып алу бағасының индексін құрудың мақсаты өнеркәсіп кәсіпорындары аралық өнім ретінде сатып алған ішкі өндіріс, сонымен қатар импорттық өнімдердің (тауарлар) мен қызметтердің бағасын есепке алатын оны сатып алу сәтінде өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдерге баға өзгерісінің шамасын өлшеу болып табылады. Аралық өнім бір мекемемен немесе өндірістік бірлікпен қолданылатын, алайда басқа мекемемен шығарылған дайын өнім болып табылатын өндірістік ресурс болып табылады.

Сатып алу бағасының индексі экономикалық қызметтің әр түрлі түрлерінде тұтынатын өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдерге баға серпінін қадағалайды.

Сатып алу бағасының индексін өңдірушілер бағасының индексімен қатар құру Ұлттық шоттар жүйесінің негізгі агрегаттарын анықтау мақсатында (жалпы жинақтауды есептеуде, материалдық және айналым құралдарының қорын қайта бағалауда) қолданудың қажеттілігіне жауап береді. Бұл баға өзгерісі туралы деректер пайданы талдау және өндіріс факторлары мен дайын өнімге баға серпінінің қатысын анықтау үшін қолданылады.

2-бөлім. Қамту және жіктелім жүйесі

7. Өндірушілердің баға индексі нарықтық бағада бағаланатын өнімдер мен көрсетілетін қызметтерді, олардың әрі қарай ішкі нарықта немесе елден тыс жерлерде өткізілуіне қарамастан ел ішіндегі өндіруі немесе қайта өңдеу бойынша операцияларды қамтиды.

Сатып алу бағасының индексі өндірістік-техникалық мақсаттағы негізгі өнім топтарын өнеркәсіп кәсіпорындарының сатып алуы бойынша оларды сатып алу арналары бойынша ел ішінде және елден тыс операцияларды қамтиды.

8. Өнеркәсіптегі өндірушілер бағасының индексі өңірлер бойынша қалыптастырылады. Оларды құру үшін өңірдің өнеркәсіптік өндірісінің мамандануына қарамастан республиканың барлық өңірлері және жалпы ішкі өнім (бұдан әрі – ЖІӨ) көлемінің үлесі зерттеледі. Өңірлік баға индекстері аумақтық өнеркәсіптік өндіріс нарығының ерекшелігін есепке алады және біртекті тауарлар түрлеріне баға серпінінің өңіраралық айырмашылықтарын көрсетеді. Аумақтық қамту базалық объектілердің орналасқан жері – қала және ауыл өңірі, астана, облыстық немесе аудандық, республикалық маңызы бар қалалар бойынша есепке алуды қарастырады.

9. Өнеркәсіптегі өндірушілер бағасының индексін құруда зерттелетін статистикалық бірлік ретінде дайын өнім өндіретін (өндірістік қызмет көрсететін) және барлық өндірістік операцияларға қатысты шешімдер қабылдайтын бірліктер алынады. Оларға қосымша, өткізу немесе әкімшілік бірліктер жатпайды.

10. Өнеркәсіптегі өндірушілер бағаларының индекстері өнеркәсіптік қызметтің қандай да бір түрінде жұмыс істейтін бірліктерде өнімді өндіру және сатып алу, көрсетілетін қызмет бағаларының өзгерісін көрсетеді.

Ескерту. 10-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 08.09.2020 № 36 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

11. Экономикалық қызмет түрлерінің жіктеліміне сәйкес өнеркәсіптік қызмет кен өндіру, өңдеу өнеркәсібі, электр энергиясымен жабдықтау және сумен жабдықтау салаларымен айқындалады.

Ескерту. 11-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 08.09.2020 № 36 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

12. Өнімдер, көрсетілетін қызмет түрлерін нақтылау үшін өнеркәсіп өнімдерінің (тауарлар, қызмет көрсету) және ауыл, орман және балық шаруашылығы өнімдерінің (көрсетілетін қызметтердің) жіктелімдері қолданылады.

Ескерту. 12-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 08.09.2020 № 36 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

13. Өндірушілер бағасының индексі халықаралық деңгейде келісімділігі мен салғастырылымдығы үшін өндірілген өнім соңғы бағытталуына байланысты есептелетініне сәйкес: капиталды тауарлар, аралық тауарлар, қуат, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді пайдалану тауарлары болып негізгі өндірістік топтамалар бойынша жіктеуіштер қолданылады.

14. Аралық және соңғы сұранысты қанағаттандыруға бағытталған операцияларды құндық бағалауды қамтамасыз ету үшін өнімдер, көрсетілетін тізбектегі төмендегідей есепке алынады:

1) бастапқы өнімдер, өндірушілер бағасы индексі құрамындағы өндірістік қатардағы орнына сәйкес аралық өнімдер және соңғы өнімдер;

2) табиғи ресурстар, материалдар, сатып алынатын жартылай дайын өнімдер, қондырғылар мен бөлшектер, жинақтаушы бұйымдар, отын, қуат, бөгде ұйымдар орындаған өндірістік сипаттағы жұмыстар мен көрсетілетін қызметтер, сатып алу бағасы индексі құрамындағы өзге де материалдарды қосқандағы шикізат.

Жіктелімдер негізінде және әрбір өңірдің өнеркәсіп өндірісінің мамандандырылуын ескере отырып, өнеркәсіптегі өндірушілер бағасына жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың негізі болып табылатын және олардың индекстерінің құрылымын құрайтын өнімдердің, тауарлардың, материалдық-техникалық ресурстардың іріктемелері қалыптастырылады.

Өнеркәсіптегі өндірушілер бағасының индекстері құрамында есепке алынатын экспортталатын, импортталатын өнеркәсіптік өнімдерге, тауарларға бағаның өзгерісі туралы ақпараттың дереккөзі ретінде сыртқы сауда бағасының деңгейіне жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың деректері негіз болады. Өндірушілер бағасының индексі құрамындағы экспортталатын және импортталатын тауарларды есепке алу ЖІӨ-ні дефляторлау мақсатында баға индекстерін пайдалану қажеттіліктеріне жауап береді.

Ескерту. 14-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 08.09.2020 № 36 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

3-бөлім. Іріктемелі жиынтықты құру
1-параграф. Базалық объектілер іріктемесі

15. Өндіруші кәсіпорындардың өнеркәсіп өнімдеріне (тауарлар, көрсетілетін қызмет) бағасына және өнеркәсіп кәсіпорындарының өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдерді сатып алу бағасына жалпымемлекеттік статистикалық байқау базалық объектілердің, өнімдердің (тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің) іріктемелі жиынтығы арқылы жүзеге асырылады.

16. Базалық объектілердің іріктемелі жиынтығы географиялық, салалық қамтуды және нарықтық ерекшеліктерді ескере отырып құрылады. Базалық объектілердің іріктемесін қалыптастыру үшін бас жиынтық ретінде статистикалық бизнес тіркелімнің деректері қолданылады.

17. Базалық объектілерді іріктеу зерттелетін экономикалық қызметтің түріне және ондағы жұмыспен қамтылғандар өнеркәсіптік кәсіпорындар саны бойынша өнімділігіне қарай қолданылатын жаппай және іріктемелі әдістерді құрамдастыру арқылы жүзеге асырылады.

Жаппай байқаумен кен өнеркәсібі салаларының ірі және орта өнеркәсіп кәсіпорындары, табиғи монополиялар саласындағы өнеркәсіп кәсіпорындары және өндірістік сипаттағы қызметтерді көрсететін өнеркәсіп кәсіпорындары қамтылады.

Өңдеу саласының ірі және орта өнеркәсіп кәсіпорындарын іріктеу кезінде "өндірілген өнім мен көрсетілген қызмет құнына" негізделген байқаудың іріктемелі әдісі қолданылады. Шағын кәсіпорындар өздері шығаратын тауарлар жалпы экономикалық қызметтің түрлері бойынша экономикалық көрсеткіштерді құрудың негізі болса, олар іріктемеге қосылады.

18. Базалық объектілерді іріктеу кезінде:

1) ауқымдылығы – барлық типтегі және әртүрлі меншік нысанындағы объектілерді қамту;

2) географиялық репрезентативтілік – байқаудың әртүрлі аумағында орналасқан объектілердің өкілділігі;

3) типтік – осы экономикалық қызмет түріне тән технологиялық үдерісі және қолданылатын шикізаты бойынша бірдей жұмыс шарттары бар кәсіпорындарды қосу есепке алынады.

