"Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму стратегиясы туралы" Қазақстан Республикасының Президентi Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 7 шілдедегі N 641 Қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI :
"Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi аумақтық даму
стратегиясы туралы" Қазақстан Республикасының Президентi Жарлығының
жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгiзiлсiн.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi
аумақтық даму стратегиясы туралы

Елдің орнықты дамуын және халықтың қолайлы тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМIН:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының 2015 жылғы дейінгі аумақтық даму стратегиясы (бұдан әрі - Стратегия) бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі:
1) бір ай мерзімде Стратегияны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлесін және бекітсін;
2) жыл сайын 30 қаңтарға қарай Мемлекет басшысына Стратегияның орындалу барысы туралы ақпарат берсін;
3) осы Жарлықтан туындайтын өзге шараларды қабылдасын.
3. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізілді.

Қазақстан Республикасының
Президентi

Қазақстан Республикасы
Президентiнің
2006 жылғы "__"__________
N___ Жарлығымен
бекітілген

Қазақстан Республикасының 2015 жылғы дейінгі
аумақтық даму стратегиясы

Астана қаласы, 2006 ж.

Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауларынан:

"Қазақстан бүгiн Еуропа мен Азия арасындағы коммуникациялар легiнiң түйiскен тұсында тұр. Бiздiң мiндет - осынау бiрегей геосаяси жағдайымызды өз елiмiз бен халықаралық қоғамдастықтың мүддесi үшін ұтымды пайдалану."

"Бүгiнгi таңда тұтас алғанда еліміздегi экономикалық жаңарудың "локомотиві" болуға қабiлеттi дамыған өңiрлiк орталықтардың экономикалық қызметiн жандандыруға, сондай-ақ өңiрлердiң ұтымды экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған осы заманғы жаңа аумақтық даму стратегиясы қажет."

Мазмұны

Кiрiспе
1. Ағымдағы жағдайды талдау
2. Стратегияның мақсаты мен басымдықтары
3. Стратегияны iске асырудың негiзгi бағыттағы
3.1. Елдiң өңiрлiк және әлемдiк экономикаға ұстанымдануы
3.2. Елдi және таратып орналастыру жүйесiн аумақтық ұйымдастыру
перспективалары
3.2.1. Өсу полюстерiн қалыптастыру
3.2.1.1. Жалпыұлттық және Орталық Азия деңгейiндегi көшбасшы
қалалармен өңiрлердi қалыптастыру
3.2.1.2. Тiрек қалаларды дамыту
3.2.2. Басқа басымды аумақтарды дамыту
3.2.2.1. Шекара маңындағы аумақтарды дамыту
3.2.2.2. Ауылдық аумақтарды дамыту
3.2.2.3. Қолайсыз аумақтардың проблемаларын шешу
3.2.3. Таратып орналастыру жүйeci және аумақтардың құрылымы
3.3. Аумақтарды экономикалық ұйымдастыру
3.3.1. Аумақтардың ресурстық әлеуетiн ұтымды пайдалану
3.3.2. Еңбектi республикалық, өңiрлiк және халықаралық бөлуде
аумақтарды бәсекеге қабiлеттi экономикалық мамандандыру
3.3.3. Аумақтық дамуды инфрақұрылымдық қамтамасыз ету
3.3.3.1. Инновациялық инфрақұрылым
3.3.3.2. Көлiк-коммуникациялық инфрақұрылым
3.3.3.3. Тiршiлiктi қамтамасыз ететiн инфрақұрылым
3.3.3.4. Су шаруашылығы инфрақұрылымы
3.3.3.5. Әлеуметтiк инфрақұрылым
3.3.3.6. Tуристiк-рeкреациялық инфрақұрылым
3.4. Аумақтардың экологиялық жай-күйiн жақсарту
3.5. Аумақтық дамуды институционалдық қамтамасыз ету
3.5.1. Аумақтық дамуды жоспарлау жүйесiн жетiлдiру
3.5.2. Инфрақұрылымды дамытуды реттеу тетiктерiн жетiлдiру
3.5.3. Қазақстан Республикасының әкiмшілік-аумақтық құрылысын жетiлдiру
4. Күтiлетiн нәтижелер

Кiрiспе
Тәуелсiздiк алғанға дейiн Қазақстанның аумақтық дамуы бұрынғы КСРО-ның бiртұтас халық шаруашылығы кешенiнiң шеңберiнде айқындалды және орталықтандырылған директивтi жоспарлау негiзiнде жүзеге асырылды.
Нарықтық экономиканың жұмыс iстеу жағдайында экономикалық әлеует дамыту мен орналастыру және халықты таратып орналастыру мәселелерi негiзiнен нарықтық тетiктер арқылы айқындалады.
Сонымен қатар, мемлекет елдiң орнықты экономикалық дамуы, халықтың қолайлы тыныс-тiршiлiгi және бар ресурстық әлеуетті ұтымды пайдалану үшiн жүйелi жағдайды қамтамасыз етуi тиiс.
Тиiсiнше мемлекеттiң аумақтық даму процестерiн реттеудегi мiндеттерi өзгеруге тиiс.
Қазiргі кезеңде мемлекет мiндеттерi экономика және еңбек ресурстарын экономикалық жағынан перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи-климаттық аймақтарға шоғырландыруды ынталандыруға, нарық субъектiлерiнiң экономикалық белсендiлiгiн өсiру үшiн жағдай жасауға және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiктi қалыптастыруға келiп тiреледi.
Жоғарыда көрсетiлген мiндеттердi iске асыру елдi дамытудың геоэкономикалық және геосаяси факторларын ескеруге тиiс. Жаһандану және халықаралық бәсекелестiктің күшеюi елдiң әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының тиiмдi стратегиясын тұжырымдауды талап етедi.
Өңiрлер мен iрi қалалар бәсекелiк стратегияны тұжырымдаумен және ұлттықтан гөрi неғұрлым кең өңiрлiк және әлемдiк еңбек бөлінісi жүйесiнен орын iздеумен айналысуға тиiс.
Осы Стратегия экономикалық кеңiстiктi және халықты таратып орналастыруды қалыптастыруды, кластерлердi қалыптастырумен өзара байланыстыра отырып, аумақтарды инфрақұрылымдық қамтамасыз етудi қоса алғанда, елдiң аумақтық дамуының стратегиялық бағыттарын айқындайды және тиiстi мемлекеттiк, салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеудiң немесе түзетудiң негiзiне айналады.
Бұдан басқа, бұл құжат республикалық, өңiраралық және облыстық маңызы бар өндiрiстiк, энергетикалық, инженерлiк, көлiк-коммуникациялық және әлеуметтiк инфрақұрылымдарды үйлестiре дамытуға бағытталған мемлекеттiк инвестициялардың ұлттық компаниялардың қаражатын қоса алғанда) негiзгi бағыттарын айқындайды.
Стратегияда белгiленген iс-қимылы өздерiнiң ағымдағы жоспарлары мен ұзақ мерзiмдi даму стратегияларын әзiрлеу және iске асыру кезiнде кәсiпкерлiк сектор, оның iшiнде сыртқы инвесторлар үшiн бағдар болуға тиiс.

1. Ағымдағы жағдайды талдау
Негiзiнен кеңестiк кезеңнiң өзiнде қалыптасқан елдiң экономикалық әлеуетiн орналастыру экономика құрылымының бұзылуы, iшкi экономикалық кеңiстiктiң сақталып отырған ыдырауы салдарынан оны дербес экономикалық жүйе ретiнде дамыту орнықтылығының қазiргі заманғы қажеттi талаптарына жауап бермейдi.
Қазақстанның әлемдiк шаруашылық жүйесiне белсендi кiруi Қазақстанның әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiндегi тар мамандануымен, негізгi әлемдiк тауар нарықтарынан алыстығымен тежелiп отыр, бұл тұтастай елдiң де және оның жекелеген өңiрлерiнiң де сыртқы нарықтарға ұстанымдануын қамтамасыз ететiн көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның дамымауымен шиеленiсе түседi.
Экономиканы нарық жағдайында дамыту елдiң жекелеген аумақтық-шаруашылық жүйелерiнiң бәсекелiк артықшылықтарын да, сол сияқты нарыққа бейiмделудiң әрқилы мүмкiндiктерiне байланысты олардың кемшiлiктерiн де анықтап бердi. Бұл жекелеген өңiрлерде өндiрiстiң бiршама құлдырауына және тоқтап қалуына, күйзелiске ұшыраған аудандар мен елдi мекендердiң пайда болуына алып келдi. Нәтижесiнде өңiрлiк теңсiздiктер тереңдедi және табиғи көшi-қон ағымына қарамастан, ел халқының бiр бөлiгi экономикалық перспективалы емес аумақтарда тұрады.
Бұрын қалыптасқан таратып орналастыру жүйесi өз тиiмдiлiгiн жоғалтты және қазiргi уақытта қалыптасып жатқан елдiң кеңiстiкті экономикалық ұйымдасуына сай келмейдi. Бұрын минералдық-шикiзат кен орындарының базасында салынған жекелеген шағын қалалар, кенттер, сондай-ақ қалыпты өмiр сүру үшiн жарамсыз аумақтардағы және даму орталықтарынан шалғайдағы ауылдар перспективасыз болып қалды.
60 шағын қаланың 10-ы күйзелiске ұшырағандар санатына жатқызылды. Әлеуметтiк-экономикалық даму әлеуетi бойынша 7512 ауылдық елдi мекеннiң (АЕМ) 1204-iнiң (халық саны 1,8 млн. адам) жоғары, 5625 АЕМ-нiң (5,2 млн. адам) - орташа 595 АЕМ-нiң (189,9 млн. адам) төмен даму әлеуетi бар және 88 АЕМ-нiң тұрғындары жоқ.
Аумақтық дамуды басқару жүйесi орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың өзара келiсiлген iс-қимылын қамтамасыз етпейдi. Аумақтық жоспарлау мәселелерiн әртүрлi ведомстволар реттейдi және тұтастай алғанда, орталық деңгейде тиiмсiз үйлестiрiледi. Елдi кеңiстiктi ұйымдастырудың өңiрлiк жобалаумен, аса маңызды табиғи ресурстарды пайдаланудың және инфрақұрылымның салалық схемаларымен өзара байланыстырылған моделi қалыптаспаған.
Аралас әкiмшілік-аумақтық бiрлiктердiң (облыстардың, аудандардың, қалалар мен ауылдардың) мүдделерiн, трансөңiрлiк процестердi үйлестiру құралдары (тетiктерi) жоқ.
Қазiргi уақытта елдiң аумақтық дамуындағы ахуалды былай сипаттауға болады.

Күштi жақтары
Елдiң Еуразия материгiнде, екi континенттiң - Еуропа мен Азияның қиылысында қолайлы географиялық орналасуы. Қазақстан әлемнiң аса iрi елдерi - Ресей Федерациясы мен жылдам өсiп келе жатқан Қытайдың арасында, Орталық Азия мемлекеттерiмен, сондай-ақ Таяу Шығыс пен Оңтүстiк Азия өңiрлерiмен көршiлес орналасқан.
Шекара маңындағы өңiрлердiң басым болуы. Қазақстанның 14 облысының 12-ci шекара маңында. Дамыған және серпiндi дамып келе жатқан елдердiң тәжiрибесi шекара маңындағы өңiрлер осы мемлекеттердiң өсу аймақтарына айналғанын көрсеттi. Шекара маңындағы өңiрлер экономикалық белсендiлiк орталықтары болып табылады және бүкiл елдiң әлемдiк экономикалық жүйеге ойдағыдай кiрiгуiне ықпал етедi.
Ауқымды жер ресурстары және табиғи-климаттық ерекшелiктердiң әралуандылығы алуан түрлi аграрлық өнiм өндiруге мүмкiндiк бередi. Республиканың аумағы он табиғи-ауыл шаруашылығы аймағын қамтиды, ауыл шаруашылығы алқаптарының үлесi - 82 % (1, 2, 3-қосымшалар).
Iшкi қажеттілiктердi қамтамасыз етуге де, сол сияқты елдiң өсiп келе жатқан экспорттық мүмкiндiктерiн iске асыруға да мүмкiндiк беретiн әралуан және бай минералдық-шикiзат базасы. Уранның, қорғасынның, мырыштың, мыстың, мұнайдың, көмiрдiң, хромның, темiрдiң, марганецтiң, қалайының, алтынның, фосфориттердiң, бор мен калий тұзының барланған қорлары жағынан Қазақстан әлем елдерiнiң алғашқы ондығына кiредi.
Елдiң өндiрiстiк әлеуетi: өнеркәсiп пен аграрлық өндiрiстiң көп салалы құрылымы, тиiстi өндiрiстiк қуаттардың болуы. Өнеркәсiптiң дамыған базалық салалары - отын-энергетика және тау-кен-металлургия кешендерi.
Елдiң бүкiл аумағын қамтып жатқан көлiк-коммуникациялық инфрақұрылым желiсiнiң болуы. Темiр жолдың және автомобиль жолдарының желiсi шектес елдерге шыға отырып, барлық өңiрлер арасында тасымалдарды жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Қазақстандық автомобиль жолдары мен темiр жол халықаралық көлiк дәлiздерiнiң құрамына енгiзiлген. Ақтау теңiз портын "ТРАСЕКА" және "Солтүстiк-Оңтүстiк" халықаралық көлiк дәлiздерiнiң құрамындағы мультимодальдық көлiк торабы ретiнде пайдалану мүмкiндiгi бар. Елде 21 әуежай (22-нiң iшiнен) жұмыс iстейдi, оның 14-iнe халықаралық рейстерге қызмет көрсетуге рұқсат етiлген. Елдiң барлық өңiрлерiн талшықты-оптикалық байланыс желiлерiмен байланыстыратын ұлттық ақпараттық супермагистральдың құрылысы аяқталып келедi.
Инновациялық-бiлiм беру әлеуетi: кейiннен бiлiм беру-инновация кешендерiн қалыптастыру базасы ретiнде университеттердiң, iрi жоғары оқу орындарының және мамандандырылған ғылыми-зерттеу орталықтарының болуы.
Бiрегей рекреациялық ресурстар: табиғи кешендер және олардың құрамдауыштары, мәдени-тарихи ескерткiштер мен сәулет объектiлерi.
Демографиялық оң серпiн және еңбек ресурстары резервiнiң болуы. Соңғы жылдары халықтың табиғи өсiмiнiң ұлғаюы. Еңбек ресурстарының резервi ретiнде ел iшiнде жұмыс күшi артық өңiрлердiң болуы. Демографиялық резерв ретiнде көршiлес мемлекеттердiң шекара маңындағы өңiрлерiнде қазақ диаспорасының болуы.

Әлсiз жақтары
Негiзгi әлемдiк тауар нарықтарынан алшақтық. Теңiз (мұхит) қатынас жолдарына тiкелей шығудың болмауы.
Әлемдiк және өңiрлiк еңбек бөлiнiсiнде елдiң тар мамандануы және көптеген өңiрлердiң бiржақты бейiнi, құрылымның бұзылуы және экономиканың сақталып отырған ыдырауы. Экономикада экспорттық шикiзатқа бағдарланған оқшауланған секторлары және қалған бәсекеге қабiлетi төмен, салалық сол сияқты аумақтық бөлiнiсте өзара әлсiз байланысқан экономикасы бар биополярлық құрылым қалыптасты.
Өнiмдiлiктi төмендететiн және аграрлық өндiрiстiң тәуекелділiгiн ұлғайтатын факторлардың болуы. Егістiк сапасының салыстырмалы төмен болуы.
Егiстiк бонитетiнiң (құнарлылықтың салыстырмалы деңгейiн көрсететiн) 50 бiрлiктен асатын балы 23,2 млн. гектар егiстiктiң тек 4,2 млн. гектарына қатысты. Ауыл шаруашылығы алқаптарының 30,8 млн. гектары (14,8 %) су және жел эрозиясына ұшыраған (4-қосымша). Өнiмділiгi аз жайылымдардың басым болуы.
Елдiң жекелеген өңiрлерiнде су ресурстарының тапшылығы. Ел өңiрлерiнiң басым бөлiгi құрғақ аймақта орналасқан және сумен қамтамасыз етуде қиындық шегiп отыр (5-қосымша). Жерүстi суларының тек 56 %-ы ғана Қазақстан аумағында қалыптасады, ал қалғаны сырттан келедi, бұл республиканың кейбiр өңiрлерiнiң шекаралас мемлекеттердiң су ресурстарына тәуелдiлiгiн күшейтедi.
Минералдық-шикізат ресурстарының әркелкi бөлiнуi. Әлеуеттi бай қорлардың аз игерiлген және жұмыс iстеп тұрған өндiрушi кәсiпорындардан шалғайдағы аудандарда шоғырлануы.
Электр энергиясы бiр өңiрлерде артық болған кезде басқа өңiрлерде тапшы болуы. Елдiң солтүстiк және шығыс өңiрлерi электр энергиясын шамадан тыс шығарады, ал оңтүстiк және батыс өңiрлерге ол елдiң басқа өңiрлерiнен немесе таяу орналасқан елдерден (Қырғызстан, Ресей, Тәжiкстан) импортталады.
Ел экономикасының осы заманғы қажеттілiктерiне сай келмейтiн көлiк желiсi. Көлiк инфрақұрылымының қанағаттанғысыз техникалық жай-күйi. Республиканың негiзiнен кеңестiк уақытта қалыптасқан көлiк жүйесi қазiргi жағдайда республиканың халықаралық еңбек бөлiнiсi жүйесiне толық қосылуын тежеп отыр. Елдiң темiр және автомобиль жолдары өткiзу қабiлетiнiң төмендiгiмен сипатталады. Қарқынды тозу мен бұзылудың салдарынан жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдары желiсiнiң шамамен 30 %-ы күрделi жөндеудi талап етедi, 75 %-ы беріктiк пен тегiстiктiң қолданыстағы нормативтерiне сай-емес.
Тыныс-тiршілiктi қамтамасыз ететiн инфрақұрылымның тозуының жоғарылығы. Елдiң шағын қалалары мен ауылдық аудандарындағы инфрақұрылым желiсiнiң нашар дамуы. ЖЭО-ның негiзгi құралдарының табиғи тозуы 40-60 % көлемiне жеттi, бұл иелiктегi электр және жылу қуаттарын шектеуге әкеп соқты. 2010 жылға қарай ЖЭО турбиналарының 50 %-ы өзiнiң белгiленген қуаттарының парктiк ресурсын бiтiредi. Елдi мекендердiң энергия желiлерi мен су құбыры-кәрiз желiлерiнiң айтарлықтай тозуы. Ел халқының 1,7 %-ы әкелiнетiн сумен жабдықталады, 25 %-ы жеткiзудiң қиындығына байланысты алдын ала тазартылмаған ашық көздерден су iшедi.
Су шаруашылығы инфрақұрылымының қанағаттанғысыз жай-күйi. Бөгеттердiң, су тораптарының және өзге құрылыстардың нашар техникалық жай-күйi.
Әлеуметтiк инфрақұрылым объектiлерi желiсiнiң жеткiлiксiз даму деңгейi. Ел өңiрлерi әлеуметтiк инфрақұрылым объектiлерiмен әркелкi қамтамасыз етiлген. Шалғайдағы ауылдық елдi мекендерде әлеуметтік инфрақұрылым объектiлерiне қол жетiмділік жоқ немесе қиын. Iрi қалалар мен халықтың табиғи және миграциялық өсiм қарқыны жоғары өңiрлерде әлеуметтiк инфрақұрылымның даму қарқыны артта қалған.
Рекреациялық инфрақұрылымның дамымауы. Рекреациялық инфрақұрылым объектілерiнiң көпшiлiгi кеңестiк уақытта салынған, өте тозған және халықаралық стандарттарға сай емес.
Елдiң бүкiл аумағында экологиялық ахуалдың нашарлауы. Әуе бассейнiнiң ластануы, су ресурстарының таусылуы және ластануы, "тарихи" ластану өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтар, жердiң шөлейттенуi және тозуы, биологиялық әралуандылықтың бұзылуы, радиоактивтi ластанулар өңiрлердегi қоршаған ортаның басты проблемалары болып қалып отыр (6, 7-қосымшалар).
Елдiң әкiмшiлiк-аумақтық құрылымының осы заманғы талаптарға сай болмауы. Нарықтар мен елдi мекендер жүйелерiнiң шекарасы өңiрлердiң әкiмшiлiк шекарасына әркез сәйкес келе бермейдi. Бұдан басқа облыстық (11 қала) және аудандық (10 қала) маңызы бар кейбiр қалалар өз мәртебесiне сай емес (8-қосымша). Мысалы, Ақтөбе облысының Жем, Темiр сияқты аудандық маңызы бар қалаларының халық саны 2,5 мың адамнан, ал Қызылорда облысының Қазалы, Ақмола облысының Степняк сияқты қалаларының халық саны 6 мыңнан аспайды. Бұрын құрамына селолық округтер енгізілген қалалардың шекарасы реттелмеген.

Мүмкiндiктер
Осы заманғы даму үрдiстерi елдiң континентішiлiк жағдайының "түзелмейтiн" стереотипiн жоққа шығарады.
Қазақстанның және оның одан әрi аумақтық дамуының перспективалары дәстүрлi бәсекелiк артықшылықтарды пайдаланумен қатар, елдiң әлемдегі ұстанымдануының жаңа парадигмасын тұжырымдай отырып, оның географиялық жағдайын барынша пайдалану стратегиясын iске асыруға тiкелей байланысты болуға тиiс.
Қазақстанның экономикалық жаһандану процесiне қосылуы бастапқы кезеңде шикiзат ресурстарын негiзгi жеткiзушiлердiң бiрiнiң функцияларын iске асыра отырып, уақыт өте әлемдiк экономикалық ықпалдастық процесiнiң белсендi қатысушысына айналуға мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Орталық Азия өңiрiндегi басты елге, өңiрiшiлiк экономикалық байланыстарды ықпалдастырушыға, капитал мен инвестицияларды тартудың, Орталық Азия нарығына бағдарланған өңiрлiк өндiрiстердi немесе аса iрi әлемдiк компаниялардың филиалдарын орналастырудың, халықаралық деңгейдегi қызметтердiң орталығына айналуы мүмкiн.
Перспективада Қазақстан маңызды байланыстырушы буынның, Еуропа, Азия - Тынық мұхиты және Оңтүстiк Азия экономикалық жүйелерiнiң өзара iс-қимылының трансконтинентальдық экономикалық көпiрiнiң функцияларын да орындай алады.
Серпiндi дамып келе жатқан iрi қалалардың базасында тауар, қаржы, технологиялық және мәдени алмасулардың еуразиялық жүйесiнде өзiне елдегi экономикалық белсендiлiктi шоғырландыратын аса маңызды тораптарды қалыптастыру мүмкiндiгi бар.
Трансконтинентальдық және басқа халықаралық магистральдарды одан әрi дамыту iшкi экономикалық ықпалдастықты күшейтуге ықпал етуi, жаңа минералдық-шикiзат ресурстарын игерудi, тасымалданатын жүктердi өңдеу жөнiнде өндiрiстер құруды, көлiк жолдарын салуды және оның жұмыс iстеуiн қамтамасыз етудi қоса алғанда, өңiрлер экономикасының дамуына әсер етуi мүмкiн.
Құрғақтағы маңызды сыртқы шекара және шекаралас мемлекеттермен көлiк-коммуникациялық байланыстың жеткiлiктi дамуы шекара маңындағы өңiрлердiң экономикаларын көршiлес мемлекеттердiң сыйымдылығы жоғары өткiзу нарықтарына бағдарлайды.
Негiзгi халықаралық транзиттiк дәлiздерден шалғай орналасқан шекара маңындағы өңiрлер үшiн көршiлес елдермен сыртқы экономикалық байланысты дамыту олардың негiзгi әлемдiк нарықтардан шалғайлығын өтейтiн болады.
Шекара маңындағы iрi қалалардың және ел аумақтарының серпiндi дамуы оларға шекаралас елдерден (Қырғызстан, Өзбекстан, Ресей Федерациясы) ресурстар мен жұмысқа қабiлеттi халықтың көшi-қон ағынын тартуға ықпал етедi, бұл елдiң демографиялық және экономикалық әлеуетiне оң әсерiн тигiзедi. Серпiндi дамып келе жатқан қалалардың айналасынан мегаполистер мен агломерациялар құру жоғары ұйымдастырылған урбанистiк өмiр сүру аймағын құруға мүмкiндiк бередi.

Қауiптер (Шектеулер)
Мыналар елдiң орнықты аумақтық дамуына кедергi болатын факторларға айналуы мүмкiн:
өңiрлiк және әлемдiк еңбек бөлiнiсiнде елдiң тар, негiзiнен шикiзаттық мамандануының, транзиттiк тәуелдiлiгi мен экономикалық оқшаулануының нығаюы, тиiсiнше - елдiң даму енжарлығы мен экономикалық артта қалудың консервациялануы;
бәсекеге қабiлеттiлiктiң төмендiгiнiң және өнеркәсiптiң дәстүрлi салаларындағы өндiрiстiң тоқтап қалуының салдарынан бiраз аумақтардың индустрияланбауы;
бiрiктiрушi көлiк-коммуникациялық желiнiң дамуына өңiрлiк аумақтық-шаруашылық жүйелерi үшiн сыртқы тартылыстың әртүрлi бағытталуына (көптеген инфрақұрылымдық жобалар транзиттік экономиканы қамтамасыз етуге анағұрлым бағдарланған және елдiң байланысуын қамтамасыз етпейдi) байланысты елдiң экономикалық кеңiстiгiнiң ыдырау ықтималдығы;
кең ауқымды трансеуразиялық сауда-экономикалық және көлiк-коммуникациялық дәлiздердi қалыптастыру бойынша өңiрдiң шекаралас мемлекеттерi тарапынан болатын бәсекелестiк;
елде халықаралық ықпалдастықтың өңiрлiк орталық қалаларын қалыптастыру бойынша көршiлес мемлекеттердiң iрi қалалары тарапынан болатын бәсекелестiк;
елдiң шекара маңындағы өңiрлерiнде көршілес мемлекеттердiң экономикалары үстемдiгінiң күшеюi;
ауыл тұрғындарының қалаға ағылуының күшеюi және бiраз ауылдық аумақтардың ықтимал депопуляциясы;
демографиялық қысымның күшеюi және елдiң шекара маңындағы өңiрлерiне көршiлес мемлекеттерден санкцияланбаған көшi-қон;
экологиялық ахуалдың нашарлауы, табиғатқа антропогендiк әсердiң күшеюi салдарынан өмiр сүру ортасының тозуы және соның нәтижесiнде өмiр сүруге және шаруашылық қызметке қолайлы аумақтардың азаюы.

2. Стратегияның мақсаты мен басымдықтары
Мақсаты. Өңiрлiк және әлемдiк экономикада бәсекеге қабiлеттi мамандануды қалыптастыру, экономикалық әлеуеттi және халықты таратып орналастыруды ұтымды кеңiстiктi ұйымдастыру негiзiнде елдiң орнықты дамуын және халықтың қолайлы тыныс-тiршілігін қамтамасыз ету.

Аумақтық даму басымдықтары
Елдегі экономикалық белсенділiктi өзiне шоғырландыратын және елдiң қалған бүкiл аумағы үшiн "локомотив" рөлiн атқаратын "басып оза өсу аймақтарын" (өcу полюстерiн) қалыптастыру.
Орталық Азиядағы сауда-экономикалық және сервистiк-технологиялық орталық ретiнде Қазақстанның экономикалық кеңiстiгiн әлемдiк шаруашылық жүйесiне кiрiктiру.
Ел аумағының ұтымды игерiлуiмен үйлестiре отырып, экономикалық және еңбек ресурстарын экономикалық жағынан перспективалы және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы аудандарға шоғырландыру.
Кластерлiк даму, өзiн-өзi ұйымдастыру және iшкi ресурстарды жұмылдыру тетiктерiн енгiзу жолымен өңiрлердiң бәсекеге қабiлеттілiгiн арттыру.

