Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктерді сақтаудың және қалпына келтiрудiң 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламасын бекiту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 25 наурыздағы N 267 Қаулысы

"Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 9 шiлдедегі Заңына және "Киiктi қорғау және өсiмін молайту жөнiндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 19 шiлдедегi N 980 қаулысына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса берiлiп отырған Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктердi сақтаудың және қалпына келтiрудің 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.

2. Облыстардың әкімдері:
1) Бағдарламаны iске асыру жөнiнде шаралар қабылдасын;
2) жыл сайын, келесi жылдың 10 қаңтарына Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігін Бағдарламаның iске асырылу барысы туралы хабардар етсiн.

3. Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі келесi жылдың 10 ақпанына Қазақстан Республикасының Үкiметiне Бағдарламаның орындалу барысы туралы жиынтық ақпарат ұсынуды қамтамасыз етсiн.

4. Бағдарламаның орындалуын қамтамасыз ету бойынша бақылау және үйлестiру Қазақстан Pecпубликасының Ауыл шаруашылығы министрi С.Ә. Үмбетовке жүктелсін.

5. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы
Үкiметiнің
2005 жылғы 25 наурыздағы
N 267 қаулысымен
бекітілген

Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және
жойылып бара жатқан түрлері мен киiктерді сақтау
және қалпына келтiрудiң 2005 - 2007 жылдарға арналған
бағдарламасы

1. Бағдарлама паспорты

Атауы Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және
жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi сақтау
және қалпына келтiрудiң 2005 - 2007 жылдарға
арналған бағдарламасы

Бағдарламаны Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң Орын-
әзiрлеудiң басары - Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашы-
негiздемесi шылығы министрi А.С. Есiмовте 2003 жылғы 3 қазанда
болған кеңестiң N 17-64/002-318 (2.1-т) хаттамалық
шешiмi

Бағдарламаның Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министр-
негiзгi лігі, Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым
әзiрлеушісi министрлiгi

Бағдарламаның Жаппай браконьерлiкке жол бермейтiн және
мақсаты Қазақстанның тұяқты жабайы жануарларының сирек
кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен
киiктерiнiң санын тұрақтандыруға және олардың
таралымдарын қалпына келтiруге негіз болатын
нормативтiк-құқықтық және ұйымдық-шаруашылық
шаралардың негiзiнде оларды сақтау және күзету

Бағдарламаның Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
мiндеттерi және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi
жаппай браконьерлiктi болдырмауды қамтамасыз
ететiн деңгейге дейiн күзетудi ұйымдастыру;
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi
сақтау жөнiндегi заң шығару шараларын күшейту;
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер
санының шынайы, тиiмдi жыл сайынғы есебiн алуды
ұйымдастыру;
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң
таралымдарына және тiршiлiк ортасына бақылау
(мониторинг) жүйесiн ұйымдастыру;
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерiнiң гендiк қорын
сақтаудың және олардың оңтайлы санын айқындаудың
биотехнологиялық негiздерiн әзiрлеу бойынша ғылыми
зерттеулер жүргiзу

Бағдарламаны 2005 - 2007 жылдар
iске асыру
мерзiмi

Бағдарламаны Республикалық, жергілiктi бюджеттер және Қазақстан
қаржыландыру Республикасының заңнамасы тыйым салмаған өзге
көздерi тартылатын қаражат.
Бағдарламаны iске асыруға байланысты болжамды
қаржы шығындары үш жыл iшiнде -
844551000,0 теңге болады,
соның iшiнде:
1) республикалық бюджет:
2005 ж. - 175274000,0 теңге;
2006 ж. - 184038000,0 теңге;
2007 ж. - 193239000,0 теңге
2) жергiлiктi бюджет:
2006 ж. - 60000000,0 теңге
2007 ж. - 46500000,0 теңге
3) табиғат пайдаланушылармен қол қойылған
келiсiм шеңберiнде:
2005 ж. - 51000000,0 теңге;
2006 ж. - 62000000,0 теңге;
2007 ж. - 72500000,0 теңге.

Бағдарламаны Тоғай кермаралының, қарақұйрықтың, арқарлардың,
iске асырудан құландардың, киiктердiң санын тұрақтандыру және
күтілетін олардың таралу аймақтары бойынша сан өсiмiнiң
нәтижелер есептiк деректерiмен тiркелген таралымдарын
қалпына келтiру

2. Кiрiспе

Салалық бағдарлама "Қазақстан Республикасында салалық (секторальдық) және аймақтық бағдарламалар әзiрлеу және iске асыру ережесi туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінiң 2004 жылғы 26 ақпандағы N 231 қаулысының талаптарына және Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнің Орынбасары - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрі А.С. Есiмовте болған кеңестiң хаттамалық шешімiне (Астана қаласы, 2003 жылғы 3 қазандағы N 17-64/002-318 (2.1-т.) сәйкес әзiрлендi.
Тұяқты жабайы жануарлар қазiргi кезде адамның назарын эстетикалық мақсаттар тұрғысынан да, селекциялық жұмыстар үшiн перспективалы объектiлер ретiнде практикалық тұрғыдан да, саны едәуір көп болған кезде - бағалы аңшылық объектiлерi (ет, тері, олжа, дәрi-дәрмектiк шикiзат) тұрғысынан да аударады. Тұяқты жабайы жануарлардың адам үшiн осындай зор маңызға ие бола отырып, ғасырлар бойы адамның олардың iзiн аңдығанына таң қалуға болмайды, түрлердің бір бөлiгi құртып жіберілді, ал кейбiреулерi жойылып кету алдында тұр.
Қазiргi кезде Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына тұяқты жануарлардың 9 түрi мен түр тармағы енгізілген, олар: қаратау арқары (Ovis ammon nigrimontana), тянь-шань арқары (Ovis ammon karelini), қазақстан арқары (Ovis ammon соllium), қызылқұм арқары (Ovis ammon severtzovi), алтай арқары (Ovis ammon ammon), үстiрт арқары (Ovis ammon аrkаl), қарақұйрық (Gazella subgutturosa), тоғай кермаралы (Cervus elaphus bactrianus baktrianus), түркмен құланы (Eguus hemionus onager).
Арқарлардың үш түр тармағы мен тоғай кермаралы құрып кетуге жақын, қалғандары таралу мен сан мөлшерi мәртебесiнiң II және III санаттарына жатқызылған, яғни азайып бара жатқан және сирек кездесетiн түрлер. Барлық түрлер мен түр тармақтарының таралу аймағы ала-құла және аз. Олардың таралымының жай-күйі қазiргі кезде иір ойықты қаруы, аса өтiмді автомобиль және қарда жүретін көлiгi, әсіресе жүрдек кросс мотоциклдерi бар браконьерлер тарапынан тым мүшкiл сипат алып отыр, бұл олардың таралымдарын сақтау үшiн алаңдаушылық туғызуда. Жануарлар дүниесiн күзетудің пәрмендi республикалық қызметі болмай отырған кезде жабайы құстарға, аңшылық олжаларына деген өскелең сұраным және сафари өткiзуге құмартушылық барлық тұяқты жануарлар таралымдарының азып-тозуына түрткi болды, олардың санының мүлдем азайып кетуiне душар етiп, осы бағалы жануарларды толық құрып кету шегіне жеткiзді.
Сонымен бiрге киіктердi сақтау үшiн қабылданған "Киiктi қорғау және өсімін молайту жөніндегі қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 19 шілдедегi N 980 қаулысы 2005 жылға дейiнгi кезеңде киiктер аулауға тыйым салуды тағы да белгiледi, сондай-ақ қаулыда киiктің жыл сайын есебін алып отыру және киiктер санын сақтау жөнiндегi iс-шараларды орындауға қаражатты ұлғайту көзделген.
Қабылданған шешiмдерге тиiстi бағасын бере отырып, олардың кеш қабылданғанын және киiктердi қорғау жөнiнде шаралар қолдану тұрғысынан алғанда оларға нақты сипат берiлмегенiн мойындау керек. Практика бiр ғана тыйым салу шараларымен және қолданбалы сипаттағы жартыкеш шаралармен браконьерлiктi тоқтатуға болмайтыны туралы ащы шындықты тек қуаттап бердi. Киiктер таралымының азып-тозуының тыйылмауы Қазақстан Республикасының аумағында киiктердiң түр ретiнде толық жойылып кетуiне душар етуi мүмкiн екені аттөбеліндей мамандар тобына ғана емес, сонымен бiрге дүниежүзілiк жұртшылыққа айдан анық болып отыр.
Жоғарыда айтылған жәйттер жинала келiп осы бағдарламаны әзiрлеу қажеттігін айқындап берді. Сонымен бiрге 2003 жыл және Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінiң Орман және аңшылық шаруашылығы комитетi "Охотзоопром" ӨБ" республикалық мемлекеттiк қазынашылық кәсіпорнының (бұдан әрi - "Охотзоопром" ӨБ" РМҚК) жұмыс істеп жатқан киiктер күзету қызметi киiктердi күзету мен олардың есебiн жүргізу жүйесiнің 2-3 жыл iшiнде киiктер санын нақты тұрақтандыра алатын, яғни оның таралымдарының азып-тозуын тоқтата алатын нобайларын дәлме-дәл белгілеп бердi. Таралымдардың азып-тозуын тоқтату таралымдарды бірқалыпты өсіп-өну деңгейіне дейiн қалпына келтіру және киiктердiң өз өсiмiн өзi молайтатын ресурстарын кәсiпшiлiк мақсатта пайдалану мүмкiндiктерi үшiн объективті негіз қалайды.
Салалық бағдарламаны әзірлеу кезiнде негізiнен Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігiнiң Орман және аңшылық шаруашылығы комитетiнiң (бұдан әрі - ҚР АШМ Комитетi) қор материалдары, Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым министрлігі Зоология институтының (бұдан әрi - ҚР БҒМ Зоология институты) Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1998 жылғы 14 қазандағы N 1035 қаулысына сәйкес өткiзiлген 1998 - 2002 жылдардағы Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына енгiзiлген жануарларды шектеулi түрде aлу мүмкiндiктерiн зерделеу жөнiндегi ғылыми-зерттеу жұмыстарының материалдары және "Охотзоопром" ӨБ" РМҚК-нiң жануарлар дүниесін күзетуді ұйымдастыруының қазiргi тәжiрибесi пайдаланылды.

3. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн
және жойылып бара жатқан түрлерi мен киіктер
таралымдарының қазіргі жай-күйіне талдау жасау
және оларды қалпына келтіру проблемалары

Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарының азып-тозуына түрткi болған факторлар негізінде олардың қазiргі жай-күйiне талдау жасай келiп, жануарлардың антропогендiк осалдығын айқындайтын олардың әрбiр түрiнiң биологиялық ерекшелiктерiн бөліп алу қажет.
Киiктер санының ұзақ жылғы динамикасы қалың қарлы қаһарлы қыстар мен ауру-кеселдер осы түрдiң өмiр сүруiнiң бүкіл тарихы бойына ауық-ауық қайталанып отырғанын көрсетедi. Алайда бұрнағы жылдары жаппай қырылып қалғаннан кейiн жануарлар саны өз өсiмiн өзi молайта алатын аз ғана мөлшерiнiң сақталып қалуы және аса өсiмталдығы арқасында айтарлықтай тез қалпына келiп отырды. Ал қазiргi кезде киiк санының тұрақты түрде азайып бара жату үрдiсi байқалады. Бұл құбылыстың негiзгi себебi - жылдың барлық маусымында киiктiң таралу аймағының өн бойында браконьерлiктiң жаппай етек алуы. Шығыс медицинасында дәрi-дәрмектiк шикiзат ретiнде қолданылатын киік мүйiзiне деген сұраным браконьерлiктiң шашбауын көтерiп отыр. Мүйiздердi контрабандалық жолмен әкету 80-шi жылдардың аяқ шенiнде-ақ басталып күнi бүгiнге дейiн жалғасып келедi. Сонымен бiрге киiктердi және тұяқты жабайы жануарлардың басқа да сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн етiн алу үшiн де аулайды. Тоқсаныншы жылдардың екiншi жартысында жануарлар күзетiнiң ведомстволық қана емес, тiптi республикалық қызметiнiң iс жүзiнде мүлдем болмауы жағдайды тым ушықтырып жiбердi.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi сақтау проблемасы олардың таралу аймағының басқа мемлекеттерi үшiн де көкейкестi сипат алып отыр.
Мәселен, Қалмақстанда (Ресей Федерациясы) 1990 жылы "Черные земли" қорығы ашылды, мұнда негiзгі қызмет объектiсi киiк болып табылады. 2001 жылы "Киiктердiң қалмақ таралымын қорғау және сақтау жөнiндегi төтенше шаралар туралы" Қалмақстан Республикасы Президентiнiң Жарлығы қабылданды, "Киiктердi қорғау" туралы республикалық Бағдарлама жасалды.
Жүргiзiлiп жатқан зерттеулердiң негізгi бағыттары: әсiресе күйлеу мен төлдеу кезеңiнде киiктердiң биологиясын зерттеу, оларды жыл бойына аумақ бойынша бөлу, табиғи-климат факторларын, жемшөп базасын, жыртқыш аң-құстардың, мазалау факторларын ескере отырып, жануарларды белгілi бiр жерге тұрақтандыру болып табылады. Жобаның әлеуметтiк бағытына - жергiлiктi халықтың киiктердi қорғауға деген мүдделiлігін анықтауға зор маңыз берiлуде.
Осы Бағдарлама шеңберiнде Киiктердi қолда өсiру орталығының негiзi қаланды, ол киiктердiң еуропалық таралымының генетикалық қорын сақтауға, киiктердiң жасанды таралымын алып, оларды қолға үйрету болып табылады.
2004 жылы Қырғызстан Республикасында арқарлар таралымдарын зерттеу, сақтау және ұтымды пайдаланудың 2004 - 2008 жылдарға арналған бағдарламасы жасалды. Бағдарламаның мақсаты Қырғыз Республикасында мекендейтiн арқарларды, олардың таралу аймақтарын, қазiргi жай-күйiн, мекендеу жағдайларын және қоныс аудару жолдарын, олардың таралымдарын зерттеу және жүйелi түрде жiктелiп отыруына баға беру, олардың санын және мекендеу тығыздығын анықтау, республикада арқарлардың таралымдарын сақтау және ұтымды пайдалану жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу болып табылады.
Өзбекстанда 1960 жылы Нұратау мемлекеттiк қорығын ұйымдастырғаннан кейiн қызылқұм арқарларының саны қалпына келе бастады. 90-шы жылдардың бас кезiнде осы қорықта осы қосымша түрдiң 1000-дай арқары мекендедi.