19. Сатып алу бағасының индексі үшін базалық объектілердің іріктемесінің негізі ретінде өндірушілер бағасының индексі үшін құрылған базалық объектілер іріктемесі қолданылады. Сатып алу бағасының индексі үшін базалық объектілердің іріктемесін құруда қосымша белгілі бір экономикалық қызмет түрінде есепті жыл ішіндегі өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдердің нақты топтамасын үнемі сатып алуды жүргізу есепке алынады.

20. Іріктеменің оңтайы көлеміне жалпымемлекеттік статистикалық байқау үшін айқындалған материалдық-техникалық ресурстардың, өнімнің негізгі топтарын барынша ықтимал қамтуымен базалық объектілерді іріктеу кезінде қол жеткізіледі. Іріктеме сапасын анықтайтын шарттардың бірі оның құрамына жеткізушілермен салыстырмалы түрде тұрақты қарым-қатынасы бар объектілерді енгізу болып табылады. Өнімдердің өткізілуі және өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдерді сатып алынуы үнемі өзгеріп тұратын жағдайларымен базалық объектілердің қатысуы баға туралы салыстырмалы ақпаратты алуды қиындатады.

2-параграф. Өндірушілер бағасының индексі үшін өнімдерді,
көрсетілетін қызметтерді іріктеу

21. Өнеркәсіп өнімдеріне өндіруші кәсіпорындардың бағасын байқау үшін өнімдердің (тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің) іріктемелі жиынтығы кезең-кезеңмен құрылады және әр кезеңде белгілі бір іріктеу әдісі қолданылады.

22. Бірінші кезең республиканың өнеркәсіп өндірісінің макроқұрылымын игеруден тұрады. Ол өнімді, көрсетілетін қызметтерді жеке алынған экономикалық қызмет саласында максималды мүмкін страталар (бөлімдер, топтар, сыныптар, түрлер, түр тармақтар, түр тармақтарындағы айқындамалар) санына ірі бөлуді көздейді. Әр бөлімнен негізгі массив әдісін пайдалана отырып, жалпы құрылымындағы қосынды шығарылымның басым үлес салмағымен өнім, көрсетілетін қызмет топтары, сыныптары, одан соң түрлері іріктеп алынады.

23. Екінші кезең – байқауға анықталған түрлерде "цензтік әдісті" қолдана отырып өнімнің түр тармақтарын таңдау. Ценз ретінде толымдылық дәрежесі туралы жоруға болатын өнімдердің өңірлік келбеттілігі ассортименттері және түрлілігі қолданылады. Белгілі белгілермен, қасиеттермен, айрықшалаулар бойынша нақтыланған және функцияларды атқаратын біртекті (гомогенді) өнім, қызмет көрсету түр тармақтары қосылады.

Соңғы кезеңде іріктелген түр тармақтардың құрамында нақты түр тармақтарындағы айқындамаларды іріктеу жүзеге асырылады. Түр тармағының ерекшеліктеріне: топтағы маңыздылығы, ассортиментінің кеңдігі, нарықтағы тауар қозғалысының шапшаңдығына, олардың өндіріс маусымдылығына және басқаларға байланысты болатын түрлі іріктеу әдістері пайдаланылады. Өнеркәсіптік өндірістің және экспорт көлемінің негізін құрайтын стратегиялық тауарлар және табиғи монополия саласындағы қызмет түрлері жаппай әдіспен зерттеледі. Жаппай сұраным өнімдері (тұтыну тауарлары) түрлері бойынша негізгі массив әдісімен таңдау жүргізіледі, критерийі осы топтың жалпы көлемінде өнімнің, көрсетілетін қызметтің басымдылығы болып табылады.

24. Іріктелген нақты өнім, көрсетілетін қызметтердің түр тармақтарындағы айқындамаларының негізінде әр өңірдің өнеркәсіптік өндірісінің және көрсетілетін қызметтерінің мамандануын көрсететін өңірлік жиынтықтары қалыптасады.

25. Өңірлік жиынтықты қалыптастыру кезең-кезеңмен жүргізіледі. Өңірлік жиынтық шығарылым көрсеткіштерінің болашақта құрылуын есепке ала отырып жалпы өңір бойынша өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтер бойынша іріктеледі.

Алғашында базалық объектілер өндіретін өнім, көрсетілетін қызметтің ауқымды страталарының барынша ықтимал көлемі таңдап алынады. Түр тармақтарындағы айқындамаларды іріктеу бұйымның мақсатты қолданылуы, қолданылатын шикізаттың түрі, өнім және көрсетілетін қызметтің тауар стратасындағы гомогенділігі мен олардың өлшем бірлігінің ұқсастығын есепке ала отырып жүзеге асырылады.

Екінші кезеңде тауар тобындағы іріктелген әрбір түр тармақтарындағы айқындамалар түріне, көрсетілетін қызметке бағаны тіркеу мақсатында базалық объектілер жұмысшыларымен нақты өкіл тауар (көрсетілетін қызмет) таңдалынады және толық ерекшеліктер құрылады.

26. Бағаны тіркеу үшін тауарларды ірітеудің негізгі қағидаты тауарлық топ, субъектінің экономикалық қызмет түрлеріне және жалпы республика бойынша баға серпінін сипаттау үшін олардың өкілділігі болып табылады.

Өкіл тауарды (көрсетілетін қызметті) таңдау келесі критерийлерді сақтай отырып жүзеге асырылады:

1) базалық объектілердің ұзақ уақыт бойы өндіруі және нарықтық өткізуге арналуы;

2) сатудың бірдей жағдайларында тұтынушылардың негізгі типтеріне үздіксіз негізде өткізу;

3) өзгеріссіз сапалық параметрлер мен аддитивті өлшем бірліктерінің болуы;

4) ақпарат жинау тұрғысынан алғанда қолжетімді, бағалық байқау үшін іріктелмеген өнім тобының, қызмет көрсетудің олардың бағалық өзгеруінің сипаты.

27. Өзгеріссіз қалатын сапалық параметрлермен өкіл тауардың (көрсетілетін қызметтің) нақты түрін анықтау мүмкін болмаған жағдайда оған бағаның өзгеруін есепке алу үшін "типтік модель" құру тәсілі қолданылады. "Типтік модель" дегеніміз аталған тауар (көрсетілетін қызмет) шығарылымы үшін тән (кең тараған) шартты түрде берілген параметрлермен өкіл тауарды (көрсетілетін қызметті) білдіреді.

28. Өкіл тауарларды (көрсетілетін қызметтерді) іріктеу бағалық белгіленімдердің әр түрлі диапазонын есепке ала отырып жүргізіледі. Репрезентативті орташа бағаны анықтау үшін бір тауарлық топтың ішіндегі бағаның минималды вариациясы сақталады. Өңірлік жинаудың әрбір өнім, көрсетілетін қызмет түрі, түр тармақшасы бойынша 3-5 барынша өкіл тауар, көрсетілетін қызмет іріктеледі.

Тауарларды тіркеу үшін іріктелген репрезентативтілік критерийі ретінде жалпы шығарылымдағы олардың үлес салмағы қызмет етеді. Репрезентативтілікті қамтамасыз ету үшін іріктелген өкіл тауарлардың (көрсетілетін қызметтердің) құны жиынтық түрде кәсіпорын шығаратын өнімнің немесе көрсетілетін қызметтің осы түрінің жалпы көлемінің құнынан (өткен жыл үшін орташа жылдық бағаларда) 70 пайыздан астамды құрайды.

29. Жыл ішінде базалық объектінің өнеркәсіптік өндірісінде перспективті деп саналатын өнім (көрсетілетін қызмет) түрі, түр-тармағы ішінде жаңа өкіл тауар (көрсетілетін қызметтер) қосылады. Сипаттамалары бойынша жақын ерекшелікке ие және баға деңгейі бойынша тауарлық топты құрайтын өкілдерден шамалы ерекшеленетін өкіл тауарлар (көрсетілетін қызметтер) қосылады.

30. Өңірдің өнеркәсіптік өндірістің конъюнктурасының өзгеруін есепке алу үшін жыл сайын өкіл тауар (көрсетілетін қызмет) жиынтықтарын ротациялау және өзектендіру жүргізіледі. Өкіл тауар (көрстілетін қызмет) жиынтықтарынан өндіріс көлемінің азаюына байланысты өзектілігін жоғалтқан түрлері шығарылады, өндіріс көлемінің ұлғаю перспективасы бар түрлері енгізіледі, сонымен қоса бір өкіл тауар (қызмет) түрінің басқа сипаттамасы және баға қатары бойынша жақын түрімен ауыстыру арқылы ротация жүргізіледі.