3. Стратегияны iске асырудың негiзгi бағыттары
Алға қойылған елдi орнықты және серпiндi дамытуды қамтамасыз ету мақсатына қол жеткiзу өңiрлiк және әлемдiк экономикада ел мен оның өңiрлерiнiң бәсекеге қабiлеттi мамандануын, елдiң экономикалық әлеуетiн және халықты таратып орналастыруды ұтымды кеңiстiктi ұйымдастыруды қалыптастыру жөнiндегi өзара байланысты мiндеттердi тиiмдi iске асыруға және соның негiзiнде ел аумақтарының теңгерiмдi әлеуметтiк-экономикалық жұмыс iстеуiне тәуелдi.
Осы Стратегияны iске асыру бағыттары көбiнесе елдiң аумақтық даму аспектiлерiн қамтиды.
Сонымен қатар, елдiң орта мерзiмдi даму жоспарларында және мемлекеттiң басқа да бағдарламалық құжаттарында көзделген шараларды өзара байланыстыру шеңберiнде макроэкономикалық реттеу мен қаржы секторын дамыту, қолайлы іскери және инвестициялық климатты құру, өндiрiстiң адами капитал, ғылыми-техникалық әлеует және басқаларда бағыттар сияқты факторларын тұтастай дамыту мәселелерi бойынша жалпы үйлестiру жүзеге асырылады.

3.1. Елдiң өңiрлiк және әлемдiк экономикада ұстанымдануы
Мiндеттерi. Елдiң өңiрлiк және әлемдiк экономикада ұстанымдануының тиiмдi стратегиясын тұжырымдау және iске асыру негiзiнде елдiң және оның аумақтарының орнықты дамуын қамтамасыз ету.
Әлемдiк экономиканың жаһандануы және әлемдiк нарықтардағы қызу бәсекелiк күрес, iшкi нарық сыйымдылығының аз болуы жағдайында Қазақстан мен оның аумақтарының одан әрi даму перспективалары Орталық Азия өңiрiнде елдiң әлемдiк нарықтарға шикiзат ресурстарын iрi экспорттаушы және транзиттiк аумақ ретiнде ғана емес, ең алдымен, орта және жоғары технологиялы тауарларды жеткiзуге әрi сервистік (сауда-логистикалық, көлiктiк-ақпараттық, қаржылық, бiлiм беру және басқалары) қызметтердiң ауқымды аясын көрсетуге бағдарланған орнықты экономикалық жүйе ретiнде ұстанымдану мүмкiндiгімен айқындалады.
Өз артықшылықтары мен пайда болып отырған мүмкiндiктерiн пайдалана отырып, Қазақстан өңiрдiң ¹ экономикалық көшбасшысына айналуға ұмтылуға әрi оның дамыған индустриялық және сервистiк-технологиялық орталығына айналуға тиiс. Қазақстан өңiрге инвестицияларды, алдыңғы қатарлы технологиялар мен адами ресурстарды тарту орталығына, өңiрiшілiк экономикалық байланыстың ықпалдастырушысына айналуға тиiс.
________________________
¹ "Өңiр" ұғымы бұл жерде Орталық Азия және РФ-нiң Сiбiр өңiрлерiн, батыс Қытай, Закавказьенi қамтиды.

Осы негiзде ел өңiрлерiнiң бәсекеге қабілетті мамандануы және елдi аумақтық-экономикалық ұйымдастырудың тиiмдi моделi қалыптастырылуға, кәсiпкерлiк жандандырылуға тиiс.
Жоғарыда баяндалғанды ескере отырып, елдiң бәсекелiк артықшылықтарын қалыптастыру және дамыту ел мен оның жекелеген аумақтарының:
Әлемдiк нарықта :
минералдық шикiзаттың, астық өнiмдерi мен олардың өңделген өнiмдерiнiң iрi өндiрушiсi әрi жеткiзушiсi;
Еуропа Азия - Тынық мұхиты және Оңтүстiк Азия экономикалық жүйелерiнiң өзара iс-қимылының трансконтиненталдық экономикалық көпiрi ретiнде.
Өңiрлiк нарықта
өңiрлiк нарыққа өнеркәсiп және ауыл шаруашылығы өнiмдерiн iрi жеткiзушi;
өңiрдiң қазiргi заманғы сервис орталығы;
өңiр инновацияларының орталығы ретiнде ойдағыдай ұстанымдануына бағытталатын болады.

Қазақстанның әлемдiк нарықта ұстанымдану бағыттары
Қазақстан - минералдық-шикізаттың, астық өнiмдерi мен олардың өңделген өнiмдерiнiң ірі өндiрушісi әрi жеткізушiсi ретiнде Өнiмнiң көмiрсутек шикiзаты, уран, металлургия өнiмдерi және бидай сияқты түрлерi бойынша Қазақстан әлемдiк нарықта жақсы орындарды иеленiп отыр. Перспективада өнiмдердiң бұл түрлерi Қазақстан әлемдiк нарықта бәсекелесе алатын негiзгi тауарлар болып қала бередi.
Осы салалардың өнiмдерiн, ең алдымен минералды шикiзатты экспорттаудан түсетiн кiрiс экономиканың басқа салаларын дамыту және ел мен оның өңiрлерiн әлемдiк экономикалық жүйеге кiрiктiру факторына айналуға тиiс.
Ұстанымданудың осы бағыты шеңберiндегi негiзгi мiндет өндiрiстiң алдыңғы қатарлы технологияларын енгiзу және жаңа әлемдік нарықтарға шығу есебiнен сыртқы нарықтардағы қазiргi орындарды күшейту және сапалы минералды шикiзатты, металлургия және бидай өнiмдерiн iрi әлемдiк жеткiзушілердiң қатарына кiру болады.

Қазақстан - Eypoпa Азия - Тынық мұхиттан және Оңтүстiк Азия экономикалық жүйелерiнiң өзара iс-қимылының трансконтинентальдық экономикалық көпiрi ретiнде

Елдiң екi континенттiң (Еуропа мен Азияның) қиылысында қолайлы географиялық орналасуы және оның көлiк-коммуникация дәлiздерiнiң халықаралық дәлiздердiң құрамына қосылғандығы жүк транзитiнен ғана емес, перспективада еуразиялық кеңiстiкте қалыптастырылатын сауда-экономикалық ықпалдастықтар процесiне қатысуынан да түсетiн пайданы пайдалану мүмкіндігін айқындап бередi.
Батыс пен Шығыс (Еуропа мен Азия) арасындағы кеңiстiкте ресурстардың құйылу процестерiн технологияландыру (логистикалық тораптар, дистрибуцияның осы заманғы арналары) негiзгi мiндет болып табылады.

Қазақстанның өңiрлiк нарықта ұстанымдану бағыттары
Бұл бағыттағы iс-қимыл экономикалық белсендiлiктiң өсуiн, елдiң, ең алдымен шикiзат ресурстарын пайдаланумен байланысы жоқ өңiрлерiнiң бәсекеге қабiлеттi жаңа мамандықтарын қалыптастыруды және құлдырау сатысында тұрған индустриялық аудандарды конверсиялауды қамтамасыз етуге тиiс.
Қазақстан - өнеркәсiп және ауыл шаруашылығы өнiмдерiн жеткізушi ретiнде

Өзiнiң минералдық-шикiзат және аграрлық әлеуетiн, шетелдiк инвестициялар мен технологияларды басып оза тартудағы артықшылықтарын пайдалана отырып, Қазақстанның орта және жоғары технологиялы өнеркәсiптiк, сондай-ақ ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңiр елдерiне iрi жеткiзушiлердiң бiрiне айналу мүмкiндiгі бар.
Жоғары бәсекелестікке байланысты өнiмдердiң аталған түрлерiмен әлемдiк нарыққа ұстанымданудың проблемалары бар, сондықтан қаралып отырған кезеңде өңiрлiк нарыққа назар аударған жөн.
Ұстанымданудың осы бағыты шеңберiндегі негiзгі мiндеттер мыналар болады:
өңiрлiк нарықта бәсекеге қабiлеттi әлеуетi бар салаларды, оның iшiнде кластерлiк ұстанымды (тамақ өнеркәсiбi мен құрылыс материалдары өндiрiсi, металлургия мен машина жасау және басқалары) пайдалана отырып дамыту;
технологиялық трансферт аймақтарын, жетекшi шетелдiк компаниялардың процессинг орталықтарын құру және дамыту, мысалы, LG, Philip Моrris, Knauf компанияларының Қазақстанда қазiрдiң өзiнде жұмыс iстеп жатқан филиалдары сияқты "жаһандық брэндтердi" тарту;
экспортталатын өнiм номенклатурасын ұлғайту қазақстандық "брэндтердi" алға жылжыта отырып, сыртқы нарықтарда маркетингілiк қызметтi жандандыру.
Қазақстан - қазiргi заманғы сервис орталығы ретiнде
Бүгiнгi әлемде қызметтердiң дамуы экономика жай-күйiнiң индикаторы болады. Материктiң ортасына орналасқан Қазақстан үшiн қазiргi заманғы қызметтер саласын дамыту өңiрде сәттi ұстанымдану мүмкiндiктерiнiң бiрi болып табылады. Қолда бар әлеуеттi пайдалана отырып, Қазақстан өңiрдiң халықаралық стандарттарға жауап беретiн қызметтердiң ауқымды аясын көрсету жөнiндегi сервис орталығына айналуға тиiс.
Өңiрдiң сервис орталығы ретiнде Қазақстан өзiн мыналар ретiнде көрсететiн болады:
өңiрлiк дистрибуция орталығы, бұл елде Орталық Азия нарығына бағдарланған және әлемдiк тауар өндiрушiлерге өз өнiмдерiн өңiрде өткiзу үшiн қолайлы жағдай жасайтын iрi сауда-логистика тораптарын құруды көздейдi;
транзиттік-логистикалық орталық, бұл елде Еуропа мен Азия арасында жүк және жолаушылар транзитi үшiн қолайлы әрi пайдалы жағдай жасауды, бүкiл Орталық Азия өңiрiне қызмет көрсетуге бағдарланған көлiктiк-логистикалық тораптарды құруды бiлдiредi;
өңiрлiк қаржы орталығы - таяу орналасқан елдерге қызмет көрсететiн халықаралық сыныптағы қаржы қызметтерi орталығын құру;
ақпараттық-коммуникациялық орталық - әртүрлi ақпараттық және мультимедиялық қызметтер, оның iшiнде спутниктерден алынатын спутниктiк байланыс және ақпарат арналарын беру;
туристiк орталық - туризмдi дамыту және елдi Жiбек жолындағы тарихы мен мәдениетi бай дамыған әрi тартымды туристiк орталыққа айналдыру;
бiлiм беру орталығы - оқу ақысының қолайлы деңгейi кезiнде өңiр елдерiнiң жастарына батыстық стандарттарға сәйкес сапалы бiлiм беру;
медициналық орталық - өңiр елдерiнiң азаматтарына жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету, медицина кадрларын даярлауды және қайта даярлауды жүргiзу.

Қазақстан - өңiрдiң инновациялық орталығы ретiнде
Инновациялар және бiлiмдер экономикасы осы заманғы әлемдiк экономиканың негiзiне айналып келедi, сондықтан, әлемдiк дамудан қалыс қалмау үшiн Қазақстан алдыңғы қатарлы технологиялық әзiрлемелердi ел iшiне ойдағыдай енгiзу және сыртқы нарықтарға жылжыту үшiн инновациялардың дамыған өңiрлiк орталығына айналуға тиiс.
Қазақстанның мынадай салаларда инновациялық әзiрлемелердi әзiрлеуге және сыртқы нарықтарға жылжытуға мүмкiндiгi бар:
өнеркәсіптік әзiрлемелер, минералдық шикiзатты кешендi пайдалану және қайта өңдеу технологиялары;
ауыл шаруашылығы саласындағы әзiрлемелер;
химиялық және биологиялық технологиялар;
экология және энергияның баламалы көздерi саласындағы әзiрлемелер;
медициналық әзiрлемелер;
ядролық технологиялар;
ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар;
ғарыштық зерттеулер;
әскери-өнеркәсiптiк технологиялар.
Ұстанымданудың осы бағыты шеңберiндегi негiзгi мiндет бұрын елден кетiп қалған ғалымдар мен әзiрлеушiлердi, сондай-ақ көршiлес елдерден әзiрлеушiлердi тарта отырып, бiлiм беру-инновациялық, бизнес-технологиялық және қолдайтын кешендердi бiрiктiретiн өңiрлiк инновациялық жүйелердi (ӨИЖ) құру болады.
Елдiң ұстанымдануының жоғарыда айқындалған бағыттары экономикалық әлеуетті және халықты таратып орналастыруды кеңiстiктi ұйымдастыруды қалыптастыру үшiн негiзге айналады, екiншi жағынан, тиiмдi кеңiстiктi даму әлемдiк нарықта елдiң бәсекеге қабiлеттi мамандықтарына қол жеткiзуiнiң аса маңызды құралына айналады.

Iс-қимыл стратегиясы
Экономикалық әлеуеттi және халықты таратып орналастыруды одан әрi кеңiстiктi ұйымдастыра отырып, өңiрлiк және әлемдiк экономикада елдiң ұстанымдануының жаңа ұстанымдарының өзара байланысын қамтамасыз ету (3.2-бөлiм);
Ел мен өңiрлердiң бәсекеге қабiлеттi мамандануының қалыптасуына, орнықты аумақтық дамуға ықпал ететiн факторларды дамыту мақсатында - мыналар жөнiндегi шараларды iске асыру көзделедi:
елдiң ресурстық (жер, су, минералдық-шикiзат, рекреациялық) әлеуетiн ұтымды пайдалану (3.3.1-бөлiм);
бизнестi аумақтық-экономикалық ұйымдастырудың және жүргiзудiң қазiргi заманғы модельдерiн енгізу (3.3.2-бөлiм);
экономикалық қызметті және адами капиталды дамытуды қамтамасыз ететiн инфрақұрылымды (көлiк-коммуникациялық, тыныс-тiршiлiктi қамтамасыз етушi, әлеуметтiк, рекреациялық және басқалары) инфрақұрылымды дамыту (3.3.3-бөлiм).
Елдiң тұтастай ұстанымдануының перспективалы мiндеттерi елдiң бәсекелiк артықшылықтарын қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар кешенiн тұжырымдауды және iске асыруды талап етедi.
Дамыған елдердiң тәжiрибесi бәсекелiк артықшылықтар арзан жұмыс күшiнiң және табиғи ресурстардың болуы есебiнен ғана емес, сондай-ақ ұлттық деңгейде өнiмдiлiктi арттыру есебiнен де құрылатынын көрсеттi.
Сондықтан, осы Стратегияда, орта мерзiмдi мемлекеттік және салалық бағдарламаларда көзделетiн шаралардан басқа, жоғары бiлiктi жұмыс күшi, алдыңғы қатарлы технологиялар, инновациялық әлеует сияқты мамандандырылған факторларды дамыту, сондай-ақ қолайлы iскерлiк және инвестициялық ахуал, инновацияларды ынталандыру үшiн жағдай жасау, өндiрiс технологияларын жетілдiру және өнiм сапасын арттыру есебiнен еңбек өнiмділігi мен капиталдың өсуiн қамтамасыз етуге бағытталған шаралар iске асырылатын болады.

3.2. Eлдi және таратып орналастыру жүйесiн аумақтық ұйымдастыру перспективалары
Мiндеттерi . Экономикалық әлеуетті және халықты таратып орналастыруды ел мен оның өңiрлерiнiң жаңа ұстанымдану мiндеттерiне жауап беретiн, бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiк құруды қамтамасыз ететiн, ел дамуының геосаяси және гэоэкономикалық факторларын ескеретiн тиiмдi кеңiстiктi ұйымдастыруды қалыптастыру.
Әлемдiк және өңiрлiк экономикада ел мен оның өңiрлерiнiң орнын айқындау, экономикалық, табиғи, еңбек әлеуетiн талдау және бағалау, сондай-ақ таратып орналастыру жүйесi негiзiнде елдiң аумақтық кеңiстiгiн қалыптастырудың осьтiк ұстанымына көшудi жүзеге асыру көзделiп отыр, оның қаңқалық негiзi қазiр бap және қалыптастыру көзделiп отырған, сыртқы нарықтарға шығу мен елдiң өңірлік және әлемдiк экономикаға кiрiгуiн қамтамасыз ететiн көлiк-коммуникация дәлiзі, ал аса маңызды тораптары өңiрлiк және жаһандық нарықтарға кiрiктiрiлген көшбасшы iрi қалалар болады.

Солтүстiк, Оңтүстiк, Орталық аумақтық дамудың стратегиялық осьтерi (9-қосымша):
қалыптасқан, сол сияқты қалыптастырылып жатқан өңiрлiк және субөңiрлiк аумақтық-шаруашылық жүйелердi, сондай-ақ оқшауланған экономикалық тораптар мен олардың арасындағы аумақтарды байланыстырады, бұл жергілікті осьаралық желiлердi қалыптастырумен қатар елдiң бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiгiн қалыптастыруды қамтамасыз етедi;
ортақ еуразиялық экономикалық кеңiстiк қалыптастыру аясында елдiң геоэкономикалық жағдайынан түсетiн пайданы қамтамасыз ете отырып, трансеуразиялық сауда-экономикалық, көлiк-коммуникациялық дәлiздер бағытында қалыптастырылады.
Солтүстiк даму oci Каспий (Атырау, Ақтау) және Алматы (Талдықорған, Достық) аумақтық шаруашылық жүйелерiне шығумен "Өскемен - Семей - Павлодар - Астана - Қостанай (Көкшетау, Петропавл) - Ақтөбе - Орал" бағытында және Ресей Федерациясының шекара маңындағы өңiрлерiне ocьтiң бүкiл периметрi бойынша қалыптасады.
Ось елдiң солтүстiгi мен батысындағы "астық белдеуi" деп аталатын өмiр сүруге және шаруашылық қызметке қолайлы, дамыған сауда-экономикалық және көлiк-коммуникациялық байланыстары бар толық игерілген аумақтарды Ресей Федерациясымен, Еуропа, Таяу Шығыс және Шығыс Азия (Орталық ось арқылы) экономикалық кеңiстiктерiне негiзгi шығу жолдарымен байланыстырады және Солтүстiк Қазақстан трансеуразиялық сауда-экономикалық дәлiзiн құрады.
Оське кiретiн аумақтардың қазiр бар экономикалық әлеуетiн нығайтумен қатар, Қостанай - Ақтөбе субосьтiк дәлiзiнiң әлеуетiн, сондай-ақ Каспий аумақтық шаруашылық жүйесiне (Атырау, Ақтау) шығуды нығайту және өсiру перспективалы мiндет болып табылады.
Оңтүстiк даму oci бүкiл периметр бойынша Орталық Азия мемлекеттерiнiң шекара маңындағы өңiрлерiне шығумен "Қытай Халық Республикасының шекарасы (Достық, Қорғас) - Талдықорған - Алматы - Тараз - Шымкент - Қызылорда - Атырау, Ақтау" бағытында қалыптасады.
Ось елдiң оңтүстiгiндегi өмiр сүруге және шаруашылық қызметке қолайлы, дамыған сауда-экономикалық және көлiк-коммуникациялық байланыстары бар толық игерілген аумақтарды Орталық Азия мемлекеттерiмен, сондай-ақ Қызылорда, Ақтөбе (оңтүстiк бөлiгi), Атырау және Маңғыстау облыстарының оқшауланған экономикалық тораптарын Еуропа, Таяу Шығыс, Шығыс Азия және Оңтүстiк Азия экономикалық кеңiстiктерiне негiзгi шығу жолдарымен байланыстырады және Оңтүстiк Қазақстан трансеуразиялық сауда-экономикалық дәлiзiн (Жаңарған ұлы Жiбек жолы) құрады.
Елдiң экономикалық кеңiстiгiнiң тiрек қаңқасы елдiң орталық бөлiгiнде Оңтүстiк және Солтүстiк осьтердi байланыстыратын Орталық ось болады.
Орталық даму осі Балқашқа, Достыққа тармақталумен және Қытайға, сондай-ақ Жезқазғанға шығумен, Батыс Қазақстанның теңiз порттары бағытына шығу перспективасы бар "Астана - Қарағанды - Алматы" бағытында қалыптасады.
Оське қосылатын даму аумақтарының ерекшелiгі олардың игерiлу дәрежесiнiң төмендігі, өмiр сүруге және шаруашылық қызметке қолайсыз жағдай, қалыптасқан аумақтық шаруашылық жүйелердiң оқшаулығы және көлiк-коммуникация желiлерiнiң дамымауы болып табылады. Сонымен бiрге елдiң орталық аумақтары оның резервтiк ресурстық аймағы болып табылады.
Осьтiң бойында орналасқан аумақтарды игеру "Ақтөбе - Атырау, Ақтау", "Семей - Өскемен - Алматы" жергiлiктi осьаралық желiлердi дамытумен қатар, елдiң бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiгiн, Ресей Федерациясының Азиялық бөлiгi - Орталық және Оңтүстiк Азия (Солтүстiк - Оңтүстік) бағытындағы сауда-экономикалық дәлiздердi қалыптастырудың негiзiне айналуға тиiс.
Қалыптастырылатын даму осьтерiнiң аса маңызды тораптары серпiндi дамып келе жатқан аумақтық-шаруашылық жүйелердiң iрi экономикалық орталықтары болып табылатын, әлемдiк, өңiрлiк және ұлттық еңбек бөлiнiсiнде бәсекеге қабiлеттi көшбасшы қалалар мен тiрек қалалар болады.
2 деңгейдегi қалаларды басымды дамыту көзделiп отыр:
жалпыұлттық, ал перспективада Орталық Азия деңгейiндегi 2-3 iрi көшбасшы қала, бұлар тауар, қаржы, технология және мәдениет алмасудың еуразиялық жүйесiнде аса маңызды тораптарға айналады; көшбасшы қалалар жаһандық, өңiрлiк және ұлттық нарықтарға кiрiктiрiлген өсу полюстерiнiң орталықтарына айналуға және елдiң барлық қалған өңiрлерi үшiн "локомотив" рөлiн атқаруға тиiс;
өзiне өз өңiрлерiндегi экономикалық белсендiліктi шоғырландыратын және бәсекеге қабiлетті өңiрлiк кластерлердi қалыптастырудың катализаторы болатын әрi өңiрлердiң ұлттық және сыртқы нарықтарға кiрiгуiн қамтамасыз ететiн ұлттық және өңiрлiк (облыстық) деңгейдегi тiрек қалалар.
Қалыптастырылатын осьтер шеңберiнде аумақтарды қалыптасқан аумақтық-шаруашылық жүйелер - экономикалық макроөңiрлер (географиялық орналасуына, экономикалық мамандануына және кооперация деңгейiне, көлiк жүйелерiнiң ортақтығына байланысты елдiң екi немесе одан көп облыстарын қамтитын), өңiрлер (бip облыс немесе республикалық маңызы бар қала шегiнде) мен субөңiрлер (бip немесе бiрнеше аудандар шегiнде) бөлiнiсiнде кешендi дамыту көзделiп отыр (10-қосымша).
Қалыптастырылатын стратегиялық даму осьтерi мен экономикалық макроөңiрлер (өңiрлер, субөңiрлер) халықты таратып орналастыру жүйесiнiң негiзiне айналады және таратып орналастырудың тиiстi (солтүстiк, оңтүстiк, орталық) макроаймақтары мен елдi мекендер жүйесiн (макроөңiрлiк, өңiрлiк және субөңiрлiк) қалыптастырады.

Iс-қимыл стратегиясы
Практикада бұрын қалыптасқан жоспарлау әдiстерiне қарағанда, өңiраралық теңсiздiктердi жою емес, экономикалық әлеуетті ұтымды аумақтық ұйымдастыру табиғи, экономикалық және еңбек ресурстарын, географиялық жағдайды тиiмдi пайдалану үшiн жағдай жасау мiндетi тұр.
Аумақтарды бiркелкi дамыту тұжырымдамасының орнына полярлық дамыту тұжырымдамасы келуге тиiс, мұнда неғұрлым серпiндi дамып келе жатқан қалалар немесе өңiрлiк және жаһандық нарықтарға кiрiктiрiлген әрi елдiң қалған барлық өңiрлерi, ал перспективада бүкiл Орталық Азия өңiрi үшiн "локомотивтер" рөлiн атқаратын өңiрлер "өcу полюстерiне" айналуы мүмкiн.
Осыған байланысты алдағы кезеңде ел бойынша тұтастай экономикалық белсендiлiктiң өсуi үшiн жағдай жасауды қамтамасыз ету жөнiндегi шаралармен қатар орталық деңгейде жалпыұлттық ауқымдағы "өcу полюстерiн" қалыптастыру реттеу басымдығына айналады.
Бұл ретте мұндай peттeу объектілерi өз әкiмшiлiк шекаралары шегiндегi қалалар немесе көшбасшы өңiрлер ғана емес, ортақ тауар, қаржы, технология ағындарымен өзара байланысты олармен аралас жатқан әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер аумақтарының бiр бөлiгi де болады (өңiрүстi реттеу).
Өңiрлiк билiктiң күш-жiгерi өз өңiрлерi мен тiрек қалаларының даму стратегияларын (бәсекелi стратегияларды) тұжырымдауға оларды елдiң өңiрлiк және әлемдiк нарықтарға ұстанымдануының жалпы стратегиясына қосуға, өңiрлiк кластерлердi дамытудың нақты мәселелерiне шоғырланады.
Өңiрлiк стратегиялар елдiң басқа өңiрлерiне қатысты бәсекелiк артықшылықтарға қол жеткiзуге емес, "өңiрлердiң бәсекесiнен ынтымақтастыққа" қағидатын iске асыруға және сол арқылы өңiрлiк ауқымдағы бәсекеге қабiлеттiлiкке қол жеткiзуге бағдарланатын болады.
Геосаяси және геоэкономикалық факторларды ескере отырып, экономикалық және еңбек ресурстарын экономикалық перспективалы аудандарға және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы табиғи климаттық және экологиялық аймақтарға шоғырландыру процестерi елдiң бүкiл аумақтық кеңiстiгін ұтымды игерумен және жайластырумен үйлестiрiлетiн болады.
Тұруға және шаруашылық қызметке қолайсыз аумақтарды игеру бiртұтас iшкi экономикалық кеңiстiк қалыптастыру және оны сыртқы нарықтарға (aca маңызды көлiк-коммуникация желiлерiне қызмет көрсетуге арналған инфрақұрылым) кiрiктiру, сондай-ақ оларды игерудiң ошақтық немесе вахталық әдiсiнiң негiзiнде шаруашылық айналымына минералдық-шикiзат ресурстарының перспективалы жаңа кен орындарын тарту мiндеттерiн шешу қажеттiгiне негiзделе отырып жүзеге асырылатын болады.
Орта мерзiмдi кезеңде орталықтандырылған реттеу басымдығы экономикалық және экологиялық жағынан қолайсыз аумақтардың неғұрлым өзектi проблемаларын шешу, өтемдiк өңiрлiк саясат (негiзгі, мемлекет кепiлдiк берген қызметтердi көрсететiн инфрақұрылыммен қамтамасыз етiлудi теңестiру) болып қала бередi.
Шекара маңындағы аумақтардың ауқымдылығына негiзделе отырып, оларда шекаралас елдердiң шекара маңындағы өңiрлерi экономикаларының үстемдiк етуiн, сондай-ақ көршілес мемлекеттердiң жұмыс күшi көп өңiрлерi тарапынан демографиялық қысымды (табиғи сыртқы көшi-қон) болдырмау үшiн олардың экономикалық әлеуетiн дамытуға да, сол сияқты оларға тұрғындардың орналастырылуын қамтамасыз етуге де ерекше көңiл бөлiнетiн болады.
Бұл шаралар елдiң шекара маңындағы тiрек қалаларын шекаралас мемлекеттердiң аса iрi қалаларымен симметриялық дамытумен сүйемелденетiн болады (бәсекелес қалалар қағидаты).
Таратып орналастыру жүйесiн одан әрi жетілдiрудiң басымдығы урбанизация процесiнiң баяу (кеңестiк кезеңге тән) кезеңiнен қарқынды кезеңiне көшу болады.
Бұл ретте таратып орналастыру жүйесiнiң тiрек қаңқасы өсу полюстерi (көшбасшы қалалар мен тiрек қалалар) мен оларға жақын елдi мекендердiң айналасындағы, жоғары ұйымдастырылған урбанистiк өмiр сүру ортасының аймақтарын қалыптастыратын iрi қалалық агломерациялар болады.
Тұтастай алғанда, қалыптастырылатын экономикалық әлеуеттi және халықты таратып орналастыруды аумақтық ұйымдастыру елдiң әкiмшiлiк-аумақтық ұйымдастырылуын және аумақтық дамуды жоспарлау жүйесiн одан әрi жетiлдiру параметрлерiн белгілеп бередi.