3.1. Тоғай кермаралы

1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесiндегi жағдайы
Тоғай кермаралы (Cervus elaphus bactrianus) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, бұғы тұқымдастар өкiлi.
Тоғай кермаралы немесе бұхар бұғысы кермаралдың барынша сирек кездесетiн түр тармақтарының бiрi және Қазақстан мен Орта Азияның шөлейт аймағының өзен аңғарындағы тоғайлы ормандарында мекендеуге бейiмделген бiрден-бiр түрі болып табылады.
2) Түрдің мәртебесi, оның таралу аймағы
Тарихи замандарда бұхар бұғысының таралу аймағы Амудария мен Сырдария өзендерiнiң аңғарларындағы биотоптарды, Қызылқұмды және Оңтүстiк Арал өңiрiн қамтыған. Қазақстанда бұхар бұғысы Сырдария өзенiнiң төменгi және орта ағысындағы өзен аңғарының ормандарында және Қызылқұмда мекендеген. Нақ осы бұғының Қаратауда (Сырдариядағы) және Сарысу өзенiнiң төменгi сағаларында мекендегенi ғажап емес. Бiрақ өзен аңғарындағы биотоптарды игеру салдарынан, әсiресе XX ғасырдың орта тұсында Амудария және Сырдария өзендерiнiң атырабындағы ормандарды отау және жерлердi жырғу салдарынан бұхар бұғысының таралу аймағы мен саны мүлдем азайып кетті. 60-шы жылдардың орта тұсына қарай бұхар бұғысы Орта Азия республикаларында, Амудария атырабында "Жолбарыс арқалығы", "Арал-Пайғамбар" қорықтарында және Дарғаната жерiнде ғана сақталып қалды, мұнда олардың жалпы саны 350 - 400 дарақтан аса қоймады.
Қазақстан фаунасының ұдайы жұтаңдануына алаңдаған Қазақстан Зоология институтының ғалымдары тоғай кермаралын Сырдария өзенiнiң аңғарына қайта бейiмдеп, кейiннен оны Шу, Іле, Шарын, Шелек, Қаратал, Ақсу және Қара Ертiс өзендерінің жазықтарына жерсiндiру қажеттiгін негiздеп бердi. 1981 жылғы наурызда 22 бұхар бұғысы Тәжiкстаннан бұрынғы Қазақ ССР Министрлер Советiнiң Шаруашылық басқармасының Қарашеңгел мемлекеттiк аңшылық шаруашылығына әкелiнiп, мұнда олар қоршауда ұсталды. Қарашеңгел мемлекеттiк аңшылық шаруашылығын күзетудiң ерекше режимi әкелiнгеннен кейiн бес-ақ жылдан соң олардың санын 60 дараққа 1991 жылға қарай (яғни 10 жылдан кейiн) 120 дараққа дейiн көбейтуге мүмкіндік берді. 2001 жылғы наурызда шаруашылық ауқымында ғана кемiнде 300 бac бұхар бұғысы есепке алынды. Сонымен бiрге 40 - 50 бұхар бұғысы мемлекеттiк аңшылық шаруашылығына iргелес жерлерде мекендейдi, осының нәтижесiнде Қазақстандағы бұхар бұғысының жалпы саны қазiргі кезде 350-ге жуық дарақты құрайды. Сөйтiп, сыртқа шығарылған алғашқы жылдары бұхар бұғысы таралымының табиғи өсiмi 18,5 пайыздан 22,8 пайызға дейін болды. Қазiргi кезде бұхар бұғысының Қарашеңгел таралымында 54,4% ұрғашы бұғы, 25,7% еркек бұғы және 19,6% төл бар. Соңғысы бұғыларда таралымның өсiмi қазірге дейiн өткен жылдар деңгейiнде қалып отырғанына айғақ болады.
Соңғы тоғай кермаралдары Қазақстан аумағында өткен ғасырдың 50-шi жылдарының орта тұсында құрып кеткен болатын. Қазiргi кезде бұғылардың жерсiндiрiлген тобы Iле және Сырдария өзендерiнiң орта ағысында бар.
XIX ғасырдың аяғына дейiн тоғай кермаралы Сырдария өзенiнiң орта және төменгi ағысының сағасында - Арал теңiзiнен Қызылорда қаласына дейiн үйреншiктi түр болды, оның өзен ағысының жоғарғы сағасында да мекендегенi туралы деректер бар. XX ғасырдың бiрiншi жартысында тоғай кермаралы Қазақстанда iс жүзiнде құрып кеттi; соңғы бұғылар Сырдария өзенiнiң атырабында 1956 жылы өлтiрiлдi. 1981 жылы ол Iле өзенінiң орта ағысының сол жағалауында - Қарашеңгел мемлекеттiк аңшылық шаруашылығында жерсiндiрiлдi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйi
Мекендеу ортасы - шөлейт аймақтар өзендерінің аңғарларында өсетін тоғайлы ормандар мен қамыстар. Қызылқұм шөлiнiң шет жақтарында сексеуіл жыңғылдарында мекендедi, бiрақ шөлде судың жоғалып кетуiне байланысты Сырдария өзеніне қайта оралды. Шөлейт аймақтардың өзендерi аңғарларының шаруашылық мақсатта игерiлуiне және олардың реттеліп отыруына байланысты өзен жайылмасындағы ормандарының алқабы едәуір қысқарып кеттi. Көлемi шағын учаскелерге ғана адам қолы тиген жоқ.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмділігi, табиғи өлiм-жiтiмi және оның себептерi
Сырдария жайылмасында тоғай кермаралдары маусымдық қоныс аударып отырды. Қызылқұмда судың жоғалып кетуiмен олар шөл даладан Сырдария өзенiне барып, қар түскеннен кейін ғана кері оралатын. Тәжiкстанда, "Томит" таулы қорығында тоғай кермаралдары жапырақты ағашты ормандар мен жемiс ағаштары екпелерінің белдеуiнде мекендеп, қарсыз мезгілде биiк таудағы аршалықтарға дейiн көтеріледi. Қарашеңгелде бұлтты ауа райында жануарлардың бiр бөлiгi күндiз де жайылғанымен, негізiнен таңертеңгiлiк және кешкiлiк мезгілдерде ширақтық танытады. Қыркүйек-қазанда күйлейдi, мамыр-маусымда төлдейдi. Көбінесе бiр бұзау табады, 2 бұзау табу - сирек. Ұрғашы бұғылардың бір бөлігi шағылысуға тұңғыш рет 1,5 жаста қатыса берсе де, жыныстық жағынан 2,5 жаста жетiледi. Негiзгi қорегі - әртүрлi шөптер, бұталар мен ағаштардың жапырақтарын, өркендерiн және жемiстерiн сирек жейдi. Азықтандыру алаңдары мен егістiктерде жақсы қоректенедi. Бәсекелестерi - елік, қабан. Жаулары - қасқырлар мен қаңғыбас иттер; жаңа туған бұғы бұзауларына түлкi қауiпті.
5) Түрді жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Алматы хайуанаттар паркiнде қолда ұсталатын олар ойдағыдай көбеюде.
2000 жылы Дүниежүзілiк жабайы табиғат қорының қаражатына Оңтүстiк Қазақстан облысының Түркiстан ауданында Сырдария өзенiнiң жайылмасында бұхар бұғысын өсipу үшiн қоршалған орын салынды. Осы питомниктiң негiзгi мiндетi бұхар бұғысын көбейтiп, кейiннен жануарларды Сырдария өзенiнiң жайылмасына жiберу, яғни бiр кездерi ол мекендеген жерлерде осы тұяқты жануардың таралу аймағы мен санын қалпына келтiру болып табылады. Питомниктiң өсiм молайту табыны "Бұхар бұғысын (жойылып кету қатерi төнген түр) сақтау мен өсiмiн молайтудың экологиялық және физиологиялық негiздерi" INTAS-96-1289 жобасы берген қаражатқа Қазақстан Республикасы Үкiметi Шаруашылық басқармасының Қарашеңгел мемлекеттiк аңшылық шаруашылығынан сатып алынған жануарлардан және Қарашеңгел мемлекеттiк аңшылық шаруашылығы питомникке тегiн берген бұхар бұғыларынан қалыптастырылды. Қазiргі кезде бұхар бұғысының өсiмiн молайту жөнiндегi Түркiстан питомнигiнде 9 бұғы (6 ересек ұрғашы, 2 еркек бұғы және 1 төл (ұрғашы) бар.
6) Тоғай кермаралы санының және оның таралымының жай-күйiнiң салыстырмалы динамикасы
Қазақстандағы тоғай кермаралының бұрынғы саны туралы мәлiметтер жоқ. 20-ғасырдың бас кезiнде Сырдария өзенiнiң атырабында жыл сайын бiрнеше дарақ ауланып отырған. 80-жылдардың орта тұсында Қарашеңгел мемлекеттік аңшылық шаруашылығында олардың саны 60 дарақты құрады, ал 90-шы жылдардың аяғына қарай бұғылар саны 300 дараққа дейiн көбейдi.