Өңірлік жиынтықты қайта қарастыру алдағы есептік жылға салмақтау схемаларын қалыптастырумен қатар жүргізіледі.

3-параграф. Сатып алу бағасының индексі үшін
өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдерді іріктеу

31. Сатып алу бағасын байқау үшін өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдердің іріктемелі жиынтығы екі кезеңде анықталады.

Бірінші кезеңде орталықтандырылған түрде "Аралық тұтыну" бөлімінің "Шығындар-Шығарылым" кестесінің деректері негізінде экономикалық қызмет түрінің әр түрі бойынша өнімді өндірудегі шығындарды сипаттайтын өндірістік ресурстар, қызметтер іріктеп алынады. Байқауға осы экономикалық қызмет түрінде өнімді өндіруге ағымдық шығындардың құрылымын анықтайтын негізгі топтар мен өндірістік ресурстар, көрсетілетін қызмет түрлері кіреді. Өндірістік ресурстар, көрсетілетін қызметтер топтары мен түрлері құрылымында айтарлықтай өзгерістер туындаған жағдайда қайта қарастырылады.

Екінші кезеңде өңірлік деңгейде өндірістік ресурстардың, көрсетілетін қызметтердің топтары мен түрлері нақтыланады және өнімдердің (тауарлардың) нақты түрлерімен егжей-тегжейленеді. Сатып алынатын өндірістік ресурстар, көрсетілетін қызметтер түрлері іріленген жеткізушілердің негізгі типтерінен сатып алынатын тауарлық топтар бойынша маркасын, сұрыпын, артикулын белгілеусіз іріктеледі.

Өндірістік процесс үшін сатып алынатын өндірістік ресурстар мен көрсетілетін қызметтер өнеркәсіптік кәсіпорынның экономикалық қызмет түрлері бойынша есепке алынады.

32. Базалық объектілер сатып алатын өндірістік ресурстар және көрсетілетін қызмет түрлері келесі критерийлерге сәйкес іріктеледі:

1) өндірістік ресурстарды өнім өндірудегі технологиялық процесс үшін қолдану. Әкімшілік ғимараттарды жарықтандыру және жылыту үшін, қызметтік автомобильдерге жанар-май құюда немесе техникалық қайта қаруландыру, өндірісті жаңғыртуда қолданылатын ресурстар бағалық байқауға енгізілмейді;

2) базалық объектінің басқа бөлімшесінен емес өндірістік ресурстарды "сырттан" сатып алу;

3) сатып алынатын ресурстардың міндетті түрде гомогенділік факторын есепке алу. Байқау үшін іріктелген өндірістік ресурстар біртекті және бір қасиетке ие болуы керек.

Бағалық зерттеуге мыналар енгізілмейді:

1) кәсіпорындар жылына 1-2 рет сатып алатын шикізат пен материалдар, тек жеке өнім түрлерін жиі сатып алмау өндіру процесі үшін жеткілікті және ұзақ мерзім ішінде пайдалануға болатын ерекше жағдайлардан басқа;

2) "кездейсоқ" жеткізушілерден сатып алынған және өндірістік ресурстар бір реттік өнімді немесе эксклюзивті үлгілерді өндіруге өте жоғары немесе өте төмен немесе олардың іс жүзіндегі бағасын көрсетпейтін бартерлік айырбас бойынша тапсырыстарды орындау үшін;

33. Іріктемелі жиынтықтың құрылымдық өзгерістерін есепке алу үшін оның барлық элементтері жыл сайын есепті жылдың басында жаңа өндірістік ресурстар, қызметтер түрлерін енгізу және ескілерін шығарып тастау арқылы қайта қарастырылады.

Дербес өкіл тауарларды немесе олардың түрлерін байқауға енгізу немесе одан шығарып тастау базалық объектілермен өткен жылы оларды сатып алу талдауына сүйене отырып, есепті жылдың басында жүргізіледі. Байқауға жаңа тауар түрін немесе сатып алу арнасын енгізу үшін өткен жылғы және есепті жылға дейінгі желтоқсанға оны сатып алу саны туралы ақпарат жинақталады.

4-бөлім. Өнеркәсіптегі өндірушілер бағасын тіркеу
1-параграф. Бағаны тіркеу қағидаттары

34. Бағаларды тіркеу ай сайынғы негізде базалық объектілердің өндірілген өнеркәсіп өнімдерінің (тауарлардың, көрсетілетін қызметтердің) бағаларын және өндірістік-техникалық мақсаттағы өнімдерді сатып алу бағаларын жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық нысанына толтыру және мемлекеттік статистика органдарына ұсыну арқылы жүзеге асырылады.

Жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық нысанын толтыру үшін: шарттар, төлем талаптары, жүкқұжаттар, сенімхаттар, шот-фактуралар және өзге де бухгалтерлік есеп құжаттары негіз болып табылады.

Бағалық салыстырудың тазалығын қамтамасыз ету үшін бағаны тіркеу белгілі уақыт кезеңінде жүзеге асырылады және айдан айға сақталады. Бағаны тіркеу есепті жыл ішінде өзінің сапалық белгілері, өткізу және сатып алу шарттары, тұтынушылардың типтері және тауар, көрсетілетін қызметтің басқа да қасиеттерімен салыстырылатындарға жүзеге асырылады. Бағалардың салғастырымдылығы қағидатын сақтау әр есепті кезеңде нақты базалық объектіде өткен кезеңде бағасы тіркелген тауарға ұқсас тауарға баға тіркелетінін көздейді.

Ескерту. 34-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 08.09.2020 № 36 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

35. Бағаны тіркеу стандартты өлшем бірлікте жүргізіледі. Стандартты өлшем бірліктер статистикада қолданылатын жіктелімнің жалпы жүйесімен келісіледі. Өнім нақты өткізілген және сатып алынған кезде басқа өлшем бірлікте болса, баға қайта есептеледі, ал орама өкіл тауардың ерекшелік элементі болып табылады.

36. Бағаларды тіркеу кезінде мемлекеттік статистика саласындағы қолданыстағы заңнамамен кепілденген құпиялылықты сақтау және статистикалық мақсаттар үшін ғана алғашқы статистикалық деректерді пайдалану бойынша шаралар қолданылады. Мемлекеттік статистика органдары алғашқы статистикалық деректердің анықтығын тексеруді, оларды нақтылауды жүзеге асырады және бағалық ақпаратқа логикалық пен визуалды, бағалардың өзгеру себептеріне бақылау жүргізеді.

Заңның 12-бабы 17) тармақшасына сәйкес алғашқы статистикалық деректердің анықтығын растау үшін базалық объектілер қосымша ақпарат: шарттар, төлем талаптары, жүкқұжаттар, сенімхаттар, шот-фактуралар және бухгалтерлік есептің өзге де құжаттарын ұсынады.

Тауар, көрсетілетін қызмет сапасының жақсаруы немесе нашарлауынан туындаған бағаның өзгерісі баға индексін есептеу кезінде есепке алынбайды. Тіркелелетін тауардың, көрсетілетін қызметтің техникалық-экономикалық параметрлерінің өзгеруі кезінде сапаға байланысты түзетулерді қолдану үшін бағаның өзгеруі сапаның өзгеруіне қаншалықты байланысты екенін айқындалады.

Ескерту. 36-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 08.09.2020 № 36 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

2-параграф. Өндірушілер бағасын тіркеу

37. Өндірушілер бағасы қосымша құн салығын және акциздерді, сауда және өткізу үстеме бағасын, өнімнің өндірушіден сатып алушыға дейінгі қозғалысына байланысты көлік және басқа да шығыстар есебінсіз тіркеледі.

Өндірушілер бағасын тіркеу кезінде нақты өкіл тауарлардың (көрсетілген қызметтердің) толық ерекшелігі, жеткізу шарты (төлемі) және тұтынушылар типі есепке алынады.