3.2.1. Өсу полюстерiн қалыптастыру
Мiндеттерi . Көшбасшы қалалар мен тiрек қалаларды, жаңа кластерлердi дамытуды iлгерілететiн перспективалы индустриялық-инновациялық өңiрлердi басым дамыту арқылы өңiрлiк және әлемдiк нарықтарға кiрiктiрiлген өсу полюстерiн қалыптастыру.

3.2.1.1. Жалпыұлттық және Орталық Азия деңгейiндегi көшбасшы қалалар мен өңiрлердi қалыптастыру

Мiндеттерi . Алматы және Астана қалаларының инновациялық дамуға көшуiн қамтамасыз ету, оларды ұлттық және Орталық Азиядағы өзара iс-қимылдың толыққанды орталықтарына: сауда-логистика және көлiк, қаржы және кадр орталықтарына, ақпарат пен технологияларды жеткiзушілерге айналдыру.
Перспективалы көшбасшы қалаларды (өңiрлердi) қалыптастыру.
Әлемдiк шаруашылықты дамытудың осы заманғы үрдiстерi ұлттық экономикалардың өсу полюстерi дәстүрлi индустриялық өндiрiстер шоғырланған өңiрлер емес, өңiрлiк немесе әлемдiк нарықтардағы ағынды басқаратын аса маңызды орталықтар (мысалы, әлемдiк даму орталықтары: Нью-Йорк, Лондон, Токио, Шанхай, Сингапур қалалары және басқалары) болатынын көрсеттi.
Қазiргi жағдайда Қазақстанда ел дамуының негiзгi осьтерiнiң қиылысында орналасқан және iрi инновациялық әрi басқару орталықтары болып табылатын Астана және Алматы қалалары өзiне елдегі экономикалық белсендiлiктi шоғырландыратын әрi елдiң өңiрлiк және жаһандық нарықтарға кiрiгу аймағы болу мүмкiндiгi бар перспективалы "өcу полюстерi" болып табылады.
Бұл қалалар индустриядан кейiнгi "орта аймақтары" деп аталатын, оларға капиталдың неғұрлым құнды түрi - адами капиталдың ағынын ынталандыратын сауда-қаржы, инновациялық-білiм беру, көлiк-логистика және рекреация орталықтарына айналуға тиiс.
Республикада жалпыұлттық деңгейдегi көшбасшы басқа қалаларды (өңiрлердi) қалыптастыру перспективалары серпiндi дамушы индустриялық облыстардың орталықтары болып табылатын және кейiннен өзiнiң ғана емес, аралас өңiрлердiң де экономикалық белсендiлiгiн шоғырландыруға мүмкiндiгi бар өңiрлiк және әлемдiк экономикаға ықпалдастырушы бола алатын тiрек қалалардың әлеуетiн одан әрi дамыту арқылы айқындалатын болады.
Бұл процестер өңiрлердiң өзiн-өзi ұйымдастыруы және iшкi ресурстарды жұмылдыруы негiзiнде дамудың өңiрлiк идеологияларының бәсекелесуi арқылы ынталандырылатын болады.
Болашақтағы перспективада Каспий маңы және Орал өңiрлерiнiң iрi тiрек қалаларының бiрi (Атырау, Ақтау, Ақтөбе) осындай өңiрлiк өзара iс-қимыл орталығына айналуы мүмкiн. Сонымен бiрге, қазiргі жағдайда көрсетiлген қалалардың әрқайсысының рөлi мен маңызы оларды Батыс Қазақстандағы толыққанды көшбасшы ретiнде атауға мүмкiндiк бермейдi.
"Өсу аймағы" ретiнде Каспий маңы өңiрi әзiрге мұнай-газ өндiру секторын дамытуды қамтамасыз етудiң орнықты инфрақұрылымымен өзара байланысты, ал кейiннен елдiң батысында сауда-логистика және көлiк-коммуникация торабын кешендi түрде құратын жергілiктi "өcу нүктелерiнiң" желiлік кешенi ретiнде қаралатын болады ("Батысқа терезе").

Іс-қимыл стратегиясы
Еуразиялық тауар, қаржы, технология, ғылыми және мәдени алмасулар жүйесiндегi аса маңызды тораптар ретiнде оларды қалыптастыруға назар аудара отырып, Астана қаласын орнықты дамытудың 2030 жылға дейiнгi стратегиялық жоспарын әзiрлеу және Алматы қаласы мен Алматы өңiрiнiң ұстанымдануының ұзақ мерзiмдi тұжырымдамасын әзiрлеу. Оларды жүзеге асырудың бастапқы кезеңдерi ретiнде мынадай:
Астана қаласын дамытудың 2006 - 2010 жылдарға арналған;
Алматы қаласын дамытудың 2003 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк нысаналы бағдарламаларын дайындау және iске асыру.
Көрсетiлген бағдарламалық құжаттарда осы қалалардың жаңа рөлде қалыптасуының аса маңызды шарты ретiнде олардағы жоғары ұйымдастырылған урбанистiк өмiр сүру ортасын және олар қалыптастыратын агломерацияларды құру (қамсыздандырушы инфрақұрылымды дамыту және басқалары) жөнiндегi шаралармен қатар, мыналар көзделетiн болады:
1. Алматы және Астана қалалары мен оларға жақын Алматы және Ақмола облыстарының аумақтарында:
жалпыұлттық және перспективада Орталық Азиядағы дистрибуцияның (сауда және қызметтер);
перспективада Орталық Азияда аса iрi сауда-логистика орталықтарын (Сингапур, Гонконг үлгiсiмен), авиатранзит орталықтарын ("хабтарды") қалыптастыра отырып, көлiктiк-логистикалық және логистикалық-процессингiлiк қызметтердiң;
технологиялық трансферттiң: бұқаралық стандарттық технологиялар импорты, iшкi және сыртқы нарықтарға бағдарланған озық шетелдiк компаниялардың процессингiлiк орталықтарын (филиалдар, БК) өрiстету;
инновациялық дамудың (Ақпараттық технологиялар паркi үлгiсiнде);
туристiк-рекреациялық маманданудың - Алматы және Ақмола облыстарына жақын орналасқан аумақтардың рекреациялық ресурстарының iрi шоғырлану базасында, сондай-ақ ойын-сауық индустриясының (мысалы, Қапшағай қаласында, Щучинск - Бурабай аймағында ойын бизнесi орталықтарын құру);
азық-түлiктiк маманданудың (азық-түлiк белдеуi) көп функциялы аймақтарын құру.
2. Алматы қаласында халықаралық қаржы орталығын қалыптастыру.
3. Алматы және Астана қалаларында бiлiм беру-инновациялық, бизнес-технологиялық және қолдаушы кешендердi қамтитын өңiрлiк инновациялық жүйе (ӨИЖ) орталықтарын құру (3.3.3.1-бөлiм).
4. Алматы және Астана қалаларында ұлттық, ал кейiннен өңiрлiк деңгейдегi медицина және бiлiм беру орталықтарын қалыптастыру.
5. Алматы және Астана қалаларына халықаралық өңiрлiк ұйымдардың, халықаралық қаржы ұйымдарының өңiрлiк кеңселерiнiң, аса iрi трансұлттық компаниялар филиалдарының, іскери туризмнiң көшуiн ынталандыру.
6. Алматы қаласын Спорттың қысқы түрлерiнiң және спорттық туризмнiң халықаралық орталығына айналдыру.
7. Әлемдiк бизнес үшiн қалалардың тартымдылығын қамтамасыз ету үшiн олардың кәсiпкерлiк ахуалын жақсартудың және беделiн жаңартудың мақсатты саясатын жүргiзу (Дублин қаласының (Ирландия) үлгісiнде).
Бiлiктi жұмыс күшiнiң болуы, нарықтардың, тұтынушылардың немесе клиенттердiң жоғары қол жетiмдiлiгi, өңiрдiң және әлемнiң аса iрi қалаларымен дамыған көлiк байланысы мен телекоммуникация, қалалар iшiнде жүрудiң оңайлығы, қолайлы кәсiпкерлiк ахуал, өмiр сүрудiң жоғары сапасы және қоршаған ортаның тазалығы, тiлдiк қол жетiмдiк Астана және Алматы қалаларында бизнес жүргiзудiң тартымдылығын айқындайтын факторларға айналады.
Астана және Алматы қалаларын дамытуды қолдау экономикалық белсенділiк пен инвестициялық тартымдылықты ынталандырудың әртүрлi тетiктерi арқылы, оның iшiнде қамсыздандырушы инфрақұрылымды дамытуға берiлетiн мемлекеттiк инвестициялар есебiнен жүзеге асырылатын болады (3.5.1-бөлiм).
Белгіленген iс-шаралардың көпшiлiгiн iске асыру басқа әкiмшiлiк аумақтық бiрлiктердiң аумақтарын қамтуды көздейдi, бұл бiр жағынан оларды дамыту үшiн түрткi болады, ал екiншi жағынан шараларды iске асыруды үйлестiру (өңiрүстi реттеу), аралас өңiрлерде бiрлескен iс-шаралар жүргiзу (кооперациялық жобалар) қажеттiгiн негiздейдi.
Астана қаласын "өcу полюсi" ретiнде дамыту перспективада оған Қарағанды агломерациясы мен Щучинск - Бурабай курорттық аймағының қалаларын тарта отырып, желiлiк "өcу аймағын" қалыптастыруға алмасуға тиiс.

Перспективалы жаңа көшбасшы қалаларды (өңiрлердi) қалыптастыру.
Каспий маңы "өcу аймағын" дамытуды мемлекеттік ынталандыру Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасын одан әрi iске асыру шеңберiнде оған:
орталық Азия өңiрiнiң батыс бөлiгіндегi аса маңызды сауда-логистикалық орталықтарға айналдыра отырып, аса маңызды халықаралық коммуникация дәлiздерiнде көлiк-логистика тораптарын өрiстету;
кластерлердi, оның iшiнде мұнай-химия бағытындағы кластерлердi қалыптастыру арқылы iрi қалалардың экономикаларын әртараптандыру бөлiгiнде тиiстi түзетулер енгiзiле отырып жүзеге асырылатын болады.
Перспективада жергiлiкті "өcу нүктелерiн" (өңiрлердiң тiрек қалаларын) толыққанды көшбасшы қалаға айналдыруды мемлекеттiк ынталандыру жөнiнде шешiмдер қабылдау өңiрлердi дамытудың ұзақ мерзiмдi стратегиялары (бәсекелі стратегиялары) мен олардың iске асырылу серпiнiн талдау және бағалау арқылы конкурстық негiзде жүзеге асырылатын болады.

3.2.1.2. Тiрек қалаларды дамыту
Мiндеттерi . Өзiне экономикалық белсендiлiктi шоғырландыратын және өңiрлердiң сыртқы нарықтарға кiрiгуiн қамтамасыз ететiн тiрек қалаларды басым дамыту арқылы өңiрлердiң серпiндi дамуын қамтамасыз ету.
Ел өңiрлерiнiң аумақтық-шаруашылық жүйелерiнiң даму перспективалары бәсекеге қабiлеттi өндiрiстердiң болуына ғана емес, ашық нарықтағы ағындар мен алмасуларды тиiмдi басқаратын, өңiрдiң барлық түйiндi (табиғи, қаржы, адами және басқалары) ресурстарын ұтымды желілік жүйелерге байланыстыратын және өздерiн сыртқы нарықтарға белсендi ұстанымдайтын бәсекеге қабiлеттi орталық тораптарды - тiрек қалаларды қалыптастыруға да тәуелдi.
Мынадай факторлар бойынша қолда бар және перспективалы әлеует тiрек қалаларды айқындау өлшемi болды:
экономикалық дамыған iрi қала және басқару орталығы;
көлiк торабы мен iшкi және халықаралық көлiк дәлiздерiнде орналасу;
әлеуеттi iшкi немесе сыртқы өткiзу нарықтарына жақын орналасу;
көршiлес мемлекеттердiң iрi қалаларымен симметриялық даму мүмкiндiгi (қағидат: бәсекелес қалалар).
Екi деңгейдегi тiрек қалалар айқындалды:
1. Ұлттық деңгейде - экономикалық макроөңiрлердiң: Қостанай қаласындағы орталығымен Солтүстiк, Қарағанды қаласындағы орталығымен Сарыарқа, Ақтөбе қаласындағы орталығымен Орал, Атырау қаласындағы орталығымен Каспий, Шымкент қаласындағы орталығымен Оңтүстiк, Өскемен қаласындағы орталығымен Ертiс, Алматы қаласындағы орталығымен Жетiсу орталықтарын бөле отырып, барлық қалалар - облыс орталықтары және Шығыс Қазақстанның аса маңызды көлiк торабы ретiнде Семей қаласы.
2. Өңiрлiк деңгейде - облыстық маңызы бар басқа перспективалы қалалар.
Елдiң барлық дерлiк тiрек қалаларының шекара маңындағы аудандарда орналасуы олардың таяу орналасқан өңiрлерге белсендi ұстанымдануының қажеттiгiн негiздейдi.
Шекара маңындағы қалаларға форпосттардың, елдiң бәсекелiк стратегиясының тiрек нүктелерiнiң және қалыптастырылатын даму осьтерiнiң шеңберiнде халықаралық экономикалық ынтымақтастықтың қажеттi буынының рөлi берiледi.
Шекара маңындағы өңiрлердiң тiрек қалаларын дамыту стратегияларында оларды шекаралас елдердiң таяу орналасқан iрi қалаларымен бәсекелi түрде "симметриялық" (тең) дамыту қажеттiгi ескерiлетін болады.
Өздерiне таяу орналасқан шағын қалалар мен ауылдық аумақтарды қоса алғанда, тiрек қалалар өңiрлiк кластерлердi қалыптастырудың және кәсiпкерлiктi жандандырудың катализаторына айналады.
Экономиканың өңiрлiк нарыққа бағдарланған инновациялық секторын (ғылыми-технологиялық, сауда-логистикалық, қаржы, ақпараттың-білім беру және iскерлiк қызметтер) қалыптастыру тiрек қалалардың мамандануын әртараптандырудың бағытына айналуға тиiс.
Тiрек қалаларды дамытуды олардың ұлттық немесе өңiрлiк экономикалық кеңiстiкте тиiмдi ұстанымдануын қамтамасыз етудi көздейтiн өңiрлердiң даму стратегияларын (бәсекелi стратегияларды) iске асыру шеңберiнде жергiлiктi атқарушы органдар жүзеге асыратын болады.
Орталық деңгей тарапынан жекелеген қалаларды дамытуды қолдау өңiрлердi дамытудың стратегияларын (бәсекелi стратегияларды), даму бағдарламаларын және олардың iске асырылу серпiнiн талдау мен бағалау арқылы конкурстық негізде жүзеге асырылады.

Iс-қимыл стратегиясы
Өңiрлiк және ұлттық еңбек бөлiнiсiнде ұстанымдану перспективаларын айқындай отырып, тiрек қалалардың өз бәсекелi даму стратегияларын әзiрлеуi және өздерi көздеген шараларды iске асыруы (3.3.2-бөлiм).
Олардың сыртқы нарықтарға шығуын қамтамасыз ететiн ұлттық көлiктiк инфрақұрылым желiлерiн (темiр және автомобиль жолдары, әуежайлар) басымды қайта жаңарту (құру) немесе аса маңызды ресурстарды (электр желiлерi, газ құбырлары) жеткiзу арқылы тiрек және шекара маңындағы қалаларда экономикалық белсендiлiктiң өсуiн ынталандыру.
Тiрек қалалардың аса маңызды тыныс-тiршiлiктi қамтамасыз ететiн инфрақұрылымын салуға (қайта жаңартуға) конкурстық негiзде нысаналы инвестициялық трансферттер бөлу.
Тiрек қалалардың перспективалы өндiрiстерiнiң базасында көршiлес мемлекеттердiң шекара маңындағы аумақтарының ресурстарын да шоғырландыратын өңiрлiк кластерлер құруды ынталандыру.
Қалалар мен оларға жақын орналасқан аумақтар шегiнде коммуникациялармен қамтамасыз етiлген индустриялық парктер құру, өңiрлiк кластерлердi қалыптастыру аймақтарындағы қалалардың көлiк тораптарында көлiк-логистика тораптарын құру (3.3.3.1-бөлiм).

3.2.2. Басқа басымды аумақтарды дамыту

3.2.2.1. Шекара маңындағы аумақтарды дамыту
Мiндеттерi. Халықаралық экономикалық ынтымақтастықтың аса маңызды аймақтары ретiнде шекара маңындағы аумақтарды жайластыру.

Iс-қимыл стратегиясы
Шекара маңындағы аумақтарды дамытудың тұжырымдамасын және мыналар жөнiндегi iс-шараларды қамтитын аса маңызды шекара маңындағы елдi мекендердiң экономикалық әлеуетiн және қамтамасыз етушi инфрақұрылымын дамыту жөнiндегi Іс-шаралар жоспарын әзiрлеу:
перспективалы елдi мекендердi - шекара маңындағы ынтымақтастықтың түйiндi нүктелерiн айқындау және оларды дамыту жөнiндегi шаралар;
оларды көршiлес мемлекеттермен бiрлесiп салу және пайдалану жөнiндегi шараларды қоса алғанда, шекара маңындағы ынтымақтастық инфрақұрылымын (шекара өткелдерiн, бақылау-өткiзу пункттерi мен кеден бекеттерiн) дамыту шекара маңындағы iрi мекендердiң әкiмшiлiк маңыздылығын арттыру;
Қазақстан мен Қытай шекарасында "Қорғас" үлгiсiнде шекара маңындағы ынтымақтастықтың iрi халықаралық орталықтарын салу.
Шекаралас мемлекеттермен шекара маңындағы сауданы, шекараны жайластыруды, көлiктiк коммуникацияларды, энергиямен қамтамасыз етудi көздейтiн көп және екiжақты келiссөздер, ортақ ақпараттық технологиялар құру, гуманитарлық байланыстарды жандандыру негiзiнде шекара маңындағы ынтымақтастық бағыттарын қалыптастыру және нақтылау.
Шекара маңындағы аумақтарды, шекара маңындағы сауданы және шекаралас мемлекеттермен ынтымақтастықты дамытуды қолдаудың өңiрлiк нысаналы бағдарламаларын әзiрлеу және iске асыру.

3.2.2.2. Ауылдық аумақтарды дамыту
Мiндеттерi. Экономикалық перспективалы ауылдық аумақтарды басымды дамыта отырып, елдiң аумақтық кеңiстiгiн ұтымды игеру және жайластыру.

Iс-қимыл стратегиясы
Ауылдық аумақтарды дамытудың 2004 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк және өңiрлiк бағдарламаларын iске асыру шеңберiнде:
экономикалық қызметтi дамыту әлеуметтiк және тыныс-тiршіліктi қамтамасыз етушi инфрақұрылым объектiлерiн салуды, жөндеу мен қайта жаңартуды инвестициялау жөнiндегi бiрiншi кезектегi шараларды iске асыру;
ауылдық елдi мекендердiң (АЕМ) даму әлеуетiне қарамастан, алайда халық санын, негiзгi, мемлекет кепілдiк берген қызметтердi көрсететiн әлеуметтiк және тыныс-тiршілiктi қамтамасыз етушi инфрақұрылымды ескере отырып, ең төменгi қамтамасыз етiлу деңгейлерiн әзiрлеу әрi орталық және өңiрлiк басқару деңгейлерiнiң жауапкершiлiгiн ажырата отырып, оларға кезең-кезеңiмен қол жеткiзу жөнiндегi iс-шараларды iске асыру;
АЕМ-де шаруашылық қызмет үшiн неғұрлым қолайлы жағдай жасау: өнiмдi жерлерге, қаржы ресурстарына, нарықтық ақпаратқа қол жетiмдiлік, қайта даярлану, оның iшiнде ауыл шаруашылығы қызметiне қайта даярлану мүмкiндiгi және басқалары арқылы ауыл тұрғындарының жоғары және орташа даму әлеуетi бар АЕМ-ге шоғырлануын ынталандыру;
бәсекелiк (табиғи, еңбек және басқалары) артықшылықтарды пайдалану негiзiнде AEM-нiң өзiн-өзi дамыту процесiн ынталандыру.
Мыналарды:
экономикалық қызмет сапаларын кеңейту және ауылдық жерлердi iрi қалалардың базасында қалыптастырылатын өңiрлiк кластерлерге тарта отырып, оларды индустрияландыру жөнiндегі iс-шараларды iске асыруды;
елдi мекендердiң субөңiрлiк жүйелерiн (ЕМЖ) дамытуды және қалыптастыруды жоспарлау шеңберiнде қалалар мен ауылдар арасындағы байланысты күшейтудi (3.2.3-бөлiм) қоса алғанда, өңiрлердiң даму стратегияларына (бәсекелi стратегияларға) қалалық және селолық даму бағдарламаларын кiрiктiру арқылы өңiрлердiң экономикалық дамуында ауылдық аумақтар әлеуетiнiң өсуiн қамтамасыз ету.

3.2.2.3. Қолайсыз аумақтардың проблемаларын шешу
Мiндеттерi. Елдiң жекелеген аумақтарында өмiр сүру жағдайының айтарлықтай нашарлауына алып келген техногендiк апаттардың, өндiрiс пен өмiр сүру деңгейiнiң төтенше құлдырауының себептерiн немесе салдарларын жою.
Бүгiнде елдiң проблемалы өңiрлерiне экологиялық қолайсыз аумақтар, оның iшiнде бұрынғы әскери полигондар, сондай-ақ күйзелiске ұшыраған шағын қалалар мен ауылдық елдi мекендер жатады.
Күйзелiске ұшыраған елдi мекендердiң жергiлiктi проблемаларын жою өндiрiстi әртараптандыру, шағын бизнестiң қалыптасуын ынталандыру, жергiлiктi инвестициялық ахуалды жақсарту әрi әлеуметтiк және инженерлiк инфрақұрылымды дамыту жолымен, оның iшiнде республикалық бюджет қаражаты есебiнен тиiстi мемлекеттiк және салалық бағдарламаларды iске асыру шеңберiнде өңiрлердiң өз күштерi арқылы қамтамасыз етiлетiн болады.
Орталық тарапынан нысаналы қолдау объектiсі капиталды қажетсiнетiн iрі жобаларды iске асыру арқылы Арал, бұрынғы Семей ядролық сынақ полигоны өңiрлерiндегі ауқымды техногендiк апаттардың себептерi мен салдарларын жою болады.

Іс-қимыл стратегиясы
Арал өңiрi проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi 2004 - 2006 жылдарға арналған бағдарламаны және Бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонының проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi 2005 - 2007 жылдарға арналған бағдарламаны iске асыру.
Арал өңiрi проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi 2007 - 2009 жылдарға арналған бағдарламаны әзiрлеу және iске асыру.
Шағын қалаларды дамытудың өңiрлiк бағдарламаларын iске асыру.
Тиiстi мемлекеттiк және салалық бағдарламаларды iске асыру шеңберiнде қолайсыз аумақтардың елдi мекендерiнiң әлеуметтiк және тыныс-тiршiлiктi қамтамасыз етушi инфрақұрылым объектiлерiн қолдау жөнiндегі iс-шараларды iске асыру.

3.2.3. Таратып орналастыру жүйесi және аумақтардың құрылымы
Мiндеттерi . Ел халқының ұтымды орналастырылуын қамтамасыз ете отырып, тұрғындарды экономикалық перспективалы және тыныс-тiршiлiк үшiн қолайлы аумақтарға шоғырландыру есебiнен таратып орналастырудың және ел аумақтары құрылымының оңтайлы жүйесiн қалыптастыру.

Таратып орналастыру жүйесi
Дамудың стратегиялық осьтерi таратып орналастыру жүйесiнiң негiзiне айналады және таратып орналастырудың тиiстi макроаймақтарын (солтүстiк, оңтүстiк, орталық) қалыптастырады.
Урбанизация процесiнiң қарқынды кезеңiне көше отырып, халықты таратып орналастырудың осы негiзгi жолақтарына, ең алдымен тұру және шаруашылық қызмет үшiн неғұрлым қолайлы табиғи жағдайлар кешенi бар аумақтарға одан әрi шоғырландыру жалғасады.
Жаңа елдi мекендердiң құрылысы тек пайдалы қазбалардың жаңа кен орындарын игеруге немесе жаңадан iске қосылатын (қалыптастырылатын жергілiктi даму осьтерiнiң бойынан) көлiк-коммуникация объектiлерiне қызмет көрсету қажеттігіне байланысты, сондай-ақ күйзелiске ұшыраған елдi мекендердi (қалалар мен ауылдарды) қамтитын елдi мекендер жүйесiн оңтайландыру мақсатында ерекше жағдайларда жоспарланатын болады.
Таратып орналастыру жүйесiн одан әрi жетiлдiрудiң негiзгi бағыты көшбасшы қалалар мен тiрек қалалардың айналасындағы оларға жақын орналасқан елдi мекендердi тұрғындардың қолайлы тыныс-тiршiлігіне үшiн қажеттi барлық жағдайлармен жеткiлiктi дәрежеде қамтамасыз етілген таратып орналастыру жүйелерiне айналдыра отырып, агломерациялар қалыптастыру болып табылады.
Iрi экономикалық орталық қалаларды басып оза дамытудың жалпы үрдiстерiмен өзара байланысты бұл ұстаным ауқымды үнемдеу есебiнен тыныс-тiршiлiктi қамтамасыз eтуші инфрақұрылымды құруға және дамытуға арналған шығындарды оңтайландыруға мүмкiндiк бередi, бюджет шығыстарын ұтымды етедi және халыққа мемлекет көрсететiн қызметтердiң сапасын арттырады, жоғары ұйымдастырылған урбанистiк өмiр сүру ортасы бар аймақтарды құрады.
Сол арқылы тiрек қалалар мен олардың айналасынан қалыптастырылатын агломерациялар өз көлемiне қарамастан, халықтың, ең алдымен күйзелiске ұшыраған ауылдар мен шағын қалалардан тартылу орталықтарына айналады, бұл қолайсыз аумақтарда тұрып жатқан халық санының бiртiндеп азаюына ықпал етедi.
Ауылдық таратып орналастырудың перспективалары Қазақстан Республикасының ауылдық аумақтарын дамытудың 2004 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасын iске асыру шеңберiнде, ең алдымен қазіргі жоғары және орташа даму әлеуетi бар ауылдардың дамуы, сондай-ақ тыныс-тiршiлiктi қолдау немесе тұрғындардың даму әлеуетi төмен ауылдардан перспективалы мекендерге көшуiн ынталандыру арқылы айқындалатын болады.
Шекара маңындағы аумақтардың ауқымдылығына және олардың игерілуiн сақтап қалу қажеттiгiне негiзделе отырып, орта мерзiмдi кезеңде шекара маңындағы елдi мекендердiң экономикалық әлеуетiн және қамтамасыз етушi инфрақұрылымын сақтап қалу және дамыту, шекара маңындағы аудандардағы iрi мекендердiң әкiмшiлiк маңызын арттыру (бұрын таратылған аудандарды қалпына келтiру) жөнiндегi шаралар iске асырылады, бұл тұрғындардың мұндай аумақтардан кетуiн тоқтатуға, ал перспективада көршiлес мемлекеттерден: Ресей Федерациясынан, Орталық Азия өңiрiнiң мемлекеттерiнен сыртқы иммиграцияны күшейтуге тиiс.