3.2. Қарақұйрық

1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесiндегi жағдайы
Қарақұйрық (Gаzеllа subgutturosa) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiзділер тұқымдастарының өкiлi.
Қарақұйрықтар басқа да жабайы және шөп қоректi үй жануарларымен бiрге қуаңшылық аймақтардың экологиялық жүйесiнде өсiмдiктiң негiзгi тұтынушылары болып табылады және, егер осылай тұтыну жол берiлетiн өлшемнен асып кетпесе, оның шығымдылығын арттыруға жәрдемдеседi. Ұзақ жылғы практика көрсетіп бергенiндей, қарақұйрықтардың бiр бөлiгін алу, егер түрдiң табиғи өсiмi биологиялық тұрғыдан рұқсат етiлетiн шекте жүргiзiлсе, оған нұқсан келтiрмейдi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Сирек кездесетiн түр. Бiрқатар аудандарда саны мен мекендейтiн жерлерi қысқаруда.
Оның таралу аймағының солтүстiк бөлiгі орналасқан Қазақстанда киiктер тегiнiң және киiктер тұқымдасшасының бiрден бiр өкiлi.
20-ғасырдың орта тұсына дейiн Қазақстанның іс жүзінде барлық жартылай шөлейт және шөлейт аймақтарында мекендеді, Каспий теңiзiнен Iле ойпатына дейiн тұтас бір таралу аймағы болды. Солтүстiк шекара 47-параллельдiң бойымен өттi, қазіргі кезде таралу аймағының үлкен бөлiгінде ол оңтүстiкке қарай алыстап кеттi. Жекелеген оқшау таралымдар: Iле ойпатында, Тауқұм, Мойынқұм, Қызылқұм және Үстiрт-Маңғышлақ таралымдары пайда болды.
Осы жылдар iшiнде Қазақстанда қарақұйрықтың жалпы саны кемінде 200 мың дарақ болды, және де осы мөлшердiң жартысына жуығы Арал-Каспий су айырығындағы шөл даланың үлесiне тидi. 60-70-жылдары Қазақстан аумағын шаруашылық мақсатта қауырт игеру, сондай-ақ осы кезеңде бiрнеше аязды қалың қарлы қыстың болуы 70-жылдардың аяғына қарай республикада 10 мыңдай ғана қарақұйрықтың қалуына душар етті, түрге құрып кету қатері төндi, мұның өзі оны Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына енгізуге түрткі болды.
Қарақұйрық саны мен мекендейтін жерлерi барлық жерде бiрдей қысқарып бара жатқан сирек кездесетiн түр ретiнде Халықаралық Табиғат Қорғау Одағы мен Қазақстанның Қызыл кiтаптарына енгізілген.
3) Мекендеу ортасының жай-күйi
Мекендейтiн жерлерi - кеуiп қалған су арналары кесiп өтетін, сексеуiл, жүзгiн, терiскен жыңғылдары көмкерген бекiген құмтөбелер, қиыршық тасты және сазды шөл далалар немесе сексеуiлді не тасбұйырғындық жайылымдары бар ашық қиыршық тасты кеңiстіктер. Аласа құрғақ тауларда және жартастардың жазық жерлерiнде кездеседi. Мекендейтiн жерлерiне қойылатын негiзгi талап - суаттардың болуы, қыста қардың қалың болмауы және жердің жақсы қорғаныштық қасиеттері. Қарақұйрықтың тiршiлік ортасының жай-күйі әбден қанағаттанарлықтай дәрежеде. Соңғы он жылда үй жануарлары санының қысқаруына және жайылым жерлердiң аз пайдаланылуына байланысты қазiргi кезде Қазақстанда қарақұйрықтың таралу аймағының өн бойында өсімдiктердiң қалпына келуi және жайылымдардың жақсаруы байқалады.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсiмталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмін молайтудың тиiмділігi, табиғи өлiм-жiтiмi және оның себептерi
Жартылай отырықшылық күйде өмiр сүреді, шектеулi, бiрақ жүйелi түрде маусымдық қоныс аударып тұрады. Күйлеу кезiнде (қараша-желтоқсан) еркек қарақұйрықтарға белгілi бір аумақты иелену тән. Ұрғашы қарақұйрықтардың бір бөлiгi шағылысуға 6 - 7 айдан, қалғандары - 1,5 жастан, еркек қарақұйрықтар 2,5 жастан бастап қатыса алады. Төлдері сәуір-шілдеде туады, жаппай төлдеу мерзiмі - мамыр айы. Қоректенетiн өсімдiктердiң түр құрамы мекендеу аймағына байланысты және жыл бойына өзгерiп отырады. Қарақұйрықтардың гельминтоздардан едәуір мөлшерде қырылып қалуы тіркелмеген, аурулар iшінде көп өлiм-жітiмге ұшырауына туляремия, ауысыл, қой шешегі, хайуанаттар паркінде - некробацилез себеп болуы мүмкiн. Негiзгi жауы - қасқыр, сондай-ақ шопан иттерi, төлiне - түлкi, шибөрi, шұбар және қамыс мысығы, iрi жыртқыш құстар қауiптi. Бәсекелестерi - қойлар, киiктер, шөл кемiргіштерi.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Өзбекстан мен Түркменстан питомниктерiнде ойдағыдай өсiрiлуде. Қазақстанда Алматы хайуанаттар паркiнде бағылды. Бұл әдiс шаруашылық мақсатта пайдалану үшiн мамандандырылған фермаларда өсiру үшiн пайдаланылуы мүмкiн.
6) Қарақұйрық санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйi
30-жылдардың орта тұсында Қазақстанда 200 мыңдай қарақұйрық, Олардың 100 мыңы Үстiртте және Маңғышлақта мекендедi. Браконьерлiктің етек алуы, жұттар, iндеттер 70-жылдардың аяқ шетiне қарай республикада 10 мыңдай ғана қарақұйрықтың қалуына әкеп соқты. 90-жылдардың аяғында Қазақстанда 30-50 мың қарақұйрық, оның 20-25 мыңы Маңғыстау облысының аумағында мекендедi. Браконьерлер қарақұйрыққа елеулi қатер төндiредi. Бұл, сiрә, осы заманғы таралу аймағының көп бөлiгiнде осы тұяқты жануар санының азайып кетуiнiң негiзгi себебi болып табылады.
Түрдi қорғау жөнiнде жасалған iс-шаралар жүйесi өз нәтижесiн бердi. Қарақұйрықтарды заңсыз аулағаны үшiн қылмыстық жауапкершiлiк белгiлендi, бiрқатар қорықтар мен қаумалдар түрдiң мекендейтiн жерлерiн де, күзетiлетiн аумақтар шегiне келiп қалған оның топталымдарын да күзетке алды, олар: Барсакелмес, Үстiрт қорықтары, "Алтын Емел" мемлекеттiк ұлттық табиғи паркi, Ақтау-Бозашы және Аңдасай қаумалдары. Қазақстанның аса iрi зоологиялық ғылыми-зерттеу орталығы - ҚР БҒМ Зоология институты түрдiң экологиясы мен этологиясы және республикадағы оның жай-күйiн анықтау жөнiнде арнайы зерттеулер жүргiзе бастады. Iрi көлемдi есепке алу жұмыстары, соның iшiнде авиациялық техниканы тарта отырып жүргiзiлген жұмыстар 80-жылдары Қазақстанда қарақұйрықтың таралу аймағының үлкен бөлiгiнде оның санының егжей-тегжейлі есебiн алуға мүмкiндiк бердi. Түрдiң бiр кездегi тұтас таралу аймағының жекелеген оқшау учаскелерге бөлiнiп қалғаны, ыдыраңқы таралымдардың пайда болғаны (Iле, Тауқұм, Мойынқұм, Қызылқұм, Yстiрт-Маңғышлақ таралымдары) анықталды. Республикада түрдiң саны 90-жылдардың басында 30 мыңдай бас болды. Бозашы түбегi, Мойынқұм шөлi және Iле ойпатының оң жағалаудағы бөлiгi негiзгi топтасу орталықтарына айналды. Сан динамикасының өзiнше бiр үрдiстерi белгiлi болды - топтасу орталықтарында қарақұйрық саны бiртiндеп көбейiп келедi және шағын ыдыраңқы топталымдарда оның саны бiрқалыпты сақталуда немесе азаюда, тіптi олар толық жойылып кетуде және басқа жаққа қуып әкетiлуде.
Қазақстанда түрдiң қазiргi жай-күйi түсiнiксiз: бiр жағынан алғанда, экстенсивтi мал шаруашылығы қарақұйрық таралымына керi әсер етiп, олар мекендейтін жерлер едәуiр азайып кетсе, екiншi жағынан алғанда, браконьерлiк күрт көбейiп кетті.
1993-1994 жылдардың қаһарлы қысы мен 1994-1996 жылдардың қуаңшылық жазғы маусымдары қарақұйрық таралымдарына елеулi нұқсан келтiрдi. Мәселен, 1995 жылдың аяғында Мойынқұм таралымын ірiктеп зерттеу 80-жылдардың орта тұсындағы 2-3 мың бастан 200-дей ғана қарақұйрықтың қалғанын көрсетті.

3.3. Арқарлар

Осы заманғы жүйелi көзқарастар бойынша Қазақстан аумағында арқарлардың екi түрiнiң және алты түр тармағының өкiлдері мекендейдi. Барлық түр тармақтарының таралымдары барған сайын азып-тозу кезеңін бастан кешіруде және іс жүзінде Батыс, Орталық, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан аймақтарында ыдыраңқы топталымдар болып табылады, олардың кейбiреулерiнiң саны бiрнеше ондаған дарақтан аспайды. Арқарлардың барлық түр тармақтары Қазақстан Республикасының Қызыл кiтабына енгізiлген.

3.3.1. Үстiрт арқары

1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесiндегi жағдайы
Үстiрт арқары (Ovis ammon arkal) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастарының өкiлi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Оның түр тармағы, саны және таралу аймағы шектеулi.
Қой тұқымдастар өкiлдерiнiң ең "аласа тауды мекендейтiн" түрі. Қазақстанда түр тармағының таралу аймағының ең үлкен - солтүстiк бөлiгi бар.
Үстірт арқарының таралу аймағының қазақстандық бөлiгі тұтастай Маңғыстау облысының шегiнде орналасқан. Қазіргі кезде ол мұнда iс жүзінде барлық табиғи мекендеу орындарында кездеседi, олардың iшiнде негiзгiсi - Үстiрттiң Батыс қыраты. Қазiргi географиялық оқшаулану оның Солтүстiк-Батыс Түркменстан, Қарақалпақстан және Қазақстан топталымдарының арасында қалыптасып отыр, бұл ретте Қазақстан аумағындағы Шағаласор ойпаты мен Қапланқыр қыратын мекендейтiн арқарларды осы түр тармағының Солтүстiк-Батыс Түркменстан таралымының құрамында қарау дұрысырақ болады.
3) Мекендеу ортасының жай-күйi
Мекендейтін жерлерi - сусыз ойпаттардың, тау жоталарының құлама жарлары, аласа таулар, жартастар. Мекендейтін жерлердi және олардың элементтерін пайдалану сипаты жыл маусымына, ауа райы жағдайларына, антропогендік әсердiң барлық түрінің қарқындылығына және негізгі азықтық өсiмдiктердiң шығымдылығына байланысты өзгерiп отырады. Тiршілік ортасының жай-күйі қанағаттанарлық.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзімдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиімділігі, табиғи өлiм-жітiмi және оның себептерi
Жартылай отырықшылық күйде өмір сүредi, шектеулі, бiрақ жүйелі түрде маусымдық қоныс аударып тұрады. Суаттар саны шектеулi болатын жылдың ыстық мезгілiнде белгілi бір аумаққа қоныстану тән. Табын құрау деңгейi қыста ең жоғары, жазда - ең төменгі шегiне жетiп, жыл бойы өзгерiп отырады. Барлық маусымдарда 2-5 бастан тұратын топтар басым болып келедi, 1985-1991 жылдары табындар мөлшерінiң ауытқуы 1-70 бас болды. Жыныстық толысуға 2,5 жаста жетедi, және де осы жастағы ұрғашы арқарлар шағылысуға түсе берсе, қошқар арқарлар - 4,5-5,5 жаста түседi. Қазан-желтоқсанда күйлейді, наурыз-мамырда төлдейді. Ұрғашы арқарлар 1-2 қозы туады. Бір қошқар арқарға орта есеппен 2,6 ұрғашы арқардан келедi. Орташа өмір ұзақтығы - 4, барынша ұзақтығы - 12 жыл. Туғаннан кейін бiрiншi жылы төлдiң өлiм-жiтiмге ұшырауы 70 пайызға жетуі мүмкiн. Негiзгi тосқауыл факторлар - браконьерлiк, шаруашылық мақсатта игеру процесiнде олар мекендейтін жерлердi жойып жіберу. Климаттық факторлар (қуаңшылық, жұт және т.б.) өсiмiн молайтуды немесе төлдiң өсiп-жетiлуiн тек шектейдi.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттігі
1978 жылы Ашхабад және Харьков хайуанаттар парктерiнде, ал 1989-1990 жылдары Алматы хайуанаттар паркінде ойдағыдай көбейдi. Үстiрт қорығының аумағында осы тұяқты жануарды жартылай еркiн жағдайда ұстау үшін қоршау жасап, бұл тәжiрибенi бұдан былай да пайдалану қажет.
6) Үстiрт арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйi
20-ғасырдың 60-жылдарының бас кезінде есепке алынған 7-10 мың бас санының бастапқы деңгейі Үстiрт пен Маңғышлақтың өнеркәсiптiк мақсатта қауырт игерiлуiнiң осы кезеңге тұспа-тұс келуiне байланысты 70-жылдардың аяғына қарай 2-3 есе қысқарды. Осыдан кейінгі жылдары бас санының біртіндеп өсу үрдісі байқалып, 1991 жылы 5,5-5,6 мың басқа жеттi, жануарлардың 40 пайызы Үстiрттiң Батыс қыратында, ал 20 пайызы - Солтүстiк Ақтауда мекендеді. Қазiргi кезде саны барлық жерде бiрдей азайып барады. 2002 жылы ол 2500 бас болды.