Өкіл тауар (көрсетілетін қызмет) ерекшеліктері байқаудың тізбектелген кезеңдеріне ұқсас тауарларға, көрсетілген қызметтерге бағалық бағаны қамтамасыз ету үшін құрылады, техникалық және сапалық сипаттаманы қамтиды. Ерекшеліктерді құруда баға деңгейіне оларды ауыстыру кезіндегі ең көп әсер ететін элементтер есепке алынады: жеткізу көлемі (ірі топтама, кіші топтама), төлем шарттары (алдын ала, жеткізу уақытында, бір айдан кейін), тұтынушылар типіне (жергілікті халық, өнеркәсіптік кәсіпорын, ауыл шаруашылық тауар өндірушілері) және басқалар.

Өкіл тауар а(қызмет) ерекшеліктері есепті жыл ішінде өзгеріссіз қала береді. Баға деңгейіне елеулі әсерін тигізетін ерекшеліктер өзгерген кезде өкіл тауар (қызмет) "жаңа" ретінде саналады.

38. Тұтынушылар типі және жеткізу шарттары бойынша бағаны тіркеу тауарларды сату шарттарының немесе баға индексін есептеу кезіндегі сатып алушылар типінің өзгеруіне байланысты факторлардың әсерін алып тастауға мүмкіндік береді. Базалық объектілер тауардың сол бір түрін әр түрлі бағамен түрлі тұтынушыларға шығаруды жүргізеді, сонымен қатар, бағаның деңгейі мен серпіні өнімді шығару кезінде республика ішінде және одан тыс жерлерде өзгешеленеді. Бұдан шығатын нәтиже бағаны тіркеу тұтынушылардың негізгі екі-үш тип бойынша байқауға кіретін тауарлар түрлеріне жүргізіледі. Тұтынушылар типінің үнемі ауысуына байланысты базалық объектідегі бағаны тіркеу олардың бірнеше типтері бойынша жүргізіледі. Баға деңгейіндегі аз ғана айырмашылықтар кезінде бағаны тіркеуде тұтынушылардың бірнеше типтері бойынша қалыптасқан орташа баға қолданылады. Тұтынушылар типі бойынша баға деңгейінің күшті айырмашылығында тұтынушылардың әрбіреуі тауардың жеке түрі ретінде қарастырылады. Бағаны тіркеу кезінде бағаның нақты серпінін көрсетпейтін өте төмен немесе өте жоғары баға деңгейімен "кездейсоқ" тұтынушылар шығырылып тасталады.

39. Өндірілетін өнім ассортименттері жиі ауысып отыратын салаларда бағаны тіркеу тұтыну қасиеттері бірдей болатын біртекті тауарлар енетін кіші ассортимент топтарына жүргізіледі. Кіші ассортимент топтарына орташа бағаны қолдану барысында топ ішіндегі баға деңгейінің болмашы ауытқуына рұқсат етеді.

40. Өндірістің және өнімді өткізудің уақытша тоқтатылуы кезінде бағаны тіркеу "шартты" бағаны қолдануды қарастырады. Өнеркәсіптік өнімді өндірушілердің "шартты" бағасын есептеу мыналарға сүйене отырып жүзеге асырылады.

1) өнім түрінде ұқсас тауарларға қатысты баға өзгерісі;

2) жоғалып кеткен тауар түрі кіретін тауарлық топ бойынша орташа баға өзгерісі.

3) республика бойынша орташа сала, кіші сала бойынша орташа баға өзгерісі;

4) тіркеудің соңғы (өткен) бағасын қолдану. Тіркеудің соңғы (өткен) бағасын қолдану егер бұл кезеңге өнім өндірісінің шығындары өзгеріссіз қалған және баға серпінін тұрақтандыру жағдайларында қолданылады.

Базалық объектіде байқалатын өкіл тауардың (қызметтің) өндірісі жыл ішінде толық тоқтағанда немесе жабылғанда (жойылуы, қайта ұйымдастырылуы) өнім (қызмет) ауыстырылады. Тауарлар, көрсетілетін қызмет есептеулерінде қатысатындардан басқа өкіл тауардың (қызметтің) жоғалып кеткен түріне ауыстыру рәсімін оңтайлы жүргізу үшін қосымша ұқсас ерекшеліктері бар олардың ұқсас түрлеріне байқау жүргізіледі.

41. Өндірісі маусымдық сипатқа ие жекелеген өнім түрлеріне (қант, аяқкиім және киімнің жекелеген түрлерін өндіру, жемістерді, көкөністерді және басқаларын қайта өңдеу) бағаны тіркеу жылдың белгілі бір айларында жүргізіледі. Маусымдық тауарлардың өндірісін уақытша тоқтату кезеңінде, бірақ оларды тиеу (өткізу) жалғасқан кезде, тауарлардың босатылатын түрлеріне өткізу бағасы туралы деректер тіркеледі. Есепті кезеңде өткізудің нақты бағалары болмаған жағдайда "шартты" бағалар қолданылады. "Шартты" бағалар шығарылым басталғанға дейін және нақты бағаның пайда болуына дейін жүргізіледі.

42. Жекелеген өнеркәсіп кәсіпорындары меншікті тауарлардың өндірісімен қатар алыс-беріс шикізатынан өнімдерді өндіруді жүзеге асырады. Алыс-беріс шикізатынан өнімдерді өндіру кезінде қайта өңдеу ұйымдары өнім өндіру үшін шикізатты сатып алмайды, шикізат иесіне оны қайта өңдеу бойынша қызмет көрсетеді, жекелеген жағдайларда олармен өндірілген дайын өнім түрінің құны туралы ақпаратты иеленбейді. Бұл азық-түлік өнімдеріне, мұнай өнімдеріне, текстиль өндірісіне және басқаларға қатысты.

Алыс-беріс шикізатынан өндірілген өнімдерге бағаны тіркеу келесі тәртіппен жүзеге асырылады:

1) егер алыс-беріс шикізатынан өндірілген өнім өңдеуші кәсіпорынмен өткізілмесе, толығымен шикізат иесіне тапсырылса, олар өндірушілер болып табылмаса шикізат иесімен (немесе онымен құрылған жабдықтау-сату ұйымымен) өнім өткізілетін босату бағалары тіркеледі. Мұның өзінде тіркелу бағасына өндірушілер бағасына кірмейтін салықтар, үстеме бағалар және қосымша ақылар кірмейді;

2) егер алыс-беріс шикізатынан өндірілген өнімнің бір бөлігі өңдеуші кәсіпорынның билігінде қалатын және онымен өздігінен өткізілетін болса өңдеуші кәсіпорынның өткізу бағасы тіркеледі.

Алыс-беріс шикізатынан өндірілген өнімдерге баға ақпаратын алу мүмкін болмаған кезінде баға индексін есептеу шикізат иесі болып табылатын өндірушілерден (немесе басқа ұйымнан) алынған, қайта өңдеуге жіберілген шикізат құны туралы деректерді және қайта өңдеу кәсіпорнынан алынған дайын өнім өндіру жұмысының (қызметінің) құны туралы деректерді қосу арқылы осы тауарлар түрлеріне бағаны анықтау негізінде жүргізіледі.

3-параграф. Сатып алу бағасын тіркеу

43. Сатып алу бағасы қосымша құн салығы, акциздер, көлік, сауда-өткізу бағасы, делдалдық және басқа да сатып алушы белгілеген мерзімде және орында тауар немесе көрсетілетін қызмет бірлігін жеткізу шығыстарын есепке ала отырып тіркеледі.

44. Базалық объектілер сатып алған тауарлардың жекелеген түрлерінің бағасын байқаудың шарттарының бірі сатып алу шарттарының тұрақтылығы кезіндегі тұрақты жеткізушіні таңдау. Бұл баға индексін есептеу кезіндегі сатып алу шарттарының немесе жеткізушілер типінің өзгеруіне байланысты факторлардың әсерін жоюға мүмкіндік береді. Жекелеген тауар түрлері жеткізушілерінің типтері өзінің мақсатына қарай әр түрлі болады: тауарларды тікелей өндіретін өнеркәсіптік ұйымдар; делдалдық және өткізуші ұйымдар; көтерме сауда ұйымдары және басқалары. Тауарлар, көрсетілетін қызметтер республика ішінде және одан тысқары жерлерден (отандық өндірушіде және импорт бойынша) сатып алынады. Белгілі бір тауар түріне баға деңгейі жеткізу шарттарына, өндірушіге, көлік шығыстарына және басқаларға байланысты айтарлықтай ерекшеленуі мүмкін.