Iс-қимыл стратегиясы
Халықтың тұруға және шаруашылық қызметке қолайлы жағдайлары бар аймақтар (11-қосымша) мен елдi мекендерге шоғырлануын ынталандыру негiзiнен экономикалық әдiстермен (орта мерзiмдi кезеңде өтемақылық негізде арнайы көші-қон iс-шараларын жүргiзу көзделмейдi) мынадай шаралар кешенi арқылы жүзеге асырылатын болады:
көшi-қон ағынын нысаналы реттеу: оралмандарды таратып орналастыру; елге тұрақты мекен-жайға көшу үшiн (реэмиграция) шамадан тыс әкiмшiлiк кедергiлердi алып тастау; өңiрлiк еңбек нарықтарындағы ахуалды ескере отырып, жұмыс күшi артық өңiрлерге шетелдiк жұмыс күшiн тартуды квоталау;
кейiннен жұмыс iстейтiн кадрлар тапшы нақты өңiрлерге жұмысқа орналастыру үшiн азаматтарды нысаналы оқыту (қайта оқыту) жөнiнде шаралар қабылдау;
күйзелiске ұшыраған өңiрлерден iрi қалаларға бiлiм алу көшi-қонын көтермелеу;
тұрғын үй проблемаларын шешу үшiн жағдай жасау: елдiң iрi қалаларында жалдамалы тұрғын үй нарығын дамыту жеке тұрғын үй салу үшiн азаматтарға коммуникациялар жүргiзiлген жер учаскелерiн беру;
тыныс-тiршiлiктi қамтамасыз етушi және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту мен тыныс-тiршiлiк стандарттарын тиiсiнше арттыру есебiнен халықты перспективалы елдi мекендерге тарту үшiн жалпы ынталандыру жасау, шаруашылық-кәсiпкерлiк белсендiлiк үшiн қолайлы жағдай жасау, өнiмдi жерге қол жетiмдiліктi қамтамасыз ету.
Таратып орналастыру процесi ерiктiк, күйзелiске ұшыраған өңірлер тұрғындарының әртүрлi қалалар мен елдi мекендердегi әлеуметтік-экономикалық жағдай еңбек және тұрғын үй нарығы мен басқалары туралы барынша хабардар болуы қағидаттарына негiзделуге тиiс.

Аумақтардың құрылымы
Жоғарыда айқындалған экономикалық макроөңiрлердiң (өңiрлердiң, субөңiрлердiң) шекарасындағы аумақтарды дамытуды жоспарлау және әкiмшiлiк-шаруашылық ұстанымдарды байланыстыру мақсатында субөңiрлiк топтық және топтан тыс елдi мекендер жүйелерiн (ЕМЖ) қамтитын реттелген жүйелi ауыларалық байланысы бар макроөңiрлiк және өңiрлiк ЕМЖ жүйесін қалыптастыру көзделiп отыр.
ЕМЖ қалыптастыруды реттеудiң мақсаты елдi мекендердi дамытуды, ең алдымен олардың тыныс-тiршiлiгiн қамтамасыз ететiн инфрақұрылымды ұтымды қалыптастыруға бағытталған аумақаралық үйлестiру, оларды дамытудың макроөңiрлiк және ұлттық деңгейдегi мiндеттердi шешумен келiсiлуi болады.
Елдi мекендер жүйелерiнiң орталықтары тiрек елдi мекендер: экономикалық, ұйымдық-шаруашылық, әкiмшiлiк және мәдени дамуда елдi мекендердiң барлық жергіліктi жүйелерiн бiрiктiретiн қалалар, кенттер, iрi селолар (ЕЖМ деңгейiне байланысты) болады.
Топтық субөңiрлiк ЕМЖ-лердi бөлу және олардың санын айқындау өлшемі оларды топтастырудың жалпы факторларымен қатар таратып орналастыру аймақтарына тәуелдiлігін айқындайтын тартушы орталыққа қатысты елді мекендердiң көлiктiк қол жетiмдiлiгінiң (жолға жұмсалған уақыт) көрсеткiшi болады (1-кecтe).

1-кесте

Көлiктiк қол жетiмдiлiк бойынша таратып орналастыру
аймақтарын қалыптастыру өлшемi

	Таратып орналастыру аймақтары
Шекарадан орталық қалаға жол жүру уақыты:	I	II	III	IY
қала маңындағы аймақ (минут)	45-90	60-120	120-150	150-ден артық
белсендi ықпал ету аймағы (минут)	60-120	120-150	150-180	180-нен артық

Елдi мекендердi - ЕМЖ элементтерiн дамыту үшiн қолайлы жағдай оның таратып орналастырудың бiрiншi (қала маңындағы аймаққа дейiн 45-90 көлiктiк қол жетiмдiлiк минуты (КҚМ) және тiрек қаланың белсендi ықпал ету аймағына дейiн 60-120 КҚМ) немесе екiншi белдеуде (60-120 және 120-150 КҚМ) орналасуы болып табылады. Үшiншi белдеудегi елдi мекендерде (120-150 және 150-180 КҚМ) одан әрi даму үшiн қолайлы жағдайлары шектеулi.

Iс-қимыл стратегиясы
Халықты таратып орналастыруды тиiмдi аумақтық жымдастыру және оны кейiннен экономикалық кеңiстiктi ұйымдастырумен, оның iшiнде республикалық, өңiраралық, облыстық және аудандық маңызы бар қамсыздандырушы инфрақұрылымды дамытудың шоғырландырылған схемаларын iске асырумен өзара байланыстыру мақсатында сәулет-қала құрылысын жоспарлау практикасы жетiлдiрілетін болады.
Шаруашылық жоспарлаудан аудандық жоспарлауға және елдi мекендердiң бас жоспарларын одан әрi әзiрлеуге әдiснамалық көшудi қамтамасыз ету, сондай-ақ аумақтардың осы заманғы жай-күйiне сәйкес келетiн картографиялық негiз құру мақсатында жалпы жоспарлау процесiне жаңа саты - өңiрлiк таратып орналастыру жүйелерiн қала құрылысы жағынан талдау енгiзілетiн болады.
Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының даму стратегияларына (бәсекелi стратегияға) сәйкес Қазақстан Республикасын кеңiстiкті дамытудың және оның халқын таратып орналастырудың болжамды схемасымен өзара байланысты кеңiстiктi дамудың және таратып орналастырудың перспективалы схемалары әзiрленедi.

3.3. Аумақтарды экономикалық ұйымдастыру
Ел мен оның өңiрлерiнiң тиiмдi ұстанымдануын және кеңiстiкте дамуын қамтамасыз ету үшiн экономикалық белсендiлiктi ынталандырудың жалпы экономикалық шараларын iске асырумен қатар мемлекеттiң күш-жiгерiн мынадай нақты мiндеттердi шешуге шоғырландыру қажет:
өндiрiстiң аса маңызды факторы ретiнде аумақтардың ресурстық әлеуетiн ұтымды пайдалану;
елдiң және өңiрлердiң бәсекеге қабiлеттi экономикалық мамандануын қалыптастыруға бағытталған бизнестi тиiмдi аумақтық-экономикалық ұйымдастыруды құру;
экономиканың өсiп келе жатқан қажеттiлiктерiн қамтамасыз ететiн толыққанды инфрақұрылым қалыптастыру және адами капиталды сапалы дамыту (бюджеттiк инвестициялардың негiзгi бағыты).
Осыған байланысты орталық және жергiлiктi атқарушы органдар қызметiнің, олардың жеке сектормен өзара iс-қимылының мынадай негiзгi бағыттары айқындалды.

3.3.1. Аумақтардың ресурстық әлеуетiн ұтымды пайдалану
Мiндеттерi. Табиғи ресурстарды пайдаланудың тиiмділігi мен ұтымдылығын арттыру, болашақ ұрпақ үшiн ресурстық әлеуеттi сақтау.
Халықтың күтiлiп отырған өсуiне және онымен байланысты ресурспен қамтамасыз етiлудiң азаюына байланысты табиғи ресурстардың әлемдiк ауқымдағы шектеулігi 21-ғасырдың ортасына қарай жаһандық сипаттағы проблемаларды туындатуы мүмкiн.
Қазақстан аумақтарының табиғи ресурстарын пайдалану стратегиясы қазiрдiң өзiнде әзiрленген (пайдаланылатын) ресурстарды (игерудiң қарқынды сипаты) тиiмдi және ұтымды игеру және ресурстарды кейiннен игеру немесе болашақ ұрпақ үшiн сақтау негiздерiн құру қажеттiгiне негiзделедi.
Бұл туындап отырған шикiзат базасын кеңейту қажеттiлiгiн және тиiстi инфрақұрылымның дайындығын негiзге алып, табиғи және экологиялық жағынан ерекше құндылықты бiлдiретiн аумақтарды болашақта өсiру және сақтап қалу үшiн резервтiк ресурстық аймақтарды бiр мезгiлде қалыптастыра отырып (қорларды барлау), аумақтарды игерудiң кезеңдiк сипатын болжамдайды.
Табиғи ресурстарды пайдаланудың аса маңызды шарты табиғи ортаға экологиялық әсердi азайту болады.
Тиiстi табиғи ресурстарды (жер, су, минералдық-шикiзат, рекреациялық) пайдалану және сақтау жөнiндегi тұжырымдамалар, бағдарламалар, iс-шаралар өңiрлер мен елдi кеңiстiктi дамытудың және оның халқын таратып орналастырудың перспективалы схемаларын әзiрлеумен және iске асырумен өзара кешендi байланыста болады.

Жер ресурстары
Мiндеттерi. Өнiмдiлігi жоғары және экологиялық бағдарланған бейiмдi жер пайдалануды қалыптастыру арқылы жер ресурстарын ұтымды пайдалану мен қорғауды қамтамасыз ету.

Iс-қимыл стратегиясы
Жерге орналастыруды, жер ресурстарын басқарудың экономикалық тетiктерiн, жер заңнамасының сақталуын бақылауды жетiлдiру арқылы жердi ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету.
Жер қорының құрылымын санаттар бойынша жетiлдiру. Нысаналы мақсаттағы санат жерiнiң құрамын экономика салаларын дамыту және қоршаған ортаны қорғау талаптарына сәйкес келтiру.
Мемлекеттiк жер кадастрын жасау және енгізу, тиiмдi ведомствоаралық өзара iс-қимылды қамтамасыз ете отырып, оны автоматтандырылған технологияларға көшiру.
Қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi басқа iс-шаралармен бiр кешенде топырақтың құнарлылығын сақтау және қалпына келтiру, жердiң жай-күйiне терiс антропогендiк әсер етудi болдырмау, жер ресурстарын қорғау жөнiндегi iс-шараларды iске асыру есебiнен жердiң сапалық жағдайын жақсарту жөнiнде шаралар қабылдау.
Жердi ұтымды пайдалану және қорғау жөнiндегi iс-шараларды әзiрлеу мен iске асыру кезiнде ландшафттық-экологиялық ұстанымды кезең-кезеңiмен iске асыру, жердi оңтайлы пайдаланудың экологиялық нормативтерiн енгiзу.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың және экологиялық дәлiздердiң желiсiн дамыту;
Жердi ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету, атап айтқанда жерге орналастыруды және жер қорының құрылымын жетiлдiру жөнiндегi шаралар өңiрлер мен елдi кеңiстiктi дамытудың және оның халқын таратып орналастырудың перспективалы схемаларын әзiрлеумен және iске асырумен тiкелей өзара байланысты болады.

Су ресурстары
Мiндеттерi . Суды тұтынуды ұтымды ету, суды үнемдеу судың ластануын болдырмау, су ресурстарын пайдалануды басқару әдiстерiн жетiлдiру жөнiндегi шаралар кешенiн iске асыру арқылы су ресурстарын тиiмдi пайдалану мен сақтауды (оңалтуды) қамтамасыз ету.

Іс-қимыл стратегиясы
Мынадай шараларды iске асыруды көздейтiн Су ресурстарын ұтымды пайдалану мен қорғаудың (оңалтудың) 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған бағдарламасын әзiрлеу:
өзен ағысын, оның бассейнiшiлiк және өңiраралық қайта бөлiнуiн реттеудiң тиiмдiлiгiн арттыру;
су үнемдейтiн технологияларды, су пайдаланудың айналмалы және жабық жүйелерiн енгiзу, өнеркәсiпте және ауыл шаруашылығында өнiмнiң бiр бiрлiгiне үлестiк су тұтынуды, судың пайдаланушылық шығынын азайту жөнiнде шаралар қабылдау;
су ресурстарын сақтауды (оңалтуды), олардың ластануын болдырмауды қамтамасыз ету;
өңiрлер экономикасының құрылымын, әсiресе тапшылықты бассейндерде шаруашылық су тұтынуды төмендету немесе оңтайландыру, суды көп қажет етпейтiн өндiрiстердi дамыту және өңделетiн жерлер құрылымында суармалы жерлердiң үлесiн қысқарту жағына қайта құру;
ақы төлеудiң қолданыстағы ставкаларын саралау, суды асыра жұмсағаны және су көздерiн ластағаны үшiн айыппұл санкциялары жүйесiн пайдалану, су шаруашылығы объектiлерiн ұстау және жөндеу жөнiндегi шығындарды өзiн-өзi өтеушiлікке кезең-кезеңiмен көшiре отырып, су пайдаланушыларға су беру жөнiндегi қызметтер үшiн баға белгiлеудi оңтайландыру бойынша жағдай жасау, су тұтыну нормаларын оңтайландыру жолымен су ресурстарын пайдаланудың экономикалық тетiгiн жетiлдiру;
жер асты көздерiнiң суларын кеңiнен пайдалану есебiнен қолдағы су ресурстарының өсуiн қамтамасыз ету;
трансшекаралық су бассейндерi бойынша су ресурстарын бөлу жөнiнде жақын орналасқан елдермен уағдаластықтарға қол жеткiзу;
су-шаруашылық инфрақұрылымын дамыту және қайта жаңартуды жүргізу, су шаруашылығы жүйелерiн қазiргi заманғы су өлшеу және суды реттеу құралдарымен жарақтандыру;
су ресурстарын реттеу жүйесiн жетiлдiру, су ресурстарын басқару модельдерiн әзiрлеу және келiсу (Ауыл шаруашылығы министрлiгiнiң Су ресурстары комитетi өзiне тән емес, мәселен ауыз сумен жабдықтау объектілерiн салу жөнiндегi қызметтен кезең-кезеңiмен алшақтап, су ресурстарын ұтымды пайдалану және сақтау мәселелерiне назар аударуға тиiс);
өңiрлер мен ел халқын кеңiстiкте дамыту мен таратып орналастырудың перспективалық схемаларын әзiрлеумен және iске асырумен су ресурстарын кешендi пайдалану және қорғау схемаларын және Ел халқын кеңiстiкті дамыту мен таратып орналастырудың болжамды схемасын өзара үйлестiрудi қамтамасыз ету.

Минералдық-шикiзат ресурстары
Мiндеттерi. Жер қойнауын пайдаланудың тиiмдiлiгін арттыру, елдiң минералдық-шикiзат кешенiнiң перспективалық ресурстық базасын дамыту, резервтегi ресурстық аймақтарды қалыптастыру арқылы жер қойнауын ұтымды және кешендi пайдалануды қамтамасыз ету.
Орта және ұзақ мерзiмдi кезеңде минералдық-шикiзат ресурстарын игеру және өндiрушi өнеркәсiптi дамыту елдiң экономикалық даму қарқынын айқындайды және экономиканың қалған секторлары үшiн өсу локомотивi, ал жеке перспективада - даму орнықтылығы болып табылады.
Осыған байланысты әлемдiк даму үрдiстерiн, ұзақ мерзiмдi ұлттық мүдделердi қамтамасыз ету қажеттiлігiн, сондай-ақ даму саясатымен өзара үйлестiрiлген елдiң көлiк-коммуникация желiсiн ескере отырып, минералдық-шикiзат ресурстарын игерудiң ұзақ мерзiмдi мемлекеттiк саясатын әзiрлеу қажет.

Іс-қимыл стратегиясы
Елдiң минералдық-шикiзат базасын дамытудың қарқынын, перспективалық бағыттарын, оның iшiнде аумақтық байланыстыра отырып анықтайтын Минералдық-шикiзат ресурстарын игерудiң 2030 жылға дейiнгi кезеңге арналған тұжырымдамасын әзiрлеу.
Елдiң минералдық-шикiзат кешенiнiң ресурстық базасын дамытудың 2003 - 2010 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру шеңберiнде мынадай iс-шараларды өткiзу:
пайдалы қазбалар кен орындарын анықтау үшiн базалық материал ретiнде 1:200000 масштабында алаңдарды геологиялық жете зерделеудi жүргiзе отырып, жаңа ұрпақтың картографиялық негізiн құру;
1:200000 масштабында алаңдарды гидрогеологиялық жете зерделей отырып және мемлекеттiк өңiрлiк гидрогеологиялық және инженерлiк-геологиялық зерттеулер жүргізiп, жер асты суларының перспективалық алаңдарын анықтау және бағалау;
қатты пайдалы қазбаларға, көмiрсутек шикiзатына және жер асты суларын iздеу және iздеу-бағалау жұмыстарын жүргізу;
минералдық шикiзат әлемдiк нарығының қазiргi заманғы талаптарын ескере отырып, пайдалы қазбалардың мемлекеттiк теңгерiмде тұрған қорларына қайта бағалау жүргiзу. Осындай қайта бағалау қажеттiлiгi мемлекеттiң республикаға шетелдiк капитал мен менеджмент тарта отырып, пайдалы қазбалар қорларының бәсекеге қабiлеттілігі және нарықтық құны туралы дұрыс ақпараты болуы тиiстігіне негізделген;
жер қойнауының және жер қойнауын пайдалануды реттеудiң мемлекеттік мониторингiн жетiлдiру.

Рекреациялық ресурстар
Мiндеттерi. Рекреациялық ресурстарды ұтымды пайдалану мен сақтауды (қалпына келтiрудi) қамтамасыз ету.
Қазiргi кезеңде қоғамның рекреациялық қажеттiлiгiнiң үнемi өсуi (демалыс және денсаулықты қалпына келтiру), сондай-ақ туризмдi экономиканың рекреациялық ресурстарды пайдаланатын дербес саласына айналдыру рекреациялық жетiстiктердi бағалау негiзiнде рекреациялау үшiн анағұрлым перспективалық ресурстарды неғұрлым дәл түгендеудi талап етедi.
Әлеуетті рекреациялық ресурстарды пайдалану бүгiннiң өзiнде табиғи ортаға және ресурстардың өзiнiң жай-күйiне әсер етудiң елеулi факторына айналуда, бұл олардың сақталуы мен ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету жөнiнде шаралар қабылдауды талап етедi.

Iс-қимыл стратегиясы
Әзiрленiп жатқан Туристiк саланы дамыту бағдарламасын, өңiрлердi әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi жоспарларын немесе жекелеген нысаналы өңiрлiк бағдарламаларды iске асыру шеңберiнде мынадай шараларды iске асыру:
өңiрлердiң табиғи (табиғи кешендер және олардың компоненттерi; бедер, климат, акваториялар, өсiмдiктер және басқалар), әрi социогендiк (мәдени-тарихи ескерткiштер, сәулет объектiлерi және басқалар) сипаттағы рекреациялық әлеуетiн, оның жай-күйiн кешендi бағалауды жүргiзу, пайдалануды тағайындау перспективаларын (курорттық-санаторийлiк, сауықтыру, экскурсиялық-туристiк, спорттық) және маңызын (өңiрлiк, ұлттық, жергiлiктi) анықтау;
iрi шоғырлану базасында рекреациялық шаруашылық мамандануымен аумақтық аймақтардың рекреациялық ресурстарын қалыптастыру;
өңiрлердi әлеуметтiк-экономикалық дамытудың орта мерзiмдi жоспарларының немесе жекелеген нысаналы өңiрлiк бағдарламалардың құрамына рекреациялық ресурстарды сақтау мен ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету жөнiндегi iс-шараларды енгiзу;
маңызды табиғи рекреациялық ресурстар үшiн - аумақтардың экологиялық сыйымдылығына негiзделген табиғи ландшафттарға рұқсат етiлетiн рекреациялық жүктемелердi (маусымына адам-гектар) әзiрлеу, одан асып түсу табиғи кешендердiң деструкциясына байланысты;
маңызды тарихи, мәдени және сәулет ескерткiштерiн қорғауды, сондай-ақ "Мәдени мұра" бағдарламасын iске асыру шеңберiнде қалпына келтiрудi (реставрациялауды) қамтамасыз ету;
Алдын ала талдау рекреациялық мамандану үшiн мынадай өңiрлер перспективалық болып табылатынын көрсетіп (12-қосымша):
Iле (Алматы қаласы, Есiк қаласы, Қапшағай қаласы, Түрген ауылы, Шарын туристiк-рекреациялық аймағы);
Солтүстiк Тянь-Шань (Кеген ауылы, Нарынқол ауылы, Жаңаалаш ауылы, Көлжат ауылы);
Солтүстiк Жоңғар (Дружба ауылы, Лепсинск ауылы, Сарқанд қаласы, Алакөл көлi);
Түркiстан (Түркiстан қаласы, Тұрбат ауылы, Отырар ауылы, Шаян ауылы, Баба-Ата ауылы);
Жамбыл (Тараз қаласы, Мерке ауылы, Мойынқұм ауданы);
Балқаш (Балқаш маңы, Балқаш көлi);
Қарқаралы (Қарқаралы қаласы, Кент таулары);
Жоғарғы Бұқтырма (Қатонқарағай ауылы, Берел ауылы, Рамановские ключи курорты, Марқакөл көлi);
Сайрам-Шымкент (Шымкент қаласы, Сайрам ауылы, Арыс қаласы, Сарыағаш қаласы);
Щучинск-Бурабай (Щучинск қаласы, Көкшетау қаласы, Бурабай, Қотыркөл, Зерендi демалыс аймақтары);
Ақтөбе (Абат-Байтақ кесенесi, Қобда ауданы, Жаманшин табиғи қорығы, Ырғыз ауданы, Айдарлыаша Хромтау ауданы, Қарғалы су қоймасы, Темiр, Әйтеке би, Алға, Мұғалжар аудандары);
"Байқоңыр" зымыран-ғарыш кешенi.

3.3.2. Еңбектi республикалық, өңiрлiк және халықаралық бөлуде аумақтарды бәсекеге қабiлеттi экономикалық мамандандыру
Мiндеттерi. Ұлттық, өңiрлiк және әлемдiк экономикалық жүйеде аумақтық-экономикалық ұйымдастырудың осы заманғы модельдерiн енгiзу және бизнестi жүргiзу есебiнен ел өңiрлерiнiң бәсекеге қабiлеттілiгiн арттыру.
Экономикалық субъектілердiң кең аясын экономикалық процестерге тарту, сол арқылы кәсiпкерлiктi дамытуды ынталандыру.
Әлемдiк тәжiрибе елдiң экономикалық дамуы оның өңiрлерiн құрайтындардың бәсекеге қабiлеттiлiгiне тiкелей байланысты екендігін көрсетедi.
"Өңiрдiң бәсекеге қабiлеттiлiгi" деп бүгiнгі таңда оның еңбек өнiмдiлiгiн арттыру және капиталды ұтымды пайдалану, бизнестi тиiмдi аумақтық-экономикалық ұйымдастыру, ұлттық, өңiрлiк және әлемдiк нарықтарға кiрiктірiлу есебiнен халықтың өмiр сүруiнiң жоғары және үнемi өсiп отыратын деңгейiне қол жеткiзу қабiлеттілігі түсiндiрiледi.
Қазiргi уақытта әлемде аумақтарды экономикалық - ұйымдастырудың екi негiзгi моделi қалыптасқан - тiгiнен кiрiктiрiлген (орталықтандырылған) және желiлік.
Тiгiнен кiрiктiрiлген өңiрлер үшiн негiзгi жұмыс берушiлер, жергiлiктi бюджеттердi толықтырудың негiзгi көзi және өңiрлерде инфрақұрылым шаруашылығын қалыптастырудың негізгi факторы болып табылатын корпоративтiк құрылымдарға бiрiктiрiлген бiр немесе бiрнеше iрi жаппай өнеркәсiп өндiрiстерiнiң үстемдiк етуi тән.
Қатаң орталықтану тән аумақты ұйымдастырудың тiгiнен кiрiктiрілген моделiнен айырмашылығы желілік өңiрлер автономиялық сонымен қатар өзара алмасатын кәсiпорындар желiсiмен ұсынылған.
Кәсiпорындардың өзара iс-қимылы ынтымақтастық және қосалқы келiсiм-шарттық қатынастар туралы келiсiмдер негiзiнде жүзеге асырылады. Кәсiпорындардың бiр бөлiгi дайын өнiмдi нарыққа шығарады, қалғандарының барлығы осы өндiрiске бастама жасаған кәсiпорындар тобының тапсырысы бойынша операцияларды орындайды.
Тұтастай алғанда барлық кәсiпорындар кооперациялар мен өзара iс-қимыл желiсiн - өңiрдiң жаһандық бәсекеге қабiлеттiлiгiн бiрлесiп қамтамасыз ететiн өзара байланысты компаниялар мен институттардың географиялық жағынан жергілiктендiрiлген жиынтығын бiлдiретiн кластердi құрады.
Қазақстан үшiн дамудың алдыңғы кезеңдерiнде аумақтарды ұйымдастырудың тiгiнен кiрiктiрiлген моделi экономикалық жағынан ақталған болып табылады, бұл өндiрiстiң технологиялық дәйектілiгiне негiзделген. Сонымен қатар бүгiнде елдiң тiгiнен бiрiктiрiлген өңiрлерi әлемдiк экономикада бәсекеге қабiлеттілiгiмен ерекшеленбейдi, жаңа технологиялар мен инновациялардың өндiрушiлерi болып табылмайды.
Оларда негiзiнен құн жинақтау тiзбегiнiң бастапқы буынындағы өндiрiстер орналасқан. Мұндай тiзбектiң ақырғы буындары өңiрлерден немесе елден тыс орналасады, сондықтан қаржы ағындары мен инновациялар негiзiнен олардан тысқары шоғырланады. Бұл өңiрлердi iрi өңiрлердi құраушы тiгiнен кiрiктiрiлген компанияларға және нарық конъюнктурасына байланысты етедi және тұтастай алғанда геоэкономикалық иерархияда бағынысты жағдайға қояды.
Қазiргі заманғы жағдайларда икемдi мамандануымен және кластерлiк ұстанымды қолдана отырып, бүкiл желiнiң ресурстарын жұмылдыруға негiзделетiн инновацияларға қабiлеттiлiгiмен сипатталатын аумақтық-экономикалық ұйымның желілiк моделi Қазақстан үшiн неғұрлым перспективалы болады.
Желiлiк модель ұлттық экономикаға үлкен тұрақтылықты қамтамасыз етедi, өйткенi оның қозғалтқыш күшi, ең алдымен, шикiзат емес өңiрлерде экономикалық процестерге экономикалық субъектiлердiң неғұрлым кең аясын тартуды қамтамасыз ететiн шағын және орта кәсiпорындар болады.
Өңiрлiк кластерлердi құру желiлiк модельдiң пәрмендi тетiктерiнiң бiрi болып табылады, өңiрлiк кластерлер өңiрлер маманданатын қызмет салаларының айналасында құрылатын болады және қазiргi бар әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердi қамтып қана қоймай, көршiлес аудандардың, облыстардың шекараларын да қамтиды.
Облыстардың iшiндегi елдi мекендер мен аудандардың, сондай-ақ кейбiр облыстардың күш-жiгерi өз кластерлерiн құруға ғана емес, қалыптастырылатын өңiрлiк кластерлерге қатысуға да бағытталады.
Осы модельде әлемдiк және өңiрлiк тауарлармен, қаржымен, жұмыс күшiмен, технологиямен және ақпарат алмасу жүйесiне табысты қосылған өңiрлер де (мысалы, Алматы қаласы және Алматы облысына iргелес аумақтар) ұйымдастырылады, бұл олардың бәсекеге қабiлеттiлiгiн айқындайды.
Шикiзат секторының iрi кәсiпорындары үстемдiк ететiн өңiрлерде тiгiнен кiрiктірілген компаниялардың анағұрлым жоғары қайта бөлiстер өндiрiстерiн дамытуы (шикiзатты тереңдетiп қайта өңдеу базасында), аутсорсинг тетiктерiн және шағын және орта кәсiпорындардың көмекшi, қызмет көрсетушi және қайта өңдеушi блогын қалыптастыра отырып, iрi жобалардағы жергiлiктi құрамдауыштарды күшейтудi дамыту, сондай-ақ қызмет көрсетушi және көмекшi кәсiпорындардың күш-жiгерiн бiрiктiру есебiнен елдiң iрi жүйе құрайтын компанияларының айналасындағы кластерлердi дамыту өңiрлiк бәсекеге қабiлеттiлiктi арттырудың негiзгi бағыттары болып табылады.
Мұндай көзқарас экспорттық секторды дамытудан, оны ұлттық өсiмiн молайту процесiне көбiрек ықпалдастыра отырып, iшкi экономиканың қатарлас салаларына және өңiрлердiң дамуына ауқымды мультипликативтiк әсерге қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
Неғұрлым дамыған өңiрлiк орталықтарда өзара байланысты бiрнеше өңiрлерде кәсiпкерлiктi жандандыруға бағдарланған Әлеуметтік кәсiпкерлiк корпорацияларды (ӘКК) құру ресурстарды жұмылдыру тетiктерiнiң бiрi болады.
ӘКК активтердi басқара алады, жобаларға бастама жасайды және нақты өңiрдi дамыту мүддесiнде қосымша инвестициялар тартады.
Осы корпорациялар қызметiнiң маңызды бағыты өңiрде ұзақ мерзiмдi негiзде шағын және орта кәсiпорындардың тауарлары мен қызметтерiне сұранысты құру болады.
ӘКК-нi дамыту, сондай-ақ рентабельдi емес кәсiпорындар қызметiнiң жұмыс iстеу тиiмдiлігін қалпына келтiруге мүмкiндiк бередi.
Алдағы уақытта басқару тәжiрибесiнiң жинақталуына және ӘКК-нi капиталдандыру деңгейiн арттыруға қарай өңiрлiк және халықаралық нарықтарға шығуды қоса алғанда, олардың "жауапкершілік саласын" кеңейту және әртараптандыру туралы мәселе қаралуы мүмкiн.
Өңiрлердiң экономикалық дамуын жеделдету "серпілiс" жобаларды құруды ынталандыру үшiн қолайлы жағдайды және осы заманғы инфрақұрылымды қалыптастыру, өңiрлерге шетелдiк және отандық инвестицияларды тарту (трансұлттық корпорациялар (ТҰК, әлемдiк брендтер) мақсатында арнайы экономикалық аймақтар мен индустриялық парктер құру көзделедi.
Тұтастай алғанда өңiрлердiң бәсекеге қабiлетті мамандануын қалыптастыру қазiргi бар, бiрақ оның iшiнде бәсекеге қабiлеттi кластерлердi қалыптастыру жолымен сыртқы нарықтарда бәсекелесу әлеуетi бар мамандануға (13-қосымша) базасында құрылатын болады.
Өңiрлердiң мамандануы тұтынушылар мен нарықтарға бағдарланумен қалыптастырылатын болады. Тар маманданған және олар неғұрлым күштi бәсекелi басымдықтарға ие салаларда өңiрлер табысқа қол жеткiзетiндiгiн әлемдiк тәжiрибе көрсеттi. Сондықтан өңiрлер бiр немесе бiрнеше салаларға (қызмет салаларына) маманданады, ал барлық қалған қызмет түрлерi осы негiзгi салаларға қызмет көрсетумен және қамтамасыз етумен байланысты болады.
Өңiрлiк билiк өкiлдерi инноватор рөлiнде бой көрсетiп, дәстүрлi факторларға (табиғи, еңбек ресурстары, қазiргi бар өндiрiстiк қорлар) қарағанда өңiрлердiң өздерi құра алатын және олардың ұзақ мерзiмдi бәсекелi басымдығын қамтамасыз ететiн өндiрiстiң мамандандырылған факторларын (инновациялық әлеует, біліктi жұмыс күшi, институционалдық орта) құра отырып, экономикалық жағынан өзiн-өзi құруға ұмтылуға тиiс.