3.3.2. Алтай арқары

1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесіндегі жағдайы
Алтай арқары (Ovis ammon ammon) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiзділер тұқымдастарының өкiлi.
2) Түрдің мәртебесі, оның таралу аймағы
Жойылып кету қатері төнген саны аз түр тармағы.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бiрi. Республика шегiнде қосымша түрдің таралу аймағының болымсыз алыстағы батыс бөлiгi орналасқан.
Өткен ғасырларда Батыс және Оңтүстiк Алтай тауларында үйреншiкті түр болған. XX ғасырдың басына қарай Батыс Алтайда жойылып кеттi. 50-жылдарға дейiн Нарым және Күршiм жоталарының және Тарбағатай (Алтай) жотасының оңтүстiк далалы беткейлерiнде, Азутауда және Бұқтарма өзенiнiң жоғарғы сағасындағы биiк таулы қыраттарда кездесiп қалатын. Қазiргі кезде Күршiм жотасының оңтүстiк сiлемдерiнде, Қалжын өзенiнiң орта ағысы атырабында және Бұқтарма өзенiнiң жоғарғы сағасы ауданындағы биiк таулы қыраттарда кездеседi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Мекендейтiн жерлерi - әдетте теңіз деңгейінен 800 метрден 3000 метрге дейін биіктікте, таулы дала учаскелерiнде де, биiк таулы тундрада да кездеседi. Қарсыз кезеңде биік таудағы альпi шалғындарында жайылады, қыста - қары аз далалы, көбінесе оңтүстік беткейлерде болады. Жартастарды қалқалайды. Мекендеу ортасының жай-күйі қанағаттанарлық. Yй жануарлары санының қысқаруы олардың бәсекелестігін едәуір төмендетiп жiбердi.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсiмталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмділігi, табиғи өлiм-жітiмi және оның себептерi
Алтайдың қазақстандық бөлiгiнде арқарлар болымсыз маусымдық қоныс аударып тұрады. Бұлтты ауа райында күндiз де қоректенгенімен, негiзiнен таңертеңгiлiк және кешкілік мезгілдерде ширақтық танытады. Қазан-қарашада күйлейді. 5 жасқа толған еркек арқарлардың өз үйiрлерi (4-9 ұрғашы арқарлар) болады. Сәуiр-мамырда төлдейдi. Әдетте бір қозы туады, 2 қозыны (кәрі ұрғашы арқарлар) сирек туады. Төлiн келесi күйлегенге дейін емiзе береді. Жыныстық толысуға ұрғашы арқарлар 1,5 жаста, еркек арқарлар өмiрiнiң үшінші жылында жетедi. Оңтүстік Алтайда арқарлардың 5-8 жануардан тұратын топтары жиі кездеседi. Негiзгi қорегiн астық тұқымдастар, қияқтар, шөп қалдықтары құрайды. Қыста бұтақша азықтарды жиі пайдаланады. Бәсекелестерi - үй малы. Жаулары - ірі жыртқыштар, шопан төбеттері мен қаңғыбас иттер, адам.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Қазақстанда өсірілмейді. 1989 жылдан берi бұл түр тармағы Ресей Ғылым академиясының Сiбiр бөлiмшесi Биология институтының тәжiрибелiк шаруашылығында бағылады, мұнда ол ойдағыдай көбеюде.
6) Алтай арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйі
Бұрынғы саны туралы мәліметтер жоқ. Қазіргi кезде олардың саны Оңтүстік Алтайда 50-60 дарақты құрайды.

3.3.3. Қазақстан арқары

1) Түрдің жануарлар дүниесі жүйесiндегi жағдайы
Қазақстан арқары (Ovis ammon collium) - Сүт қоректілер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйізділер тұқымдастарының өкілі.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Таралу аймағы жекелеген топтар мен шағын ошақтарды қамтиды.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бiрi.
Қазақтың таулы өлкелері, солтүстiк Балқаш өңiрі, Қалба Алтайы, Тарбағатай, Маңырақ, Сауыр. 70-жылдары Ұлытауда жойылып кеттi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Мекендейтiн жерлері - таулардың далалы, көбiне жазықтау учаскелерi. 60-80-жылдары үй түлiктерiн қауырт жаю салдарынан мекендейтiн жерлерiнiң алаңы едәуір қысқарып кеттi. Қазiргi кезде олар мекендейтiн жерлер алаңының кеңеюі байқалады, өйткенi бiрқатар аудандарда үй жануарларының, ең алдымен қойлардың саны едәуір қысқарып кеттi.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзімдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмін молайтудың тиiмдiлiгi, табиғи өлiм-жітімi және оның себептерi
Аз-кем мөлшерде маусымдық қоныс аударады, ал қуаңшылық кезінде және қалың қарлы қыстарда алыс қашықтықтарға ауып барады. Әдетте таңертеңгiлік және кешкілік уақытта ширақтық танытады, қыста көбіне күндiз де жайыла береді. Қазан-қарашада күйлейдi, сәуiр-мамырда төлдейдi. 5 жасқа толған еркек арқарлардың өз үйірлері (2-17 ұрғашы арқарлар) болады. Әдетте бір қозы туады, 2 қозы тууы сирек кездеседi. Төлін келесi күйлегенге дейiн емiзе бередi. Жыныстық толысуға еркек арқарлар 2,5 жаста, ұрғашы арқарлардың бір бөлiгі 1,5 жаста жетеді. Негізгі қорегi - әртүрлі шөптер, бұталар мен кейбір ағаштардың жапырақтарын, өркендерін және жемiстерiн сирек жейді. Бәсекелестері - үй жануарлары. Негiзгi жаулары - қасқыр мен адам.
5) Түрді жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттігi
Қарағанды және Алматы хайуанаттар парктерінде ойдағыдай көбейдi. Қазіргі кезде Алматы хайуанаттар паркiнде бар.
6) Қазақстан арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйі
70-жылдардың бас кезінде Қазақтың таулы өлкелерiнде 7 мың дарақ болды. 90-жылдардың басында қазақстан арқарының саны 11,8 мың дараққа дейiн өстi. Олардың 9,7 мың дараққа дейiнгi мөлшерi Орталық Қазақстанда мекендеді. Қазiргі кезде осы тұяқты жануардың саны Тарбағатайда бiршама өссе, Орталық Қазақстанда қазақстан арқарының саны 1991 жылғы 6,1 мың дарақтан 2002 жылы 3,1 мың дараққа дейiн азайып кеттi.

3.3.4. Қызылқұм арқары

1) Түрдің жануарлар дүниесi жүйесіндегі жағдайы
Қызылқұм арқары (Ovis ammon severtzovi) - Сүт қоректілер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастарының өкілi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Қазақстанда сирек кездеседi, Өзбекстанда кемiнде 1,1 - 1,2 мың қызылқұм арқары мекендейдi.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бірi.
Бұрын Амудария мен Сырдария өзендерiнiң аралығын мекендеген. Қазiргі кезде бұл арқар Өзбекстан аумағындағы Нұратау жотасында және Орталық Қызылқұмда Ақтау тау сiлемінде ғана сақталған. ХVIII ғасырда Қазақстанда қызылқұм арқары Сырдария мен Қуаңдария өзендерінің сағалары аралығында мекендеген, қазір осы арқардың Нұратау және Ақтау тауларынан Қазақстан аумағына келуiнiң жекелеген оқиғалары байқалады.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Қызылқұм арқары - үйреншiктi тау жануары, тауларда мекендейді. Нұратауда ең жоғары абсолютті биiктiк теңiз деңгейiнен 2169 метр, ал Қызылқұм сiлемдерiнде - 992 метр. Осы аудандарда қазiргi кезде таулардың орта және жоғарғы бөлiктерiнде кездеседi. Тiршiлiк ортасының жай-күйi қанағаттанарлық.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсімiн молайтудың тиімділігі, табиғи өлім-жітімі және оның себептерi
Нұратау тауларында күйлеу қазанның аяқ шенінен желтоқсанның басына дейiн созылады. Қозылар сәуiрде және мамырдың бас кезiнде туады. Буаз болу мерзiмі 5 ай. 1-2 қозы туады. Жыныстық толысу өмiрiнiң 2-ші жылында басталады. Негізгi тосқауыл факторлар - үй малының оларды барлық жерде бiрдей тау жайылымдарынан ығыстырып шығаруы және браконьерлердiң тікелей қырып-жоюы.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Қазақстанда өспейді.
Өзбекстанда Нұратау мемлекеттiк қорығының қоршауында бағылады.
6) Қызылқұм арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйі
20-ғасырдың орта тұсына қарай Қазақстанда қызылқұм арқары жойылып кетті. Соңғы жылдары осы тұяқты жануарды Өзбекстанмен шекаралас аудандарындағы Қазақстан аумағында тұрақты түрде кездестiру байқалуда.

3.3.5. Тянь-Шань арқары

1) Түрдiң жануарлар дүниесі жүйесiндегі жағдайы
Тянь-шань арқары (Ovis ammon karrelini) - Сүт қоректілер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастарының өкiлi.
2) Түрдiң мәртебесі, оның таралу аймағы
Таралу аймағы тез тарылып, саны тез қысқарып барады.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бiрi.
Тянь-Шаньда, Шу-Iле тауларында, Жоңғар Алатауында таралған. 60 және 70-жылдары Ұғам және Піскен жоталарында, Жоңғар Алатауының орта бөлігінде, Қапшағайда және Малайсары жотасында жойылып кеттi; басқа аудандардың көпшілiгiнде оның таралу аймағы тарыла түстi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Мекендейтiн жерлері - теңіз деңгейiнен 200 метрден 4000 метрге дейiнгi алаптарда таудың жатық келген жазық учаскелерi. Қыста жемшөп қоры жеткiліктi қары аз тау беткейлерiн жөн көреді, жазда орман шекарасынан жоғары қарай жиі көтерiледi. Мекендейтiн жерлерi малды, ең алдымен қойды шектен тыс жаю салдарынан тарылып барады.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмдiлiгi, табиғи өлiм-жітiмi және оның себептерi
Жемшөптің жай-күйіне және жетiмдiлiгiне байланысты тiк бағытта маусымдық қоныс аударып тұрады. Әдетте таңертеңгілiк және кешкiлiк уақытта ширақтық танытады, қыста күндiз де жиі жайыла бередi. Қазан-қарашада күйлейді, сәуір-мамырда төлдейді. Әдетте бір қозы туады, ұрғашы арқарлардың 1,9 пайызынан 33,3 пайызына дейін әр жылдары егiз табады. Жыныстық толысуға ұрғашы арқарлар 1,5 жаста, еркек арқарлар 2,5 жаста жетедi. Әртүрлі шөптермен қоректенеді, бұталардың жапырақтары мен өркендерiн сирек жейдi. Бәсекелестері - үй қойлары. Жаулары - қасқыр мен aдам.
5) Түрді жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Алматы және Мәскеу хайуанаттар парктерінде ойдағыдай көбейтiлдi.
6) Тянь-Шань арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйі
70-жылдардың бас кезінде Тянь-Шаньда 635 жануар, Шу-Iле тауларында - 280, Жоңғар Алатауының шығыс бөлігінде 1000 шаршы шақырым алқапта - 600 дарақ мекендеді. Ақсу-Жабағылы қорығында (Талас Алатауы) 60-70-жылдары 200-300 арқар болды. Қаратаудың оңтүстік-шығыс бөлiгiнде Боралдайда 70-жылдардың аяқ шені мен 80-жылдардың бас кезiнде 250-280 дарақ мекендеген. Терiскей Алатауда 1971 жылы 300-дей арқар есепке алынған. Іле жазығында, Үлкен және Кіші Қалқандарда 70-жылдардың бас кезiнде 80-100 арқар мекендеді. Авиациямен есепке алу материалдары бойынша 80-жылдары Шу-Iле тауларында 150-дей арқар болды. Терiскей Алатауының қазақстандық бөлігінде 1992 жылдың қазан айында 60 шаршы шақырым алқапта 49 арқар есепке алынған. Іле Алатауының шығыс бөлiгiнде Түрген, Аса, Жiңiшке өзендерiнiң атырабында, Сарытау және Боқайдынтау тауларында 120 жануар, Кiшi Бөгетi тауларында - 40, Үлкен Бөгетіде - 25 арқар есепке алынды. 11 арқардан тұратын үйір 1993 жылғы наурызда Торайғырда кездестi. Жоңғар Алатауының оңтүстiк бөлiгiнде Көксу, Үсек өзендерiнiң атыраптарында да олар үйреншiктi жануар. Саны барлық жерде бiрдей қысқарып барады.