Бағаны тіркеу кезінде нақты баға серпінін (жеткізудің болмашы көлемдерімен уақытша, шекті баға деңгейімен) көрсетпейтін "кездейсоқ" жеткізушілер шығарылып тасталады, сонымен қатар тауарды, көрсетілетін қызметті бірнеше тұрақты жеткізушілерден сатып алу кезінде жеткізушілер типі бойынша байқау жүргізіледі.

45. Сатып алынатын ресурстарға, көрсетілетін қызметтерге бағаны тіркеу кезінде олар бойынша базалық объектілерде деректердің болмауына байланысты жағдайлар кездеседі.

Өнімдерді сатып алудың уақытша тоқтатылуы кезіндегі бағаларды тіркеу сатып алудың нақты бағалары туралы деректер алынғанға дейін "шартты" бағаларды қолдануды қарастырады. Сатып алу бағасы индексінің серпінділік қатарының үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін уақытша жоқ бағалық ақпаратқа "шартты" бағаларды есептеудің мынадай әдістері қолданылады:

1) соңғы (өткен) тіркеудің бағасын қолдану;

2) басқа тұтынушыларда ресурстардың, көрсетілетін қызметтердің ұқсас түрлеріне бағаны қолдану;

3) соңғы тіркеудің бағасын және өндірушілер бағасының индексін (өңірлік немесе республикалық) қолдану жолымен "есепті" бағаны анықтау.

Тауарлардың сол немесе басқа түрлерін сатып алуды толықтай тоқтатқан кезде, сондай-ақ базалық объектінің жабылуы немесе профилін өзгертуі кезінде байқауға түспеген, бірақ ұқсас тауарларды сатып алатын ұқсас объектіге ауыстыру жүргізіледі.

5-бөлім. Байқалатын тауар, көрсетілетін қызмет түрлерінің
сапалық сипаттамасының өзгеруі кезіндегі бағаны тіркеу

46. Байқалатын тауар түрлерінің сапалық сипаттамаларының өзгеруі жағдайларында баға салыстырылымын қамтамасыз ету бағаны тіркеу кезіндегі барынша маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Бірінші кезекте бұл химиялық, текстиль және тігін өндірісінің, машина және жабдықтар өндірісінің тауарларына қатысты.

47. Тауарлардың техникалық сипаттамаларын нақты, толығымен сипаттай отырып тауарлар бағасын байқау сапалық өзгерістер әсерін жоюға және тек бағалық өзгерісті көрсетуге мүмкіндік береді. Өнеркәсіптік өндірістің тұрақсыздығы жағдайларында айқындалған техникалық параметрлері бар сол бір тауар түрінің бағасын ұзақ кезең ішінде қадағалау қиындау. Бұған байланысты тіркеудің өткен кезеңімен келісімді қамтамасыз ету және бағаның таза өзгерісін алу үшін, тіркелген деректерге тиісті түзетулер енгізіледі.

Сапаға байланысты бағаларды түзету үшін "имплицитті" (беогісіз немесе жанама) және "эксплицитті" (белгілі немесе тура) әдістер қолданылады.

48. Көрінбейтін түрдегі түзетулерге жатады: "біріктіру" әдісі, "бағаны тікелей салыстыру" әдісі, "жалпы орта мәнді шартты есептеу" әдісі, "бағаны келесі кезеңдерге көшіру" әдісі, "баға өзгерісінің жоқтығын көрсету" әдісі.

"Біріктіру" әдісі өнімдер іріктемесіндегі ротацияны жүргізу барысында көрінбейтін сипатта қолданылады. Ол ескі және жаңа тауарға бағаны параллель тіркеу мүмкіндігі болған кезінде жаппай тұтыну өнімдері үшін қолданылады. Өнімдердің бұрынғы іріктемесі өнімнің осы санаты бойынша (t-1) алдыңғымен салыстыру бойынша өткен кезең (t)-ға баға индексін есептеу кезінде қолданылады, ал өнімдердің жаңа іріктемесі өткен (t)-ға қатысты (t+1) есепті кезеңдегі баға индексін есептеу үшін қолданылады. Біріктіру әдісі уақыттың бір мезгілінде жоқ тауар мен оны ауыстырғыш арасындағы бағадағы барлық айырмашылық сапасындағы өзгешеліктерге байланысты деген болжамға негізделеді. Индекстің бұл өзгерістерінің "қосылып кетуі" өнім санаты деңгейінде баға деңгейіндегі айырмашылық оларға кезеңнің ортақ (t кезеңі) мезгілінде сапалық өзгерістерін нақты көрсетететін болжамдарына негізделген.

"Бағаны тікелей салыстыру" әдісі сапасы жақсартылған жаңа өнім бағасын бұрын тіркелген өнім бағасымен салыстыруды көздейді. Сапасындағы кішкене айырмашылықтары бар және қосымша ақпараттың қолайсыздығы немесе жоқтығы кезінде әр түрлі саланың өнімдері үшін қолданылатын әдіс. Осы әдісті қолдану тіркелген өкіл тауардың (көрсетілетін қызметтің) бағасын сипаттау кезінде қолданылатын ерекшеліктер толық болған кезінде мүмкін. Осы әдістің кемшілігі ауыстырылатын түрлердің сапасының ұсақ өзгерістерін үнемі елемеу есебінен баға индексінің жүйелі көтерілуі болып табылады.

"Жалпы орта мәнді шартты есептеу" әдісі сапасындағы айқын көрінетін өзгерістерімен немесе жоғалып кеткен өнім үшін "шартты" бағаларды қолдануды қарастырады. Әдіс топ ішіндегі ұқсас өнім түрлеріне бағаның өзгеруі немесе басқа базалық объектілердегі ұқсас өнімдерге бағаның өзгеруі негізінде "шартты" бағаны есептеуді қарастырады. Осы әдіс машина жасау салаларының өнімдері үшін және басқа саладағы өнімдердің жоғалып кетуі кезінде қолданылады.

"Бағаны келесі кезеңдерге көшіру" әдісі соңғы тіркелген бағаны өзгеріссіз сақтауды қарастырады. Осы әдісті қолдану үшін өнімнің осы түріне баға өзгерісі болмайтынына сенімді болу қажет. Осы әдіс қысқа мерзімді кезеңде (1-2 кезең) өнімнің жоқтығы кезінде, капиталды тауарлар және ұзақ мерзімді пайдалану өнімдеріне қолданылады.

"Баға өзгерісінің жоқтығын көрсететін" әдіс салыстырмалы ауыстыратын өнім болмағанда, ал ескі өнім мен ауыстыратын өнім бағасының арасындағы айырмашылық айтарлықтай айрықшаланатын кезде қолданылады. Бұл айырмашылықтың қандай бөлігі бағаның өзгерісіне, қандай бөлігі – сапаның өзгерісінің жататынын анықтау мүмкін емес, сондықтан осы әдіске сәйкес барлық айырмашылық сапа есебіне жатқызылады, тұрақты бағаны сақтап қалады.

"Біріктіру" әдісі, "бағаны тікелей салыстыру" әдісі, "жалпы орта мәнді шартты есептеу" әдісі, "бағаны келесі кезеңдерге көшіру" әдісі, "баға өзгерісінің жоқтығын көрсететін" әдісті қолдану осы Әдістеменің қосымшасында келтірілген.

49. Сапаға "эксплицитті" түзетулер әдісінің көмегімен ескі және жаңа тауарлар арасындағы сапалық өзгерістердің құны бағаланады және әртүрлі сападағы екі тауарды өндіру шығындары арасындағы айырмашылығына сүйене отырып, екі бағаның біріне (әдетте, базистік) түзету енгізіледі. Оларға "санына түзетулер", "өндірістік шығындардағы айырмашылықты есепке алу", "сараптамалық пікір", "гедониялық регрессия" әдістері жатады.

"Санына түзету" әдісі бұрын қолжетімді болған өніммен салыстырғанда санындағы айырмашылықтар өнім сапасына әсер етпейді деген шартпен басқа өлшемдегі өніммен ауыстырылатын өнімдерге қолданылады. Осы әдіс өлшеп оралған жаппай тұтыну өнімдері үшін қолданылады.

"Өндірістік шығындардағы айырмашылықтарды есепке алу" әдісі сапасы әртүрлі екі ұқсас өнім өндірісінің шығындарының өзгеруі дәрежесіне сүйене отырып, өнімнің сапасының өзгеруін бағалауды көздейді. Бұл ретте ескі тауардың бағасына түзету әдісінде жаңа тауардың қосымша сипаттамаларын енгізуге жұмсалған шығындар құнына тең.