Іс-қимыл стратегиясы
Мынадай шаралар кешенiн iске асыру арқылы өңiрлердiң бәсекеге қабілеттi мамандануын қалыптастыру:
ұлттық, өңiрлiк және әлемдiк экономикалық жүйедегi өңiрлер мен елдiң тiрек қалаларының ұстанымдану (мамандану) бағыттарын айқындау үшiн маркетингтiк зерттеулер жүргізу;
облыстардың және тiрек қалалардың жүргiзiлген маркетингтік зерттеулер негiзiнде олардың ұлттық, өңiрлiк және әлемдiк нарықтардағы ұстанымдану бағыттарын айқындайтын бәсекелi даму стратегиясын (бәсекелi стратегияларды) әзiрлеуi, өңiрлердiң даму стратегиясын әзiрлеудiң негiзiнде мынадай әдiснама жатуы тиiс:
өңiрлер ұстанымдануының геоэкономикалық ауқымы;
бiрiншi кезекте өз мүмкiндiктерiн бағдарға алу (өзiн-өзi ұйымдастыру мен iшкi ресурстарды жұмылдыру);
өңiрлердiң өндiрiстiң дәстүрлi факторларын тиiмдi пайдалануға ғана емес, инновациялық әлеует, бiлiктi жұмыс күшi, қазiргі заманғы инфрақұрылым және институционалдық орта сияқты мамандандырылған факторларды дамытуға да бағдарлануы;
салалық және аумақтық кооперациялау әлеуетiн сату;
қолайлы бизнес-ахуал жасау және экономикалық субъектiлердiң кең аясын жалпы экономикалық даму процесiне кiрiктiру.
Мемлекеттік органдар, жеке меншiк кәсiпорындар, бизнес-қауымдастықтар, ҒЗИ мен басқа да мүдделi құрылымдар өкiлдерiнiң қатысуымен өңiрлiк стратегияларды қалыптастыруда және iске асыруда мемлекет пен бизнестiң серiктестiгiн қамтамасыз ететiн тетiк ретiнде облыс әкiмдерiнiң жанынан консультативтiк-кеңесшi органдар ретiнде Бәсекеге қабiлеттілiк жөнiндегi кеңестер құру.
Мыналардың:
өңiрдiң (немесе бiрнеше жақын орналасқан өңiрлердiң) әлеуеттi бәсекелi артықшылықтары бар тауашаларға шығу үшiн шағын және орта компаниялардың, сондай-ақ басқа да мүдделi ұйымдардың күш-жiгерiн бiрiктiру есебiнен;
iрi тігінен кiрiктiрiлген компаниялар әрекет ететiн өңiрлерде (негiзiнен мұнай-газ және тау-кен металлургия салаларында) - өңiрдiң iрi компанияларының талаптарына сай келетiн тауарлар мен қызметтердi жеткiзу жөнiндегi тапсырыстарды алу және орындау үшiн шағын және орта компаниялардың күш-жiгерiн бiрiктiру есебiнен кластерлiк бастамаларды iске асыру.
Кластерлiк зерттеулер нәтижелерi бойынша туризм, жүк тасымалы, мұнай-газ машиналарын жасау, тоқыма өнеркәсiбi, тамақ өнеркәсiбi, металлургия және құрылыс материалдарының өндiрiсi сияқты салалар мен кiшi салаларда кластерлер құру перспективалы болып айқындалған (14-қосымша).
Ұзақ мерзiмдi перспективада оларды айқындау үшiн кластерлiк бастамаларды анағұрлым егжей-тегжейлi зерттеу қажет болатын басқа да салалар мен кiшi салаларда да кластерлердi дамыту көзделiп отыр.
Кластерлер екi жолмен құрылады: кенеттен (тiкелей мемлекеттiк қолдаусыз) және мемлекеттiң бастамасы бойынша - "синтетикалық" кластерлер.
"Синтетикалық" кластерлерде компаниялар да, мемлекет немесе донорлық компаниялар да көшбасшы бола алады.
Құрылатын кластерлер мынадай сипаттамаларға жауап беруi тиiс: бәсекелi ортаның болуы және сонымен қатар кластерлерге қатысушылар арасындағы кооперациялау географиялық шоғырландырылуы, бiр қызмет түрiне мамандануы (мысалы, туризм кластерi), қатысушылардың әртүрлi құрамы, ұзақ мерзiмдiлiгi және инновацияларға ашықтығы.
Кластерлердi дамытуда жеке бастама негiзгi рөл атқаратын болады.
Кластерлiк бастамалардағы мемлекеттiк органдардың ең алдымен жергiлiктi атқарушы органдардың рөлi жәрдем көрсетуде немесе мынадай жағдайлар жасауда болады:
жеке меншiк сектор тарапынан бастама болмаған жағдайда "синтетикалық" кластердi дамытуға бастамашылық ету (маркетингтiк зерттеулер жүргiзу кластерлерге әлеуеттi қатысушылар арасында диалог орнату және басқалар);
бастамашылық кластерлерде - кластерге әлеуеттi қатысушылар: өндiрушiлер, берушiлер, сервистiк компаниялар, ғылыми-зерттеу институттары, жоғары оқу орындары, реттеушi органдар мен қаржы институттары арасындағы өзара iс-қимылды қамтамасыз ететiн тиiмдi үйлестiрiлген тетiктер (мысалы, үйлестiру кеңестерi) құру;
кластерлiк даму үшiн қамтамасыз етушi инфрақұрылымды қалыптастыру және дамыту: өндiрiстiк және қойма үй-жайларын, кiреберiс жолдарын беру, көлiк-логистикалық тораптарды, кадрлардың біліктiлігін арттыру орталықтарын қалыптастыру; инженерлiк желiлерi бар жер учаскелерiн және кластерлердi дамытуды қамтамасыз ететiн басқа да объектiлердi беру;
мыналарды: кластерге қатысушыларды қажетті ақпаратпен (нарық, заңнамалық база, перспективалы жобалар және басқалар туралы) қамтамасыз ету үшiн ақпараттық жүйе құруға және оның жұмыс істеуіне жетуiне жәрдемдесудi; конференциялар, мамандандырылған семинарлар, жарнамалық-тұсаукесер iс-шараларын, кластерлерге әлеуеттi қатысушылардың шет елдерге танысу сапарларын ұйымдастыруды және өткiзудi, брошюралар, каталогтар мен басқа да материалдарды шығаруды көздейтiн кластерлеудi ақпараттық қамтамасыз етудi ұйымдастыру.
Басқа кәсiпорындарға (шағын және орта бизнес субъектiлерiне) мердiгер кәсiпорынның өзiнен жақсы орындай алатын бизнес-функцияларды немесе бизнес-процестердiң бөлiктерiн берудi болжайтын iрi шетелдiк және ұлттық компаниялардың аутсорсингiн ынталандыру жөнiндегі шараларды әзiрлеу және iске асыру;
Iрi шетелдiк компаниялар операцияларын жүргiзетiн салаларда Қазақстанда жұмыс iстейтiн шетелдiк компаниялар үшiн өнiмдер мен қызметтердiң жекелеген түрлерiн беруге қазақстандық өндiрушiлердi тартуды болжайтын жергiлiктi құрамдас бөлiктердi күшейту оның iшiнде мыналардың есебiнен:
олардың жергіліктi компанияларды дамытуға салатын инвестицияларының пайдалылығы үшiн жағдай жасай отырып, көмекшi, қызмет көрсететiн және өңдеушi салаларда шетелдiк инвесторлармен бiрлескен кәсiпорындар құру халықаралық сапа стандарттарын, өндiрiстi ұйымдастыру мен басқарудың озық әдiстерiн, оның iшiнде осы бөлiктегi шетелдiк компаниялардың күш-жiгерiн көтермелей отырып енгiзу жолымен шағын және орта компаниялардың әлеуетiн арттыру;
бiлiктiлiгi жоғары кадрларды даярлау, оның iшiнде осы жұмысқа мүдделi шетелдiк инвесторларды тарта отырып;
iрi компаниялар мен жергiлiктi берушiлер арасында белсендi және тиiмдi ақпараттық алмасу үшiн жағдай жасау (ipi компаниялар үшiн жергiлiктi мердiгерлер туралы ақпарат, iрi ұлттық және халықаралық компаниялар беретiн мүмкiндiктер туралы, сондай-ақ жергiлiктi мердiгерлер үшiн жергілiктi құрамдас бөлiктер жөнiндегі талаптар туралы ақпарат).
Аутсорсингтi енгізу және жергiлiктi құрамдас бөлiктi күшейту жөнiндегi, өндiрiс шығынын төмендетуге мүмкiндiк беретiн және тiгiнен кiрiктiрiлген компаниялардың жаһандық нарықтағы өнiмiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыратын шаралар iрi компаниялар үшiн қосымша әкiмшiлiк талап емес, олардың операциялық қызметiнiң бiр бөлiгi болуы тиiс.
Жергiлiктi компаниялардың iрi шетелдiк компаниялардың технологиялық тiзбегіне қол жеткiзуi өз өнiмдерi мен қызметтерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыруға және перспективада сыртқы нарыққа да шығуға мүмкiндiк бередi.
Мұндай мамандану шикiзат ресурстары сарқылғаннан кейiн де жалғаса бередi (бiрнеше он жыл бұрын мұнай ресурстарының сарқылуына қарамастан, мұнай өнеркәсiбiнiң орталығы болып табылатын Хьюстон қаласы үлгiсiнде).
Әлеуметтiк кәсiпкерлiк корпорацияларды құру жөнiндегі iс-шараларды iске асыру:
"Үздiк әлемдiк практиканы" ескере отырып, Әлеуметтiк-кәсiпкерлiк корпорациялар құру тұжырымдамасын әзiрлеу;
Макроөңiрлерде қоғамдық мүдденi және табысты қызметтi қамтитын 5-7 әлеуметтік кәсiпкерлiк корпорациялар құру.
Арнайы экономикалық аймақтар (АЭА) мен индустриялық парктер (ИП) құру туралы мәселенi пысықтау:
ДСҰ-ға мүше мемлекеттердiң талаптарына сәйкес келетiн Қазақстанда АЭА жұмыс iстеуiнiң негiзгi қағидаттарын көрсететiн еркiн экономикалық аймақтар құру тұжырымдамасын әзiрлеу;
АЭА мен ИП құру мәселелерiн қозғайтын нормативтiк құқықтық базаны өзгерту жөнiнде ұсыныстар дайындау;
жергілiктi атқарушы органдардың ұсыныстары негiзiнде АЭА мен ИП жұмыс iстеуiнiң әлеуетті экономикалық пайдасын назарға ала отырып, жекелеген АЭА мен ИП құру орындылығы мәселелерiн қарау;
АЭА мен ИП-нiң өңiрлердiң экономикалық қызметiне тығыз кiрiгуiн қамтамасыз ету тетiктерiн әзiрлеу.

3.3.3. Аумақтық дамуды инфрақұрылымдық қамтамасыз ету
Мiндеттерi. Экономикалық белсендiлiктiң өсуi және әлемдiк шаруашылық жүйесiне үйлесiмдi кiрiктiрiлген бiрыңғай iшкi экономикалық кеңiстiк құру үшiн жағдай жасау.
Халықтың қолайлы тыныс-тiршiлiк ортасын жасау.
Өндiрiстiк, энергетикалық, инженерлiк, көлiк, телекоммуникациялық, су шаруашылығы, әлеуметтiк және рекреациялық инфрақұрылымдарды үйлестiрiп дамытуды қамтамасыз ету.
Кластерлiк дамуды қамтамасыз ету инфрақұрылымын қалыптастыру.
Мемлекеттік-жеке меншiк әрiптестiк тетiктерi арқылы инфрақұрылым объектiлерiн салуға және пайдалануға жеке меншiк капиталды тарту.

3.3.3.1. Инновациялық инфрақұрылым
Міндеттерi. Ұлттық инновациялық жүйенiң (ҰИЖ) орнықты жұмыс iстеуiн және оны дамытуды қамтамасыз ететiн көп деңгейлi инновациялық инфрақұрылым қалыптастыру, экономика мен экспортқа бағдарланған өндiрiстердiң жаңа жоғары технологиялық секторларын құру.
Инновациялардың рөлi және оларды орнықты генерациялауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн жүйенiң болуы бiлiмге негiзделген, қоғамдық әл-ауқаттың iргетасы болуға қабiлеттi бәсекеге қабiлетті экономиканы құру үшiн аса маңызды. Елдi ұстанымдаудың жаңа мiндеттерiн шешу тұрғысында мыналарға бағытталған шараларды қабылдау қажеттiлігінен туындайды:
адам ресурстарын капиталдандыруға;
қоғамдық капиталдың өнiмдiлiгiн өсiруге;
зияткерлiктi қажетсiнетiн қызмет салаларында халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге.
Осы мәселелердi шешу мақсатында Қазақстанда мыналарды қамтитын көп деңгейлi инновациялық инфрақұрылымды ² қалыптастыру көзделедi:
жоғары оқу орындарынан, ҒЗИ-лардан, ғылыми орталықтардан, білiктi жұмыс күшiн даярлауға және жаңа идеялар мен әзiрлемелердi генерациялауға бағдарланған консалтингілiк және бiлiм беретiн компаниялардан тұратын өзара iс-қимыл желiсiн танытатын бiлiм беру-инновациялық кешендер мен аймақтар;
технологиялық парктер мен технологиялық бизнес-инкубаторлар кiретiн, ғылыми идеялар мен әзiрлемелердi коммерцияландыруға және тауарларға материалдандыруға бағдарланған бизнес-технологиялық кешендер;
инновациялық қызметтi қолдауға бағдарланған және қаржыландыру, маркетинг, жарнама-көрме қызметi, патенттеу-лицензиялау жұмысы және зияткерлiк меншiктi қорғау мәселелерiмен айналысатын қолдау кешендерi.
_______________________________
² Инновациялық инфрақұрылым - жаңа білім мен жаңалық өндiретiн, оларды жаңа өнiмдерге және қызметтерге қайта құратын, олардың таралуын және нарық жағдайында тұтынуды қамтамасыз ететiн инновациялық қызмет субъектілерiнiң жиынтығы және олардың арасындағы өзара байланыс.

Инновациялық инфрақұрылымды қалыптастырудың мiндеттi шарты жоғарыда аталған кешендердiң барлығының болуы және жиынтығында өңiрлiк инновациялық жүйенi құрайтын олардың бiр-бiрiмен тығыз өзара iс-қимылы болып табылады.
Бiлiм беру-инновациялық, бизнес-технологиялық және қолдау кешендерi бiлiктi адам ресурстарын (оның iшiнде шетелдiк) дамыту және тарту, сондай-ақ технологиялар трансфертiн қамтамасыз ету саясаты жүргiзiлетiн жаңа экономика инфрақұрылымын макроөңiрлерде өрiстету мiндетiн шешуге бағытталуы тиiс.
Алдын ала зерттеулер жоғары шоғырланған ғылыми әлеуетi бар аумақтар:
Астана және Алматы қалалары, өнеркәсiптiк дамыған өңiрлердiң жекелеген облыс орталықтары өңiрлiк инновациялық жүйелер орталықтарын құру үшiн перспективалық өңiрлер болып табылатындығын көрсеттi. Өңiрлiк инновациялық жүйелер (ӨИЖ) бiр әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiкпен ғана шектелiп қалмайды. ӨИЖ-нiң жекелеген кешендерi көршілес қалалардың, аудандардың және облыстардың аумақтарында болады.
Ұлттық инновациялық жүйенi қалыптастыру экономиканың мемлекеттiк және жеке меншiк секторларының күш-жiгерiн бiрiктiру негiзiнде жүзеге асырылады.
Инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру идеологиясы оның қаржы инфрақұрылымымен (венчурлiк инвестициялау, гранттар, инновациялық тәуекелдердi сақтандыру) түйiсу, ақпараттық қамтамасыз ету (ауани технопарк) және (уәкiлетті органдардың инновациялық қызметтi, ғылымды және ғылыми-техникалық қызметтi, сертификаттау мен стандарттауды дамыту, барлық мүдделi тараптармен аумақтық даму жөнiндегі бiрлескен жұмыс) институционалдық шеңберлер мәселелерiн қамтуы тиiс.
Инновациялық инфрақұрылымның жоғарыда аталған элементтерi толыққанды өңiрлiк кластерлердi құру және осы базада елдi желiлiк кеңiстiкте ұйымдастыруды кеңiнен жаю процесiне ықпал етуге арналған.

Iс-қимыл стратегиясы
Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2005 - 2015 жылдарға арналған стратегиясын iске асыру шеңберiнде мынадай шараларды жүзеге асыру:
инновациялық инфрақұрылымның қазiргi бар базалық элементтерiн дамытуды қолдау: ғылыми және бiлiм беру мекемелерi;
перспективалы өңiрлерде және мыналардан тұратын орталықтары бар пилоттық өңiрлiк инновациялық жүйелер (ӨИЖ) құру:
ұзақ мерзiмдi перспективада елдi ұстанымдау тұрғысынан Қазақстан үшiн өзектi тақырыптар бойынша бiлiм беру-инновациялық кешендерi мен аймақтардан:
өнеркәсiптiк әзiрлемелер, минералдық шикiзатты кешендi пайдалану және қайта өңдеу технологиясы, ауыл шаруашылығы саласындағы әзiрлемелер; химиялық және биологиялық технологиялар; экология және баламалы энергия көздерi саласындағы әзiрлемелер; медициналық әзiрлемелер; ядролық технологиялар; ақпараттық және телекоммуникациялық технологиялар; ғарыштық зерттеулер; әскери-өнеркәсiптiк технологиялар; тұрмыста пайдалануға арналған әзiрлемелер;
бизнес-технологиялық кешендерден: олардың ұлттық немесе өңiрлiк мәртебесiн айқындау өлшемдерiн әзiрлей отырып, технологиялық парктерден, бизнес-инкубаторлардан және өңiрлiк технологиялар тарнсфертті орталықтарынан;
инновациялық қызметтi қолдау кешендерiнен.
ӨИЖ iшiнде жоғарыда аталған кешендер арасындағы тиiмдi өзара iс-қимылды қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар;
Оны құруды және дамытуды ынталандыратын шаралар мен тетiктердi пысықтау есебiнен бәсекелi инновациялық бизнес орта құру; құрылған және өзiн оң жағынан танытқан инновациялық инфрақұрылым объектілерiн басқа өңiрлерде тираждау, ғылыми-техникалық секторда алынатын өнiмдердi нарықтарға жылжытуды қамтамасыз ететiн тұтас жүйенi қалыптастыра отырып, жетiспейтiн буындарды құру және дамыту;
Инновациялық инфрақұрылымды аумақтық ұйымдастырудың мынадай мәселелермен өзара байланысу мәселелерiн пысықтау:
инновациялық қызметтiң қаржы инфрақұрылымын дамыту (венчурлiк инвестициялау, мемлекеттiк гранттар, инновациялық тәуекелдердi сақтандыру және т.c.c.);
инновациялық қызметтiң ақпараттық инфрақұрылымын дамыту ("Ауани технопарк" бiрыңғай ақпараттық жүйесi);
әртүрлi институттардың инновациялық қызмет саласындағы тиiмдi өзара iс-қимыл жасауы (инновациялық қызметтi, ғылым мен ғылыми-техникалық қызметті, сертификаттау мен стандарттауды дамыту, өңiрлiк дамыту жөнiндегi уәкiлеттi органдар, "ұлттық инновациялық қор" АҚ, "Инжиниринг және технологиялар трансфертi орталығы" АҚ, Yкiмет жанындағы Жоғары ғылыми-техникалық комиссия, жоғары оқу орындары, ҒЗИ, мүдделi мемлекеттiк органдар, халықаралық ұйымдар және бизнес-әрiптестер мен басқалар);
Ел өңiрлерiнiң оларда өңiрлiк инновациялық жүйелердiң жекелеген кешендерi мен аймақтарын ұйымдастыру жөнiндегі өздерiнiң бәсекеге қабілеттi мүмкiндiктерiн (жобаларын) айқындауы және iске асыруы.

