On some questions of court practice on application of the legislation on terrorist and extremist crimes

Normative Decree of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated December 8, 2017 No. 11.

      Unofficial translation

      Pursuant to results of the court practice generalization and for the purpose of correct and uniform application by courts of the legislation of the Republic of Kazakhstan on liability for terrorist and extremist crimes, the plenary session of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan resolves to make the following explanations.

      1. Terrorist and extremist crimes cause significant harm to public safety, undermine the statehood foundations, hence timely and correct consideration of these categories of cases is one of the most important conditions for security of the state, protection of the rights, freedoms and legitimate interests of citizens and organizations, execution of the Constitution of the Republic of Kazakhstan (hereinafter - the Constitution) ), laws and other regulatory legal acts, and also international treaties of the Republic of Kazakhstan.

      2. When hearing cases of terrorist and extremist crimes, courts shall be guided by regulations of the Constitution, the Penal Code of the Republic of Kazakhstan (hereinafter - the Penal Code), laws of the Republic of Kazakhstan of July 13, 1999 No. 416 On Countering Terrorism (hereinafter - the Law on countering terrorism), of August 28, 2009 No. 191-IV On Counteraction of Legitimization (Laundering) of Incomes Received by Illegal Means, and Financing of Terrorism (hereinafter - Law on countering legalization (laundering) of income), of February 18, 2005 No. 31 On Countering Extremism (hereinafter - Law on countering extremism), other regulatory legal acts of the Republic of Kazakhstan, and also international treaties on combating terrorism and extremism, ratified by the Republic of Kazakhstan.

      3. According to article 255 of the Penal Code and subparagraph 6) of article 1 of the Law on countering terrorism, an act of terrorism is the commission or threat of committing an explosion, arson or other actions that create the risk of death, significant property damage or other socially dangerous consequences, if these actions are committed with a view to disruption of public safety, intimidation of the population, impacting the decision-making by state bodies of the Republic of Kazakhstan, a foreign state or international organization, provocation of a war or complication of international relations, also encroachment on human life, committed for the same purposes, and to the same extent encroachment on the life of a statesman or public figure, committed in order to terminate his state or other political activity or out of revenge for such activity, or encroachment on human life, involving an attack on persons and organizations enjoying international protection, buildings, structures, hostage taking, capturing buildings, structures, means of communication, hijacking and capture of aircraft or watercraft, railway rolling stock or other public transport.

      4. The list of terrorist and extremist crimes is set out in paragraphs 30), 39) of article 3 of the Penal Code.

      It must be borne in mind that the acts indicated in Articles 184 (subversion), 258 (financing of terrorist or extremist activities and other complicity in terrorism or extremism), 259 (recruiting or training or arming people to organize terrorist or extremist activities), 260 (undergoing terrorist or extremist training) of the Penal Code, are referred to both extremist and terrorist crimes.

      5. The subject of terrorist and extremist crimes indicated in Articles 173, 174, 177, 178, 184, 255, 256, 257 (parts one and two), 258, 261, 269 of the Penal Code, may be a person who has reached the age of fourteen by the time the crime was committed.For the commission of other types of crimes of a terrorist and extremist nature, criminal liability arises from the age of sixteen.

      According to the third part of Article 15 of the Penal Code, a minor is not subject to criminal liability if, due to a lag in mental development that is not related to a mental disorder, during the commission of a criminal offense he could not fully realize the factual nature and social danger of his actions (inaction) or control them.

      6. The subjective aspect of an act of terrorism is characterized by direct intent and a special purpose.

      The special purposes of an act of terrorism (hereinafter -special purposes) are: disturbance of public order; intimidation of the population; impact on decision-making of state bodies of the Republic of Kazakhstan, foreign states and international organizations either with the aim of terminating the activities of state or public figures or out of revenge for such activities; provocation of war; complication of international relations.

      In hearings on cases of acts of terrorism, it is imperative to ascertain whether the subject has a special purpose as an integral part of the subjective aspect of the crime. Pursuance by the offender of one of these special purposes is sufficient to adjudge the action as an act of terrorism.

      If none of the purposes of the commission of actions is established, the perpetrators shall be held liable under other relevant articles of the Penal Code.

      7. Public safety as an object of terrorism in accordance with subparagraph 1) of Article 4 of the Law of the Republic of Kazakhstan of January 6, 2012 No. 527-IV On National Security of the Republic of Kazakhstan shall be understood as security of life, health and well-being of citizens, ethic and cultural values ​​of Kazakhstan society and social security systems against real and potential threats, which safeguard integrity of the society and its stability.

      Actions that by their nature are capable of sowing fear among people for their life and health, safety of the loved ones, safety of property, and others shall be recognized as the population intimidation means.

      The impact on state bodies of the Republic of Kazakhstan, foreign states, international organizations, state or public figures can manifest itself in incitement of relevant entities to making certain decisions or refraining from making them.

      8. Commission of an explosion, arson, or other actions shall entail criminal liability under article 255 of the Penal Code in cases where it is established that these actions were intimidating for the population and posed a real risk of death, significant property damage or other socially dangerous consequences.

      In this respect, the risk of death of a person, causing significant property damage or other socially dangerous consequences must be real, which shall be determined in each case taking into account the place, time, tools, means, method of committing a crime and other circumstances of the case (data on the number of people who were in the explosion area, force and destructive power of the used explosive device and the like).

      By the commission of other actions that create danger of people’s death, causing significant property damage or other socially dangerous consequences specified in article 255 of the PC, intentional actions are meant, comparable in consequences to an explosion or arson (organization of accidents, wrecks, destruction of dams, damage to water supply systems, power lines and other vital public infrastructure facilities, spread of pathogenic microbes that can cause an epidemic or epizootic, radioactive, chemical biological, bacterial (bacteriological) and other contamination of the area, armed attack on populated settlements, shelling of houses, schools, hospitals, administrative buildings, places of stationing (location) of military servicemen or servants of law enforcement, special or other state bodies; capture and (or) destruction of buildings, stations, ports, cultural or religious buildings).

      When deciding whether property damage is significant, the courts shall proceed from the value and significance of the destroyed or damaged property, material assets, also actual costs necessary to restore (repair) the damaged property. Causing significant property damage by an act of terrorism shall be qualified in accordance with the first part of Article 255 of the PC (in the absence of other qualifying features of Article 255 of the PC) and shall not require additional qualifications under Articles 202 and 203 of the PC.

      In relation to the first part of Article 255 of the PC, other socially dangerous consequences may include, in particular, moderate damage to the health of several persons, prolonged disruption of the enterprise (s) and (or) institution (s), disorganization of activities of state and local self-government bodies, significant environmental degradation (for example, pollution of water, atmosphere, land degradation and other negative environmental changes requiring significant material costs and time to eliminate their consequences).

      When deciding whether disruption of the enterprise or institution was long, the courts shall proceed from specific circumstances of the case, taking into account duration of the work suspension, specifics of their activities, amount of losses incurred, and other circumstances.

      9. The threat of an act of terrorism shall be understood as actions with a resolute declaration of the perpetrator’s explicit intentions to commit an explosion, arson or other actions that create the danger of death, causing significant property damage or other socially dangerous consequences, for special purposes.

      The criterion for assessing the reality of a threat is existence of sufficient reason to fear materialization of this threat. The threat of an explosion, arson or other actions that frighten the population and create the risk of death of a person or several persons, causing significant property damage or other socially dangerous consequences refers to the formally defined crime and shall be considered a completed crime at the time of bringing the threat of these actions to the target, provided that the threat was perceived as real.

      The threat may target public authorities, local governments, organizations, government or public figures, may be open or anonymous.

      The threat can be expressed in various ways, for example, spoken language, written appeal, telephone communication, distribution using technical means, information and telecommunication networks, mass media, computer technologies.

      Courts shall bear in mind that the threat of an act of terrorism differs from a knowingly false report (hoax) about an act of terrorism (article 273 of the Penal Code), in that a false report about an act of terrorism is information received via communication channels of law enforcement bodies and emergency response services about a knowingly non-existent threat of an act terrorism, that is, in a false report, threat of an act of terrorism does not exist, whereas in the threat of an act of terrorism, the perpetrator pursues special goals.

      10. If, with the aim of committing an act of terrorism, the culprit attempted to carry out an explosion, arson, or other actions creating the danger of death, causing significant property damage or other socially dangerous consequences, but could not perpetrate these actions for reasons beyond his control, the offense shall be qualified as attempted act of terrorism.

      Based on the second part of Article 24 of the Penal Code, it shall be borne in mind that criminal liability arises for preparing for a grave or especially grave crime, also for preparing for a terrorist crime.

      Repeated commission of an act of terrorism involves the commission of a terrorist crime at least two times, for which the person was not convicted and was not released from criminal liability.