"Сараптамалық пікір" әдісі ескі және алмастырушы өнімдер арасындағы сапа айырмашылығының құнын бір немесе бірнеше сарапшылардың бағалауына негізделген. Ол салыстырылатын өнім түрлерінің техникалық ерекшеліктерінің айырмашылығы кезінде және бағадағы айырмашылық пен сандық анықталуы мүмкін болмайтын кезде қолданылады. Әдістің сенімділігі сарапшылардың біліктілігі мен пікірлеріндегі айырмашылыққа байланысты. Сонымен қатар сарапшылар пікірі балама әдістерді қолдану мүмкін болмайтын қиын тауарларды бағалау кезінде ақталуы мүмкін.

"Гедониялық регрессия" әдісі тауар бағасын оның сипаттамаларына тәуелді функция ретінде қарастыра отырып бағалау үшін қолданылады. Әдіс баға туралы деректер және кейбір модельдер жиынтығына арналған сипаттамалар бар болғанда және егер ол сипаттамалар эконометрикалық қорытындыны ескере отырып бағаның өзгеруін жақсы түсіндіретіні белгілі болғанда қолданылады. "Гедониялық регрессия" әдісі машина және жабдықтар өндірісі саласының өнімдері үшін қолданылады.

6-бөлім. Салмақтау схемаларын қалыптастыру
1-параграф. Өндірушілер бағасының индексі үшін салмақтауыш

50. Өндірушілер бағасының индекстері базалық объектілердің барлық типтерінен жиналған және экономикалық қызмет пен өнімдердің іріктелген түрлерін қамтитын бағалары туралы сансыз деректер негізінде есептеледі. Өнімнің бір түрінің өндірісінің өткізу көлемдері басқалардан айырмашылықтың болуынан зерттелетін элементтің салыстырмалы түрдегі мәнділігін және оның бағасының өзгеруі индекстің жалпы мәніне әсер етуі нәтижесінде индекстелетін көлемдер салмақталады.

51. Өндірушілер бағасының индексі үшін салмақтауыш ретінде өнім түр тармағының үлесін және өңірлік маманданудағы өнеркәсіптік кәсіпорынның және өнеркәсіптік нарықтың жалпымемлекеттік көлемінде бір уақытта есепке алуға мүмкіндік беретін кәсіпорындардың өнім түр тармақтары бойынша өндірілген өнеркәсіптік өнімнің бағасы қолданылады.

Бағаны анықтау үшін негізгі ақпараттың дереккөзі ретінде өнеркәсіптік кәсіпорындарды жылдық зерттеудің статистикалық деректері қолданылады. Кәсіпорындар санағы, кәсіпорындар тіркелімі, экономикалық қызмет түрлерінің қандай да бір түрлерін реттеуге жауапты мемлекеттік органдардың әкімшілік деректері балама көз ретінде қолданылады.

52. Өндірушілер бағасының индексін салмақтау схемасын құру процесі мынадай тізбекті операцияларды қамтиды:

1) белгілі бір базистік кезеңде өндірілген өнеркәсіп өнімінің құнын анықтау және оны байқауға енгізілген базалық обьектілер, түр тармақтар, түрлер, кластар, топтар, бөлімдер мен секциялар арасында бөлу;

2) орташа жылдық құн және салыстырмалы база ретінде алынған бірыңғай уақыт кезеңдеріне өнімнің түр тармақтары бойынша баға деңгейін қиыстыруды жүзеге асыру;

3) өнеркәсіптік өнімнің құнын өткізу арналарына байланысты бөлу.

Іріктемелі жиынтықтарды (өнім (тауар, көрсетілетін қызмет), базалық объектілер) құндық бағалау үшін пайдалану өндірушілер бағасының индексіне кірмеген деректерді есепке алу үшін салмақтарды түзету қажеттілігін туындатады.

Өндірілген өнеркәсіп өнімінің орташа жылдық құны статистикалық жіктелім өнімі (тауар, көрсетілетін қызметтің) түрлерінің толық тізбесі бойынша анықталады және бағалық байқау үшін іріктелген тиісті түр тармақтар бойынша бөлінеді. Қамтылмаған өнімнің (тауарлар, көрсетілетін қызмет) түр тармақтары бойынша құндық деректер барлық құраушы элементтер бойынша пропорционалды түрде бөлінеді.

Баға индекстерін құру кезінде салмақтардың базистік кезеңі бағаның базистік кезеңіне сәйкес болатындай шартты сақтауды талап етеді. Бұл базалық жылға өндірілген өнеркәсіптік өнімнің орташа жылдық құнын өткен жылғы желтоқсандағы бағаға түзету қажеттілігін туындатады. Ол үшін салмақтардың мәндері шығарылатын жылға орташа баға индексінің өткен жылғы желтоқсандағы баға индексіне қатынасы ретінде түзету коэффициенті анықталады. Орташа баға индексі оның алдындағы жылдың желтоқсанына базистік жыл айларының баға индекстерінің орташа арифметикалық мәні ретінде есептеледі.

Түзету коэффициенті өндірушілер бағасы индексінің жіктелімі бөлімдері бойынша екі мәнді деңгейінде болады және төменде тұрған әр агрегация сатысы – топ, сынып, түр, түр тармақтары үшін қолданылады. Бұрын анықталған орташа жылдық құнды түзету коэффициентіне көбейту арқылы өнім, көрсетілетін қызметтің түр тармақтары бойынша түзетілген құн есептеледі, содан кейін агрегациялау деңгейлерінің өсу реті бойынша қосындыланады.

Ішкі нарықтағы өнеркәсіп өнімін және экспортқа жеткізілімдерді пайдалану туралы (өнеркәсіп тауарлары экспортының құны туралы, ресурстар балансы және тауарларды пайдалану, экспортталатын өнімдердің елдер бойынша құрылымы туралы деректер бойынша) ақпараттың негізінде өнім түрлері бойынша түзетілген құн ішкі нарықтағы және елден тыс өткізу арналарына сәйкес бөлінеді.

Табылған құндар түпкілікті болып табылады және өндірушілер бағасының индексін құру кезінде салмақ ретінде пайдаланылады.

Ескерту. 52-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 08.09.2020 № 36 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

53. Салмақтау схемасы индекстің тек баға өзгерісін көрсетуі үшін белгілі бір уақыт кезеңіне тұрақты болып қалады. Сонымен қоса өнеркәсіптік өндірістің құрылымында маңызды өзгерістер кезеңдерінде салмақтау сызбасын өзектендіру жүргізіледі.

2-параграф. Сатып алу бағасы индексі үшін салмақтау құрауыштары

54. Сатып алу бағасының индексін құру қызмет түрінің ішінде және жалпы өнеркәсіп бойынша өндіріс процесі үшін сатып алынған өндірістік ресурстардың, көрсетілетін қызметтердің құндық құрылымын сипаттайтын салмақтау сызбасын пайдалануды қарастырады.

55. Сатып алу бағасының индексі үшін салмақтау сызбасын қалыптастыру екі ақпараттық көзді – "Шығындар-Шығарылым" кестесінің (бұдан әрі – ШШК) деректері мен базалық кәсіпорындардан тікелей алынған деректерді пайдалану негізінде жүзеге асырылады.

Салмақтау схемасын құру үшін ресурс түрлері бойынша материалдық шығындар құрылымы туралы деректерді қамтитын ШШК-ні қолдану, егер сатып алу бағасының индексі жалпы ел бойынша құрылған жағдайда әсіресе неғұрлым расталған болып саналады. Алайда онда көрсетілген ақпарат ресурстарды сатып алу құрылымын бағаларды байқау үшін іріктеліп алынған өнім, көрсетілетін қызмет түрлерінің деңгейіне дейін ескеру үшін жеткілікті нақтыланбаған. Сонымен қатар ШШК өңірлік бөліністе құрылмайды.

ШШК деректерін қолданудың басқа кемшілігі олардың бағаланулары нарықтық емес қызмет түрлері үшін шартты түрде есептелген қөрсеткіштерден тұруы болып табылады, бұл сатып алу бағасының индексін құру үшін салмақтауыштарды анықтауда ақталмаған болуы мүмкін, себебі оның экономикалық саласына нарықтық емес қызмет түрлері жатпайды.

Екінші ақпарат көзі зерттелетін базалық объектілер тобы бойынша өндірістік ресурстар, көрсетілетін қызметтер құны туралы деректер болып табылады. Сатып алынған өнім бағасы мен саны туралы жиналған деректер жыл ішінде базалық объектілер таңдауының тұрақтылығында салмақтау схемасын құру үшін сапалы негіз болып табылады.