3.3.3.2. Көлiк-коммуникациялық инфрақұрылым
Мiндеттерi. Экономиканың көлiк қызметтерiне қажеттiлiктерiн және елдi өңiрлiк және әлемдiк экономикалық жүйелерге ықпалдастыруды қамтамасыз ететiн толыққанды ұлттық көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымды қалыптастыру.
Көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымның рөлi елдi және оның өңiрлерiн әлемдiк шаруашылық жүйесiнде ұстанымдаудың жаңа мiндеттерiн iске асыру, экономикалық кеңiстiктiң және елдiң халқын таратып орналастыру жүйесiнiң қаңқасын қалыптастыру үшiн аса маңызды.
Көлiк-коммуникациялық жүйенi одан әрi дамыту елдiң шектес әлемдiк экономикалық топтармен (Еуропалық Одақ, ТМД, Оңтүстiк-Шығыс Азия және Таяу Шығыс елдерi) өзара тиiмдi ықпалдастыруды қамтамасыз етуi, ел өңiрлерiнде кластерлер жасау және оларды дамыту жөнiндегi жалпыұлттық жобаларды iске асыруға ықпал етуi мынадай негiзгі мiндеттердi шешу тұрғысынан қаралуы тиiс:
отандық өндiрушiлер өнiмiнiң сыртқы және iшкi нарықтарға экономика шығындарының құрылымындағы көлiктiк құрамдас бөлiктi қысқарта отырып, қысқа мерзiмде және орнықты шығуын қамтамасыз ету;
аумақтар мен олардың халқының әлеуметтiк-экономикалық өсу көздерiне қол жеткiзуiне жол ашатын елдiң байланыстылығын, оның iшкi ықпалдасуын қамтамасыз ету;
елдiң және оның өңiрлерiнiң сыртқы нарықтарға ықпалдасуын қамтамасыз ету мәселелерiн шеше отырып, көлiк әлеуетiн барынша тиiмдi пайдалану;
бүкiл орталық-азия өңiрiне қызмет көрсететiн сауда-логистикалық орталықтар ретiнде елдiң маңызды көлiк тораптарын қалыптастыру.
Жоғарыда көрсетiлген барлық мiндеттерге сәйкес келетiн инфрақұрылымдық жобалар бiрiншi кезекте iске асырылуға тиiс.
Республиканың көлiк-коммуникациялық кешенiндегi жай-күйдi жүйелi талдау қазiргi бар проблемаларды шешу үшiн оны дамытуды реттеудiң шоғырландырылған жүйесiн әзiрлеу және iске асыру қажет екендiгiн көрсеттi, бұл мыналарға негiзделген:
қазiргі бар институционалдық және ұйымдастырушылық құрылым шеңберiнде өзара байланыс және келiсу арқылы шешудi талап ететiн, қаралатын мәселелердiң ведомствоаралық және салааралық сипатына;
экономикалық субъектiлердiң көлiк қызметтерiне деген мүдделерiн жан-жақты есепке алу және оны дамытуға арналған шығындарды оңтайландыру қажеттiлiгіне.
Мемлекеттiк реттеудiң тұтас объектiсi ретiнде қаралатын оның әр түрлi магистральдық және тораптық элементтерiнiң тұжырымдамалық және технологиялық жағынан өзара байланысты жүйе ретiнде Ұлттық көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымды қалыптастырудың және перспективалық дамытудың жаңа идеологиясын әзiрлеу қажет.
Осы идеологияның мазмұнында көлiк-коммуникациялық кешендi одан әрi дамыту басымдығы (әсiресе жаңа бағыттарды жоспарлау кезiнде) коммуникациялық дәлiздер мен тораптық сауда-логистикалық орталықтарды қалыптастыру (нығайту) болуға тиiс.
Коммуникациялық дәлiз ұғымы онда мыналардың болуын болжайды:
магистральдық темiр жолдың;
автомобиль жолының (кемiнде II техникалық санаттың);
талшықты-оптикалық байланыс желiсiнiң (ТОБЖ);
транзиттік электр беру желiсiнiң (ЭБЖ);
магистральдық газ және мұнай құбырларының (экономикалық орындылығы кезiнде);
қызмет көрсететiн персоналы жалпы әлеуметтiк инфрақұрылымы бар арнайы құрылатын елдi мекендерде орналасатын сервис орталықтарының (масштабты үнемдеу);
Коммуникациялық дәлiздердiң тиiмдiлiгiн арттыру үшiн жолаушылар мен жүк тасымалын ұйымдастыру және жүзеге асыру процесiнде көлiк түрлерi арасында технологиялық өзара iс-қимылды қамтамасыз ететiн көлiк тораптары қалыптастырылатын болады, ал жаңа коммуникацияларды салу оларды пайдалануға беру және одан әрi ұстау жөнiндегi жиынтық шығындарды оңтайландыру мақсатында өзара үйлестiрiледi.
Өңiраралық көлiк ағындарын жүйелендiру және өңiрлердiң экономикалық белсендiлiгiн өсiрудi ынталандыру үшiн көлiк-логистикалық тораптар (КЛТ) құрылатын болады, олар мыналарды қамтиды:
көлiк торабы;
жүктердi өңдеу, шоғырландыру және партияларға бөлу жөнiндегi орталық;
жүктердiң сапасын бағалау жөнiндегi орталық.
КЛТ негiзгі жүк ағындарының қиылысу пункттерiнде орналасуы тиiс.
Iрi көлiк-логистикалық тораптар ұлттық деңгейдегі сауда-логистикалық орталықтарды (СЛО) қалыптастыруға негiз болады.
Қазiргi бар және қалыптастырылатын коммуникациялық дәлiздер ел дамуының стратегиялық ocьтерi шеңберiнде қалыптастырылатын Солтүстiк Қазақстан, Орталық (тiректiк) және Оңтүстiк Қазақстан сауда-экономикалық дәлiздерiнiң негiзгi, инфрақұрылымдық құрамдас бөлiгiн құрауы, елдiң өңiрлiк және жаһандық нарықтарға (транзит әлеуетiн сатуды қоса алғанда) ықпалдасуына сияқты, экономикалық белсендiлiктiң тиiмдi дамитын аймақтарын қалыптастыру базасы ретiнде сауда-логистикалық орталықтардың ел кеңiстiгiнде өрiстету процесiне де ықпал етуi тиiс.
Сауда-экономикалық дәлiздер шеңберiнде коммуникациялық дәлiздердi қалыптастырудың ұзақ мерзiмдi перспективалары елдi Кеңiстiкте дамыту және таратып орналастырудың болжамдық схемасында және осыған ұқсас өңiрлiк (өңiраралық) перспективалық схемаларда көрсетiлетiн болады, мұнда оларды дамытумен қатар қамтамасыз етушi инфрақұрылымның басқа да түрлерiн қалыптастыру үйлестiрiледi.
Мемлекеттiк органдардың, көлiк ұйымдарының, тауар өндiрушiлердiң өнiм мен қызметтердi өткiзу нарықтарына жылжытудың тиiмдi схемаларын қалыптастырудағы күш-жiгерiн үйлестiру үшiн көлiк-логистикалық кластер құрылады.
Бюджеттiк қаржыландырумен қатар, инфрақұрылымдық жобалардың капиталды көп қажетсiнуiне қарай көлiк және коммуникация саласындағы iрi инвестициялық жобаларды iске асыру нысандарының бiрi мемлекеттiк-жеке меншiк әрiптестiк (МЖӘ) болады. Бап ретте iске асырылуын МЖӘ арқылы жүзеге асыру орынды болатын стратегиялық мәнi бар басым инфрақұрылымдық жобалардың тiзбесi анықталатын болады.

Iс-қимыл стратегиясы
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi Көлiк стратегиясын және елдiң көлiк-коммуникациялық кешенiн дамытуға қатысты басқа да бағдарламалық құжаттарды iске асыру шеңберiнде мыналарды көздеу:
коммуникацияның барлық инфрақұрылымын жаңғыртуды және кешендi дамытуды, инновациялық технологияларды енгізудi, халықаралық дәлiздердегi және негiзгі республикаiшiлiк бағыттардағы магистральдық желiнiң техникалық жай-күйi деңгейiн халықаралық стандарттарға сәйкес келтiрудi;
тиiмдi және оңтайлы көлiк-коммуникациялық желi құру, оны дамыту мен ұстауға арналған жиынтық шығындарды ұтымды ету мақсатында ұлттық көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымды ("Самұрық" мемлекеттік активтердi басқару жөнiндегi холдингтiң қызметiн қоса алғанда) дамытуды реттеудiң шоғырландырылған жүйесiн;
көлiк-коммуникациялық кешеннiң қалған экономика секторларымен жұмысын тиiмдi үйлестiрудi, мыналарды қоса алғанда:
"Көлiктік логистика" пилоттық кластерiн жасау және дамыту;
кластерлiк дамуды қамтамасыз ету инфрақұрылымын қамтамасыз ету үшiн негiзгі коммуникациялық дәлiздерде республикалық, өңiрлiк және жергiлiктi деңгейдегi көлiк-логистикалық тораптарды өрiстету;
Алматы, Астана, Ақтөбе, Ақтау, перспективада - Орал, Қарағанды қалаларында ұлттық деңгейдегі iрi сауда-логистикалық орталықтар құру.
Мыналарды қоса алғанда елдiң транзиттiк әлеуетiн дамыту:
Қазақстан Республикасы Көлiк және коммуникация министрлiгiнiң құрамында ел аумағы арқылы жүктердiң транзитi кезiнде туындайтын проблемаларды шешу үшiн арнайы құрылым құру;
мультимодальдық тасымалдарды (көлiк жүйесiнiң логистика қағидаттарында жұмыс iстеуi) нормативтiк құқықтық қамтамасыз ету;
аралас темiр жол және автомобиль тасымалдары одақтарын құруға бастамашылық жасау;
Трансазиялық темiр жол магистралi (ТАТМ) өтетiн елдердiң өкiлдерi кiретiн консорциум түрiнде ТАТМ-ның Солтүстiк және Оңтүстiк дәлiздерi бойынша трансұлттық операторлар құруға бастамашылық жасау;
TATM-ның Солтүстiк және Оңтүстiк дәлiздерiнiң бойындағы көлiк-логистикалық тораптарды дамыту, қазiргi заманғы технологияларға сәйкес шекаралық көлiк өтпелерiн жаңғырту;
ел аумағы арқылы өтетiн жүк транзитiне кедергi келтiретiн "физикалық емес" (әкiмшiлiк, кедендiк) тосқауылдарды жою жөнiндегi шараларды қабылдау;
контейнерлiк, контрейлерлiк және мультимодальдық тасымалдарды дамытуды жандандыру (жетiлдiру) жөнiнде шаралар әзiрлеу және iске асыру;
Алматы және Астана қалаларының әуежайлары арқылы (Токио, Сингапур қалаларының үлгiсi бойынша) жолаушылардың авиациялық транзитiн жандандыру жөнiнде шаралар әзiрлеу.
Көлiк-коммуникациялық қызметтер көрсету саласындағы ұлттық заңнаманы халықаралық нормалармен үйлестiру (басым халықаралық конвенцияларға, келiсiмдерге және хаттамаларға қосылу);
Инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландырудың және көлiк-коммуникациялық инфрақұрылым объектілерiн ұстаудың жаңа тетiктерiн енгiзу, оның iшiнде мыналардың негiзiнде:
мемлекеттік-жеке меншiк әрiптестiк құралдарының;
инфрақұрылымдық облигациялар шығарудың;
ақылы автомобиль жолдарын енгiзудiң (атап айтқанда үлкен Алматы айналма автомобиль жолын (YАААЖ), "Алматы - Қапшағай" жоғары сыныпты автомобиль жолдарын салу және кейiннен пайдалану), сондай-ақ жапондық NDK (Nihon Doro Kodan немесе Japan Highway Public Corporation) үлгiсiндегі ұлттық деңгейдегi ақылы автомагистральдарды салу және пайдалану миссиясы бар пайдасыз ұлттық компания құрудың орындылығын зерделеу;
көлiк-логистикалық тораптарды және сауда-логистикалық орталықтарды құруға және пайдалануға жеке меншiк инвесторларды тарту.
Көлiк-коммуникация инфрақұрылымын құру және жаңғырту жөнiндегi шараларды iске асыру:
темiр жол көлiгi:
негiзгi халықаралық темiр жол дәлiздерiнде өткiзу қабiлетiн, бағыттық жылдамдықты ұлғайту жөнiндегі iс-шараларды iске асыру (тиiстi инфрақұрылым қалыптастыра отырып):
темiр жолдар салу (қайта жаңарту) есебiнен темiр жолдар жүйесiнiң тiректiк қаңқасын және транзиттiк әлеуетiн нығайту (15, 16-қосымшалар);
елдiң магистральдық темiр жолдарының жүк тасымалы неғұрлым жоғары учаскелердi электрлендiру;
халықаралық темiр жол кеңесiмен (ХТЖК) және Темiр жол ынтымақтастығы ұйымымен (ТЖЫҰ) бiрлесiп, N.E.W. - corridor (Қытай - Қазақстан "Достық - Петропавл" - Ресей - Норвегия - Бостон (АҚШ) жобасын iске асыру.

автомобиль көлiгi:
Қазақстан Республикасының Автомобиль саласын дамытудың 2006 - 2012 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру шеңберiнде (17-қосымша):
негізгi халықаралық транзиттiк дәлiздерге енгiзiлген республикалық маңызы бар автомобиль жолдарының учаскелерiн қайта жаңарту (салу), жөндеу (олардың жоғары жүк тасығыштығын ескере отырып, бiрiншi кезекте);
ауылдық жерлер елдi мекендерiнiң автокөлiк қатынастарына қол жетімділігiн қамтамасыз ету үшiн облыстық және аудандық маңызы бар автомобиль жолдарын сақтау және қалпына келтiру;
халықаралық стандарттарға сәйкес келетiн (Жапониядағы "жол станциялары" үлгiсi бойынша) транзиттiк трассалардың бойындағы жол бойы инфрақұрылымының объектiлерiн құру.

ә уе көлiгi:
республиканың тораптық әуежайларының инфрақұрылымын қайта жаңарту (жаңғырту) және олардың бүкiл инфрақұрылымының техникалық жай-күйiн халықаралық стандарттар деңгейiнде ұстап тұру, Астана, Алматы, Атырау қалаларында әуежайлар қызметiн "хабтар" қағидаты бойынша ұйымдастыру;
аэронавигациялық жүйелердi жаңғырту және дамыту.

су көлігі:
негiзгi теңiз порттарының инфрақұрылымын қайта жаңарту (жаңғырту);
меншiктi теңiз сауда флотын, сондай-ақ теңiз операцияларына қолдау көрсету флотын құру;
кеме қатынасы қауiпсiздiгiн жүзеге асыру үшiн iшкi су жолдарында кеме жүрiсiнiң кепiлдiк берiлген габариттерiн қамтамасыз ету;
мемлекеттiк техникалық өзен флотын жаңарту және жаңғырту.

құбыржол көлiгi (18-қосымша)
елдiң көмiрсутегі ресурстарын сыртқы нарықтарға экспорттау бағыттарын әртараптандыратын мұнай құбырларын салу;
қазiргi мұнай құбырларының өткiзу қабiлетiн кеңейту;
газ-көлiк жүйесiн жаңғырту.

электр энергиясын тасымалдау:
ұлттық электр желiсiн (ҰЭЖ) жаңғырту (19-қосымша);
"Солтүстiк - Оңтүстiк" 500 кВ екiншi транзит желісiн салу (аяқтау);
елдiң батыс өңiрлерiнiң электр энергиясына тапшылығын жабу үшiн транзиттiк ЭБЖ-лар салу.

телекоммуникациялар және байланыс:
ұлттық ақпараттық супермагистраль (ҰАСМ) салуды аяқтау (20-қосымша);
жергiлiктi телефон желiлерiн жаңғырту және дамыту, ауылдық телефон байланысын дамыту үшiн сымсыз қол жеткiзу технологияларын пайдалану, байланысты цифрландыру деңгейiн әрбiр өңiр және тұтастай ел бойынша 100 %-ға дейiн жеткiзу (қазiргі деңгейi 72,1 %);
KAZSAT ұлттық байланыс спутникті және спутниктер тобын орбитаға шығару;
ұлттық көлiк-коммуникация инфрақұрылымын дамыту жөнiндегi iс-шараларды iске асыру шеңберiнде елдiң аумақтық дамуының стратегиялық осьтерiмен өзара байланысатын сауда-экономикалық дәлiздердi қалыптастыру ұйғарылып отыр.
Солтүстiк Қазақстан сауда-экономикалық дәлiзi (СҚСЭД)
СҚСЭД-нiң бүкiл бойында коммуникациялық желiлер негізiнен қалыптасқандығына байланысты осы бағыттағы мынадай коммуникациялық дәлiздердi, олардың учаскелерiн, сондай-ақ көлiк тораптарын нығайту негiзгi мiндет болып табылады.
"Солтүстiк Қазақстан - Батыс Қазақстан" коммуникациялық дәлiзi:
"Хромтау - Алтынсарин" темiр жол учаскесiн одан әрi абаттандыру, "Тобыл - Хромтау - Қандыағаш - Мақат - Ақсарай" темiр жол учаскелерiн электрлендiру;
"Ақтөбе - Қарабұтақ - Қостанай облысының шекарасы" автомобиль жолын қайта жаңарту; "Торғай - Қарабұтақ" автомобиль жолын салу мәселесiн пысықтау;
елдiң батыс өңiрлерінің электр энергиясына деген тапшылығын жабу үшiн транзиттiк ЭБЖ салу (Жiтiқара (Қостанай облысы) - Өлке (Ақтөбе облысы) 500 кВ ВЛ).
Орал және Солтүстiк макроөңiрлерiнiң байланыстылығын қамтамасыз ете отырып, Солтүстiк Қазақстанның тауар өндiрушiлерiнiң Каспий теңiзiнiң теңiз порттарына шығуы, перспективада осы коммуникациялық учаске оған Ресей Федерациясының Шығыс бөлiгінiң тауар ағындарын тарта отырып, қалыптастырылатын "Солтүстiк - Оңтүстiк" халықаралық көлiк дәлiзiнiң шығыс бөлiмшесiн қалыптастыруы мүмкiн.
Осыған байланысты Каспий макроөңiрiнiң көлiк тораптарына шығуды қамтамасыз ететiн "Ақтөбе - Атырау, Ақтау" коммуникациялық учаскесiн нығайту перспективалы мiндет болып табылады (темiр жол және автомобиль жолдары желiсiн жаңғырту).
"Қытай - Қазақстан - Ресей Федерациясы - Еуропа" көлiк дәлiзi:
Трансазиялық темiр жол магистралiнiң (ТАТМ) Солтүстiк бөлiгiнiң өткiзу қабiлетiн арттыру және инфрақұрылымын нығайту;
"Шар - Өскемен" темiр жол учаскесiн салуды аяқтау;
темiр жолдардың жекелеген учаскелерiн электрлендiру;
өңiрдiң iрi тiректiк қалалары арасындағы қатынас сияқты, "Қытай - Ресей Федерациясы - Еуропа" бағытындағы жүк тасымалын қамтамасыз ететiн негiзгi халықаралық бағыттарда автомобиль жолдарын салу (қайта жаңарту оңалту); "Майқапшағай - Семей - Павлодар - Ресей Федерациясының шекарасы", "Астана - Қостанай - Ресей Федерациясының шекарасы" және басқа да автомобиль жолдарын қайта жаңарту (оңалту);
Жаңа Еуразиялық Көлiк Бастамасы (NELTI) - "Пекин - Бақты - Берлин" "жасыл" көлiк дәлiзi жобасын iске асыру.
Астана, Ақтөбе қалаларында КЛТ (жүк және жолаушылар терминалдарын жаңғырту, процессингілік орталықтар құру, Астана қаласының әуежайын "хаб" қағидаты бойынша ұйымдастыру) және Қостанай, Орал қалаларында СЛО құру.

Оңтүстiк Қазақстан сауда-экономикалық дәлiзi (ОҚСЭД) (қалпына келтiрiлген Ұлы Жiбек жолы)
Осы бағыттағы негізгi мiндет басқа бағыттармен салыстырғанда бәсекеге қабiлеттi "Қытай - Қазақстан - Орталық Азия, Кавказ, Ресей - Еуропа" коммуникациялық дәлiзiн, "Солтүстiк-Оңтүстiк" транзит дәлiзiнiң қазақстандық учаскесiн онда ел өңiрлерiне де, орталық азия өңiрiне де қызмет көрсететiн маңызды көлiк-логистикалық тораптарды және сауда-логистикалық орталықтарды орналастыра отырып қалыптастыру болып табылады.
Дәлiздiң бүкiл бойындағы барлық коммуникация кешенiн жаңғыртумен және оны халықаралық стандарттарға сәйкес келтiрумен қатар, жекелеген учаскелердегi магистральдық және тораптық элементтердi күшейту (құру) қажет:
Достық көлiк өтпесiн күшейту, "Ақтоғай - Достық" темiр жолын жаңғырту, "Қорғас - Сарыөзек", "Бейнеу - Шалқар", "Маңғышлақ - Баутино", "Ералиев - Құрық" темiр жолының жаңа учаскелерiн салу, "Бейнеу - Мақат" темiр жолының учаскесiн жаңғырту, "Ақтоғай - Достық", "Алматы - Ақтоғай" темiр жолдарының учаскелерiн электрлендiру.
Өңiрдiң iрi тiректік қалалары арасындағы қатынасты да, мынадай бағыттардағы жүк транзитiн де қамтамасыз ететiн негiзгi халықаралық бағыттарда автомобиль жолдарын салу (қайта жаңарту, оңалту):
Орта Азия елдерi және одан әрi Таяу Шығысқа;
Ресей Федерациясы және одан әрi Еуропаға;
Ақтау порты ("Шалқар - Арал" және "Бейнеу - Шалқар" автомобиль жолдарын салу мәселесiн пысықтай отырып) және одан әрi Кавказға.
Ақтау халықаралық теңiз сауда портын кеңейту, Баутино және Құрық порттарының порттық инфрақұрылымын дамыту, Атырау өзен портын жаңғырту;
"Батыс Қазақстан - Қытай" мұнай құбырын салу, Каспий құбыржол консорциумының өткiзу қабiлетiн 67 млн.т дейiн, "өзен - Атырау - Самара" мұнай құбырын 25 млн. т дейiн кеңейту, "Орта Азия - Орталық" газ тасымалы жүйесiн жаңғырту, "Қазақстан - Түркiменстан - Иран" мұнай құбырын, "Каспий өңiрi - Қытай" магистральдық газ құбырын салу мәселесiн пысықтау.
Алматы (оны перспективада Орта Азиядағы iрi СЛО-ға айналдыра отырып), Ақтау (мультимодальдық көлiк торабы, перспективада - СЛО) қалаларында iрi КЛТ, оның iшiнде Алматы және Астана қалалары әуежайларының қызметiн "хаб" қағидаты бойынша ұйымдастыру және басқа да iрi тipeктік қалаларда СЛО қалыптастыру маңызды мiндет болып табылады.

Орталық (тiректiк) сауда-экономикалық дәлiз (ОТД)
Елдiң көлiк-коммуникациялық жүйесiнiң тіректiк қаңқасын құрайтын ОТД шеңберiнде коммуникациялық дәлiздердi дамыту елдiң бiртұтас экономикалық кеңiстiгiн қалыптастырудың әрi өңiрлiк және жаһандық нарықтарға көп жақты ықпалдастырудың негiзi болады.
Жақын перспективада осы бағыттағы негiзгi мiндет Солтүстiк және Оңтүстiк Қазақстанның байланыстылығын және Қытай - Қазақстан - Ресей Федерациясы - Eуpопa бағытында жүк транзитiн қамтамасыз ететiн қазiргі бар коммуникациялық дәлiздердi (темiр жол және автомобиль жолдары, "Солтүстiк - Оңтүстiк" электр беру желiлерi, "Солтүстiк - Оңтүстiк" 500 кВ транзитiнiң екiншi желiсiн салуды аяқтау) нығайту болып табылады.
ОТД шеңберiнде коммуникациялық дәлiздердi дамыту перспективалары мыналарды:
Солтүстiк-Шығыс және Орталық Қазақстанды Батыс Қазақстан өңiрлерiмен коммуникациялық ықпалдастыруды және Еуропа мен Таяу Шығыстың сыртқы нарықтарына қысқа жолмен шығуды;
жаңа өтпелi транзит дәлiздерiн (бұл бағытта "Батыс Қазақстан - Қытай" магистральдық мұнай құбырының құрылысы басталған) қалыптастыруды қамтамасыз ететiн "Шығыс-Батыс" бағытында негізiнен орталық ендiк дәлiзiн қалыптастырумен анықталатын болады.
Осы мақсатта мынадай мәселелердi пысықтау көзделедi:
"Жезқазған - Сексеуiл" темiр жолын салу;
"Арал - Жезқазған" автомобиль жолын салу (Арал - Қоскөл учаскесiнде), "Ырғыз - Торғай - Державин - Астана", "Жезқазған - Қызылорда" автомобиль жолдарын қайта жаңарту.

3.3.3.3. Тiршiлiктi қамтамасыз ететiн инфрақұрылым
Мiндеттерi. Экономика мен халықтың электрмен, жылумен, сумен және газбен жабдықтаудың сапалы қызметтерiне деген қажеттілiгiн қамтамасыз ететiн тiршiлiктi қамтамасыз етудiң сенiмдi инфрақұрылымын құру.
Барлық аумақтар мен елдi мекендердiң қазiргi уақытта қызметтердiң (cу, жылу жарық) негiзгі түрлерiнiң ең аз жинағына жалпыға бiрдей қол жетiмдiлігiн қамтамасыз ету тiршiлiктi қамтамасыз ететiн инфрақұрылымды дамыту басымдығы болып табылады.
Бұл ретте инфрақұрылым объектiлерiн ұсынылатын қызметтердi орталықтандыру деңгейiн оңтайландыру, pecуpc үнемдейтiн технологияларды енгiзу, энергия ресурстарының өңiраралық жеткiзiлiмдерiн жетiлдiру, ресурстардың баламалы көздерiн игеру есебiнен дамытуға және ұстауға арналған жиынтық шығындарды ұтымды етудi қамтамасыз ету қажет.
Кейiннен, халықтың қолайсыз аудандардан қолайлы аудандарға табиғи ағынын ынталандыру мақсатында экономикалық жағынан перспективалы өңiрлерде (басып оза өсу аймақтарында) неғұрлым дамыған тiршiлiктi қамтамасыз ететiн инфрақұрылым құру көзделедi.
Тiршiлiктi қамтамасыз ететiн инфрақұрылымды дамыту және оны орналастыру өңiрлердiң халқын кеңiстiкте дамыту мен таратып орналастырудың перспективалық схемаларымен және Ел халқын кеңiстiкте дамыту мен таратып орналастырудың болжамды схемамен, сондай-ақ көлiк-коммуникациялық инфрақұрылымды кешендi дамытумен кешендiк байланыста болады.

Электрмен және жылумен қамтамасыз ету
Мiндеттерi. Ел экономикасы мен халқын электр және жылу энергиясымен тұрақты жабдықтауды қамтамасыз ету.

Iс-қимыл стратегиясы
Электр энергетикасын дамытудың 2030 жылға дейiнгi бағдарламасын (21-қосымша) iске асыру шеңберiнде мынадай iс-шараларды жүзеге асыру көзделедi:
елдi мекендер мен өнеркәсiптiк кәсiпорындарды электрмен үздiксiз жабдықтауды қамтамасыз ету үшiн парк ресурсын жұмсап болған негiзгi жабдықтарды жаңаларымен ауыстыра отырып, қолданыстағы электр станцияларын техникалық қайта жарақтандыру және жаңғырту;
елдiң электрге тапшы өңiрлерiне артық электр энергиясын беру көлемiн кейiннен ұлғайту және елдiң энергетикалық қауiпсiздiгiн арттыру үшiн жаңа электр станцияларын салу, жұмыс iстеп тұрғандарын кеңейту және қайта жаңарту;
шағын қуатты электр станцияларын салу базасында генерациялаушы көздердi, бiрiншi кезекте мұнай-газ кен орындарының табиғи және iлеспе газы пайдаланылатын өңiрлерде шағын газ турбиналық және бу-газ электр станцияларын дамыту;
зор су энергетикалық әлеуетi бар өңiрлерде (Оңтүстiк және Шығыс Қазақстан) жаңартылатын энергия көздерiн (шағын ГЭС, ЖЭС) пайдалану;
жел энергиясының едәуiр әлеуетi бар өңiрлерде жел электр станцияларын салу мәселесiн пысықтау (Оңтүстiк және Шығыс Қазақстан: Жоңғар қақпасы, Шелек дәлiзi);
әсiресе ауылдық және шалғай өңiрлерде күн энергиясын пайдалану мәселесiн пысықтау;
pecуpc үнемдейтiн нормалар мен лимиттердi әзiрлеу және енгiзу, ғимараттар мен құрылыстардың энергиялық аудитi түрiнде оларды стандарттау мен сертификаттауды жүргізу;
Қазақстанда жылумен жабдықтауды реформалаудың 2015 жылға дейiнгi тұжырымдамасын әзiрлеу, оның шеңберiнде мынадай iс-шараларды көздеу:
электр және жылу энергиясын аралас өндiрудi барынша ықтимал пайдалану мақсатында қолданыстағы орталықтандырылған жылумен жабдықтау жүйелерiн қайта жаңартуды, жаңғыртуды және дамытуды жүзеге асыру;
жылумен жабдықтаудың сенiмдiлiгiн қамтамасыз ету және энергия үнемдейтін технологияларды енгiзу жолымен жылу энергиясын өндiру, тасымалдау және тұтыну кезiнде жылу шығынын қысқарту;
жылумен жабдықтаудың сенiмдiлiгiн арттыру және жылу энергиясын беруге арналған шығындарды төмендету мақсатында орталықтандыру деңгейлерiн оңтайландыру бөлiгiнде қалалар мен кәсiпорындарды жылумен жабдықтау саясатын қайта қарау;
бастапқы энергия ресурстарын сақтау, энергия көздерiнен қоршаған ортаға зиянды шығарындыларды азайту үшiн жылуландырудың коммерциялық тиiмдiлiгiн қамтамасыз ету үшiн мемлекеттiк реттеу шараларын әзiрлеу және жүзеге асыру.

Сумен жабдықтау және кәрiз
Мiндеттерi. Халықты ауыз сумен қажеттi көлемде және кепiлдiк берiлген сапада қамтамасыз ету, сумен қамтамасыз ету қызметiн басқаруды және үйлестiрудi жетiлдiру

Iс-қимыл стратегиясы
2010 жылға дейiн есептелген "Ауыз cу" салалық бағдарламасына өзгерiстер енгізу, оның шеңберiнде мынадай iс-шараларды көздеу:
инвестициялау басымдықтары мен кезеңдерiн анықтап әрi орталық және өңiрлiк басқару деңгейлерi арасындағы жауапкершiлiктiң аражiгiн ажырата отырып, елдiң әрбiр елдi мекенiндегi су құбыры мен су тазарту құрылыстарын толық түгендеу және паспорттандыру негiзiнде ауыз сумен жабдықтау желiсiн дамытуға қажеттілiктi айқындау жөнiндегi әдiснамалық ұстанымдарды әзiрлеу;
сумен неғұрлым аз қамтамасыз етiлген өңiрлерде сумен жабдықтаудың қазiргi бар жүйелерiн қалпына келтiру әрi жетiлдiру және жаңаларын салу жөнiндегi iс-шараларды инвестициялау басымдықтары мен кезеңдерiн айқындау, тұтынылатын судың сапасын жақсарту жөнiндегi жаңа технологияларды енгiзу;
бiрiншi кезекте су құбырларын жүргізу қиын өңiрлерде сумен жабдықтаудың жаңа көздерiн игеру мен баламалы көздерiн дамытуды қарқындату, жер асты суларының қорларын барлау және нақтылау;
жоғарыда көрсетiлген ұстанымдарды ескере отырып, аумақтарды сумен жабдықтау және кәрiз жүйесiн жақсарту жөнiндегi мiндеттердi шешуге бағытталған шаралар кешенiн әзiрлеу және iске асыру;
ауыз суды басқа мұқтаждарға мақсатсыз пайдалануды болдырмау жолымен оны ұтымды пайдалану және су үнемдейтiн технологияларды енгiзу;
құрылысы аяқталған ауыз сумен жабдықтау жүйелерiн пайдалану жөнiндегi ұйымдарды құру, оларды материалдық-техникалық жарақтандыру.