      When in one case a terrorist act was committed, and in another there was an attempted act of terrorism, or when in the commission of one criminal offense the culprit was its perpetrator, and in the commission of other crimes - the organizer, instigator or accomplice, the actions of the perpetrator shall be qualified basing on clarifications of the regulatory resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan of December 25, 2006 No. 11 “On qualification of repeatability and aggregate of criminal offenses”.

      11. When deciding on the presence (absence) of a qualifying indication of a crime, such as “committing with the use of weapons or objects used as weapons, explosives or explosive devices”, it shall be borne in mind that in accordance with subparagraph 5) of Article 1 of the Law of the Republic of Kazakhstan of December 30, 1998 No. 339-I On State Control of Turnover of Particular Types of Weapons, weapons are devices and objects designed to hit a living or other targets, as well as for signaling.Any objects used by a person for killing, causing harm to health or to intimidate the population can be recognized as items used as weapons.

      When recognizing objects used as weapons, courts shall take into account the content of paragraph 21 of the regulatory resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan of July 11, 2003 No. 8 “On court practice in cases of theft”.

      Explosives are chemical substances and their mixtures that are capable of explosive reactions. By explosives, gunpowder, trotyl, nitroglycerin, pyroxylin, ammonal and other chemicals and their mixtures are understood that are capable of explosive reactions. Objects that are structurally designed to produce an explosion shall be recognized as explosive devices. In this case, weapons, explosives or explosive devices can be both factory-made and makeshift.

      If in the process of committing an act of terrorism, illegally acquired, stored or manufactured firearms, ammunition, explosives or explosive devices were used, then the actions of a person shall be subject to qualification in the aggregate of criminal offenses provided for in articles 255, 287, 288 of the Penal Code.

      12. The public danger of a crime under paragraph 1) of the third part of Article 255 of the Penal Code lies in the fact that a terrorist act involving or threatening to use weapons of mass destruction, radioactive materials and the threat of mass poisoning, spread of epidemics or epizootics, other actions that can lead to people’s mass fatality, creates a threat of people’s mass fatality, destruction of vital public infrastructure facilities, infection or destruction of animal or plant world, and can also lead to other harmful consequences for society and the environment.

      In accordance with subparagraph 2) of Article 1 of the Law of the Republic of Kazakhstan of July 21, 2007 No. 300 On Export Control, mass destruction weapons are chemical, bacteriological (biological), radiological, nuclear and toxin weapons.

      13. When determining the types of mass destruction weapons, paragraph 1 of Article 2 of the Convention on the prohibition of the development, production, stockpiling and use of chemical weapons and on their destruction (Paris, January 13, 1993), ratified by the Law of the Republic of Kazakhstan of June 24, 1999 No. 398 shall be taken into account.

      According to subparagraph 24) of Article 1 of the Law of the Republic of Kazakhstan of January 12, 2016 No. 442-V On Use of Nuclear Energy, as well as part 1 of Article 1 of the International Convention for the Suppression of Acts of Nuclear Terrorism (New York, September 14, 2005 ), ratified by the Law of the Republic of Kazakhstan of May 14, 2008 No. 33-IV, the radioactive material means nuclear material and other radioactive substances (any materials of natural or technogenic origin in any aggregate state) which contain nuclides which undergo spontaneous disintegration and which may, owing to their radiological or fissile properties, cause death, serious bodily injury or substantial damage to property or the environment.

      If, when committing an act of terrorism, the illegally acquired or stored radioactive substances were used, then the actions of the person are subject to qualification in the aggregate of criminal offenses provided for in Articles 255 and 283 of the Penal Code.

      14. The concepts “epidemic” and “epizooty” are defined in article 1 of the Code of the Republic of Kazakhstan On public health and health care system, also in article 1 of the Law of the Republic of Kazakhstan of July 10, 2002 No. 339-II On Veterinary Medicine, respectively.

      Other actions specified in paragraph 1) of the third part of Article 255 of the Penal Code shall be understood as actions that could entail people’s mass mortality.

      15. In the event that an act of terrorism entailed negligent death of a person (or two or more persons), such actions shall be within the scope of paragraph 2) of the third part of Article 255 of the Penal Code and shall not be subject to additional qualifications under Articles 99, 104 of the Penal Code.

      Deliberate infliction of death on a person (or two or more persons) shall be qualified according to part four of Article 255 of the Penal Code.

      Courts shall bear in mind that infringement on a person’s life through an explosion, arson, or other generally dangerous means that does not pursue special purposes of the act of terrorism shall be qualified not as terrorism, but as murder of a certain person, committed in a way dangerous to the lives of many people, that is under paragraph 6) of the second part of Article 99 of the Penal Code.

      In the infringement on the life of a law enforcement, special state body officer, a military serviceman, as well as a person administering justice or conducting pre-trial investigation, committed by the indicated methods, but in the absence of a special purpose of terrorism, the actions of the perpetrator shall be qualified under Articles 380-1, 408 of the Penal Code.

      16. In accordance with paragraph 3 of Article 20 of the Constitution, propaganda or agitation for the forcible change of the constitutional system, violation of the integrity of the Republic, undermining of state security, and advocating war, social, racial, national, religious, and clannish superiority as well as the cult of cruelty and violence, shall not be allowed.

      According to subparagraph 5) of Article 1 of the Law on countering terrorism, terrorism is ideology of violence and practice of influencing decision-making by state bodies, local government bodies or international organizations by committing or threatening to commit violent and (or) other criminal acts linked with intimidation of the population and directed at inflicting harm on an individual, society and the state.

      Terrorist propaganda shall be understood as disseminating in any way materials or information containing the ideology of violence and the practice of terrorism, by influencing consciousness and will of a person (s) in order to arouse in him (them) a desire to carry out terrorist activities or justifying or motivating the need for such activities.

      Propaganda of terrorism forms a set of a completed criminal offense from the moment of taking actions to spread the ideology of violence and practice of terrorism. The method of distribution is immaterial for bringing a person to criminal liability for propaganda of terrorism. Propaganda can be carried out through oral presentations or distribution of written or printed materials, including through the use of the media or telecommunication networks.

      17. Criminal liability arises for extremist crimes referred to in paragraph 39) of article 3 of the Penal Code.

      Courts shall bear in mind that in accordance with subparagraph 1) of Article 1 of the Law on Countering Extremism, extremism is an organization and (or) commission by an individual and (or) legal entity, an association of individuals and (or) legal entities, on behalf of organizations, recognized in the established procedure as extremist; an individual and (or) legal entity, of actions of individuals and (or) legal entities, pursuing the following extremist purposes:

      forcible change of the constitutional system, violation of the sovereignty of the Republic of Kazakhstan, integrity, inviolability and inalienability of its territory, disruption of national security and defense capacity of the state, forcible seizure of power or forcible retention of power, creation, management and participation in the illegal paramilitary forces, organization of armed rebellion and participation in it, incitement of social, estate strife (political extremism);

      incitement to racial, national and clannish hatred, including those related to violence or calls for violence (national extremism);

      incitement of religious discord of strife, including related to violence or incitement to violence, also use of any religious practice, posing a threat to security, life, health, morality or rights and freedoms of citizens (religious extremism);

      18. Public calls for committing an act of terrorism in the first part of Article 256 of the Penal Code shall be understood as appeals conveyed in any form (oral, written).

      Calls must be of public nature. Public appeals to commit an act of terrorism shall be considered a completed criminal offense from the moment of the public proclamation (distribution) of at least one appeal, regardless of whether other citizens were led to the perpetration of this act or not.

      The question of publicity of appeals to commit an act of terrorism shall be decided by the courts, taking into account the place, method, situation and other circumstances of the case, for example, appealing to a group of people in public places, at meetings, rallies, demonstrations, distributing leaflets, hanging posters, disseminating appeals by mass e-mailing.

      If public calls for an act of terrorism were made with the use of media or telecommunication networks (periodicals, television and radio channels, Internet resources and other media), then the offense shall be qualified in accordance with the second part of Article 256 of the Penal Code.

      When making public calls for an act of terrorism by mass mailing to mobile subscribers using electronic or information and telecommunication networks, the crime shall be considered completed from the moment the messages were posted on these public networks (for example, on sites, forums or blogs), mailing messages to other persons.

      When deciding on the use of the media and objects of information and communication infrastructure to carry out propaganda of terrorism or public calls for an act of terrorism, provisions of the Laws of the Republic of Kazakhstan of July 23, 1999 No. 451-I On Mass Media and of November 24, 2015 No. 418-V On Informatization shall be referred to.

      19. According to subparagraph 14-1) of Article 1 of the Law on Countering Terrorism, terrorist materials – are any information materials containing information on the ways and means of committing an act of terrorism, as well as signs and (or) calls for carrying out terroristic activities, or substantiating and justifying the need for such activities.