Сонымен қоса базалық объектілерден тікелей алынған құндық деректерді қолдану салмақтауыштардың базистік кезеңі мен бағаның базистік кезеңінің сәйкестігі бойынша талаптарды орындауды қамтамасыз етеді. Нәтижесінде салмақтауыштарды нормаға келтірудің қосымша рәсімінің кажеттілігі туындамайды.

56. Салмақтау схемасы әр өңір және жалпы республика бойынша жеке орталықтандырылады. Әр өңір бойынша экономикалық қызмет түрлері бойынша бөлінген құндық деректер болады, одан әрі олар осы қызмет түріндегі үлес салмағына байланысты өндірістік ресурстар, көрсетілетін қызметтер түрлеріне бөлінеді.

57. Салмақтау схемасын құру үдерісі:

1) өндірістік ресурстар мен көрсетілген қызметтердің құнының алғашқы орташа жылдық құнды қалыптастыру;

2) байқауға бірінші рет енгізілген өнім бойынша құнды қалыптастыру;

3) соңғы құнды және үлес салмақтарды, оларды түр, бөлім, секция және арналар бойынша қалыптастыруды құрайды.

Өндірістік ресурстың алғашқы орташа жылдық құны өткен жылы есеп тапсырған базалық объектілердің айлық деректері бойынша жинақталған орташа жылдық көлем мен байқау нәтижелері бойынша сол жылға қалыптасқан ресурстың орта жылдық бағасының көбейтіндісі сияқты есептеледі.

Зерттеуге бірінші рет енгізілген өнімдер (көрсетілген қызметтер) бойынша салмақтауыштарды қалыптастыру үшін есепті кезеңде есеп беретін базалық объектілердің салыстырмалы тобы бойынша қосымша құндық деректер туралы ақпарат сұралады.

Соңғы қалыптастырылған құн бойынша "жаңа" салмақтау схемасының құрылымын қолданыстағымен салыстыруда талдау үшін үлес салмақтарының есебі жүргізіледі. Алынған құн соңғы болып табылады және сатып алу бағасының индексін құруда салмақтауыштар ретінде қолданылады. Салмақтау схемасын өзектендіру өндіріс үдерісі үшін сатып алынған өндірістік ресурстар, көрсетілетін қызметтердің құндық құрылымының өзгеруі кезінде жүргізіледі.

7-бөлім. Орташа бағаны және баға индекстерін есептеу

58. Орташа баға өнімнің (көрсетілетін қызметтің) біртекті түрі бойынша өкіл тауарлар бағасының жалпыланған шамасы. Орташа баға уақыттың белгілі бір кезеңіне, аумақ бойынша, өнім (көрсетілетін қызмет) түрлері бойынша есептеледі.

Орташа бағаны есептеу үшін орташа геометриялық формула пайдаланылады:

(1)

мұнда:

– t кезеңіндегі j өнім (қызмет) түрінің орташа бағасы;

– t кезеңіндегі j өнім (көрсетілетін қызметтің) өкіл тауардың (көрсетілетін қызметтің) бағасының туындысы;

n – баға саны (баға белгіленімдері).

Салыстырылатын кезеңдердегі тіркелген баға сандарының теңдігіне назар аударылады.

59. Өңір бойынша өнеркәсіп өніміне (көрсетілетін қызметке) өндіруші бағасы тіркелген өкіл тауар (көрсетілетін қызмет) бағаларының орташа геометриялық шамасы ретінде есептеледі.

Өңір бойынша өнімдердің сатып алу бағасы экономикалық қызмет түрлеріндегі өнім түрлерінен орташа геометриялық шамасы ретінде есептеледі.

Республика бойынша орташа баға өңірлер бағасының орташа салмақталған шамасы ретінде есептеледі.

Өңір бойынша өнім (көрсетілетін қызмет) түрі бойынша орташа бағалардың репрезентативтілігін қамтамасыз ету үшін орташа бағаларды құру кем дегенде есепті кезеңде есеп беретін үш түрлі базалық объектілерде бағалардың бар болуы сақталған кезінде жүргізіледі. Жоғарыда көрсетілген шарттар сақталмаған жағдайда өңір бойынша өнім (көрсетілетін қызмет) түрі бойынша орташа бағалар тек республика бойынша орташа бағаларды және баға индекстерін одан әрі есептеуде қолдану үшін есептеледі.

Республика бойынша орташа бағаның репрезентативтілігін қамтамасыз ету үшін оның құрылуы есепті кезеңдегі кем дегенде үш өңірдің бағаларының болуы сақталуы қажет. Бүкіл республика бойынша өндірісі бір ғана өңірге тән "спецификалық" өнім бойынша орташа баға бұл ережеге бағынбайды.

60. Баға индексін есептеу қарапайым агрегаттың баға индексін (бұдан әрі – бағаның жеке индексі) есептеуден басталады, екінші кезеңде бағаның жеке индекстерiн біріктіру жолымен алынған неғұрлым жоғары деңгейдегi индекстер (бұдан әрі – бағаның агрегатталған индекстері) есептеледі.

61. J өнім (көрсетілетін қызмет) түрі бойынша бағаның жеке индексі баға деңгейі туралы ақпараттың немесе оны анықтайтын өкіл тауарларға (көрсетілетін қызметтерге) баға өзгерісінің негізінде есептеледі.

Бағаның жеке индекстерін есептеу үшін бағаның жеке индекстерінің қарапайым (салмақталмаған) орташа геометриялық формуласы қолданылады, бұл салмақтанбаған геометриялық орташа бағаның (Джевонс индексі) қатынасына баламалы:

(2)

мұнда:

– өнім (көрсетілетін қызмет) j түрі бойынша бағаның жеке индексі;

– бағаның жеке индекстері;

– тиісінше, салыстырудың есепті және өткен кезеңдері;

– тиісті кезеңдегі өкіл тауар (көрсетілетін қызмет) бірлігінің бағасы;

– бірнеше нақты өкіл тауарларды (көрсетілетін қызметтерді) біріктіретін тауар (көрсетілетін қызмет) түрі (бірден n-ге дейін);

n – өнім (көрсетілетін қызмет) түрін анықтайтын өкіл тауарлар (көрсетілетін қызметтер) саны.

Келесі кезеңдерде бағаның қарапайым индекстері жіктелімнің иерархиялық құрылымына сәйкес және тиісті салмақтауыштарды қолдана отырып, агрегатталған баға индекстеріне біріктіріледі.

62. Өткізу арналары мен сатып алу арналары бойынша баға индекстерін агрегаттау өнім тобының деңгейінен экономикалық қызмет түрлеріне дейін жоғарғы агрегаттаудың тиісті салмақтауыштарын қолдану арқылы жүзеге асырылады.

Арналар, топтар, ішкі кластар, кластардың және одан жоғары агрегация бойынша ұлттық деңгейдегі агрегатталған баға индекстері Ласпейрестің түрлендiрiлген формуласы бойынша бағаның жеке индекстерінің орташа салмақталған мәндері ретінде есептеледі. Оған сәйкес әрбір уақыт кезінде қарапайым агрегаттардың баға өзгерісі тұрақты базистік салмақтауыштар арқылы салмақталады. Базистік салмақтауыштардың тұрақтылығы бағалық теңестірудің тазалығын қамтамасыз етіп, құрылымдық өзгерістер (санындағы өзгеріс) әсерін тигізбейді.

Ласпейрестің түрлендірілген формуласына сәйкес баға өзгерісі бағаларды дәйекті байқау негізінде есептеледі. Әрбір уақыт кезеңінде базистік салмақтауыштар баға индексінің соңғы мәніне көбейтіледі:

болғанда (3)

мұнда:

– t-1 кезеңімен салыстырғандағы t кезеңі үшін баға индексі;

– t кезеңінің t-1 кезеңіне өнім (көрсетілетін қызмет) түрі бойынша бағаның жеке индекстері;

– салмақтау сызбасын құру үшін негіз ретінде пайдаланылатын базистік кезең бағаларындағы өнімдердің (көрсетілетін қызметтердің) құны;

– есепті кезеңдегі өнім (көрсетілетін қызмет) құны;

– өткен кезеңге өнім (көрсетілетін қызмет) түрі бойынша бағаның жеке индекстерінің көбейтіндісі.