Газбен жабдықтау
Мiндеттерi. Магистральдық газ құбырларының орналасуын ескере отырып, табиғи газды тасымалдаудың жергілiктi желiлерiн дамыту есебiнен өңiрлердi газбен қамтамасыз ету, сұйылтылған газ өндiрудi және сенiмдi жеткiзудi өрiстету.

Iс-қимыл стратегиясы
Қазақстанда 2004 - 2010 жылдарға арналған газ саласын дамыту бағдарламасы шеңберiнде мынадай iс-шараларды iске асыру:
мұнай кен орындарында газды кәдеге жарату есебiнен оны өңдеу жөнiндегі жаңа қуаттарды салу және қазiргi барларын кеңейту арқылы табиғи және сұйылтылған газ өндiрiсi үшiн базаны дамыту жөнiндегi шаралар кешенiн жүргiзу;
сұйылтылған көмiрсутектi газды тасымалдау үшiн темiр жол цистерналары паркiн кеңейту;
газ саласының барлық субъектiлерi мен жергілiктi органдардың тарапынан экономикалық, ұйымдық және құқықтық жағдай жасау негізiнде табиғи және сұйылтылған газ нарығын дамыту;
салу ұйғарылып отырған магистральдық газ құбырлары бойындағы жаңа аумақтарды газдандырудың өңiрлiк бағдарламаларын әзiрлеу және iске асыру;
Батыс Қазақстанның кен орындарынан Солтүстiк, Орталық және Шығыс Қазақстанға газ тасымалдаудың экономикалық жағынан орынсыздығына байланысты осы өңiрлерге газ жеткiзудiң неғұрлым арзан нұсқасы ретiнде көмiр қойнауқаттарынан шығатын метанды пайдалану технологиясын енгізу.

Мұнай өнiмдерiмен және көмiрмен қамтамасыз ету
Мiндеттерi . Қазақстан экономикасының салаларын, оның iшiнде электр энергиясы мен жылу өндiретiн кәсiпорындарды, коммуналдық-тұрмыстық шаруашылықты және халықты отынмен қамтамасыз ету.

Іс-қимыл стратегиясы
Жаңа көлiк-коммуникациялық дәлiздердiң дамуын ескере отырып, көмiр мен мұнай өнiмдерiн өңiраралық жеткiзу схемаларын жетiлдiру.
Мұнай өнiмдерi мен көмiрдiң қажеттi көлемiн сенiмдi жеткiзудi қамтамасыз ету мақсатында - станциялардағы қоймалар мен алаңқайларға, аудан орталықтары мен темiр жол және автомобиль жолдарының, құбыржолдардың кешендi жүйесiмен өзара байланысқан шалғай аумақтардағы ауылдарға кiреберiс жолдар салу.
Өндiру немесе негізгi тұтыну аудандарында шағын қуатты жаңа мұнай өңдеу зауыттарын (МӨЗ), аз тонналық мұнай өңдейтiн қондырғылар салу.

3.3.3.4. Су шаруашылығы инфрақұрылымы
Мiндеттерi. Су шаруашылығы инфрақұрылымын және оны басқару жүйесiн жетiлдiру есебiнен экономика мен халықтың шаруашылық және ауыз суға қажеттілігiн қамтамасыз ету.
Осы салаға мемлекеттiк инвестицияларды неғұрлым тиiмдi салу мақсатында су шаруашылығы инфрақұрылымын дамыту аумақтың сумен қамтамасыз етiлу дәрежесi, нақты өңiрлердi кеңiстiктi дамыту мен олардың тұрғындарын таратып орналастырудың перспективалы схемалары, шаруашылық және ауыз судың баламалы көздерiн пайдалану мүмкiндiктерi ескерiле отырып жүзеге асырылатын болады.
Су шаруашылығы инфрақұрылымын және оны басқару жүйесiн жетiлдiру есебiнен су үнемдеушi технологияларды, су пайдаланудың айналымды және жабық жүйелерiн жаппай енгiзу, су шаруашылығы жүйелерiн суды өлшеу мен суды реттеудiң қазiргi заманғы құралдарымен жарақтандыру жолымен қолда бар су ресурстарын ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету қажет болады.

Iс-қимыл стратегиясы
Су ресурстарын ұтымды пайдаланудың және қорғаудың (оңалтудың) 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған бағдарламасы шеңберiнде мынадай шараларды көздеу ұйғарылып отыр:
Елдiң барлық су шаруашылығы құрылыстарын толық түгендеу мен паспорттандыру және олардың техникалық жай-күйiн бағалауды жүргiзу негiзiнде мыналар:
гидромелиоративтiк жүйелердi қайта жаңарту;
iрi су тораптарын күрделi жөндеу;
қазiргi су қоймалары мен су арналарын тазарту;
ауыз судың баламалы көздерi жоқ (Солтүстiк Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстары) сумен жабдықтаудың топтық жүйелерiн қайта жаңарту және салу;
Сырдария мен басқа да өзендердiң ағыстарын реттейтiн гидротехникалық құрылыстарды салу, бөгеттердi, дамбаларды нығайту;
бас тоған құрылыстарын профилактикалық жөндеу жөнiндегi iс-шараларды инвестициялау басымдықтары мен кезеңдерiн айқындау.
Жергілiктi сумен жабдықтау көздерi болған кезде жекелеген тармақтарды (сегменттердi) ағытып тастап және оларды жергiлiктi (жекелеген елдi мекендер үшiн) немесе шағын топтық (жақын орналасқан елдi мекендер үшiн) жүйелермен алмастыра отырып, топтық су құбырлары арқылы су беру схемасын қайта қарау;
Мемлекеттiк және өңiраралық маңызы бар объектiлер болып табылмайтын (мысалы, бiр облыстың аумағы арқылы өтетiн) сумен жабдықтаудың топтық жүйелерiн орталықсыздандыру.
Су ресурстары жөнiндегi уәкiлеттi органның қарамағындағы су шаруашылығы объектілерiн пайдалану жөнiндегi республикалық мемлекеттiк кәсiпорындардың базасында су ресурстары жөнiндегi уәкілеттi органға ведомстволық бағынысты облыстарда еншiлес кәсiпорындары бар бiртұтас республикалық мемлекеттік кәсiпорын құру есебiнен су шаруашылығын басқару құрылымын қайта ұйымдастыруды жүргiзу.

3.3.3.5. Әлеуметтік инфрақұрылым
Мiндеттерi. Әлеуметтiк инфрақұрылым объектілерiнiң желiсiн ұтымды дамыту арқылы мемлекет кепiлдiк берген әлеуметтік қызметтердi көрсетудiң жалпыға қол жетiмдiлiгі мен сапасын қамтамасыз ету.
Қазiргi уақытта әлеуметтiк қызметтердiң қол жетiмдiлiгі бiлiм бepу ұйымдары желiсiнiң мемлекеттiк нормативiмен және ауылдық денсаулық сақтауды дамытудың мемлекеттiк стандартымен ғана реттеледi. Әлеуметтiк қамсыздандыру мен мамандандырылған қызметтер секторында - нормативтер әзiрленген жоқ.
Сонымен қатар ауылдық елдi мекендегі, сондай-ақ аудандық және облыстық жердегi контингенттiң (халықтың) санын негiзге ала отырып, желiнiң тек тиесiлiлiгiн айқындайтын көрсетiлген нормативтер сапалы сипаттамаларды: оқушы орындары санының бала санына нормативтерi мен басқаларды реттемейдi, бұл инфрақұрылымды дамытуға нақты қажеттiлiктi айқындауға кедергі келтiредi.
Осыған байланысты:
халықтың бiлiм беру, денсаулық сақтау және әлеуметтiк қамсыздандыру саласындағы әлеуметтiк инфрақұрылым объектілерiмен қамтамасыз етiлуiнiң ең төмен нормативтерi әзiрленетiн;
бiлiм беру және денсаулық сақтау ұйымдары желiсiнiң қолданыстағы тиесiлiлiк нормативтерi нақтыланатын және әлеуметтiк қамсыздандыру ұйымдары республикалық және өңiрлiк маңызы бар мамандандырылған мекемелер желiсiнiң нормативтерi әзiрленетiн болады, солардың негізiнде желiнi одан әрi дамыту қажеттiлiгi айқындалатын болады.
Әлеуметтiк инфрақұрылыммен қамтамасыз етілуге өңiрлiк едәуiр үйлеспеушiлiктi ескере отырып, мiндеттердiң басымдылығын және оларды жылдар бойынша шешу кезеңділiгiн негiзге ала отырып, басым мекемелер желiсiн дамытуға қажеттiлiктi айқындауға мақсатты (неғұрлым өзекті проблемаларды шешу) және нормативтiк тәсiлдердi қолдану және тиiсiнше құрылысын салу белгiленiп отырған бiрiншi кезектi объектiлердiң тiзбесiн қалыптастыру көзделедi.
Осы тәсiлдер негiзiнде әлеуметтiк инфрақұрылым объектiлерiне қажеттілiктi айқындау және тиiстi салалар бойынша басым инвестициялық жобалардың тiзбесiн қалыптастыру әдiснамасы әзiрленетiн болады.
Бұл peттe мақсатты мiндеттер ретiнде мыналар қабылданатын болады:
елдi мекендерде, аудандарда (қалаларда) тиесілік нормативтерiне сәйкес жоқ желiлердi, әлеуметтiк инфрақұрылым объектілерiн салу;
санитарлық-пайдалану нормаларына жауап бермейтiн ескi және авариялық қорды оны қайта жаңарту немесе күрделi жөндеудi жүзеге асыру мүмкiн болмайтын және оны жою (бұзу) қажет болған жағдайда алмастыру әлеуметтік инфрақұрылым объектiлерiнiң жоғары жүктемесiн жою (мысалы, оқытудың 3-4 ауысымдылығы).
Тұтастай алғанда, әлеуметтiк инфрақұрылым желiсiн дамытудың негiзгi қағидаттары мыналар болады:
нормативтiк қамтамасыз етуден асып кеткен кезде - артық қуатты қайта бейiндеу мен жоюды қоса алғанда, тиiстi әлеуметтiк саланың желiсiн қайта құрылымдау;
Қамтамасыз етiлу жеткiлiксiз болған кезде - қуатқа жетпей тұрған қажеттiлiкті толықтыру мүмкiн неғұрлым аз шығынды мынадай бағыттар нұсқаларын қарастыру:
жоғары жүктемемен жұмыс iстейтiн (оқытудың көп ауысымдылығы және басқалар) қазiргі мекемелердi кеңейту, қайта жаңарту;
ғимараттар мен құрылыстарды оларды әлеуметтiк инфрақұрылым объектiсi етiп қайта бейiндей отырып, сатып алу (беру).
Осы шаралар жеткiлiксiз болған кезде - жаңадан салу.
Жаңа объектiлердi салу негiзiнен оларды қазiргi заманғы жабдықтармен жарақтандыруды көздейтiн, нақты табиғи-климаттық жағдайларға бейiмделген қуаты әртүрлi үлгі жобалардың негiзiнде жүзеге асырылатын болады.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң есебiнен әлеуметтiк саланың iрi объектiлерiн салуды бiрлесiп қаржыландыру тәртiбi әзiрленетiн болады.
Елдiң барлық өңiрлерiнiң халқына көрсетiлетiн жекелеген жоғары мамандандырылған қызметтердiң қол жетiмдiлігін қамтамасыз ету үшiн мамандандырылған әлеуметтiк қызметтер көрсету жөнiндегi өңiрлiк орталықтар (зағиптар мен саңырауларға арналған мектеп-интернаттар, мамандандырылған медициналық орталықтар, протездеу-ортопедиялық орталықтар, дарынды балаларға арналған мамандандырылған мектеп-интернаттар) құрылатын болады.
Жаңа объектiлердi салу және жұмыс iстеп тұрғандарын қайта жаңартудан басқа басым мiндеттердiң бiрi әлеуметтік инфрақұрылым объектiлерiн санитарлық-пайдалану нормаларына және құрылыс нормалары мен ережелерiне (ҚНмЕ) сәйкес келтiру, сондай-ақ жарақтандыру нормативтерiне сәйкес оларды жарақтандыру болады.
Мәдениет объектiлерiнiң инфрақұрылымын дамыту саласында әсiресе ауылдық жерлердегi жұмыс iстемейтiн мәдениет oбъектiлерiн қалпына келтiру және жергілiктi бюджеттердiң есебiнен жаңаларын салу ұйғарылып отыр. Бұл ретте мәдениет объектiлерiн салуға (қайта жаңартуға) қажеттіліктi айқындау кезiнде нормативтiк тәсiлдi қолдану қажет.

Iс-қимыл стратегиясы
Бiлiм беру
Халықтың бiлiм беру объектілерiмен қамтамасыз етiлуiнiң ең төмен нормативтерiн әзiрлеу.
Бiлiм беру ұйымдары желiсiнiң кепілдiк берiлген мемлекеттiк нормативiне мынадай бөлiгiнде өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу:
адам саны аз елдi мекендерде мектептердiң жұмыс iстеу тиiмдiлiгiн және оқытудың баламалы тәсілдерiнiң ықтималдығын (оқушыларды тасу және басқалар) ескере отырып, ауылдық жерлерде бiлiм беру ұйымдары желiсiнiң тиесiлiлiгiн қайта қарау;
қалалар мен кенттердiң бiлiм беру объектiлерi желiсiнiң, сондай-ақ республикалық және өңiрлiк маңызы бар мамандандырылған мекемелердiң тиесiлілiк нормативiн енгiзе отырып, оны кеңейту.
Бiлiм беру объектілерiне қажеттiлiктi айқындау және басым инвестициялық жобалардың тiзбесiн қалыптастыру әдiснамасын әзiрлеу.
Бiлiм берудiң орта мерзiмдi кезеңге арналған басым инвестициялық жобаларының тiзбесiн әзiрлеу.
Бұл peттe республикалық бюджеттiң қаражаты есебiнен мыналар қаржыландырылады:
республикалық және өңiрлiк маңызы бар мамандандырылған бiлiм беру мекемелерiн салу (қайта жаңарту);
ауылдар мен қалаларда 3-4 ауысымдылық проблемасын шешетiн, авариялық және бұзуға жататындарының орнына желiмен төмен қамтамасыз етiлген өңiрлерде 300 орыннан астам қажеттi қуаты бар ауылдық жалпы бiлiм беретiн мектептердi салу (мақсатты трансферттердiң есебiнен).
Жергілiктi бюджеттердiң есебiнен қалаларда, ауылдық жерлерде жалпы бiлiм беретiн мектептер (қуаты 300 орыннан аз) салу, балалардың мектепке дейiнгi мекемелерi желiсiн, бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм берудi дамыту жөнiндегі iс-шаралар қаржыландырылады.
Бiлiм беру объектілерiн күрделi жөндеу, қайта жарақтандыру және жетпейтiн жабдықтарды сатып алу есебiнен санитарлық-эпидемиологиялық нормаларға, ҚНмЕ-ге, жарақтандыру нормативтерiне сәйкес келтiру.

Денсаулық сақтау
Халықтың медициналық көмекке қажеттiлiгін және медицина ұйымдарының қуатын айқындау әдiстемесiн әзiрлеу.
Бастапқы медициналық-санитарлық, консультативтiк-диагностикалық және стационарлық көмек көрсететiн денсаулық сақтау ұйымдары желiсiнiң мемлекеттiк нормативтерiн әзiрлеу.
Денсаулық сақтау объектілерiне қажеттілiктi айқындау және басым инвестициялық жобалардың тiзбесiн қалыптастыру әдiснамасын әзiрлеу.
Денсаулық сақтаудың орта мерзiмдi кезеңге арналған басым инвестициялық жобаларының тiзбесiн әзiрлеу және iске асыру.
Бұл ретте республикалық бюджеттiң қаражаты есебiнен мыналар қаржыландырылады:
республикалық және өңiрлiк маңызы бар денсаулық сақтау объектiлерiн салу (қайта жаңарту);
денсаулық сақтау объектiлерiне қажеттiлiктi айқындау және басым инвестициялық жобалардың тiзбесiн қалыптастыру әдiстемесiне сәйкес жергiлiктi маңызы бар басым денсаулық сақтау объектiлерiн салу (нысаналы трансферттердiң есебiнен).
Жергiлiктi бюджеттердiң есебiнен бастапқы медициналық-санитарлық көмек (БМСК) объектiлерiн, консультативтiк-диагностикалық және стационарлық ұйымдарды, оның iшiнде кеңейту мен қайта жаңартуды талап ететiндерiн дамыту жөнiндегi iс-шаралар қаржыландырылады.
Денсаулық сақтау объектiлерiн күрделi жөндеу, қайта жарақтандыру және жеткiлiксiз жабдықтарды сатып алу есебiнен санитарлық-эпидемиологиялық нормаларға, ҚНмЕ-ге, жарақтандыру нормаларына кезең-кезеңмен сәйкес келтiру.

Әлеуметтiк қорғау
Халықтың медициналық-әлеуметтiк мекемелермен қамтамасыз етiлуiнiң ең төмен нормативтерiн әзiрлеу.
Медициналық-әлеуметтiк мекемелер желiсiнiң кепiлдiк берiлген мемлекеттік нормативiн әзiрлеу.
Әлеуметтiк қамтамасыз ету объектiлерiне қажеттілiктi айқындау және Орта мерзiмдi кезеңге арналған басым инвестициялық жобалардың тiзбесiн қалыптастыру.
Бұл ретте республикалық бюджет есебiнен өңiрлiк медициналық-әлеуметтiк мекемелердi (психоневрологиялық интернаттар, ақыл-есi кемiс балаларға арналған интернат үйлерiн) салу (қайта жаңарту) қаржыландырылады.
Жергiлiктi бюджеттердiң есебiнен қарттар мен мүгедектерге арналған интернат үйлерiн, жалғызбасты қарттар мен мүгедектерге қызмет көрсету жөнiндегi аумақтық орталықтарды салу (қайта жаңарту) қаржыландырылады.
Қарттар мен мүгедектерге арналған интернат үйлерi желiсiн одан әрi дамыту басымдығы сыйымдылығы шағын интернат үйлерi желiсiн, сондай-ақ кешендi сауықтыру орталықтарын дамыту болып табылады.
Олармен қатар жалғызбасты қарттар мен мүгедектерге үйде әлеуметтiк қызмет көрсету жөнiндегі аумақтық орталықтар кеңiнен дамытылатын болады.

3.3.3.6. Туристiк-рекреациялық инфрақұрылым
Мiндеттерi. Халықтың демалуы мен денсаулығын қалпына келтiру, сондай-ақ бәсекеге қабiлеттi туристiк индустрияны дамыту үшiн рекреациялық шаруашылыққа маманданған аймақтарды қалыптастыру мақсатында рекреациялық инфрақұрылым oбъектiлерi желiсiн құру.
Рекреациялық инфрақұрылым объектiлерiнiң желiсiн дамыту мынадай екi бағытта жүзеге асырылатын болады: туристік индустрияны дамытуға бағдарланған ұлттық және өңiрлiк деңгейдегi және халықтың күн сайынғы рекреациялық қажеттiлiгiн қанағаттандыратын жергiлiктi деңгейдегi рекреациялық инфрақұрылымды қалыптастыру.

Iс-қимыл стратегиясы
Ұлттық деңгейдегi рекреациялық инфрақұрылымды қалыптастыру туристiк саланы дамытудың республикалық және, қажет болған кезде, өңiрлiк орта мерзiмдi бағдарламаларын iске асыру шеңберiнде жүзеге асырылатын болады, олар мыналарды көздейдi:
инфрақұрылым объектілерi кешенiн дамытуды, туристiк объектiлердi ұтымды аумақтық орналастыруды, олардың материалдық-техникалық базасын жақсарту жөнiндегі iс-шараларды көздейтiн Елдiң туристiк-рекреациялық кешенiн дамытудың бас схемасын әзiрлеудi;
туризмнiң барлық бағыттарының: экологиялық (кемпингтер, этноауылдар), iскерлiк (конгрестiк), танымдық, ойын-сауық спорттық (тау шаңғысы және альпинистiк кешендер), аңшылық және туризмнiң басқа түрлерiнiң материалдық базасын дамыту мен жаңғыртуға жәрдемдесу жөнiндегi шаралар кешенiн әзiрлеудi;
техникалық реттеу жүйесiнде белгiленген талаптарға сәйкес туристiк және қонақ үй қызметтерi сапасын арттыруды;
өңiрлердiң табиғи және тарихи-мәдени рекреациялық ресурстарын игеруге бағытталатын жеке капиталды тарту үшiн жағдай жасауды, инфрақұрылымды дамытуды;
ұлттық табиғат саябақтарында, қорықтарда экологиялық туризмдi iлгерiлету жөнiнде шаралар әзiрлеудi;
облыстық, аудандық және қалалық деңгейлерде туристiк-рекреациялық қызметтi реттеу жүйесiн жетiлдiрудi;
рекреациялық объектiнiң аумағындағы туристердiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету жөнiнде жағдай жасауды.
Рекреациялық шаруашылыққа маманданған аймақтарды қалыптастыру үшiн мынадай шаралар iске асырылатын болады:
Алматы қаласы мен Алматы облысында Туристiк кластердi жасау мен дамыту жөнiндегi мастер-жоспардың пилоттық жобасын әзiрлеу және iске асыру;
Щучье-Бурабай курорттық аймағын дамытудың бас жоспарын әзiрлеу үкiметаралық деңгейде (Қазақстан-Ресей) келiсе отырып, "Байқоңыр" зымыран-ғарыш кешенiнде жылжымалы және iшкi туризмдi ұйымдастыру үшiн туристiк кешендi құру.
Жергiлiктi деңгейдегi рекреациялық инфрақұрылымды қалыптастыру өңiрлердi дамытудың орта мерзiмдi жоспарларын, елдi мекендердi дамытудың бас жоспарларын iске асыру шеңберiнде жүзеге асырылатын болады.

3.4. Аумақтардың экологиялық жай-күйiн жақсарту
Мiндеттерi. Ұтымды табиғат пайдалануды қамтамасыз ету және қоршаған ортаға экологиялық жүктеменi төмендету жолымен аумақтардың экологиялық жай-күйiн және халықтың экологиялық қауiпсiздiгін жақсарту.

Iс-қимыл стратегиясы
Су ресурстарының тапшылығы проблемаларын шешу және су объектiлерiнiң сарқынды сулармен ластануын төмендету үшiн мыналар көзделедi:
су объектілерiнiң мониторингi жүйесiн дамыту және олардың пайдаланылуын мемлекеттiк бақылаудың тиiмдiлiгiн арттыру;
су бассейнiне антропогендiк жүктеменi азайту және су көздерiне, рельеф пен жер қойнауына тазартылмаған сарқынды сулардың жiберiлуiн болдырмау;
барлық пайдаланылатын су көздерiнде, су қоймаларында және басқа су объектілерiнде су қорғау аймақтарын жайластыру.
Қалалар мен елдi мекендерде тазарту құрылыстарын кезең-кезеңмен жаңғыртуды, қайта жаңартуды және жаңаларын салуды жүргiзу.
Жайылымдар мен жыртылатын жерлердiң тозуын төмендету үшiн олардың шаруашылықта пайдаланылуын айқындайтын мынадай бағыттарда жер ресурстарын қорғау жөнiндегi шаралар көзделедi:
топырақты, ауыл шаруашылық алқаптарын қорғау және адамның шаруашылық және өндiрiстiк қызметiне байланысты бұзылған жерлердi қалпына келтiру жел эрозиясының (дефляцияның) алдын алу үшiн топырақ қорғау iсiнiң аймақтық жүйелерiн енгiзу;
агротехникалық, орман-мелиоративтiк, гидротехникалық және ұйымдастыру-шаруашылық iс-шараларын қамтитын өсiмдiктердi қорғау құралдарының топыраққа терiс әсер етуiн төмендету.
Зиянды заттардың атмосфераға шығарылуын қысқарту үшiн мыналар көзделедi:
қоршаған ортаға және Алматы, Қарағанды, Шымкент қалалары мен елдiң басқа да iрi қалалары халқының денсаулығына автокөлiктiң келеңсiз әсерiн төмендету;
өндiрiстiң жаңа экологиялық технологияларын енгiзу, қолданылатын отынның сапасын жақсарту және қара және түстi металлургия, жылу энергетикасы, электр техникалық өнеркәсiп, тау-кен өндiру саласы объектiлерiнде тиiмдi тазарту жабдықтарын пайдалану;
жаңартылатын және дәстүрлi емес энергия көздерiн пайдалану.
Мұнай өндiрiлетiн аудандарда қоршаған ортаның ластану салдарларын жою, сондай-ақ оның туындауына жол бермеу үшiн мынадай iс-шаралар көзделедi:
Каспий теңiзiнiң суға батқан мұнай ұңғымаларын консервациялау;
көмiрсутек шикiзатын өндiрудiң тиiмділігi жоғары және ресурс үнемдейтiн технологияларын әзiрлеу;
табиғи газды кәдеге жарату проблемаларын шешу;
Каспийдi мониторингiлеудiң өңiрлiк орталығын одан әрi дамыту.
Өндiрiс, тұтыну қалдықтарының және коммуналдық-тұрмыстық қалдықтардың қоршаған ортаға жинақталу проблемасын шешу үшiн мыналар көзделедi:
өнеркәсiп және тұрмыстық қалдықтарды басқаруды жетiлдiру жөнiндегi шаралар кешенiн әзiрлеу және iске асыру;
жер үстi және жер асты суларына өнеркәсiп қалдықтарын көптеген жинақтаушылардың (қалдық сақтаушылардың, гидроқож төгiндiлерiнiң, күл төгiндiлерiнiң, жинақтаушы тоғандардың, тұндырғыштардың, тау жыныстары төгiндiлерiнiң, ҚТҚ полигондарының) әсерiн бейтараптандыру;
кейiннен бос жыныстардың қалдықтарын қалпына келтiре отырып, қазiргi заманғы технологиялар бойынша қалдықтар мен күресiндердi қайталама қайта өңдеу және пайдалы компоненттер алу;
өндiрiс, тұтыну қалдықтарын және коммуналдық-тұрмыстық қалдықтарды өңдеу жөнiнде технологиялық желiлер құру.
Ормандарды және ерекше қорғалатын аумақтарды сақтау үшiн мыналар көзделедi:
биологиялық әртүрліліктi және биоценоздарды қалпына келтiру және сақтау үшiн орманды алқаптарды ұлғайту;
ормандарды өрттен қорғау жүйесiн нығайту (Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстары);
Елдiң ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын дамыту мен орналастыру схемасын әзiрлеу және қабылдау. Әлемдiк мәдени және табиғи мұра кадастрына енгiзу үшiн Бiрегей табиғи объектiлердiң ұлттық кадастрын құру.
Өндiрiстi экологияландыру және орнықты даму моделiне өту проблемаларын шешу үшiн мыналар көзделедi:
қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемдердi белгілеу әдiстемесiн әзiрлеу;
энергиялық тиiмдi және pecуpc үнемдейтiн өндiрiстiк технологияларды пайдалану жөнiндегi ынталандыру шараларын әзiрлеу;
экологиялық күйзелiс және радиациялық қауiп-қатер аймақтарында экологиялық ахуалды сауықтыру;
экологиялық стандарттау және нормалау институтын күшейту. Отандық өндiрушiлердiң ISO-9000 және ISO-14000 сериялы халықаралық стандарттарына көшуiн ынталандыру.