3.3.6. Қаратау арқары

1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесiндегi жағдайы
Қаратау арқары (Ovis ammon nigrimontana) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастарының өкiлi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Өте сирек кездесетiн түр тармағы, Қазақстан эндемигi, оның саны тез қысқарып барады. Жойылып кетуге жақын.
Қазақстан фаунасындағы арқардың 5 түр тармағының бiрi.
Сырдария Қаратауы. Бұрын оның бүкiл өн бойында таралған; қазiргi кезде ойпатты және жазықтау бөлiгiнде ендi кездеспейдi және тау жотасының солтүстiк-батыс және оңтүстiк-шығыс бөлiктерiндегі арқарлар таралымдары арасындағы байланыс бұзылған. Қаратаудың оңтүстік-шығыс бөлiгіне және осында оған қапсарлас Боралдай тауларына 50-жылдары тянь-шань түр тармағына жататын арқарлар Талас Алатауынан жүйелi түрде қоныс аударып тұратын, осы екi нысан бiрiгiп кеткен сияқты. Қоныс аудару кейбiр жылдары кейiн де байқалып отырды және қазір қаратау арқарының Қаратаудың солтүстiк-батыс бөлiгiнде - ең биiк таулы Мыңжылқы алқабында және одан солтүстiк-батысқа қарай орналасқан аудандарда ғана таралғаны жайында айтуға болады.
3) Мекендеу ортасының жай-күйi
Мекендейтiн жерлерi - таудың жатық келген жазық учаскелерi. Осы жерлерден арқарларды үй жануарлары барған сайын ығыстырып шығаруда, сондықтан көбiнесе бұталар басып кеткен қатты жырымдалған жартасты сайларда мекендейдi. Қардың аз болуы арқасында қыста мекендеу жағдайлары жайлы. Ауыл шаруашылық малдарының қысқаруына байланысты тiршілік ортасының жай-күйi едәуiр нашарлап кеттi.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсiмталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмдiлігі, табиғи өлiм-жiтiмi және оның себептерi
Отырықшылық жағдайда өмiр сүредi, қоныс аудармайды. Таңертеңгiлiк және кешкiлiк уақытта ширақтық танытады, қыста күндiз де жиi жайылады. Қазан-қарашада күйлейдi, наурыздың аяғында - мамырда төлдейдi. Әдетте 1-2 қозы туады. Әртүрлi шөптермен қоректенедi, бұталардың жапырақтары мен өркендерiн сирек жейдi, күздiк дақылдар егiсiнде жайылып жүрген жануарлар кездескен. Бәсекелестерi - үй қойлары. Жаулары - қасқыр мен адам. Негiзгi тосқауыл факторлар - браконьерлiк, қасқырлар, үй малдарының ығыстыруы.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Қазiргi кезде қолда ұсталмайды. Түр тармағын сақтап қалу мақсатында Алматы хайуанаттар паркiнiң арқардың басқа түр тармақтарын бағып-ұстау жөнiндегi жұмыс тәжiрибесiн пайдаланып, осы сирек арқардың қоршауда ұсталуын шұғыл қамтамасыз ету қажет.
6) Қаратау арқары санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйi
20-ғасырдың 40-жылдарына дейін қаратау арқары Қаратауда үйреншiктi жануар болатын, одан кейiн жотаның шаруашылық мақсатта игерiлуiне қарай оның саны азая бердi. Жотаның солтүстiк-батыс бөлiгiнде 1976 жылы 17,7 мың гектар жерде 27 дарақ есепке алынды (1000 гектарға 1,5), 1979 жылы - 5 мың гектарға 10 (1000 гектарға 2), 1981-1982 жылдары - 100 мың гектарға 60-70 (1000 гектарға 0,6-0,7) дарақ есепке алынды. 1990 жылдың бас кезiнде Мыңжылқы тауының солтүстік-батысына қарай 100 шаршы шақырым жерде 11 дарақ (1000 гектарға 1,1) есепке алынса, 1993 жылғы наурызда мұнда осы алаңда небәрi 7 жануар (1000 гектарға 0,7) есепке алынды. Егер таралымның саны 1976 жылы мөлшермен 150 дарақ деп бағаланса, қазiр ол 100-ден аса қоймас.

3.4. Құлан

1) Түрдiң жануарлар дүниесі жүйесiндегi жағдайы
Құлан (Eguus hemionus оnаger) - Сүт қоректiлер класы, Айтұяқтылар отряды, Жылқы тұқымдастар өкiлi.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
Саны мен таралу аймағы республикада тым шектеулі сирек кездесетiн түр. Халықаралық табиғат қорғау одағы (ХТҚО) мен Қазақстанның Қызыл кітабына енгізiлген. Жылқы тектес 9 түрдiң бiрi және қазiргi кезде Қазақстанда мекендейтін бiрден-бiр түр.
Тарихи өткен заманда қазiргі Қазақстанның аумағында құлан жануарлардың саны көп түрлерiнiң бірi болды және шөл және жартылай шөлейт аймақтың кең-байтақ аудандарын мекендедi. XIX ғасырдың өзiнде-ақ құлан осы заманғы Қазақстанның бүкіл оңтүстiк бөлiгiн - батыста Жайық өзенiнен бастап шығыста Ертіс өзенiне дейiн мекендеген. Құландардың көп мөлшерi 1879-1880 жылдардың қысқы кезеңiндегi, әсiресе 1891-1892 жылдардағы қатты жұттар кезiнде қырылып қалды. Осы қаһарлы қыстардан кейін құландар кең-байтақ аумақтарда жойылып кеттi. Тiрi қалған жануарларды аңшылар жаппай қырумен болды. XX ғасырдың бас кезіне қарай Қазақстанның көп бөлiгiнде құлан енді кездеспейтін болды және XX ғасырдың 30-жылдарының аяқ шенiнде соңғы жануарлар құртылды.
Бұрын республика аумағында қазақстан құланы немесе құрып кеткен жигетай - E.h.finschi мекендеген. Түркмен құландары 1953 жылы Арал теңiзiндегi Барсакелмес аралына әкелiнiп, осында көбейдi. 1982 жылдан бастап оларды құрлықта да: 1982 - 1984 жылдары Алматы облысының Қапшағай МАҚШ (қазір - "Алтын Емел" мемлекеттiк ұлттық табиғи паркi) (Жоңғар Алатауының оңтүстік-батыс сiлемдерi); 1986 - 1990 жылдары - Жамбыл облысының Аңдасай қаумалында (оңтүстік-батыс Бетпақдала); 1991 жылы - Маңғыстау облысының Бозашы қаумалында (Солтүстiк Ақтаудың теңiз жағалауындағы учаскесi) жерсiндіру жұмыстары басталды.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Мекендейтiн жерлері - шөл және шөлейттi жерлердiң жазықты, төбелi және қиыршық тасты өңiрлері, аласа таулар мен тау бөктерлерiн де жайлай бередi. Құланның қазiргi тiршілiк ортасы толық қанағаттанарлық дәрежеде. Соңғы он жылда үй жануарлары санының қысқарып, жайылымның аз пайдаланылуына байланысты Қазақстанда құланның таралу аймағының бүкіл өн бойында жайылымдардың қалпына келуi және жақсаруы байқалады.
4) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиiмділігi, табиғи өлiм-жiтiмi және оның себептерi
Жерсiнген жерлерiнде шығарылым орындарынан 30-50 шақырымға, 100 және одан да қашық шақырымға дейін шамалы орын ауыстырып, жартылай отырықшы тiршiлiк күйiн кешедi. Маусым-шілдеде күйлейдi, мамыр-маусымның аяғында құлындайды. Бiр құлын туады, екі құлын тууы - сирек. Үйір-үйір болып жүретiн жануар. Ұрғашы құландар тобын бір үйiр айғыры басқарады, іс жүзінде барлық биелердi сол қашырады. 3 жастан асқан ересек еркек құландар мұндай топтардан қуылады. Буаз болу ұзақтығы 11 - 11,5 ай. Табиғи жаулары - қасқыр, iрi жыртқыш құстар, және де ауру, әлсiз, арық-тұрық жануарлар мен төл ғана жыртқыштар құрбаны болады.
5) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттігi
Құландар қолда: хайуанаттар парктерінде, ғылыми стационарларда (әртүрлi тәжiрибелер жасау кезiнде) ойдағыдай бағылады және көбейедi. Тұяқты жануарлардың кейбiр түрлерi үшiн жасалған, шаруашылық мақсатта пайдалану немесе кейіннен табиғатқа шығару мақсатында арнайы аңшылық фермаларда (ранчо) өсiру технологиясы құландарға байланысты Барсакелмес аралында ойдағыдай қолданылды. Iс жүзінде бұл әдiс түрдiң саны мүлдем азайып кеткен жағдайда оны қалпына келтiру мақсатында пайдаланылуы мүмкiн (тиiстi дәрежеде пысықтап алғаннан кейiн).
6) Түрiкмен құланы санының салыстырмалы динамикасы және оның таралымының жай-күйi
Климаттың жалпы жылдам қуаңшылық сипат алуы, жұттар, iзiне адамның түсуi және жеткілiктi суаттары бар жайылымдардан үй малының сусыз және қорегi аз жерлерге ығыстыруы салдарынан бір кезде саны көп болған түркмен құланы өткен ғасырдың бас кезінде республика аумағында құрып кеттi. 1953 - 1964 жылдары Түркмен ССР-iнiң Бадхыз қорығынан Арал теңiзiндегі Барсакелмес аралына топ-тобымен 19 құлан әкелiндi. 1982 жылы олар 212 басқа жетiп, осы кезден оларды одан әрі жерсiндіру үшiн құрылыққа тасу басталды. Қапшағай МАҚШ-ына 1982 жылдан 1984 жылға дейін 32 бас жiберiлдi, ал 1994 жылы осында енді 297 құлан мекендеді. Аңдасай қаумалында 1986 - 1990 жылдары жалпы саны 105 бас құландардың 3 тобы жiберiлдi, 1993 жылы олардың саны кемінде 200 басқа жетті. Ақтау-Бозашы қаумалында 1991 жылы 35 құлан жiберiлдi, 1994 жылы олар ендi 50 бас болды. 1991 жылы құландардың аналық топталымы Барсакелмес аралында сыртқа әкету салдарынан 104 басқа дейін қысқарды. Арал теңiзiнiң қаңсып қалуы салдарынан арал құрылықпен қосылып кеткеннен кейiн құландар құрылыққа қоныс аударды, сөйтiп соңғы 2-3 жылда Барсакелмес қорығында бiрде-бiр құлан байқалған емес. Қазiргі кезде "Алтын Емел" ұлттық паркiнде құландар саны көбейіп келедi- 438 дарақ (2000 жыл). Ақтау - Бозашы қаумалының 2000 - 2002 жылдардағы есептерiнде құландар атап өтiлмеген.
"Аңдасай" мемлекеттік қаумалында да осы тұяқты жануардың саны бiршама азайып кетті, мәселен, егер 1999 жылы қаумал аумағында 197 құлан мекендеген болса, 2002 жылы 56 ғана құлан қалған.