      In accordance with subparagraph 7) of Article 1 of the Law on Countering Extremism, any informational materials calling for committing extremist actions or substantiating or justifying the need for their commission are extremist materials.

      Under the distribution of materials containing propaganda of terrorism, the commission of actions shall be understood that are aimed at the transfer by any means of such materials to another person (s) in order to encourage the terrorist activities.

      Courts need to keep in mind that general information explaining the essence of the phenomenon, and which has no signs of propaganda of terrorism and (or) calls for an act of terrorism, shall not be treated as terrorist materials.

      20. It shall be clarified that in pre-trial investigation and court hearings on cases related to terrorism and extremism, special knowledge can be used. If necessary, in order to classify materials as terrorist and (or) extremist, also to determine mental development level of the subjects of a criminal offense and their ability to understand the essence of the materials distributed as terrorist and (or) extremist, especially minors with diminished sanity, relevant examinations can be appointed and conducted. In this case, it is necessary to be guided by the criminal procedural legislation, as well as clarifications of the regulatory resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan of November 26, 2004 No. 16 “On forensic examination of criminal cases”.

      21. In accordance with paragraph 3) of Article 3 of the Penal Code (paragraph 40) of Article 3 of the Penal Code), subparagraph 15) of article 1 of the Law on Countering Terrorism (subparagraph 8) of Article 1 of the Law on Countering Extremism), a terrorist (extremist) group (hereinafter - the group) is an organized group pursuing the goal of committing one or more terrorist (extremist) crimes.

      Creation of a terrorist (first part of Article 257 of the Penal Code), extremist (first part of Article 182 of the Penal Code) group shall be considered a complete crime from the moment the group was actually formed, that is, from the moment of bringing several persons into a group.

      Management of the group consists in fulfillment of management functions in relation to the group and its individual members in order to sustain its activity.

      Management of a group can consist, in particular, in approving plans for terrorist and (or) extremist activity, sharing criminal responsibilities in a group, guiding members of a group in committing certain acts of terrorism and (or) extremism, in committing other actions aimed at achieving certain goals (for example, in organizing logistics, in adopting security measures for the group members).

      Criminal liability on part two of Article 257 of the Penal Code (in part two of Article 182 of the Penal Code) for participation in a terrorist (extremist) group arises in cases when members of this group realize its illegality and belonging to it and act to accomplish terrorist (extremist) goals.

      Participation in the group’s activities shall be understood as joining the group (for example, taking an oath, membership in an organization engaged in terrorist and (or) extremist activities, performing tasks and instructions of the group leader). A criminal offense in the form of a person’s participation in a group shall be considered completed from the moment of joining the group with the intention to participate in terrorist and (or) extremist activities or in the preparation or commission of one or more criminal offenses of a terrorist and (or) extremist nature.

      When participants in a terrorist group or illegal armed formation commit a specific terrorist crime their actions shall be qualified as aggregate of criminal offenses provided for in the second part of Article 257, second part of Article 267 of the Penal Code and the relevant articles of the Penal Code (for example, Articles 255, 256, 259 of the Penal Code).

      22. It shall be clarified that to ensure completeness of investigation, the body conducting the criminal proceedings can use unified lists of organizations and information materials recognized by the court in accordance with Article 12-1 of the Law on countering terrorism, placed on the Internet resource of the state body conducting legal statistics and special accounting.

      23. In accordance with article 258 of the Penal Code, also subparagraph 12) of article 1 of the Law on combating legalization (laundering) of incomes and subparagraph 3) of article 1 of the Law on countering extremism, terrorist financing - is providing or collecting money and (or) other assets, property rights or property benefits, as well as gifting, barter, donations, charity, providing information and other services or provision of financial services to an individual or group of individuals or entity committed by person, who is aware of terrorist and extremist nature of their activity or that the given property, provided information, financial and other kind of services will be used to carry out terrorist activity or providing terrorist group, terrorist or extremist organization, illegal paramilitary formation.

      Financing of terrorism and extremism shall also be understood as provision or collection of material resources, for example, uniforms, equipment, communications, pharmaceuticals, residential or non-residential premises, vehicles.

      The crime shall be recognized completed from the moment of collection, transfer (direction) of money, other property or provision of services. In this case, the actual use of these assets for the purposes set out in the disposition of Article 258 of the Penal Code is not required.

      24. Recruitment (part one of Article 259 of the Penal Code) shall be considered as deliberate actions directed at organizing terrorist or extremist activities to arouse in a person (group of individuals) a desire (intention, aspiration) and willingness to participate in a terrorist or extremist crime. In particular, search and involvement of individuals in terrorist or extremist activities, campaigning, inclusion in the list for training, and more. In this case, actions of the recruiter must be assertive and with the use of mental or physical influence.

      Recruitment can be carried out in various ways, for example, persuasion, convincing, requests, offers, threats, intimidation, beatings, bribery, deceit, incitement of revenge, envy and other base motives, assurance of impunity, promise of payment for committed acts of terrorism. Recruitment shall be considered a completed criminal offense from the moment these actions were performed, regardless of whether the person had committed a crime of terrorist and (or) extremist nature or not.

      The training consists in teaching the recruited persons the rules for handling weapons, ammunition, explosive devices, explosives, radioactive substances, nuclear materials, military equipment, communications, rules of warfare, as well as conducting coaching, trainings, firing, exercises and other actions with the aim of organizing terrorist or extremist activities in any form.

      Arming in the first part of Article 259 of the Penal Code means provision of persons with weapons of any kind to participate in terrorist or extremist activities.

      25. It shall be explained that an attack on buildings, structures, means of communication and other communications, in accordance with article 269 of the Penal Code, shall mean commission by a person of violent acts aimed at taking possession of these objects.

      Under the seizure, in accordance with the first part of Article 269 of the Penal Code, one shall understand unlawful capture of a building, structure, means of communication and communication, other communications. The seizure can be carried out both secretly and openly, with or without violence.

      It shall be borne in mind that the concepts “buildings” and “structures” are defined in Article 1 of the Law of the Republic of Kazakhstan of July 16, 2001 No. 242-II On Architectural, Urban Planning and Construction Activities in the Republic of Kazakhstan. Besides, in accordance with subparagraph 57) of Article 2 of the Law of the Republic of Kazakhstan of July 5, 2004 No. 567-II On Communications, telecommunications (communications) means shall be understood as technical devices, equipment, systems and software that enable formation, transmission, receiving, storing, processing, switching of electromagnetic or optical signals or controlling them.

      26. In respect of persons found guilty of committing criminal offenses under articles 170, 171, 173, 182, 184, 255, 256, 257, 258, 259, 270 of the Penal Code, it shall be imperative for the court, in accordance with paragraphs 1), 2), 3 ) of the second part of Article 48 of the Penal Code, to resolve on confiscation of money, valuables and other property obtained by commission of these crimes and any income from this property; money, valuables and other property into which this property and income from it were partially or fully converted or transformed; money, valuables and other property used or intended to finance terrorism, extremism, an organized group, an illegal armed formation, a criminal community (criminal organization).

      Issuing from the provisions of paragraph 4) of the second part of Article 48 of the Penal Code, the court shall resolve on confiscation of the tools belonging to the defendant or other means of committing a criminal offense.

      In order to prevent financing of terrorism and extremism, if necessary, the measures provided for in Chapter 71 of the Criminal Procedure Code of the Republic of Kazakhstan (hereinafter - the CPC) shall be taken.

      27. The sanctions of the Penal Code articles, which establish penalties for commission of certain types of terrorist and extremist crimes, provide as an additional punishment - deprivation of citizenship of the Republic of Kazakhstan. Courts shall bear in mind that in accordance with the first part of Article 50-1 of the Penal Code, deprivation of citizenship of the Republic of Kazakhstan means compulsory termination by the state of a stable political and legal relationship with convicted person expressing the totality of their mutual rights and obligations.

      When deciding on imposing or not imposing the indicated type of additional punishment, the courts shall take into account all the circumstances of the case resulting from terrorist and (or) extremist crimes, the consequences and identity of the perpetrator. The court resolution in this part shall be motivated. It shall be borne in mind that persons who committed a crime under the age of eighteen shall not be deprived of citizenship of the Republic of Kazakhstan.

      28. Notes to articles 182, 255, 258, 260, 261 of the Penal Code provide for the conditions for exemption from criminal liability of persons who voluntarily ceased participation in terrorism and (or) in extremist activities, unless their actions contain a different criminal offense.

      Voluntary termination of participation means termination by a person of criminal activity upon his awareness of the possibility of its continuation, which may be expressed, for example, in departure from an extremist group, non-fulfillment of their leaders’ orders, refusal to commit criminal offenses, as well as in other actions conducive to terrorist and (or) an extremist group.