3.5. Аумақтық дамуды институционалдық қамтамасыз ету

3.5.1. Аумақтық дамуды жоспарлау жүйесiн жетiлдiру
Мiндеттерi . Экономикалық, табиғи, еңбек әлеуетiнiң дамуын және халықты таратып орналастыру жүйесiн тиiмдi аумақтық жоспарлауды қамтамасыз ету.
Әлемнiң бұрыннан қалыптасқан әлеуметтiк-экономикалық жүйесi және кемелденген инфрақұрылымы бар дамыған елдерiне қарағанда, Қазақстанда өңiрлiк дамуда сақталып отырған үйлеспеушiлiктi және жаңа перспективалық мiндеттердi ескере отырып, аумақтық даму мәселелерi орталық және жергіліктi деңгейлерде тиiмдi үйлестiрудi талап етедi.
Бұл ретте елдi кеңiстiкте ұйымдастырудың тiректi қаңқасын қалыптастыру және дамыту басым аумақтарды дамытуды ынталандыру, барлық өңiрдiң халқына мемлекет кепiлдiк берген қызметтерге тең қол жетiмдiлiкке қол жеткiзу, сондай-ақ тиiмдi өңiраралық және салааралық өзара iс-қимылды қамтамасыз ету мәселелерi орталықтың тарапынан басым реттеу объектiлерiне айналады.
Осы мақсатта аумақтық жоспарлау жүйесiнiң институционалдық әлеуетi күшейтiледi және iшкi ресурстарды өздiгiнен ұйымдастыру және жұмылдыру бойынша өңiрлердiң уәждемесiн күшейтуге бағытталған бюджеттік қаржыландыру тетiгi жетiлдiрiлетiн болады.
Жергiлiктi атқарушы органдар өз өңiрлерiнiң даму стратегияларын (бәсекелi стратегияны) әзiрлеу мен iске асыруға, халықтың өмiр сүруiне және экономикалық субъектiлердiң шаруашылық қызметiне қолайлы жағдайды қамтамасыз етуге көңiл бөлетiн болады.
Қазiргi жағдайда облыстар ұсынған қазiргi әкiмшілік-аумақтық бiрлiктер орталықтан аумақтардың кешендi дамуын тиiмдi басқару мүмкiн болатын (орталық үкiмет реттейтiн мәселелер бойынша) қаңқалы құрылым болуын тоқтатуда.
Өңiраралық және салааралық мүдделердi және елдiң мүдделерiн үйлестіруді қамтамасыз ету үшiн перспективада экономикалық макроөңiрлер деңгейiнде өңiраралық өзара iс-қимыл жасаудың жекелеген институттарын құру мәселелерi пысықталуға тиiс (3.2-бөлiм).
Осы құрылымдар әкiмшiлiк функцияларға емес, кеңiстiкте дамуды реттеуге және жобалау-бағдарламалық жұмыстарға шоғырландырылатын болады.

Iс-қимыл стратегиясы
Орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың ұтымды және өзара келiсiлген жүйесiн, аумақтық даму мәселелерiнде өңiраралық және салааралық, сондай-ақ өңiрiшiлiк өзара iс-қимылды қамтамасыз ету, аумақтарды дамытуды қаржыландыру тетiктерiн жетiлдiру мақсатында мыналар көзделедi:
Перспективада экономикалық макроөңiрлер деңгейiнде өңiрлiк бөлiмшелердi қалыптастыра отырып, Қазақстан Республикасының Үкiметi құрамында аумақтық даму жөнiндегi уәкілеттi органды белгiлеу (құру).
Уәкiлетті органның негiзгi мiндеттерi мыналар болады:
аумақтық дамуды мемлекеттiк реттеу шараларын әзiрлеу және iске асыру (салааралық және өңiраралық үйлестiру, бағдарламалық-жобалау жұмыстары);
мемлекеттік және салалық бағдарламаларды аумақтарды дамытудың басым бағыттарын ескеру тұрғысынан келiсу;
халықты кеңiстiкте дамыту мен таратып орналастырудың перспективалық схемаларын, жекелеген аумақтарды дамытудың мақсатты (макроөңiрлiк сипаттағы) мемлекеттік және салалық бағдарламаларын әзiрлеу мен iске асыруды үйлестiру;
нысаналы трансферттердi бөлу жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу және бюджетаралық қатынастарды реттеу;
Әлеуметтiк кәсiпкерлiк корпорациялары мен арнайы экономикалық аймақтардың қызметiн үйлестiру.
Осы және тиiстi өңiрлiк Стратегияларды iске асыру шеңберiнде өңiр халқын кеңiстiкте дамыту мен таратып орналастырудың перспективалық схемаларын олардың негiзiнде - Қазақстан Республикасының халқын кеңiстiкте дамыту мен таратып орналастырудың болжалды схемасын әзiрлеу;
Нысаналы инвестициялық трансферттердi оларды бөлудiң нақты қағидаттары мен тетiктерiн мынадай бағыттар бойынша әзiрлей отырып, өңiрлерге беру жүйесiн жетiлдiру:
өңiрлердiң әлеуметтiк және өмiр тiршiлiгiн қамтамасыз ету инфрақұрылымы желiсiмен қамтамасыз етiлу деңгейiн теңестiру (өтеу сипатындағы шаралар), қолайлы емес аумақтардың неғұрлым өзектi проблемаларын кешендi шешу;
бiрлесiп қаржыландыру және конкурстылық шарттарында оның iшiнде Дүниежүзiлiк банкпен және басқа да халықаралық ұйымдармен ынтымақтастық арқылы (жобаларды қарау мен сараптау, оның мониторингi Дүниежүзiлiк банкi рәсiмдерi бойынша жүзеге асырады) "қарқынды өсу аймақтарын" қалыптастыру жөнiндегi өңiрлiк бастамаларды селективтiк қолдау.
Барлық өңiрлердiң халқына Конституциямен және басқа да заңнамалық акттермен кепiлдiк берiлген мемлекеттiк сектор қызметтерiнiң тең қол жетiмдiгiн қамтамасыз етуге бағытталған бюджетаралық қатынастар жүйесiн одан әрi жетілдiру және өңiрлердiң экономикалық белсенділігiн ынталандыру:
2008 жылдан бастап халықтың демографиялық құрамын, халықтың дисперстiлiгiн, климаттық жағдайды, көлiктiк қол жетiмділіктi және басқа да факторларды ескере отырып, бюджеттiк қызметтердi тұтынушылардың санына шығындарды жоспарлауға негiзделген жалпы сипаттағы ресми трансферттердiң мөлшерiн айқындаудың жаңа әдiстемесiне көшу;
нысаналы инвестициялық трансферттердi бiрлесiп қаржыландыру және конкурстылық шарттарында бөлу әдiстемесiн әзiрлеу;
республикалық және жергілiктi бюджеттерден, сабақтас әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң (облыстардың, аудандардың) бюджеттерiнен жобаларды бiрлесiп қаржыландыру тетiктерiн әзiрлеу.

3.5.2. Инфрақұрылымды дамытуды реттеу тетiктерiн жетiлдiру
Мiндеттерi. Қамтамасыз ететiн инфрақұрылымды үйлестiрiлген дамытудың тиiмдi схемасын жасау, оларды салуға және пайдалануға арналған шығындарды оңтайландыру, ұсынылатын қызметтердiң сапасын арттыру.
Қамтамасыз ететiн инфрақұрылымды дамытуды мемлекеттік реттеудi одан әрi жетiлдiрудiң басым бағыттары мыналар болады:
ұлттық та, жергiлiктi де деңгейде инфрақұрылымның алуан түрлерiн кешендi және өзара үйлестiре дамыту тетiктерiн енгiзу;
жолдар, мектептер, ауруханалар, жарық беру, сумен жабдықтау, қоғамдық ғимараттар және басқа да объектiлер сияқты қоғамдық инфрақұрылым объектiлерiн қаржыландыру үшiн әлемде кеңiнен қолданылатын мемлекеттiк-жеке меншiк әрiптестiк тетiктерi арқылы инфрақұрылым объектілерiн салу мен пайдалануға жеке меншiк капиталды тарту.
Мемлекеттік-жеке меншiк әрiптестiк тетiктерiн енгiзу ұсынылатын қызметтер сапасы елеулi жақсарған кезде, оның iшiнде жеке сектордың басқарушылық дағдыларының артықшылықтары есебiнен, қамтамасыз ететiн инфрақұрылымды салу мен пайдалануға арналған мемлекеттiк шығындарды азайтуға мүмкiндiк бередi.
Мемлекеттiк-жеке меншiк әрiптестiктiң инфрақұрылым облигацияларын шығару сияқты нысанын iске асыру халықтың жинақтарын (жинақтаушы зейнетақы қорларының, банк секторының, үлестiк инвестициялық қорлардың, қор нарығының басқа да, оның iшiнде шетелдiк қатысушыларының қаражаты) инфрақұрылымды дамытуға тартуға ықпал ететiн болады.

Iс-қимыл стратегиясы
Инфрақұрылым жүйелерiнiң әртүрлi ауқымы олардың ұлттық және өңiрлiк деңгейлерде дамуын үйлестiрудi негiздейдi.
Ұлттық деңгейде ұлттық маңызы бар инфрақұрылымды дамытудың шоғырландырылған схемаларын мыналар арқылы iске асыру көзделедi:
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейiнгi кезеңге арналған көлiк стратегиясын және басқа да бағдарламалық құжаттарды iске асыру шеңберiнде мемлекеттiк органдардың көлiк-коммуникация инфрақұрылымын дамыту жөнiндегi iс-қимылын жалпы үйлестiру;
"Самұрық" мемлекеттік холдингiнiң ұлттық компаниялардың инвестициялық жоспарларын үйлестiруi.
Өңiрлiк деңгейде өндiрiстік, энергетикалық, тыныс-тiршiлiктi қамтамасыз етушi, көлiк, телекоммуникация, су-шаруашылық, әлеуметтік және рекреациялық инфрақұрылымды үйлестiре дамытуды қамтамасыз ету мыналар арқылы жүзеге асырылатын болады:
халықты кеңiстiкте дамыту мен таратып орналастырудың перспективалық схемаларын әзiрлеу және iске асыру;
елдi мекендердi дамытудың бас жоспарларын әзiрлеу және iске асыру.
Инфрақұрылым объектiлерiн салу мен оларды одан әрi пайдалану кезiнде мемлекеттiк-жеке меншiк әрiптестiк тетiктерiн енгiзу мақсатында мынадай шаралар iске асырылатын болады:
халықаралық сарапшыларды тарта отырып, әлемде қолданылатын мемлекеттiк-жеке меншiк серiктестiктiң әртүрлi нұсқаларын (сервистiк келiсiм-шарттар, басқаруға арналған келiсiм-шарттар, лизинг, концессиялық келiсiмдер, акциялардың мемлекеттiк пакетiн басқаруға беру) оларды кейiннен Қазақстанда пайдалану мақсатында зерделеу;
мемлекеттiк-жеке меншiк әрiптестiк нысандарын, сондай-ақ жобаларды ұзақ мерзiмдi қаржыландыру тетiктерiн iске асырудың нормативтiк құқықтық базасын әзiрлеу;
мемлекеттiк-жеке меншiк әрiптестiк тетiктерi қолданылатын пилоттық инфрақұрылым жобалары мен қызмет салаларының тiзбесiн белгiлеу;
пилоттық жобалардың нәтижелерi бойынша оң нәтиже алынған мемлекеттiк-жеке меншiк әрiптестiк тетiктерiн енгiзу;
тiкелей немесе МЖС жобаларын iске асыру кезiнде ұлттық компаниялардың инфрақұрылым облигацияларын шығаруы арқылы көлiк және коммуникация саласындағы iрi инвестициялық жобаларды iске асыру.

3.5.3. Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысын жетiлдiру
Мiндеттерi. Кеңiстiкте дамуды реттеудiң қазiргi заманғы талаптарына жауап беретiн аумақтарды басқарудың тиiмдi схемасын қалыптастыру.

Iс-қимыл стратегиясы
Облыстардан төмен деңгейде жұмыс iстеп тұрған әкiмшiлiк-аумақтық құрылысты жетiлдiрудiң негізгi бағыттары мыналар болады:
елдiң шекара маңындағы бұрын таратылған жекелеген ауылдық аудандарын оларда көршi мемлекеттер экономикасының үстемдiк етуiн, демографиялық қысымның күшеюiн және рұқсатсыз көшi-қонды болдырмау үшiн қалпына келтiру;
заңнамада белгіленген өлшемдер бойынша өз мәртебесiне сәйкес келмейтiн облыстық (11 қала) және аудандық (10 қала) маңызы бар қалаларды басқа елдi мекендер етiп, ал кенттердi - ауылдар етiп қайта құру не тиiстi заңнамаға өлшемдердi өзгерту бойынша өзгерiстер енгiзу;
бұрын құрамына ауылдық округтер енгiзілген қалалардың шекараларын ретке келтiру.

4. Күтiлетiн нәтижелер
Жаһандану және әлемдiк нарықтағы қатал бәсекелiк күрес, iшкi нарықтың аз сыйымдылығы жағдайында белгіленген iс-қимыл стратегиясын iске асыру әлемдiк нарықтарға шикiзат ресурстарын iрi экспорттаушы және транзиттiк аумақ ретiнде ғана емес, елдiң ең алдымен, жоғары технологиялы тауарларды жеткiзуге және өңiрде сервистiк қызметтердiң (сауда-логистикалық, көлiк-ақпараттық, қаржы, бiлiм беру және басқалар) кең спектрiн ұсынуға бағдарланған орнықты экономикалық жүйе ретiнде де орнығуына мүмкiндiк бередi.
Бiрiншi кезекте елдiң дамуы үшiн жаңа резервтердi iздестiруге және пайдалануға бағытталған мұндай стратегия мыналарға:
сол арқылы кәсiпкерлiктi дамытуға, елдiң орнықты қоғамдық дамуының негiзi ретiнде орташа топты қалыптастыруға ынталандыра отырып, экономикалық процестерге экономикалық субъектілердiң кең аясын тартуға;
экономикалық белсенділіктің өсуiн, өңiрлерде бәсекеге қабiлеттi жаңа, ең алдымен, шикiзат ресурстарын пайдалануға байланысты емес мамандықтар қалыптастыруды, құлдырау үстiндегi индустриялық аудандарды конверсиялауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Кластерлiк бастамаларды iске асыру өңiрлердiң экономикасын әртараптандыруға, олардың iрi өңiр құраушы тiгiнен ықпалдасқан компаниялардың жұмыс iстеуiне тәуелдiлiгiн жоюға мүмкiндiк бередi, шағын және орта кәсiпкерлiктiң бәсекеге қабiлеттi секторын қалыптастырады.
Елдiң жүйе құрайтын iрi компанияларының аутсорсинг өткiзуi және iрi мұнай жобаларында жергiлiктi құрауышты күшейту экспорт секторын дамытудан iшкi экономиканың бiрлескен салаларына және өңiрлердi дамытуға кең мультипликативтiк әсерге қол жеткiзуге және олардың ұлттық қалпына келтiру процесiне ықпалдасуына мүмкiндiк бередi.
Осындай компаниялардың айналасында шағын және орта кәсiпорындардың кейiннен сыртқы нарықтарға да шығу әлеуетi бар көмекшi, қызмет көрсететiн және қайта өңдейтiн блогы пайда болады.
Инфрақұрылым объектiлерiн салу мен пайдалануда мемлекеттiк-жеке меншiк әрiптестiк тетiктерiн iске асыру жалпы экономикалық әсерге қол жеткiзумен қатар шағын және орта кәсiпкерлiк үшiн жаңа қызмет салаларын құруды ынталандырады.
Көлiк-коммуникация жүйесi сыртқы жүктердiң транзиттен және iрi тауар өндiрушілердiң шикiзатын экспортқа тасымалдауды ғана емес, сонымен бiрге ұлттық және өңiрлiк ауқымдағы тиiмдi дамып келе жатқан экономикалық белсендiлiк аймақтарын негiзгi көлiк коммуникациялары бойымен өрiстете отырып, елдiң және оның өңiрлерiнiң өңiрлiк және сыртқы нарықтарға кiрiгуiн қамтамасыз етедi.
Тыныс-тiршіліктi қамтамасыз ететiн және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту адам капиталының сапалы дамуын қамтамасыз етедi және барлық нарық субъектiлерiнiң экономикалық қызметті жүргiзуi үшiн қолайлы жағдай жасайды.
Көшбасшы қалалар: Астана мен Алматының (өңiрлiк және еуразиялық шаруашылық жүйесiнде экономикалық өзара iс-қимыл жасаудың маңызды көпфункционалдық тораптары), елдiң тiрек қалаларының айналасында ұлттық және өңiрлiк нарықтарға кiрiктiрілген қарқынды өсу аймақтары, халықтың тыныс-тiршiлiгi жоғары ұйымдастырылған ортасы бар елдi мекендердiң агломерациясы мен жүйелерi қалыптастырылады.
Экономикалық әлеуетті және халықты экономикалық жағынан перспективалық және тыныс-тiршілік үшiн қолайлы аумақтарға шоғырландыра отырып, елдiң бүкiл аумақтық кеңiстiгiн ұтымды игеру және жайластыру қамтамасыз етiлетiн болады.
Тұтастай алғанда 2015 жылға қарай мыналар қалыптастырылатын болады:
Орталық Азия өңiрiнiң индустриялық және сервистік-технологиялық орталығы, өңiрiшiлiк экономикалық байланыстарды кiрiктiрушi, трансконтиненттік экономикалық көпiр ретiнде елдiң экономикалық жүйесiнiң негiздерi;
өңiрлердiң бәсекеге қабiлеттi мамандануы және елдi аумақтық-экономикалық ұйымдастырудың кластерлiк дамуға және кәсiпкерлiктi жандандыруға негiзделген жаңа моделi;
халықты таратып орналастырудың ұтымды жүйесi.

1-қосымша: Ландшафттық-климаттық аймақтар

(қағаз мәтіннен қараңыз)

2-қосымша: Республика аумағын табиғи жағдайлары
бойынша аймақтарға бөлу схемасы

Түсі және индексі	Табиғи ауыл шаруашылығы аймақтары	Аудан, млн.га	%	Олардың ішінде ауыл шаруашылығы алқаптары, млн.га	%
I	Орманды дала аймағы	0,8	0,3%	0,5	0,2%
ІІ	Дала аймағы	26,5	9,7%	23,5	10,6%
ІІІ	Қуаң дала аймағы	62,4	22,9%	55,5	24,9%
IY	Шөлейтті аймақ	37,2	13,7%	33,9	15,2%
Y	Шөлді аймақ	112,1	41,1%	83,6	37,6%
YI	Тау етегі-шөлді-далалық аймақ	12,3	4,5%	10,2	4,6%
YII	Субтропикалық шөлді аймақ	4,4	1,6%	3,8	1,7%
YIII	Субтропикалық тау етегі-шөлді аймағы	3,5	1,3%	3,1	1,4%
IX	Ортаазиялық таулы аймақ	10,1	3,7%	7,1	3,2%
X	Оңтүстік-Сібір таулы аймағы	3,2	1,2%	1,4	0,6%
	Республика бойынша барлығы	272,5	100,0%	222,6	100,0%

3-қосымша: Алқаптар бойынша жер қорының серпіні

Алқап түрлері	1991 ж.	2000 ж.	2004 ж.	Өзгерістер, +, - 2004ж. 1991 жылға
Жердің жалпы ауданы	272490,2	272490,2	272490,2
Оның ішінде:
Ауыл шаруашылығы алқаптары	223115,4	222485,9	222624,5	-490,9
олардың ішінде:
егістік	35403,9	21399,9	23230,4	-12173,5
көп жылдық	163,2	135,8	119,7	-43,5
екпелер
тыңайған жер	277,9	8759,4	5248,4	4970,4
шабындықтар	5106,3	5015,5	5045,1	-61,2
жайылым	182164,1	187081,8	188902,6	6738,4
Орманды алаңдар және ағашты-бұталы екпелер	14290,3	14326	14318,9	28,6
батпақтар	1239,3	1105,1	1104,7	-134,6
су астында	7845,8	7716,3	7711,3	-134,5
арналар, коллекторлар астында	162,2	136,2	137,1	-25,1
алаңдар, жолдар, көшелер астында	1735,7	1455,2	1446,3	-289,4
саябақтар, гүлбақтар мен бульварлар астында		20,4	22,5	-22,5
Құрылыстар астында	293,8	603,4	604,5	310,7
Бүлінген жерлер	166,2	178	170,6	4,4
Өзге де жерлер	23641,5	24453,4	24349,8	708,3

4-қосымша: Эрозияға ұшыраған ауыл шаруашылығы
алқаптарының алаңдары

Облыстардың атауы	Шайылған		Дефлирленген		Су және жел эрозиясына ұшырағандар
	а/ш алқаптары, барлығы	о.і. егістіктер	а/ш алқаптары, барлығы	о.і. егісгіктер	а/ш алқаптары, барлығы	о.і. егістіктер
Ақмола	561	255	1,5	0,5
Ақтөбе	473,1	10	2101,1	15	8,3
Алматы	802,4	63,1	4988,7	64,8
Атырау			3185,8
Шығыс-Қазақстан	424,9	205,2	856,9	20,2	1,4
Жамбыл	352,6	99,3	2849	1
Батыс-Қазақстан	255,1	77,1	1900,6	7,5	178,6	63,4
Қарағанды	140,9	39,6	854,6	36,8
Қызылорда	2,9		2914,1
Қостанай	160,2	39,3	611,6	2
Маңғыстау	802,8		657,8
Павлодар	1	1546,4	445,7
Солтүстік- Қазақстан	49,9	26,1
Оңтүстік- Қазақстан	958,7	235,6	3112,9	1,1
Алматы қаласы	1,4
Барлығы	4986,9	1050,3	25581	594,6	188,3	63,4

кестенің жалғасы

Эрозияға ұшырағандардың жиынтығы
а/ш алқаптары, барлығы	оның ішінде
	егістіктер	олардың ішінде
		әлсіз эрозияға ұшырағандар	орташа эрозияға ұшырағандар	күшті эрозияға ұшырағандар
562,5	255,5	255,5
2582,5	25	23,1	1,9
5791,1	127,9	122	5,9
3185,8
1283,2	225,4	212,9	12,5
3201,6	100,3	91,5	8,8
2334,3	148	135,6	12,4
995,5	76,4	62,7	13,7
2917
771,8	41,3	31	10	0,3
1460,6
1547,4	445,7	242,1	203,6
49,9	26,1	19,9	5,9	0,3
4071,6	236,7	216,8	19,5	0,4
1,4
30756,2	1708,3	1413,1	294,2	1

5-қосымша: Қазақстан Республикасы аумақтарының сумен
қамтамасыз етілуі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

6-қосымша: Қазақстан Республикасы экологиялық ахуал

(қағаз мәтіннен қараңыз)

7-қосымша: Қазақстан қалаларының әуе бассейнінің
2002 жыл ішіндегі ластану деңгейі
(АЛИ ₅ факт/ АЛИ ₅ нормасы бойынша)

(қағаз мәтіннен қараңыз)

8-қосымша: Халқының саны бойынша өз мәртебесіне
сәйкес келмейтін қалалар

Облыстардың атауы	Аудандық маңызы бар қалалар		Облыстық маңызы бар қалалар
	қалалардың атауы	халық саны	қалалардың атауы	халық саны
Ақмола	Державин Степняк	7,4 4,7
Ақтөбе	Жем Темір	2,9 2,2
Алматы			Қапшағай Текелі	46,2 24,9
Шығыс Қазақстан	Шар	8,6	Аягөз Зырянов Курчатов	38,2 41,6 9,5
Қарағанды	Қарқаралы	9,5	Қаражал Приозерск Саран	11,2 18,2 49
Қызылорда	Қазалы	5,9
Қостанай			Арқалық Лисаков	30 37,9
Солтүстік Қазақстан	Булаево Мамлют Сергеев	9,4 8,8 8,4
Оңтүстік Қазақстан			Арыс	35,7

Көзі: Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі
жағдай бойынша

9-қосымша: Қазақстан Республикасының
стратегиялық осі

(қағаз мәтіннен қараңыз)

10-қосымша: Экономикалық макроөңірлер, жетекші қалалар
және ұлттық деңгейдегі тірек қалалар

(қағаз мәтіннен қараңыз)

11-қосымша: Өмір сүруге қолайлы жағдайы бар аумақтар

(қағаз мәтіннен қараңыз)

12-қосымша: Рекреациялық мамандануы жағынан
перспективалы аймақтар

(қағаз мәтіннен қараңыз)

13-қосымша: Қазақстан Республикасы өңірлерінің
қалыптасқан мамандануы

Облыстардың атауы	Қазіргі мамандануы
Ақмола	Көмір өнеркәсібі, құрамында алтыны бар кендерді өндіру, машина жасау, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, химия және фармацевтика өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру, туризм
Ақтөбе	Мұнай және газ ендіру, қара және түсті металлургия, химия өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру, машина жасау, электр энергетикасы
Алматы	Ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу, тамақ, жеңіл, құрылыс материалдарын өндіру, ағаштан жасалған бұйымдар өндіру, машина жасау, электр энергетикасы
Атырау	Мұнай және газ өндіру, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру, электр энергетикасы
Шығыс Қазақстан	Көмір өнеркәсібі, түсті металл кендерін өндіру және қайта өңдеу, машина жасау, химия өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу, орман және ағаш өңдеу өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру, электр энергетикасы, туризм
Жамбыл	Құрамында алтыны бар кендерді өндіру, химия өнеркәсібі, газ өндіру өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру
Батыс Қазақстан	Мұнай-газ өндіру және газ өңдеу өнеркәсібі, машина жасау, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы өндірісі, ағаш өңдеу өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру
Қарағанды	Түсті және қара металлургия, көмір өнеркәсібі, машина жасау, электр энергетикасы, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру, туризм
Қостанай	Металл кендерін және асбест өндіру, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, электр энергетикасы
Қызылорда	Мұнай және газ өндіру, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, құрылыс материалдарын өндіру
Маңғыстау	Мұнай мен газ өндіру және қайта өңдеу, электр энергетикасы, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, құрылыс материалдары өнеркәсібі
Павлодар	Мұнай өңдеу өнеркәсібі, көмір, қара және түсті металлургия, машина жасау, электр энергетикасы, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, құрылыс материалдарын өндіру, туризм
Солтүстік Қазақстан	Машина жасау, ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, ағаш өңдеу өнеркәсібі, құрылыс материалдарын өндіру
Оңтүстік Қазақстан	Түсті металлургия, машина жасау, химия өнеркәсібі, ауыл шаруашылығы өнеркәсібі, электр энергетикасы, құрылыс материалдарын өндіру, туризм
Астана қаласы	Әкімшілік орталық, ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу, жеңіл өнеркәсіп, машина жасау, электр энергетикасы

14-қосымша: Басым кластерлер

(қағаз мәтіннен қараңыз)

15-қосымша: Перспективалы халықаралық
транзиттік дәліздер

(қағаз мәтіннен қараңыз)

16-қосымша: Қазақстан Республикасының темір жолдары
желісін дамыту перспективалары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

17-қосымша: Қазақстан Республикасының автомобиль
жолдары желісін дамыту перспективалары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

18-қосымша: Қазақстан Республикасының құбыржолы
көлігін дамыту перспективалары

(қағаз мәтіннен қараңыз)

19-қосымша: Электр энергиясын ток ағындарының негізгі
бағыттары және олардың көздерін орналастыру

(қағаз мәтіннен қараңыз)