3.5. Киiк

1) Түрдiң жануарлар дүниесi жүйесiндегi жағдайы
Киiк (Saiga tatarica tatarica) - Сүт қоректiлер класы, Ашатұяқтылар отряды, Қуыс мүйiздiлер тұқымдастары, өте ертедегi Киiк тегінің бiрден-бiр өкілі.
Киiк - Евразия шөлейтi мен жартылай шөлейтiнiң қоныс аударып отыратын үйiрлi жануары, бiздiң фаунамыздың ежелгі өкiлi, Қазақстан Республикасының бірегей және құнды игiлiгi болып табылады. Бұл аңшылық-кәсiптiк жануар, оның етiнiң жоғары азықтық құндылығы бар, ал оның мүйiзi көп жылдар бойы дәрiлiк шикiзат ретiнде Қытай, Сингапур және әлемнің басқа да елдерiнде экспортталады. XIX ғасырдың екiншi жартысы мен XX ғасырдың басында жануарларды аулау жаппай сипат алды. Киiктердi жыл сайын дайындау - қырық жылғы кезеңнен астам уақытта көбiнесе 100 мың бастан 150 мың басқа дейiндi (жекелеген жылдарда 300-5010 мыңға дейiн) құрады. Бұл peттe киiк кәсiпшiлiгi мемлекетке жыл сайын орта есеппен 3 млн. АҚШ долларына дейiн кiрiс әкелді.
Қазақстан аумағында киiктің осы заманғы таралу аймағы мен ресурстарының негізгi бөлігi орналасқан. Өсiмдiктердiң негiзгi тұтынушыларының бірі ретінде аридтi аймақтардың экологиялық жүйесiнде оның зор маңызы бар.
2) Түрдiң мәртебесi, оның таралу аймағы
"Киiкті сақтау және өсiмiн молайту жөнiндегi шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 29 сәуiрдегі N 527 қаулысымен санының қысқарып кетуiне байланысты киiк аулауға 2 жылға тыйым салынды, ал "Киiктi сақтау және өсiмiн молайту жөнiндегi қосымша шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 19 шiлдедегi N 980 қаулысымен бұл тыйым салушылық 2005 жылға дейiн ұзартылды.
Қазақстанда киiктiң қазiргi таралу аймағы негізiнен 10 әкiмшілiк облыстың: Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе, Қарағанды, Қызылорда, Оңтүстiк Қазақстан, Жамбыл және iшiнара Ақмола мен Алматы облыстарының шөл және шөлейттi аймақтарын қамтиды. Түрдің таралу аймағына сондай-ақ Өзбекстанның (Қарақалпақстан), аздау мөлшерде (жекелеген жылдары) Түркменстан мен Ресейдің көршілес облыстары енедi.
3) Мекендеу ортасының жай-күйі
Киіктiң тiршілiк ортасы әбден қанағаттанарлық дәрежеде. Соңғы он жылда үй жануарлары санының қысқарып, жайылымның аз пайдаланылуына байланысты Қазақстанда киiктiң таралу аймағының бүкiл өн бойында жайылымдардың қалпына келуi және жақсаруы байқалады.
4) Таралу аймағы мен саны бойынша пайдаланылатын және пайдаланылмайтын таралымдарының ара-қатынасы
Қазақстанда киiктiң үш жеке: бетпақдала, үстірт, жайық таралымдары мекендейдi. Таралымдардың үшеуi де бiрнеше ондаған жылдар бойы: бетпақдала таралымы (таралу аймағы мен саны бойынша бұрынғы ең ipi) 1998 жылға дейiн, үстiрт және жайық таралымдары 1999 жылға дейiн, яғни киіктердi аулауға тыйым салынғанға дейiн пайдаланылып келдi.
Киік саны тарихи тұрғыдан алғанда күрт өзгерiстерге ұшырап тұрады. Мұның негiзгi себептерiн екі түрлi санатқа бөлуге болады, олар: табиғи санат - қардың қалың түсуi, көктайғақ және аурулар (пастереллез, аусыл), бұдан аздау мөлшерде - жыртқыштар (қасқырлар) және антропогендік сипаттағы санат - жасырын аң аулау (браконьерлiк). Соңғы 10 жылда жануарлар саны тым көп азайып кетті. Мәселен, 1991 - 1994 жылдары Қазақстанда 976-810 мың киiк болса, 2001 - 2003 жылдары олардың 102,0 - 21,2 мыңы ғана қалды. Кәсіпшілік көлемi 90-жылдары шағын болып, әдетте кәсіпшілік алдындағы санының 10 пайыздан аз мөлшерiн (жол берілетін оңтайлы мөлшер 20 пайыз жағдайында) құрады. Киiктердiң аурулардан жаппай қырылуы 90-шы жылдары байқалған жоқ.
5) Табиғи өсiмi: көбею мерзiмдерi мен жағдайлары, өсімталдығы, жыныстарының ара-қатынасы, өсiмiн молайтудың тиімділігі, табиғи өлім-жітімі және оның себептерi
Киіктердiң күйлеуi мен шағылысуы желтоқсан айында қыста мекендейтін жерлерде өтедi, көктемде солтүстiк бағытқа қоныс аудару кезiнде төлдейдi. Төлдеу кезеңiнде киiктер шағын алаңдарда ірі топтар - өзінше бір "перзентханалар" құрады. Жаңа туған киік төлдерi арасында жыныстардың ара-қатынасы (еркектер - ұрғашылар) 1:1-ге жақын, таралымның құрылымы бұзылмаған жағдайда ересектер арасында 1:2 - 1:3. Пайдаланылатын таралымдарда ересек еркек киіктердiң саны соңғы жылдары олардың құрылымының бұзылу деңгейіне байланысты 3-10% болды. Ересек ұрғашы киіктерде орта есеппен 1,8 төл, жас киіктерде (бip жастағы) - 1,0 төл болады; орта есеппен алғанда ұрғашы киікке 1,5 төлден келедi. Төл есебiнен таралым күзге қарай орта есеппен бастапқы (көктемгi) санмен салыстырғанда 30% көбейедi. Табиғи өлім-жітімнің орташа көлемi ересек жануарлар үшiн 16% және жас киiктер үшiн 70 % болған жағдайда таралымның жылдық өсiмi (жануарлардың жыл iшiндегi өсiмталдығы арасындағы айырмашылық) 20 пайызды құрайды. Киiктердiң табиғи өлiм-жiтiмге ұшырауының негiзгі себептерi: қалың қар, көктайғақ, қуаңшылық; аурулар (пастереллез, аусыл); жыртқыштар (қасқырлар, ал төлдерi үшiн әрi қырандар мен түлкiлер).
6) Түрдi жасанды жолмен көбейту және оны қолдану қажеттiгi
Киiктер қолда: хайуанаттар парктерiнде, ғылыми стационарларда (әртүрлi тәжiрибелер жасау кезiнде) ойдағыдай бағылады және көбейедi. Тұяқты жануарлардың кейбiр түрлерi үшiн жасалған, шаруашылық мақсатта пайдалану немесе кейiннен табиғатқа шығару мақсатында арнайы аңшылық фермаларда (ранчо) өсiру технологиясы киiктерге қолданылған жоқ. Іс жүзiнде бұл әдіс түрдiң саны мүлдем азайып кеткен жағдайда оны қалпына келтiру мақсатында пайдаланылуы мүмкiн (тиiстi дәрежеде пысықтап алғаннан кейiн).
Қазiргi кезде Қалмақстанда (Ресей Федерациясында) киiктердi қолда ұстау және көбейту жөнiнде эксперимент жүргiзiлуде.
7) Түр өнiмiн құру, толысу (биологиялық жағынан пiсiп-жетiлуге және тауарлық құндылыққа жету), түр биомассасы мен санының айналым мерзiмдерi
Ұрғашы киiктерде жыныстық толысу 0,5 жастан, еркек киiктерде - 1,5 жастан басталады. Жануарлардың екi жынысының да өсуi 2,5 жасқа дейiн жалғасады, еркек киiктердiң мүйiзi шамамен 2 жасқа дейiн өседi. Кәсiпшiлiк тұрғыдан пайдаланылатын таралымның бiр бөлiгi, белгi салу нәтижелерi көрсетiп отырғанындай, iс жүзiнде 4 жылда толық жаңарып болады.
8) Таралымдардың жас құрылымы; қоректену сипаты және қондылығының өзгеруi
Киік таралымдарында күзде 35-45% төл (екi жыныстың) және 50-65% ересек жануарлар болады.
Киiктердiң негiзгi қорегi - шөп өсiмдiктерi; жартылай бұталар мен бұталардың өркендерiн сирек жейді. Жануарлардың барынша қонды болу кезеңi - қарашада - желтоқсанның бас кезі (күйлеу басталғанға дейiн); ересек киiктермен салыстырғанда төлдiң қондылығы төмендеу болады.
9) Түрдiң экологиялық жүйедегi маңызы және оның iшiнара алынуының экологиялық жүйенiң жай-күйiне ықтимал ықпалы
Киiктер басқа жабайы және үй шөп қоректi жануарларымен бірге аридтi аймақтардың экожүйесінде өсiмдiктердiң негiзгi тұтынушылары болып табылады және, егер бұл тұтыну жол берiлетiн өлшемнен асып кетпесе, оның шығымдылығының артуына жәрдемдеседi. Ұзақ жылғы тәжiрибе көрсетiп бергеніндей, киiктердiң бiр бөлiгiн алу биологиялық тұрғыдан жол берiлетiн мөлшерде жүргізiлсе, ол түрдің табиғи жолмен өсiмiн молайтуға нұқсан келтiрмейді.
Осы түрдiң Қазақстандағы оңтайлы саны 700-900 мың басты құрайды және киік таралымдарын күзету мен оларды қалпына келтiрудi ұйымдастыруда санның осы деңгейi бағыт-бағдар болуға тиiс.

4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi

Мақсат: Жаппай браконьерлiкке жол бермейтiн және Қазақстанның тұяқты жабайы жануарларының сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктерi таралымдарының санын тұрақтандыруға және қалпына келтiруге негiз болатын нормативтiк-құқықтық және ұйымдық-шаруашылық шараларының негiзiнде оларды сақтау және қорғау.
Негiзгi мiндеттер:
1) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi жаппай браконьерлiкке жол бермеудi қамтамасыз ететiндей деңгейге дейiн күзетудi ұйымдастыру;
2) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi сақтау жөнiндегi заң шығару шараларын күшейту;
3) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң санын жыл сайын шынайы, тиiмдi түрде есепке алып отыруды ұйымдастыру;
4) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдарына және олардың мекендеу ортасына экологиялық бақылау (мониторинг) жүйесiн ұйымдастыру;
5) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiнiң гендiк қорын сақтаудың биотехнологиялық негiздерiн әзiрлеу жөнiнде ғылыми зерттеулер өткiзу олардың санын айқындау.

5. Бағдарламаны iске асырудың негiзгi
бағыттары мен тетiгi

5.1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер санын тұрақтандыру жөнiндегi шаралар

Қазақстанның тұтас бiр аймақтарының кең байтақ кеңiстiгiнде тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктерге жаппай қасақылық жасау табиғат-шаруашылық кешенiнiң құрамдас бөлiгі ретiнде осы бағалы жануарларды сақтаудың тиiмдi, кешендi шараларын Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң деңгейiнде қолданылмауының салдары болып табылады.
Салалық бағдарламаны iске асырудың мерзiмдерi басты мақсаттың күрделiлiгi мен көлемдiлiгiне, атап айтқанда тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдарын экологиялық және биологиялық оңтайлы деңгейге дейiн қалпына келтiрумен байланысты болып отыр.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң санын тұрақтандыру мына iс-шараларды орындау есебiнен жүзеге асырылатын болады:
1) жануарлар дүниесiн қорғау мен басқарудың мемлекеттiк жүйесiнiң материалдық-техникалық базасын нығайту;
2) тұяқты жануарлардың сирек кездесетiн түрлерi мен түр тармақтарының және киiктiң таралу аймағының негiзгi бөлігінiң қамтылуын ескере отырып, жаңа ЕҚТА-лар ұйымдастыру және қазiргiлерiн қайта ұйымдастыру;
3) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарының жай-күйiне тұрақты жедел баға берiп отыру;
4) жерден және авиациямен есепке алудың түзетулер енгiзiлген әдiстемелерiн пайдаланып, тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң уақтылы көктемгi-күзгі есебiн жүргізiп отыру;
5) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарының жас-жыныс құрамын сипаттайтын бастапқы деректерге жыл сайын баға берiп отыру, сондай-ақ таралымдардағы көбеюдiң табысты болуын немесе оның жайсыз факторларын айқындайтын жәйттердi анықтау;
6) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарының жай-күйiне жыртқыштардың (қасқыр) әсер етуiн бағалау және қасқырлар санын реттеп отыру жөнiндегi iс-шараларды жүзеге асыру;
7) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер таралымдарын қорғау және қалпына келтiру жөнiндегi бағдарламалар мен iс-шараларды көрсету үшiн және туындайтын проблемаларды, соның iшiнде қасақылық үшiн әкiмшiлiк және қылмыстық жауапкершiлiктi күшейту қажеттiлiгiне байланысты проблемаларды түсiндiру үшiн бұқаралық ақпарат құралдарын (республикалық және жергiлiктi деңгейлерде) тарту.
Жоғарыда аталған iс-шараларды орындау және тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдардағы саны өсiмiнiң шынайы тiркелген деректерi олардың таралымдарының қалпына келуге бет бұрғанына айғақ болады.

5.1.1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн күзетудi ұйымдастыру

Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдарын және олар мекендейтiн жерлердi сақтау үшiн жануарлардың сирек кездесетiн түрлерiн қорғауды қолданыстағы заңнамамен сәйкестендiру қажет.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралымдарын қорғау мiндеттерi сан қырлы және абиотикалық, биотикалық және антропогендiк факторлардың терiс ықпалын болдырмау немесе азайту жөнiндегi шаралар кешенiн қамтиды. Алайда сирек кездесетiн тұяқты жануарлар мен киiктерге жойылып кету қатерi төнiп отырған қазiргі кезде шұғыл бiрiншi кезектегi шаралар ретiнде қасақылықтың әсерiн таралымдардың табиғи өсiмiн (қалпына келуiн) қамтамасыз ететiн деңгейге дейiн азайту, ал содан соң оны әлеуметтiк фактор ретiнде қажет, мұның өзi түптеп келгенде тұяқты жануарлар санының оңтайлы мөлшерге дейiн тұрақты түрде өсуiн қамтамасыз ететiн болады.