      29. Importance of preventive work to eliminate manifestations of terrorism and extremism shall be brought to notice of the courts, taking effective measures to this end, prescribed by law to guarantee inevitability of punishment. In necessary cases, the courts, in accordance with article 405 of the CPC, are required to issue private orders as measures to eliminate the causes and conditions conductive to commission of terrorist and (or) extremist crimes.

      30. In accordance with article 4 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan, this regulatory resolution shall be included in the current law, shall be generally binding and shall be enforced from the date of its first official publication.

      Chairman
      of the Supreme Court
      of the Republic of Kazakhstan K. Mami
      Judge
      of the Supreme Court
      of the Republic of Kazakhstan,
      secretary of the plenary session G.Almagambetova

Террористік және экстремистік қылмыстар туралы заңнаманы қолдану бойынша сот практикасының кейбір мәселелері туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2017 жылғы 8 желтоқсандағы № 11 нормативтік қаулысы.

      Сот практикасын қорыту нәтижелерінің негізінде, Қазақстан Республикасының террористік және экстремистік қылмыстар үшін жауаптылық туралы заңнамасын соттардың дұрыс және біркелкі қолдануы мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы мынадай түсіндірмелер беруге қаулы етеді.

      1. Террористік және экстремистік қылмыстар қоғамдық қауіпсіздікке елеулі зиян, мемлекеттілік негіздерге нұқсан келтіреді, сондықтан осы санаттардағы істерді уақтылы және дұрыс қарау мемлекеттің қауіпсіздігін, азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, Қазақстан Республикасының Конституциясын (бұдан әрі – Конституция), заңдарын және өзге де нормативтік құқықтық актілерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын орындауды қамтамасыз етудің маңызды қағидаттарының бірі болып табылады.

      2. Террористік және экстремистік қылмыстар туралы істерді қарау кезінде соттар Конституцияның, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК), "Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы" 1999 жылғы 13 шілдедегі № 416 (бұдан әрі – Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы заң), "Қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы" 2009 жылғы 28 тамыздағы № 191-IV (бұдан әрі – Кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) қарсы іс-қимыл туралы заң), "Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы" 2005 жылғы 18 ақпандағы № 31 (бұдан әрі - Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы заң) Қазақстан Республикасы заңдарының, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік құқықтық актілерінің, сонымен қатар Қазақстан Республикасы ратификациялаған терроризмге және экстремизмге қарсы күрес мәселелері бойынша халықаралық шарттардың нормаларын басшылыққа алуы қажет.

      3. ҚК-нің 255-бабына және Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы заңның 1-бабының 6) тармақшасына сәйкес терроризм актісі дегеніміз адамдардың қаза табуы, едәуір мүліктік залал келтіру не қоғамға қауіпті өзге де зардаптардың туындау қаупін төндіретін жарылыс жасау, өрт қою немесе өзге де іс-әрекеттер жасау немесе жасаймын деп қорқыту, егер бұл іс-әрекеттер қоғамдық қауіпсіздікті бұзу, халықтың үрейлендіру, Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттiң немесе халықаралық ұйымның шешiмдер қабылдауына ықпал ету, соғысқа арандату не халықаралық қарым-қатынастарды шиеленiстiру мақсатында жасалса, сондай-ақ нақ сол мақсаттарда адам өміріне қастандық жасау, сол сияқты мемлекет немесе қоғам қайраткерінің мемлекеттік немесе өзге де саяси қызметін тоқтату не осындай қызметі үшін кек алу мақсатында оның өміріне қастандық жасау не халықаралық қорғауды пайдаланатын адамдар мен ұйымдарға, ғимараттарға, құрылыстарға шабуыл жасаумен, адамды кепiлге алумен, ғимараттарды, құрылыстарды, қатынас және байланыс құралдарын басып алумен, әуе немесе су кемесін, жылжымалы темiржол құрамын не өзге де қоғамдық көлiктi айдап әкетумен, сол сияқты басып алумен ұштасқан адам өмiрiне қол сұғу болып табылады.

      4. Террористік және экстремистік қылмыстар тізбесі ҚК-нің 3-бабының 30), 39) тармақтарында көрсетілген.

      ҚК-нің 184 (диверсия), 258 (террористiк немесе экстремистiк әрекетті қаржыландыру және терроризмге не экстремизмге өзге де дем берушілік), 259 (террористiк не экстремистiк әрекетті ұйымдастыру мақсатында адамдарды азғырып көндіру немесе даярлау не қаруландыру), 260-баптарында (террористік немесе экстремистік даярлықтан өту) көзделген әрекеттер экстремистік, сонымен қатар террористік қылмыстарға жатқызылғандығын назарға алған жөн.

      5. Қылмыс жасаған уақытта он төрт жасқа толған адам ҚК-нің 173, 174, 177, 178, 184, 255, 256, 257 (бірінші және екінші бөліктерінде), 258, 261, 269-баптарында көзделген террористік және экстремистік қылмыстардың субъектісі бола алады.

      Террористік және экстремистік бағыттағы қылмыстардың өзге түрлерін жасағаны үшін қылмыстық жауаптылық он алты жастан басталады.

      ҚК-нің 15-бабы үшінші бөлігіне сәйкес кәмелетке толмаған адам психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы жағынан артта қалуы салдарынан қылмыстық құқық бұзушылық жасаған уақытта өзiнiң әрекеттерiнiң (әрекетсiздiгiнiң) iс жүзiндегi сипаты мен қоғамға қауiптiлiгiн толық көлемде ұғына алмаса не оларға ие бола алмаса, ол қылмыстық жауаптылыққа жатпайды.

      6. Терроризм актісінің субъективті тарабы тікелей пиғылмен және арнайы мақсатпен сипатталады.

      Терроризм актісінің арнайы мақсаттары (бұдан әрі – арнайы мақсаттар): қоғамдық қауіпсіздікті бұзу; халықты үрейлендіру; Қазақстан Республикасы мемлекеттік органдарының, шет мемлекеттердiң және халықаралық ұйымдардың шешiмдер қабылдауына не болмаса мемлекет не қоғам қайраткерлерінің қызметін тоқтату немесе осындай қызметі үшін кек алу мақсатында ықпал ету; соғысқа арандату; халықаралық қатынастарды ушықтыру болып табылады.

      Терроризм актілері туралы істерді қарау кезінде субъектіде қылмыстың субъективтік тарабының құрамдас бөлігі ретінде арнайы мақсаттың бар болуын әрқашан анықтап отыру қажет. Бұл ретте әрекетті терроризм актісі деп тану үшін кінәлі адамда аталған арнайы мақсаттардың бірінің болуы жеткілікті.

      Егер жасалған әрекеттердің бірде бір мақсаты анықталмаған болса, кінәлі адамдар ҚК-нің басқа тиісті баптарына сәйкес жауапты болады.

      7. "Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы" Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 6 қаңтардағы № 527-IV Заңы 4-бабының 1) тармақшасына сәйкес терроризм объектісі ретінде қоғамдық қауіпсіздік деп қоғамның тұтастығы мен оның тұрақтылығы қамтамасыз етілетін азаматтар өмiрiнiң, денсаулығының және амандығының, қазақстандық қоғамның рухани-имандылық құндылықтарының және әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің нақты әрі ықтимал қауіп-қатерлерден қорғалуының жай-күйі түсіндіріледі.

      Адамдардың өз өмірлері мен денсаулығы, жақындарының қауіпсіздігі, мүлкінің сақталуы және басқалар үшін қорқынышын тудыруға қабілетті іс-қимылдар сипаты жағынан халықтың үрейлендіретін іс-қимылдар деп танылуға тиіс.

      Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдарына, шет мемлекеттерге, халықаралық ұйымдарға, мемлекеттік не қоғам қайраткерлеріне ықпал ету тиісті субъектілердің белгілі бір шешімдер қабылдау не оларды қабылдаудан тартыну пиғылынан көрінуі мүмкін.

      8. Жарылыс, өрт қою немесе өзге де іс-қимылдардың жасалуы, егер аталған әрекеттер халықты үрейлендiру сипатында болғаны және адамдардың қаза табуы, елеулi мүлiктiк залал келтiру не қоғамға қауiптi өзге де зардаптардың нақты туындау қаупiн төндiргені анықталса, ҚК-нің 255-бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа алып келеді.

      Бұл ретте адамның қаза табуы, елеулi мүлiктiк залал келтiру не қоғамға қауiптi өзге де зардаптардың туындау қаупi нақты болуға тиіс, бұл қылмыстың жасалған орны, уақыты, қарулары, құралдары, қылмысты жасау тәсілі және істің басқа да мән-жайлары (жарылыс орны ауданында болған адамдар саны туралы, пайдаланылған жарылғыш құрылғының қуаты мен жою қабілеті туралы деректер және тағы басқалар) ескеріле отырып, әрбір нақты жағдайда айқындалады.