Ласпейрестің түрлендірілген формуласын пайдалану көп деңгейдегі агрегацияның индекстерін есептеуге мүмкіндік береді және бірқатар артықшылықтары бар:

1) ағымдағы кезеңнің салмақтауыштарына негізделген және тиісінше тек қана бағаның өзгеруін емес, сондай-ақ санын (тұтыну көлемін) көрсететін Пааше индексінен айырмашылығы, таза баға салыстырмалығын нақты көрсетеді, өйткені оны есептеуде тұрақты салмақтауыштар қолданылады;

2) есептеу үдерісін едәуір тездетеді, өйткені салмақтау үшін алдында болған, өткен кезеңнің деректері пайдаланылады;

3) тұтынушылар мінез-құлқының өзгеруінен туындаған өнімдер (көрсетілетін қызметтер) ассортиментінің өзгерісін жыл бойы есепке алуға мүмкіндік береді;

4) экономикалық интерпретацияға тез икемделеді, өйткені бағаның әсері және саны бөлек бақыланады.

63. Баға индекстері есебінің жаңа салмақтауыштарына ауысу кезінде олардың үздіксіздігінің ұстанымы сақталады. Бұған бұрынғы қолдағы баға индекстерінің серпінді қатарларымен, жаңа салмақтауыштар бойынша есептелген индекстерді байланыстыру әдісімен қол жеткізіледі. Байланыстыру немесе біріктіру үдерісі барлық деңгейдегі бағаның жеке индекстерінің түрлі жылдар бойынша серпінін дұрыс көрсетуге үшін бағытталған. Байланыстыру немесе біріктіру үдерісі байланыстыру коэффициентін қолдану арқылы жүргізіледі. Ол ескі салмақтауыш схемасы бойынша базистік жылдың желтоқсанына есептелген ұзақ мерзімді бағалық арақатынастың жаңа салмақтауыш схемасы бойынша есептелген ұзақ мерзімді бағалық арақатынасына қатысы ретінде анықталады. Байланыстыру коэффициенті агрегатталған деңгейлер бойынша есептеледі және келесі салмақтауыш схемасының өзгергеніне дейін өзгеріссіз сақталады. Жаңа салмақтауыш схемасы бойынша ұзақ мерзімді бағалық арақатынастарды әрі қарай есептеу алынған байланыстыру коэффициентін есепке ала отырып жүргізіледі.

64. Өткен жылғы тиісті кезеңге (ай, өсу қорытындысымен кезең) баға индекстерін құру база ретінде белгіленген есептеудің тіркелген нүктесі немесе базалық кезеңі бар тізбекті серпінді қатарды құру үшін айлық баға индекстерін өзара "байланыстыруды" (тіркеме) көздейтін базистік әдіспен жүргізіледі.

Өткен жылғы тиісті айға есепті жылғы айлық баға индекстерін есептеу есепті жылғы индекстік қатарындағы айлық баға индексін өткен жылғы осы қатардағы айлық баға индексіне бөлумен жүргізіледі:

(4)

мұнда:

- g есепті жылдағы t айдың g-1 өткен жылғы тиісті айға баға индексі;

- индекстер қатарындағы g есепті жылдағы t айдың баға индексі;

- индекстер қатарындағы g-1 өткен жылдағы t айының баға индексі.

Өткен жылғы тиісті кезеңге өспелi қорытындының баға индекстерi салыстырмалы кезеңнің индекстік қатарындағы айлық баға индекстерінің қосындысын өткен жылғы айлық баға индекстерінің осындай қосындысына бөлумен анықталады:

(5)

мұнда:

- есепті жылғы қаңтар-желтоқсандағы баға индексі өткен жылғы қаңтар-желтоқсанға;

– индекстік қатардағы есепті жылғы қаңтар, ақпан,... желтоқсанға баға индексі;

– индекстік қатардағы өткен жылғы қаңтар, ақпан, ... желтоқсанға баға индексі.

Есепті жылғы тоқсан, жарты жыл және тоғыз айдағы бағалар индексі өткен жылғы тиісті кезеңге осыған ұқсас есептеледі.

Тоқсан бойынша өткен тоқсанға баға индексі есепті тоқсанды анықтайтын индекстік қатардағы бағалардың айлық индексі қосындыларының өткен кезең бағаларының айлық индекстерінің қосындысына қатынасы ретінде есептеледі:

(6)

мұнда:

- есепті жылдың екінші тоқсанындағы баға индексі бірінші тоқсанға;

– индекстік қатардың есепті жылғы сәуір, мамыр, маусымға баға индексі;

– индекстік қатардың есепті жылғы қаңтар, ақпан, наурызға баға индексі.

8-бөлім. Деректерді тарату

65. Деректерді таратудың Халықаралық Валюталық Қоры әзірлеген Арнайы халықаралық стандартына сәйкес өндірушілер бағасының индексі ақпаратты шығарудың алдын ала белгіленген мерзіміне сәйкес ай сайын жарияланады. Ақпарат баспасөз хабарламасы, жедел ақпарат түрінде Комитеттің Интернет-ресурсында орналастыру арқылы барлық пайдаланушылар үшін бір мезгілде таралады. Тауарлар топтары, кластары және түрлері бойынша неғұрлым нақтыланған бағаның өзгеруі туралы ақпарат статистикалық бюллетеньдерде, жинақтарда жарияланады.

Пайдаланушыларға көмек ретінде баға индексінің жарияланымы қысқаша әдіснамалық түсіндірмелермен бірге беріледі.

Қоғамның индекске деген сенімін қамтамасыз ету мақсатында бағаны тіркеу рәсімдерін және баға индексін есептеу тәртібін сипаттау буклеттер, кітапшалар және басқа да басылымдар түрінде жарияланады және Комитет сайтында қолжетімді.

Орташа бағаларды жариялау өңір және республика бойынша есептелген орташа бағаның репрезентативтілігін сақтау кезінде жүзеге асырылады.

Өнеркәсіптегі өндірушілер бағаларының индекстерін құру әдістемесіне қосымша

"Біріктіру" әдісін қолдану

(t-1) кезеңінде, екі өнім (2 және 3) қолжетімді болғанда және іріктемені ротациялау жоспарланған жағдайда, сапасы бойынша жақын, бірақ сипаттамасы бойынша айрықша алмастырушы өнім таңдалынады. 2-өнім (ескі) және 3-өнім (жаңа) бағасының арасындағы айырмашылық сапасындағы айырмашылығына байланысты.

"Бағаны тікелей салыстыру" әдісін қолдану

1-өнім (ескі) бойынша t кезеңінде баға болмаған жағдайда дәл сондай ерекшелікке ие алмастырушы 2-өнім (жаңа) таңдалады. 1-өнім (ескі) және 2-өнім (жаңа) бағасының арасындағы айырмашылығы бағаның тікелей өзгерісі ретінде қабылданады.

"Жалпы орта мәнді шартты есептеу" әдісін қолдану

2 өнім (жоғалып кеткен) бойынша t кезеңінде баға болмаған жағдайда ұқсас (1 және 3) өнім түрлері бойынша орташа баға өзгерісін қолдану арқылы "шартты" баға есептеледі.

"Бағаны келесі кезеңдерге көшіру" әдісін қолдану

Ұзақ мерзімді қолданылатын өнімдер, капиталды тауарлар	Байқау кезеңі
	t-2	t-1	t	t+1
1-өнім	40	40	44	44
2-өнім (ескі)	27	25	-	-
Бағаның қарапайым индексі (2-өнім)	100,0	92,6	100,0	100,0
3-өнім	21	20	22	23
4-өнім	29	30	33	33

Баға болмаған (t және t+1) кезеңдерінде 2-өнім (ескі) бойынша соңғы тіркелген баға өзгеріссіз қалдырылады.

"Баға өзгерісінің жоқтығын көрсету" әдісін қолдану

Ұзақ мерзімді қолданылатын өнімдер, капиталды тауарлар	Байқау кезеңі
	t-2	t-1	t	t+1
1-өнім	10	10	-	-
2-өнім	-	(40)	40	50
Бағаның қарапайым индексі	100,0	100,0	100,0	125,0

Салыстырмалы алмастырушы өнімнің болмаған кезде және ескі өнім мен алмастырушы өнімнің арасындағы бағалардың айтарлықтай айырмашылығы кезінде бағаның барлық айырмашылығы тұрақты бағаны сақтай отырып, сапаға қатысты болады.