5.2. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi және олар мекендейтiн жерлердi сақтауға арналған ерекше қорғалатын табиғи аумақтар

Айрықша қорғалатын табиғи аумақтардың желiсiн құру эндемикалық, сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлердi, бiрегей және эталондық учаскелердi, жалпы алғанда табиғи экологиялық жүйелердi сақтаудың әлемдiк қауымдастық таныған барынша тиiмдi шарасы болып табылады.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi қорғау жөнiнде жаңа ерекше қорғалатын табиғи аумақтар құру туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң шешiмiн қабылдау және қазiргi осындай аумақтардың көлемiн кеңейту үшiн мемлекеттiк экологиялық сараптамадан өткен тиiстi табиғи-ғылыми және техникалық-экономикалық негiздемелердi алдын ала әзiрлеп алу қажет.
Алайда жаңа ЕҚТА-лар құру және қазiргi осындай аумақтардың көлемiн кеңейту - ұзақ процесс.
Осы проблемаларды 2005 жылдан 2007 жылға дейiнгi мерзiмде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң тиiстi қаулыларын қабылдау деңгейiнде шешу сирек кездесетiн тұяқты жануарлардың мекендеу ортасын қорғаудың принциптi түрде жаңа, неғұрлым жоғары деңгейiн қамтамасыз етедi және олардың санын тұрақтандыруға негiз болады.

5.2.1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн және олар мекендейтiн жерлердi қорғау бойынша

Қазiргi кезде қорықтар мен ұлттық табиғи парктердiң аумағында сирек кездесетiн тұяқты жануарлардың 9 түрiнен тянь-шань арқары, қазақстан арқары, үстiрт арқары, қарақұйрық, тоғай кермаралы, түрiкмен құланы кездеседi. Алайда ЕҚТА-лар аумағы негізiнен барлық биотоптарды (төлдеу, қыстау, жазда жайылып жүру орындары) қамтымайтын және жануарлар түрлерi көпшiлiгiнiң ЕҚТА-ларға баруы уақытша сипатта болғандықтан, қорықтар мен ұлттық парктердiң өзi бағалы жануарларды сақтауды қамтамасыз ете алмайды.
Тұяқты жануарлардың сирек кездесетiн үш түрi (қызылқұм арқары, алтай арқары, қаратау арқары) қазiргi ерекше қорғалатын аумақтарда мүлдем кездеспейдi. Дегенмен осы немесе басқа түрiн жоғалтып алмау үшiн тiкелей жануардың өзiн ғана емес, оның мекендеу ортасын да қорғау қажет. Осыған байланысты сирек кездесетiн тұяқты жануарлар мекендейтiн таралу аймағының негiзгi бөлiгiн ЕҚТА-лар құрамына енгiзе отырып, қазiргi ЕҚТА-лардың алқабын кеңейту туралы және жаңа ЕҚТА-лар құру туралы мәселе бой көтерiп отыр, атап айтқанда:
1) Ақсу-Жабағылы мемлекеттiк табиғи қорығының құрамына тянь-шань арқарының мекендеуiне жарамды қосымша аумақтарды енгiзе отырып, оның алқабын кеңейту;
2) үстiрт арқарының таралу аймағын енгiзу есебiнен Үстiрт мемлекеттiк табиғи қорығының алқабын кеңейту;
3) Марқакөл мемлекеттiк табиғи қорығының құрамына алтай арқарының таралу аймағының Күршiм жоталарының оңтүстiк сiлемдерiн енгiзу есебiнен оның алқабын кеңейту;
4) құланның мекендеуiне жарамды қосымша аумақтарды енгiзу есебiнен Барсакелмес мемлекеттiк табиғи қорығының алқабын кеңейту;
5) қазақстан арқарының мекендеуiне жарамды қосымша аумақтарды енгiзу есебiнен Қарқаралы мемлекеттiк ұлттық табиғи паркiнiң алқабын кеңейту;
6) қазақстан арқарының мекендеуiне жарамды қосымша аумақтарды енгiзу есебiнен Баянауыл мемлекеттiк ұлттық табиғи паркiнiң алқабын кеңейту;
7) киiктердi, құландарды және қарақұйрықтарды сақтау үшiн республикалық маңызы бар Аңдысай мемлекеттiк қаумалының аумағына Жамбылтауды енгiзiп, оның алқабын кеңейту қажет.

5.2.2. Киiктердi және олар мекендейтiн жерлердi күзету жөнiнде

Тiптi ыдыраңқы топтардың шоғырлану аудандарында болсын, осы заманғы жағдайларда ЕҚТА құру проблемасын салалық бағдарламаны iске асырудың бiрiншi жылында шешу қажет. Тұрақты (кордондар) күзет қызметiмен қамтамасыз етiлген ЕҚТА ұйымдастырған жөн болады. Сонымен қатар күзетiлетiн аумақтар киiктердiң төлдейтiн, қыстайтын орындарындағы және негізгі жылыстау жолдарындағы жерлердiң барынша көп мөлшерiн қамтуы тиiстiгiн ескере отырып, оның таралу аймағы шегiнде әрбiр таралым үшiн мәртебесi және қорғау режимi әртүрлi ерекше қорғалатын аумақтар желiсi құрылуы тиiс.
Киiктердiң төлдеу және қоректендiру кезеңi ерекше осал мезгiл болып табылады, сондықтан жаппай лақтау орындарын жыл сайын күшейтiлген күзет режимi бар (вахталық әдiспен) қорық аймақтары деп жариялау керек. Бұл орындар тұрақты емес, бiрақ олар неғұрлым жиi былай орналасқан:
бетпақдала таралымы - Бетпақдаланың Қаражал мен Жезқазған қалаларының аралығындағы солтүстiк бөлiгiнде, Сарысу өзенiнiң бойында, Жыланшық пен Торғай өзендерiнiң аралығында;
үстiрт таралымы - Тассай, Оймауыт, Доңызтау, Сам, Қосбұлақсор, Желтау, Шағырай, Тереңқұдық жерлерiнде, Ембi өзенiнiң бойында;
жайық таралымы - Хәкiмөр көлiнiң, Азғыр, Сүйiндiк, Балқұдық кенттерiнiң, Қамыссамар көлiнiң, Тас кентiнiң маңында, Индер мен Қисыққамыс кенттерiнiң арасында.
Бұл орындарда 1 мамырдан бастап 15 маусымға дейiнгi мерзiмде мал жаю, шөп шабу, автокөлiк қозғалысы сияқты шаруашылық қызметiнiң шектелуi, қаңғыбас иттердi, мүмкiндiгiнше қасқырларды аулау жүргiзiлуi тиiс. Негiзгi қыстау аудандарында, негiзгі жылыстау жолдарында және киiктердiң кез-келген жаппай шоғырлану орындарында - өзендер, темiр жолдар маңында және басқа жерлерде күзету дәл осындай үлгi бойынша ұйымдастырылуға тиiс.
Сондай-ақ киiктердi сақтау үшiн республикалық маңызы бар:
1) Батыс Қазақстан облысында - Жалтыркөл;
2) Ақтөбе облысында - Ырғыз-Торғай;
3) Қызылорда облысында - Бетпақдала мемлекеттiк қорық аймақтарын құру қажет.

5.3. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi есепке алу және олардың таралымдарының мониторингi

Жануарлар таралымдарының жай-күйiн бағалау және тиiмдi басқару үшiн олардың негiзгi өлшемдерi бойынша, сондай-ақ мониторинг негiзiнде мекендеу ортасы бойынша сенiмдi ақпарат қажет.
Мониторинг мынадай iс-шараларды қамтиды:
1. Ғылыми-негізделген әдiстемелер бойынша авиация немесе автокөлiктi қолдана отырып, тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң санына есеп жүргiзу.
2. Жануарлардың өсiмiн молайтуы барысына және физиологиялық жай-күйiне бақылау жасау. Iс-шара өзектi өлшемдердi - өсiмталдығын, өлiм-жiтiмiн, өсiмiн айқындауды қамтиды. Лақтардың ойдағыдай өсiп-ширауы және өсiм көлемi табындардағы төлдердi (100 ұрғашыға шаққанда жас дарақтардың саны) есепке алу жолымен жаздың аяғында - күздiң басында айқындалады.
3. Таралым құрылымын айқындау. Жануарлардың жынысы мен жасын айқындау жекелеген табындарда есеп жүргiзу кезiнде (мүмкiндiгiнше), сондай-ақ бiр мезгiлде өсiмнiң көлемiн айқындай отырып, жаздың аяғында - күздiң басында көзбен санау жолымен жүргiзiледi.
4. Мекендеу ортасының жай-күйiн бақылау. Iс-шара қар қалыңдығының жай-күйi, жауын-шашын, өсiмдiктер, сирек кездесетiн тұяқты жануарлардың үй жануарларымен байланысы кезiндегi эпизоотологиялық қауiптiң деңгейi туралы, яғни тұяқты жануарлардың таралымын шектейтiн табиғи орта факторлары туралы ақпаратты жыл сайын жинап, өңдеп отыруды қамтиды.
Таралымның ұдайы азып-тозуы және сирек кездесетiн тұяқты жануарлар санының күрт азаюы жағдайларында ресурстарды игерудiң жаңа нысаны - сирек кездесетiн тұяқты жануарларды кейiннен табиғи ортаға жiбере отырып, оларды арнайы фермаларда (ранчоларда) қолда өсiру назар аударуға лайық.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн және киiктердi арнайы фермаларда (ранчоларда) өсiру дүние жүзiнiң көптеген елдерiнде ойдағыдай қолданылады және сирек кездесетiн тұяқты жануарлардың (бұғы, қарақұйрық, құлан, үстiрт арқары) көпшiлiгi олардың қолға үйрену қабiлетiн, сондай-ақ өнiмнiң жоғары коммерциялық құнын ескерсек, осы тұрғыдан алғанда перспективалы түрлер болып табылады. Мұндай фермаларда жануарлардың резервтiк басын құрып, оларды табиғатқа шығару таралымды қалпына келтiру шарасы ретiнде де пайдаланылуы мүмкiн. Топталым мониторингiн жүзеге асыру үшiн арнайы бағдарламаны әзiрлеу қажет. Сирек кездесетiн тұяқты жануарларды өсiру технологиясын, сондай-ақ осы iс-шараны жүзеге асыру үшiн тиiстi нормативтiк-құқықтық база жасау қажет.

5.4. Халықаралық ынтымақтастық

Қазақстанның 2000 жылы СИТЕС Конвенциясына қосылғанынан кейiн бiздiң мемлекетте Конвенцияға басқа қатысушылармен бiрге жануарлардың сирек кездесетiн және жойылатын түрлерiнiң, оның iшiнде тұяқтылар мен киiктердiң өнiмiмен сауданы реттеу және бақылау мүмкiндiгi туды. Бiрiншi кезектегі шаралардың iшiнде елден тұяқты жануарлардың сирек кездесетiн және жойылатын түрлерi мен киiктердi заңсыз өндiрiлген бөлiктерi мен дериваттарын контрабандалық әкетудiң арналарын жабу мақсатымен кедендiк және шекаралық бақылау күшейтiлуi тиiс.
Сонымен бiрге, таралу аймағы көршiлес мемлекеттердiң аумағына республика шегiнен шығатын тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылатын түрлерiн бiрлесе қорғауды ұйымдастыру мемлекетаралық деңгейде шешудi талап ететiн проблема болып табылады. Қазақстан Республикасының Қызыл Кiтабына енгізiлген тұяқтылардың 9 түрлерi мен кiшi түрлерiнен Қазақстанның эндемиктерi болып арқардың қаратау және қазақстандық кiшi түрлерi табылады. Тянь-Шань арқарының таралу аймағы Қырғызстан мен Қытайдың аумағына шығады; қызылқұм арқарының негiзгi таралу аймағы Өзбекстанда орналасқан; алтай арқары Ресейдiң, Монғолияның және Қытайдың аумағын мекендейдi; үстiрт арқарының таралу аймағы Түркiменстанға таралады; қарақұйрық қазақстан аумағынан Түркiменстан мен Өзбекстанға ауысады; тоғай кермаралының таралу аймағы Өзбекстан, Қырғызстан, Қытай және Тәжiкстан аумағында орналасқан; түрiкмен құланы Түркiменстан мен Өзбекстанның аумағына Қазақстаннан кiредi.
Қазақстанның киiктердiң жайық (едiл-жайық) таралымын Ресей Федерациясымен және үстiрт таралымын Өзбекстан Республикасымен және Түрiкменстанмен бiрлесiп қорғауды ұйымдастыру мемлекетаралық деңгейде шешудi талап ететiн проблема болып табылады. Осы мәселе бойынша киiктердiң таралу аймағының көршілес мемлекеттерiмен үкіметаралық келiсiмдер жасасу қажет.
Сондай-ақ халықаралық табиғат қорғау ұйымдарының қатысуымен тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн және киіктер таралымдарын қорғаудың, қалпына келтiрудiң және тұрақты түрде дамытудың нормативтiк-құқықтық және экономикалық базасын жақсарту жөнiндегі жұмысты жандандыра түсу қажет.
Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiн және киiктер таралымдарын сақтау жөнінде бiздiң мемлекетiмiз қолданып жатқан шаралардың тиiмділiгін арттыру мақсатында Жабайы жануарлардың қоныс аударатын түрлерін сақтау жөнiндегi Бонн Конвенциясын бекiту және жоғарыда көрсетiлген барлық мемлекеттермен үкіметаралық келiсімдер жасасу қажет.