      ҚК-нің 255-бабында көрсетілген адамдардың қаза табуы, елеулi мүлiктiк залал келтiру не қоғамға қауiптi өзге де зардаптардың туындау қаупiн төндіретін өзге де іс-қимылдарды жасау деп зардаптары жағынан жарылыспен немесе өрт қоюмен салыстыруға болатын қасақана іс-қимылдарды (авариялар, апаттар ұйымдастыру, дамбаларды бұзу, су құбыры жүйесін, электр беру желілерін және халықтың тыныс-тіршілігін қамтамасыз ететін басқа да объектілерді бүлдіру, эпидемия немесе эпизоотия тудыра алатын ауру жұқтырғыш микробтар тарату, жерлерді радиоактивтік, химиялық, биологиялық (бактериологиялық) және өзге де улау, елді мекендерге қарулы шабуыл жасау, тұрғын үйлерді, мектептерді, ауруханаларды, әкімшілік ғимараттарды, әскери қызметкерлер немесе құқық қорғау, арнаулы немесе өзге де мемлекеттік органдар қызметкерлері орналасқан жерлерді атқылау; ғимараттарды, вокзалдарды, порттарды, мәдени немесе діни құрылыстарды басып алу және (немесе) қирату) түсінген жөн.

      Мүліктік залалдың елеулі болатыны-болмайтыны туралы мәселені шешу кезінде соттар жойылған немесе бүлінген мүліктің, материалдық құндылықтардың бағасын және маңыздылығын, сондай-ақ бүлінген мүлікті қалпына келтіру (жөндеу) үшін қажетті нақты шығыстарды негізге алуға тиіс. Террористік актінің салдарынан елеулі мүліктік залал келтіру ҚК-нің 255-бабының бірінші бөлігі бойынша сараланады (ҚК-нің 255-бабының басқа саралау белгілері болмаған кезде) және ҚК-нің 202 және 203-баптары бойынша қосымша саралауды талап етпейді.

      ҚК-нің 255-бабының бірінші бөлігіне қатысты өзге де қоғамдық қауіпті зардаптарға, атап айтқанда, бірнеше адамдардың денсаулығына ауырлығы орташа зиян келтіру, кәсіпорынның (кәсіпорындардың) және (немесе) мекеменің (мекемелердің) жұмысын ұзақ уақытқа бұзу, мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметін ұйымдастыруға іріткі салу, экологиялық ахуалды айтарлықтай нашарлату (мысалы, суды, атмосфераны ластау, жерлерді деградациялау және ауқымды материалдық шығындарды және олардың салдарларын жою үшін ұзақ уақытты талап ететін қоршаған ортаны өзге де келеңсіз өзгертулер) жатқызылуы мүмкін.

      Кәсіпорынның немесе мекеменің жұмысын бұзу ұзақ болғаны-болмағаны туралы мәселені шешу кезінде соттар жұмыстың тоқтап тұру ұзақтығын, олардың қызмет ерекшелігін, келтірілген зардаптардың мөлшерін және басқаларын ескере отырып, істің нақты мән-жайларын негізге алуы тиіс.

      9. Кінәлі адамның арнайы мақсаттарда жарылыс, өрт қою немесе адамдардың қаза табуы, елеулi мүлiктiк залал келтiру не қоғамға қауiптi өзге де зардаптардың туындау қаупiн төндіретін өзге де іс-қимылдар жасауға анық көрінетін ниетін куәландыратын, кесімді мәлімдеумен жалғасатын іс-қимылдары терроризм актісін жасау қатері деп түсініледі.

      Қатердің жүзеге асуынан қауіптенуге жеткілікті негіздердің бар болуы қатердің нақтылығын бағалаудың өлшемшарты болып табылады. Жарылыс, өрт қою немесе халықты үрейлендiретін және адамның немесе бірнеше адамдардың қаза табуы қаупін, елеулi мүлiктiк залал келтiру не қоғамға қауiптi басқа да зардаптардың туындау қаупін төндіретін өзге де іс-қимылдар жасап қорқыту формальдық құрамға жатады және аталған іс-қимылдарды жасау қатері тиісті адамға жеткізілген кезде, егер ол қатерді нақты деп қабылдаса, аяқталған қылмыс болып саналады.

      Қатер мемлекеттік билік, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына, ұйымдарға, мемлекет немесе қоғам қайраткерлеріне төнуі, ашық немесе жасырын болуы мүмкін.

      Қатер әртүрлі тәсілдермен жеткізілуі мүмкін, мысалы, ауызша айту, жазбаша мәлімдеу, телефон арқылы хабарлау, техникалық құралдарды, ақпараттық-телекоммуникациялық желілерді, бұқаралық ақпарат құралдарын, компьютерлік технологияларды пайдаланып тарату.

      Терроризм актісінің қатері терроризм актісі туралы көрінеу жалған хабарлаудан (ҚК-нің 273-бабы) құқық қорғау органдарының және шұғыл ден қою қызметтерінің байланыс арналары арқылы түскен терроризм актісі қатерінің көрінеу жоқтығы туралы ақпарат терроризм актісі туралы жалған хабар болып табылатындығымен ерекшеленеді, яғни жалған хабар кезінде терроризм актісі қатерінің болмайтынын соттардың назарға алғандары жөн. Терроризм актісі қатері кезінде кінәлі адам арнайы мақсаттарды көздейді.

      10. Егер кінәлі адам террористік акт жасау мақсатында жарылыс, өрт қою немесе адамдардың қаза табуы, елеулi мүлiктiк залал келтiру не қоғамға қауiптi өзге де зардаптардың туындау қаупін төндіретін өзге де іс-қимылдар жасауға ұмтылған болса, бірақ өзіне байланысты емес мән-жайларға қарай бұл іс-қимылдарды жасай алмаса, жасалған әрекет терроризм актісін жасауға оқталу ретінде саралануға тиіс.

      ҚК-нің 24-бабы екінші бөлігіне сүйене отырып, ауыр немесе аса ауыр қылмысқа дайындалғаны үшiн, сондай-ақ террористік қылмысқа дайындалғаны үшін қылмыстық жауаптылық туындайтындығын ескерген жөн.

      Қылмыс үшін сотталмаған және қылмыстық жауаптылықтан босатылмаған адамның террористік қылмысты кемінде екі рет жасауы терроризм актісін бірнеше рет жасағандығын көздейді.

      Бір жағдайда аяқталған терроризм актісі, басқа жағдайда - терроризм актісіне оқталған кезде, не бір қылмыстық құқық бұзушылық жасаған кезде кінәлі адам орындаушы, ал басқаларын жасаған кезде – ұйымдастырушы, арандатушы немесе дем беруші болса, кінәлі адамның іс-қимылдары "Қылмыстық құқық бұзушылықтардың бірнеше рет жасалуын және жиынтығын саралау туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 11 нормативтік қаулысының түсіндірмелері ескеріле отырып саралануы тиіс.

      11. "Қаруды не қару ретінде қолданылатын заттарды, жарғыш заттарды немесе жарылғыш құрылғыларды қолданып жасау" сияқты қылмысты саралау белгісінің болуы (жоқтығы) туралы мәселені шешу кезінде "Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік бақылау жасау туралы" Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 30 желтоқсандағы № 339-I Заңы 1-бабының 5) тармақшасына сәйкес конструкциялық жағынан алғанда тiрi немесе өзге де нысананы зақымдауға, сондай-ақ белгi беруге арналған құрылғылар мен заттар – қару болып табылатынын ескерген жөн.

      Адамның адам өлтіруі, денсаулыққа зиян келтіруі немесе халықты үрейлендіруі үшін қолданатын кез келген заттар қару ретінде пайдаланылатын заттар деп танылуы мүмкін.

      Заттар қару ретінде пайдаланылатын деп танылған кезде соттарға "Бөтеннің мүлкін заңсыз иемдену жөніндегі істер бойынша сот тәжірибесі туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2003 жылғы 11 шілдедегі № 8 нормативтік қаулысының 21-тармағының мазмұнын ескеру қажет.

      Жарылғыш заттар – бұл жарылу реакцияларына қабілетті химиялық заттар және олардың қоспалары. Жарылғыш заттар деп жарылу реакцияларына қабілетті оқ-дәрі, тротил, нитроглицерин, пироксилин, аммонал және басқа химиялық заттар мен олардың қоспаларын түсінген жөн. Конструкциялық жағынан жарылыс жасауға арналған заттарды жарғыш құрылғылар деп тану қажет. Бұл ретте қару, жарылғыш заттар немесе жарғыш құрылғылар зауытта, сонымен қатар қолдан жасалуы мүмкін.

      Егер террористік акт жасау процесінде заңсыз сатып алынған, сақталған не жасалған атыс қаруы, оқ-дәрілер, жарылғыш заттар немесе жарғыш құрылғылар қолданылған болса, онда адамның іс-қимылдары ҚК-нің 255, 287, 288-баптарында көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша саралануға тиіс.

      12. ҚК-нің 255-бабы үшінші бөлігінің 1) тармағында көзделген қылмыстың қоғамдық қауіптілігі терроризм актісін, жаппай қырып-жою қаруын, радиоактивтік материалдарды қолданып және жаппай улау немесе улаумен қорқыту, эпидемиялар немесе эпизоотиялар тарату арқылы, сол сияқты адамдардың жаппай қырылып-жойылуына алып келетін, адамдарды жаппай қырып-жою, халықтың тiршiлiгiн қамтамасыз ету объектiлерiн қирату, өсімдіктер немесе жануарлар дүниесіне ауру жұқтыру немесе жою қатерін төндіретін, сондай-ақ қоғам мен қоршаған табиғи орта үшін зиянды өзге де зардаптарға алып келуі мүмкін іс-қимылдарды жасау болып саналады.

      "Экспорттық бақылау туралы" Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 21 шілдедегі № 300 Заңының 1-бабының 2) тармақшасына сәйкес жаппай қырып-жою қаруы – химиялық, бактериологиялық (биологиялық), радиологиялық, ядролық және улы қару.

      13. Жаппай қырып-жою қаруының түрлерін айқындаған кезде 1999 жылғы 24 маусымдағы № 398 Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған (Париж қаласы, 1993 жылғы 13 қаңтар) Химиялық қаруды әзірлеуге, өндіруге, жинақтау мен қолдануға тыйым салу және оны жою туралы конвенцияның 2-бабының 1-тармағын ескерген жөн.

      "Атом энергиясын пайдалану туралы" Қазақстан Республикасының 2016 жылғы 12 қаңтардағы № 442-V Заңының 1-бабы 24) тармақшасына, сонымен қатар Қазақстан Республикасының 2008 жылғы 14 мамырдағы № 33-IV Заңымен ратификацияланған Ядролық терроризм актілерімен күрес туралы халықаралық конвенцияның (Нью – Йорк қаласы, 2005 жылғы 14 қыркүйек) 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес құрамында радионуклидтер бар, өздігінен ыдырайтын және өздерінің радиологиялық қасиеттеріне немесе өзінің бөліну қасиеттеріне байланысты өлімге, ауыр зақымға не меншікке немесе қоршаған ортаға елеулі түрде залал келтіруі мүмкін ядролық материал және басқа радиоактивті заттар (кез келген агрегаттық жағдайдағы шығу тегі табиғи немесе техногендік кез келген материалдар) радиоактивті материалдар болып табылады.

      Егер терроризм актісін жасау кезінде заңсыз сатып алынған не сақталатын радиоактивтік заттар пайдаланылған болса, онда адамның іс-қимылдары ҚК-нің 255 және 283-баптарында көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша саралануға тиіс.

      14. "Эпидемия" және "эпизоотия" деген ұғымдар "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің 1-бабында, сонымен қатар "Ветеринария туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 10 шілдедегі № 339-II Заңының 1-бабында тиісінше айқындалған.

      ҚК-нің 255-бабы үшінші бөлігінің 1) тармағында көрсетілген өзге де іс-қимылдар деп адамдардың жаппай қырылуына алып келуі мүмкін іс-қимылдарды түсінген жөн.

      15. Егер терроризм актісі адамның (не екі және одан көп адамдардың) абайсызда қазаға ұшырауына алып келсе, онда мұндай іс-қимылдар ҚК-нің 255-бабы үшінші бөлігінің 2) тармағымен қамтылады және ҚК-нің 99, 104-баптары бойынша қосымша саралауға жатпайды.

      Адамды (не екі және одан көп адамдарды) қасақана қазаға ұшырату ҚК-нің 255-бабының төртінші бөлігі бойынша саралануға тиіс.

      Терроризм актісінің арнайы мақсатын көздемейтін жарылыс жасауды, өрт қоюды немесе жалпыға бірдей қауіпті басқа тәсілдермен адам өміріне қол сұғуды терроризм ретінде емес, яғни ҚК-нің 99-бабы екінші бөлігінің 6) тармағы бойынша көп адамдардың өміріне қауіпті тәсілмен жасалған белгілі бір адамды өлтіру деп саралау қажеттігін соттар ескерулері қажет.

      Құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік орган қызметкерінің, әскери қызметшінің, сонымен қатар сот төрелігін немесе сотқа дейінгі тергеуді жүзеге асыратын адамның өміріне аталған тәсілдермен қол сұғылған, бірақ терроризмге тән арнайы мақсаты болмаған кезде кінәлі адамның іс-қимылдары ҚК-нің 380-1, 408-баптары бойынша саралануға жатады.

      16. Конституцияның 20-бабының 3-тармағына сәйкес Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуді, тұтастығын бұзуды, мемлекет қауіпсіздігіне нұқсан келтіруді, соғысты, әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық, діни, тектік-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгіттеуге жол берілмейді.

      Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы заңның 1-бабы 5) тармақшасына сәйкес терроризм – бұл зорлық-зомбылық идеологиясы және халықты үрейлендірумен байланысты және жеке адамға, қоғамға және мемлекетке залал келтіруге бағытталған күш қолдану және (немесе) өзге де қылмыстық іс-қимылдар жасау не жасаумен қорқыту арқылы мемлекеттік органдардың, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының немесе халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауына ықпал ету практикасы.

      Адамның (адамдардың) бойында террористік әрекеттер жасауға не мұндай әрекетті жүзеге асыру қажеттілігін негіздеуге немесе ақтауға ұмтылыс тудыру мақсатында, оның (олардың) санасы мен ерік-жігеріне әсер ету арқылы зорлық-зомбылық идеологиясы мен терроризм практикасын қамтитын материалдарды немесе ақпаратты кез келген тәсілмен таратуды терроризмді насихаттау деп түсінген жөн.

      Терроризмді насихаттау зорлық-зомбылық идеологиясы мен терроризм практикасын тарату әрекеттерін жасаған кезден бастап аяқталған қылмыстық құқық бұзушылық құрамын құрайды. Терроризмді насихаттағаны үшін адамды қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін тарату тәсілі маңызды емес. Насихаттау ауызша сөздер не жазбаша немесе баспа материалдарын тарату арқылы, оның ішінде бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникация желілерін пайдаланумен жүзеге асырылуы мүмкін.

      17. ҚК-нің 3-бабы 39) тармағында көрсетілген экстремистік қылмыстар үшін қылмыстық жауаптылық басталады.

      Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы заңның 1-бабының 1) тармақшасына сәйкес экстремизм – бұл жеке және (немесе) заңды тұлғаның, жеке және (немесе) заңды тұлғалар бiрлестiгiнiң белгiленген тәртiппен экстремистiк деп танылған ұйымдар атынан әрекеттер ұйымдастыруы және (немесе) жасауы; жеке және (немесе) заңды тұлғаның, жеке және (немесе) заңды тұлғалар бiрлестігінің:

      Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысын күшпен өзгертуге, егемендiгiн, оның аумағының тұтастығын, қолсұғылмаушылығын және бөлiнбестігiн бұзуға, мемлекеттiң ұлттық қауіпсiздiгі мен қорғаныс қабiлетiне нұқсан келтiруге, билікті күшпен басып алуға немесе билікті күшпен ұстап тұруға, заңсыз әскерилендiрілген құралым құруға, оған басшылық жасауға және қатысуға, қарулы бүлiк ұйымдастыруға және оған қатысуға, әлеуметтік, тектiк-топтық алауыздықты қоздыруға (саяси экстремизм);

      нәсілдiк, ұлттық және рулық алауыздықты, оның iшiнде зорлық-зомбылықпен немесе зорлық-зомбылыққа шақырумен байланысты алауыздықты қоздыруға (ұлттық экстремизм);

      дiни өшпендiлiктi немесе алауыздықты, оның iшiнде зорлық-зомбылықпен немесе зорлық-зомбылыққа шақырумен байланысты алауыздықты қоздыруға, сондай-ақ азаматтардың қауiпсiздiгiне, өмiрiне, денсаулығына, имандылығына немесе құқықтары мен бостандықтарына қатер төндiретiн кез келген дiни практиканы қолдануға (дiни экстремизмге) бағытталған әрекеттерді ұйымдастыруы және (немесе) жасауы екендігін соттардың назарға алғаны жөн.

      18. ҚК-нің 256-бабының бірінші бөлігіндегі терроризм актісін жасауға жария түрде шақыру деп кез келген нысандағы (ауызша, жазбаша) үндеулерді түсінген жөн.