6. Қажеттi ресурстар және қаржыландыру көздерi

"Жануарлар дүниесiн қорғау, өсімiн молайту және пайдалану туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жануарлар дүниесiн қорғау экономикалық тұрғыдан негізделген нормативтер бойынша республикалық бюджеттiң және Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салынбаған өзге қаражат есебiнен жүзеге асырылады.
Бағдарламаны iске асыруға байланысты болжамды қаржы шығындары үш жыл iшiнде - 844551000,0 теңге болады,
соның iшінде:
1) республикалық бюджет:
2005 ж. - 175274000,0 теңге;
2006 ж. - 184038000,0 теңге;
2007 ж. - 193239000,0 теңге
2) жергiлiктi бюджет:
2006 ж. - 60000000,0 теңге
2007 ж. - 46500000,0 теңге
3) табиғат пайдаланушылармен қол қойылған келiсiм шеңберiнде:
2005 ж. - 51000000,0 теңге;
2006 ж. - 62000000,0 теңге;
2007 ж. - 72500000,0 теңге.

7. Бағдарламаны iске асырудан күтілетiн нәтижелер

Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлері мен киіктердi сақтау мен қалпына келтiрудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру:
тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi қорғау, өсiмін молайту және пайдалану саласындағы жағдайды қалпына келтiруге және кейiннен оларды қорғау тиiмдiлiгін арттыру үшiн негіз қалауға;
2006 жылы осы заманғы материалдық-техникалық базамен жарақтандырылған, тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктер санының азайып кетуiне жол бермейтін, оларды сақтауды және қалпына келтiрудi қамтамасыз ете алатын Республикалық мемлекеттiк жануарлар қорғау жөнiндегi мекеме құруға;
2006 - 2007 жылдары тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктер таралымдарының санын, жас және жыныс құрылымын айқындауға;
2007 жылы тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi қолда ұстау жағдайында өсiру орталығын (фермасын) құруға;
2006 - 2007 жылдары тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер мекендейтiн, өсiмiн молайтатын, қыстайтын аймақтарда және негізгi қоныс аудару жолдарында оларды қорғау мәртебесi мен режимi әртүрлi жаңа ЕҚТА-лар ұйымдастыруға және қазiргiлерiн қайта ұйымдастыруға;
2006 - 2007 жылдары тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлері мен киiктер санын көбейту, оларды қорғау тиiмділігiн арттыру және ұтымды пайдалану жөнiнде ұсыныстар әзiрлеуге мүмкiндiк бередi.
Бұл орайда тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi санының тұрақтануы және киiктердiң таралу аймағы көлемiнде олардың таралымының жыл сайынғы өсiмiнiң биологиялық тұрғыдан негізделген 10% өлшемi бағдарламаны iске асырудың барлық жылы үшiн сан мөлшерін сипаттайтын неғұрлым тұрақты өлшем болып қала бермек.

8. Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспары

p/c N	Іс-шаралар	Аяқтау нысаны	Орын- дау (iске асыру) үшін жауап- тылар	Орындау (iске асыру) мерзiмi	Болжамды шығын- дар, мың теңге	Қаржы- ландыру көздерi
1	2	3	4	5	6	7
1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң санын тұрақтандыру жөніндегі шаралар
1	Киiктердi күзе- тудi жүзеге асыру және киiктердiң таралу аймағын- да қасқырлар санын реттеп отыру	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ	Ақпан, 2006 ж.	90000,0 - 2005 ж.	Респуб- ликалық бюджет
2	Киiктер таралы- мын және респуб- ликалық маңызы бар мемлекеттік қорық аймақта- рын күзету үшiн ұшу аппараттарын сатып алу	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ	Ақпан, 2006 ж.	20000,0 - 2005 ж.	Табиғат пайдала- нушы- лармен қол қойылған Келiсiм шеңбе- рiнде
3	Ұшу аппаратта- рына қызмет көрсетудi және олардың жұмыс iстеуiн қамта- масыз ету	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ	Ақпан, 2006 ж. Ақпан, 2007 ж. Ақпан, 2008 ж.	30000,0 - 2005 ж. 35000,0 - 2006 ж. 40000,0 - 2007 ж.	Табиғат пайда- ланушы- лармен қол қойылған Келiсiм шеңбе- рiнде
4	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерi есебiн және бақылауын (мониторинг) ұйымдастыру. Таралымдардың жай-күйін тұрақты түрде жедел бағалап отыру	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ (шақы- ру) ҚР БҒМ	Ақпан, 2006 ж. Ақпан, 2007 ж. Ақпан, 2008 ж.	25500,0 - 2005 ж. 20000,0* - 2006 ж. 20000,0* - 2007 ж.	Респуб- ликалық бюджет
5	Киiктердiң жыныстық-жас құрамын анықтау (таралымдардағы ересек еркек, ұрғашы киiктер- дiң санын, жас дарақтардың санын еceптeу)	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ (шақы- ру) ҚР БҒМ	Ақпан, 2006 ж.	3774,0 - 2005 ж.	Респуб- ликалық бюджет
6	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралу аймағы шегінде жыртқыш- тар санын реттеп отыру	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат ҚР АШМ-ға ақпарат	ҚР АШМ Облыс- тар әкiм- дерi	Ақпан, 2007 ж. Ақпан, 2008 ж. Қаңтар, 2007 ж. Қаңтар, 2008 ж.	10000*,0 - 2006 ж. 10000*,0 - 2007 ж. 22000,0* - 2006 ж. 22500,0* - 2007 ж.	Респуб- ликалық бюджет Жергі- ліктi бюджет
7	Оқу орындары мен республикалық және аймақтық бұқаралық ақпа- рат құралдары арқылы сирек кездесетiн тұяқ- ты жануарлар мен киiктердi күзетудi және олардың санын қалпына келтіру- дi насихаттау	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат ҚР АШМ-ға ақпарат	ҚР АШМ Облыс- тар әкiм- дерi	Ақпан, 2006 ж. Ақпан, 2007 ж. Ақпан, 2008 ж. Қаңтар, 2007 ж. Қаңтар, 2008 ж.	7000,0* - 2006 ж. 7000,0* - 2007 ж.	Жергі- ліктi бюджет
8	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесе- тiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердi күзету проблемалары, браконьерлiкпен күресудiң қолда- нылып жатқан шаралары бойынша кешендi социоло- гиялық зерттеу- лер жүргiзу	ҚР АШМ-ға ақпарат	Облыс- тар әкiм- дерi	Қаңтар, 2007 ж.	15000,0* - 2006 ж.	Жергі- ліктi бюджет
9	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер бойынша анықтауыштар мен анықтамалар шығару жөнiнде ұсыныс енгізу	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ұсыныс	ҚР АШМ (шақы- ру) ҚР БҒМ	Ақпан, 2006 ж.	Қажет емес
2. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар құру
10	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түр- лерi мен киiк- тердi сақтау мақсатында жаңа мемлекеттiк табиғи қаумалдар құрудың және қазiргілерiнiң алаңдарын кеңей- тудің табиғи- ғылыми және тех- никалық-экономи- калық негізде- мелерiн әзiрлеу	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ	Ақпан, 2006 ж.	9000,0 - 2005 ж.	Респуб- ликалық бюджет
11	ЕҚТА-да кордон- дар салу туралы ұсыныстар енгізу	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ұсыныс	ҚР АШМ	Ақпан, 2006 ж.	Қажет емес
12	ЕҚТА кордондарын ұстау және оларға қызмет көрсету (штат, көлiк, су және энергиямен қамтамасыз ету)	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ	Ақпан, 2007 ж. Ақпан, 2008 ж.	7500,0 - 2006 ж. 7500,0 - 2007 ж.	Табиғат пайдала- нушы- лармен қол қойылған Келiсiм шеңбе- рiнде
13	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерiн күзету- дi жүзеге асыру	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ	Ақпан, 2006 ж.	40000,0 - 2005 ж.	Респуб- ликалық бюджет
3. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерiнiң таралымын есепке алу және оның мониторингі
14	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түр- лерi мен киiктер өсiретін орта- лықтар (ферма- лар) құрудың табиғи-ғылыми және техникалық- экономикалық негіздемелерiн әзiрлеу	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ (шақы- ру) ҚР БҒМ	Ақпан, 2007 ж.	3000,0 - 2006 ж.	Табиғат пайда- ланушы- лармен қол қойылған Келiсім шеңбе- рiнде
15	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктер өсiретін орталық (ферма) құру	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ (шақы- ру) ҚР БҒМ	Ақпан, 2008 ж.	7500,0 - 2007 ж.	Табиғат пайда- ланушы- лармен қол қойылған Келiсiм шеңбе- рiнде
4. Халықаралық ынтымақтастық
16	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түр- лерi мен киiк- тердiң таралу аймағымен көрші- лес мемлекеттер- мен және халық- аралық табиғат қорғау ұйымдары- мен оларды қорғау жөнiнде халықаралық ынтымақтастықты дамыту	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ (шақы- ру) ҚР СІМ	Ақпан, 2006 ж. Ақпан, 2007 ж. Ақпан, 2008 ж.	2000,0 - 2005 ж. 1000,0 - 2005 ж. 1500,0 - 2006 ж. 1500,0 - 2007 ж.	Респуб- ликалық бюджет Табиғат пайда- ланушы- лармен қол койылған Келiсiм шеңбе- рiнде
17	Тоғай кермара- лын, қарақұйрық- ты, арқарды және құланды олардың тарихи таралу аймақтары шегін- де жерсiндiру жөнiнде шаралар қолдану	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат	ҚР АШМ (шақы- ру) ҚР БҒМ	Ақпан, 2006 ж. Ақпан, 2007 ж. Ақпан, 2008 ж.	5000,0 - 2005 ж. 4500,0* - 2006 ж. 5000,0* - 2007 ж.	Респуб- ликалық бюджет
18	Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түр- лерi мен киiк- тердi күзетудi жүзеге асыру	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ақпарат ҚР АШМ-ға ақпарат	ҚР АШМ Облыс- тар әкiм- дерi	Ақпан, 2007 ж. Ақпан, 2008 ж. Қаңтар, 2007 ж. Қаңтар, 2008 ж.	149538,0* - 2006 ж. 158239,0* - 2007 ж. 16000,0* - 2006 ж. 17000,0* - 2007 ж. 15000,0 - 2006 ж. 16000,0 - 2007 ж.	Респуб- ликалық бюджет Жергі- ліктi бюджет Табиғат пайда- ланушы- лармен қол қойылған Келiсiм шеңбе- рінде
19	Мынадай: 1) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түр- лерi мен киiк- тердiң гендiк қорын сақтау; 2) тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң оңтайлы санын анықтау жөнiнде ғылыми зерттеу- лер өткiзу бойынша ұсыныс енгізу	Қазақстан Республи- касының Үкiметiне ұсыныс	ҚР АШМ (шақы- ру) ҚР БҒМ	Ақпан, 2006 ж.	Қажет емес
20	Бағдарламаны iске асыруға қаржы қаражаты- ның жалпы қажеттiлiгi			3 жылға	844551,0
21	соның iшiнде жылдар бойынша:			2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.	226274,0 306038,0 312239,0
22	соның iшінде қаржыландыру көздерi бойынша			2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.	175274,0 184038,0* 193239,0*	Респуб- ликалық бюджет
				2006 ж. 2007 ж.	60000,0* 46500,0*	Жергi- лiктi бюджет
				2005 ж. 2006 ж. 2007 ж.	51000,0 62000,0 72500,0	Табиғат пайда- ланушы- лармен қол қойылған Келісім шеңбе- рінде

Ескертпе: 1. Тұяқты жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және
жойылып бара жатқан түрлерi мен киiктердiң таралу аймағына 13 (он
үш) облыс енедi, олар - Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Шығыс
Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қостанай, Қызылорда, Қарағанды,
Маңғыстау, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан облыстары
2. Жергілiкті бюджеттен жұмсалатын болжамды шығыстар тұяқты
жабайы жануарлардың сирек кездесетiн және жойылып бара жатқан
түрлерi мен киiктердiң барлық таралу аймағы - 13 (он үш) облыс үшін
көрсетiлген.
3. * - Қаржыландыру көлемi тиiстi қаржы жылына арналған
республикалық және жергілiкті бюджеттердi қалыптастыру кезiнде
нақтыланатын болады.
4. ҚР АШМ - Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы
министрлiгi
5. ҚР БҒМ - Қазақстан Республикасы Бiлiм және ғылым
министрлiгі
6. ҚР СIМ - Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі
7. Облыстар әкiмдерi - Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Атырау, Шығыс
Қазақстан, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Қостанай, Қызылорда,
Маңғыстау, Павлодар және Оңтүстiк Қазақстан облыстары