      Шақырулар жария сипатта болуға тиіс. Басқа азаматтарды осы актіні жүзеге асыруға түрткі болғаны-болмағанына қарамастан, ең болмағанда бір үндеуді ашық жариялаған (таратқан) сәттен бастап терроризм актісін жасауға жария түрде шақыруларды аяқталған қылмыстық құқық бұзушылық деп есептеу қажет.

      Терроризм актісін жасауға шақырулардың жариялылығы туралы мәселені соттар орнын, тәсілін, істің жағдайы мен басқа да мән-жайларын, мысалы, адамдар тобына қоғамдық орындарда, жиналыстарда, митингілерде, демонстрацияларда үндеу жолдау, парақтар тарату, плакаттар ілу, электрондық хабарламаларды жаппай жөнелту жолымен үндеулерді таратуды ескере отырып шешуге тиіс.

      Егер терроризм актісін жүзеге асыруға жария шақырулар бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникация желілерін (мерзімді баспасөз басылымдарын, теле-радиоарнаны, интернет-ресурстарды және басқа құралдарды) пайдалану арқылы жасалса, онда жасалған іс-әрекетті ҚК-нің 256-бабының екінші бөлігі бойынша саралаған жөн.

      Терроризм актісін жүзеге асыруға мобильді байланыс абоненттеріне электрондық немесе ақпараттық-телекоммуникациялық желілерді пайдалану арқылы хабарламаларды жаппай жөнелту жолымен жария шақырулар кезінде жалпы пайдаланымдағы көрсетілген желілерде (мысалы, сайттарда, форумдарда немесе блогтарда) үндеулерді орналастырған, басқа адамдарға хабарламаларды жіберген сәттен бастап қылмысты аяқталған деп есептеу керек.

      Терроризмді насихаттауға немесе терроризм актісін жасауға жария түрде шақырулар үшін бұқаралық ақпарат құралдарын және ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылым объектілерін пайдалану мәселесін шешу кезінде "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" 1999 жылғы 23 шілдедегі № 451-І, "Ақпараттандыру туралы" 2015 жылғы 24 қарашадағы № 418-V Қазақстан Республикасы Заңдарының нормаларын ескеру қажет.

      19. Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы заңның 1-бабының 14-1) тармақшасына сәйкес террористік материалдар – терроризм актісін жасау тәсілдері мен құралдары туралы ақпаратты, сондай-ақ террористiк iс-әрекет белгілерін және (немесе) оны жүзеге асыруға шақыруларды қамтитын не осындай iс-әрекеттi жүзеге асыру қажеттiлігiн негiздейтiн немесе ақтайтын кез келген ақпараттық материалдар.

      Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы заңның 1-бабының 7) тармақшасына сәйкес экстремистік әрекеттердi жасауға шақыратын не оларды жасау қажеттігін негiздейтiн немесе ақтайтын кез келген ақпараттық материалдар экстремистiк материалдар болып табылады.

      Террористік әрекетті жүзеге асыруға түрткі болу мақсатында басқа адамға (адамдарға) осындай материалдарды кез келген тәсілмен беруге бағытталған іс-әрекеттерді жасауды терроризмді насихаттайтын материалдарды тарату деп түсінген жөн.

      Террористік материалдарға құбылыстың мәнін түсіндіретін жалпы сипаттағы және оларда терроризмді насихаттау және (немесе) терроризм актісін жасауға шақыру белгілері жоқ мәліметтерді қамтитын ақпарат жатпайтындығын соттардың назарға алғандары жөн.

      20. Терроризмге және экстремизмге байланысты істерді сотқа дейін тергеп-тексеру және соттардың қарауы кезінде арнайы білімдер пайдаланылуы мүмкін екендігі түсіндірілсін. Қажет болған жағдайда материалдардың террористікке және (немесе) экстремистікке жататынын, сонымен қатар қылмыстық құқық бұзушы субъектілердің, әсіресе ақыл-есі кем кәмелетке толмағандардың психикалық даму деңгейін және таралатын материалдардың мәнін террористік және (немесе) экстремистік ретінде түсіну қабілетін анықтау үшін тиісті сараптамалар тағайындалып, жүргізілуі мүмкін. Бұл ретте қылмыстық-процестік заңнаманы, сондай-ақ "Қылмыстық істер бойынша сот сараптамасы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 26 қарашадағы № 16 нормативтік қаулысының түсіндірмелерін басшылыққа алу қажет.

      21. ҚК-нің 3-бабының 31) тармағына (ҚК-нің 3-бабы 40) тармағына), Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы заңның 1-бабының 15) тармақшасына (Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы заңның 1-бабының 8) тармақшасына) сәйкес террористік (экстремистік) топ (бұдан әрі – топ) бір немесе бірнеше террористік (экстремистік) қылмыстар жасау мақсатын көздейтін ұйымдасқан топ болып табылады.

      Террористік (ҚК-нің 257-бабының бірінші бөлігі), экстремистік (ҚК-нің 182-бабының бірінші бөлігі) топтарды құру топ іс жүзінде құрылған сәттен бастап, яғни бірнеше адам бір топқа біріккен сәттен бастап аяқталған қылмыс деп есептеледі.

      Топтың әрекетін қамтамасыз ету мақсатында топқа, сондай-ақ оның жекелеген қатысушыларына қатысты басқару функцияларын жүзеге асыру топты басқару болып табылады.

      Топты басқару, атап айтқанда, террористік және (немесе) экстремистік әрекеттің жоспарларын бекітуден, топта қылмыстық міндеттерді бөлуден, жекелеген террористік және (немесе) экстремистік актілер жасаған кезде топ мүшелерін басқарудан, сондай-ақ белгілі бір мақсаттарға жетуге бағытталған өзге де іс-әрекеттер жасаудан (мысалы, материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етуді ұйымдастырудан, осындай топ мүшелеріне қатысты қауіпсіздік шараларын қабылдаудан) көрініс табуы мүмкін.

      ҚК-нің 257-бабының екінші бөлігі бойынша (ҚК-нің 182-бабы екінші бөлігі бойынша) террористік (экстремистік) топқа қатысқаны үшін қылмыстық жауаптылық осы топтың қатысушылары оның заңсыздығы мен өзінің оған жататындығын және террористік (экстремистік) мақсаттарды іске асыру үшін іс-әрекет ететінін түсінген жағдайларда басталады.

      Топтың құрамына кіруді (мысалы, ант қабылдау, террористік және (немесе) экстремистік әрекетпен айналысатын ұйымға мүшелік, топ басшысының тапсырмалары мен нұсқауларын орындау) топтың әрекетіне қатысу деп түсінген жөн. Террористік және (немесе) экстремистік әрекетті жүзеге асыруға не террористік және (немесе) экстремистік бағыттағы бір немесе бірнеше қылмыстық құқық бұзушылықтарды дайындауға немесе жасауға қатысу ниетімен осындай топтың құрамына кірген сәттен бастап адамның топқа қатысуы нысанындағы қылмыстық құқық бұзушылығы аяқталған деп есептеледі.

      Террористік топтың, заңсыз қаруланған құралымның қатысушылары нақты террористік қылмысты жасаған кезде, олардың іс-әрекеттері ҚК-нің 257-бабының екінші бөлігінде, 267-бабының екінші бөлігінде және ҚК-нің тиісті баптарында (мысалы, ҚК-нің 255, 256, 259-баптарында) көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша саралануға тиіс.

      22. Тергеудің толықтығын қамтамасыз ету үшін қылмыстық процесті жүргізетін орган Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы заңның 12-1-бабына сәйкес сот террористік деп таныған құқықтық статистика және арнайы есепке алу саласындағы статистикалық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік органның интернет-ресурсында орналастырылған ұйымдардың және ақпараттық материалдардың бірыңғай тізімдерін пайдалана алатындығы түсіндірілсін.

      23. ҚК-нің 258-бабына, сонымен қатар Кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) қарсы іс-қимыл туралы заңның 1-бабының 12) тармақшасына және Экстремизмге қарсы іс-қимыл туралы заңның 1-бабының 3) тармақшасына сәйкес жеке тұлғаның не адамдар тобының, не заңды тұлғаның іс-әрекетінің террористік және экстремистік сипатын, не берілген мүліктің, көрсетілген ақпараттық, қаржылық және өзге де қызмет түрлерінің террористік немесе экстремистік әрекетті жүзеге асыру, не террористік немесе экстремистік топты, террористік немесе экстремистік ұйымды, заңсыз әскерилендірілген құралымды қамтамасыз ету үшін пайдаланылатынын көрінеу ұғынып жасаған адамның оларға ақшаны және (немесе) өзге де мүлікті, мүлікке құқықты немесе мүліктік сипаттағы пайданы беруі немесе жинауы, сондай-ақ сыйға тартуы, айырбастауы, қайырмалдық жасауы, демеушілік және қайырымдылық көмегі, ақпараттық және өзге де қызмет түрлерін көрсетуі не қаржылық қызметтер көрсетуі терроризм мен экстремизмді қаржыландыру болып табылады.

      Материалдық құралдарды, мысалы, киім-кешек, керек-жарақтар нысандарын, байланыс құралдарын, дәрілік препараттарды, тұрғын не тұрғын емес үй-жайларды, көлік құралдарын ұсынуды немесе жинауды да терроризм мен экстремизмді қаржыландыру деп тану қажет.

      Қылмыс ақша, өзге мүлік жиналған, берілген (жіберілген) немесе қызметтер көрсетілген сәттен бастап аяқталған деп танылады. Бұл ретте ҚК-нің 258-бабының диспозициясында баяндалғанның мақсатында көрсетілген активтердің нақты пайдаланылуы талап етілмейді.

      24. Белгілі бір адамда (адамдар тобында) террористiк не экстремистiк қылмыс жасау ниетін (тілегін, ұмтылысын) және оған қатысуға дайындығын қалыптастыру бойынша террористiк не экстремистiк әрекетті ұйымдастыруға бағытталған көрінеу әрекеттерді азғырып көндіру деп есептеу қажет (ҚК-нің 259-бабының бірінші бөлігі). Атап айтқанда, адамдарды іздеу және террористiк не экстремистiк әрекетке тарту, үгіттеу жұмысын жүргізу, оқытуға даярлау үшін тізімге енгізу және басқалары. Бұл ретте азғырып көндіруші адамның іс-әрекеті белсенді сипатта болуға тиіс және психикалық немесе физикалық ықпал етуді қолданумен жүргізілуі мүмкін.

      Азғырып көндіру әртүрлі тәсілдермен, мысалы азғыру, сендіру, өтіну, ұсыныс жасау, қорқыту, үрейлендіру, ұрып-соғу, параға сатып алу, алдау, кек алу, көре алмаушылық қасиеттерін және басқа да опасыз ниеттерді қоздыру, жазаланбайтынына сендіру, терроризм актісін жасағаны үшін ақы төлеуге уәде беру арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Азғырып көндіруді аталған адам террористiк және экстремистiк бағыттағы қылмысты жасағаны-жасамағанына қарамастан, көрсетілген іс-әрекеттер жасалған сәттен бастап аяқталған қылмыстық құқық бұзушылық деп есептеу қажет.

      Даярлау террористік не экстремистік әрекетті кез келген нысанда ұйымдастыру мақсатында азғырып көндірілген адамдарды қару-жарақты, оқ-дәріні, жарылғыш құрылғыларды, радиоактивті заттарды, ядролық материалдарды, әскери техниканы, байланыс құралдарын пайдалану қағидаларына, әскери іс-қимылдар жүргізу қағидаларына үйретуден, сондай-ақ тиісті нұсқамалар, жаттығулар, атыстар, оқу-жаттығулар және басқа да әрекеттер жасаудан тұрады.

      Террористiк не экстремистiк әрекетке қатысу үшін адамдарды қарудың кез келген түрімен қамтамасыз ету ҚК-нің 259-бабының бірінші бөлігінде қаруландыру деп түсіндіріледі.

      25. Адамның көрсетілген объектілерді басып алуға бағытталған зорлық-зомбылық әрекеттер жасағанын ҚК-нің 269-бабына сәйкес ғимараттарға, құрылыстарға, қатынас және байланыс құралдарына, өзге де коммуникацияларға шабуыл жасау деп таныған жөн екендігі түсіндірілсін.

      ҚК-нің 269-бабының бірінші бөлігіне сай ғимараттарды, құрылыстарды, қатынас және байланыс құралдарын, өзге де коммуникацияларды құқыққа қайшы иеленуді басып алу деп түсіну қажет. Басып алу құпия, сондай-ақ ашық түрде де, күш қолдану арқылы немесе күш қолданбастан жүзеге асырылуы мүмкін.

      "Ғимарат" және "құрылыс" ұғымдары "Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі туралы" Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 16 шілдедегі № 242-ІІ Заңының 1-бабында анықталғандығын ескерген жөн. Бұдан басқа телекоммуникация құралдары (байланыс құралдары) деп "Байланыс туралы" Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 5 шілдедегі № 567-ІІ Заңының 2-бабының 57) тармақшасына сәйкес электрмагниттік немесе оптикалық сигналдарды қалыптастыруға, таратуға, қабылдауға, сақтауға, өңдеуге, коммутациялауға мүмкіндік беретін техникалық құрылғылар, жабдық, жүйелер және бағдарламалық құралдар немесе оларды басқару түсініледі.

      26. ҚК-нің 170, 171, 173, 182, 184, 255, 256, 257, 258, 259, 270-баптарында көзделген қылмыстық құқық бұзушылықтарды жасауда кінәлі деп танылған адамдарға қатысты сот ҚК-нің 48-бабы екінші бөлігінің 1), 2), 3) тармақтарына сәйкес көрсетілген қылмыстарды жасау нәтижесінде алынған ақшаны, құндылықтар мен өзге мүлiкті және осы мүліктен алынған кез келген кірісті; мүлiк пен осы мүліктен алынған кірістер ішінара немесе толығымен ауыстырылған немесе айналдырылған ақшаны, құндылықтар мен өзге мүлiкті; терроризмді, экстремизді, ұйымдасқан топты, заңсыз әскерилендірілген құралымды, қылмыстық қоғамдастықты (қылмыстық ұйымды) қаржыландыруға пайдаланылатын немесе арналған ақшаны, құндылықтар мен өзге мүлiкті тәркілеу туралы мәселені шешуі қажет.

      ҚК-нің 48-бабы екінші бөлігінің 4) тармағының ережесіне сүйене отырып, сот сотталушыға тиесілі, қылмыстық құқық бұзушылық жасауда пайдаланылған қаруын немесе өзге құралдарын тәркілеу туралы шешім шығаруға тиіс.

      Терроризм мен экстремизмді қаржыландырудың жолын кесу мақсатында қажет болған жағдайларда Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 71-тарауында көзделген шараларды қабылдау қажет.

      27. Террористік және экстремистік қылмыстардың кейбір түрлерін жасағаны үшін жаза белгілейтін ҚК-нің баптарының санкциялары қосымша жаза ретінде Қазақстан Республикасының азаматтығынан айыруды көздейді. Соттар ҚК-нің 50-1-бабының бірінші бөлігіне сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтығынан айыру мемлекеттің сотталған адаммен орнықты саяси-құқықтық байланысты мәжбүрлі тоқтату деп түсінілетіндігін назарға алғандары жөн, бұл олардың өзара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын білдіреді.

      Соттар қосымша жазаның аталған түрін тағайындау немесе тағайындамау туралы мәселені талқылау кезінде істің барлық мән-жайларын, террористік және (немесе) экстремистік қылмыстардан болған зардаптарды және кінәлі адамның жеке басы туралы деректерді назарға алуы қажет. Осы бөлікте сот шешімі уәжді болуы тиіс. Он сегіз жасқа дейін қылмыс жасаған адамдарға Қазақстан Республикасының азаматтығынан айыру тағайындалмайтындығын ескеру қажет.

      28. ҚК-нің 182, 255, 258, 260, 261-баптарына берілген ескертулерде террористік және (немесе) экстремистік әрекетке қатысуды өз еркімен тоқтатқан адамдарды, егер олардың әрекеттерiнде өзге қылмыстық құқық бұзушылық құрамы болмаса, қылмыстық жауаптылықтан босату талаптары көзделеді.

      Адамның қылмыстық әрекетті жалғастыру мүмкіндігін біле тұра, оны тоқтатуы қатысуды өз еркімен тоқтату деп саналады, мысалы, экстремистік топтың құрамынан шығу, оның басшыларының өкімдерін орындамау, қылмыстық құқық бұзушылықтарды, сондай-ақ террористік және (немесе) экстремистік топтың әрекеттеріне ықпал ететін өзге іс-әрекеттерді жасаудан бас тарту түрінде көрініс табуы мүмкін.

      29. Соттардың терроризм мен экстремизмнің көріністерін жою бойынша алдын алу-профилактикалық жұмысының маңыздылығына назар аударғаны жөн, бұл мақсатта жазадан құтылмаушылықты қамтамасыз етуге бағытталған заңда көзделген пәрменді шараларды қабылдау қажет. Қажет болған жағдайларда, соттар ҚПК-нің 405-бабына сәйкес террористік және (немесе) экстремистік қылмыстарды жасауға әсер еткен себептер мен жағдайларды жоюға бағытталған шаралар қабылдау үшін жекеше қаулылар шығаруы керек.

      30. Конституцияның 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының
Төрағасы
Қ. Мәми
      Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының
судьясы, жалпы отырыс хатшысы
Г. Әлмағамбетова