Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
1. Қоса берiліп отырған Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi дамыту мен қорғаудың 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.
2. Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органдары мен өзге де ұйымдар Бағдарламада көзделген iс-шаралардың уақтылы орындалуын қамтамасыз етсiн және жыл сайын, 30 маусымға және 30 желтоқсанға қарай Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау агенттігіне (Монополияға қарсы агенттікке) олардың орындалуы жөнiнде ақпарат ұсынсын.
Ескерту. 2-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2008.05.05 N 413 Қаулысымен.
3. Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау агенттігі (Монополияға қарсы агенттік) жыл сайын, 10 шілдеге және 10 қаңтарға қарай Қазақстан Республикасының Үкiметiне және Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгiне Бағдарламаның орындалу барысы туралы жиынтық ақпарат ұсынсын.
Ескерту. 3-тармаққа өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2008.05.05 N 413 Қаулысымен.
4. Осы қаулының орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң орынбасары К.Қ.Мәсiмовке жүктелсiн.
5. Осы қаулы қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгiзiледi.
Қазақстан Республикасы
Премьер-Министрiнiң
міндетін атқарушы
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң
2006 жылғы 29 желтоқсандағы
N 1308 қаулысымен
бекiтiлген
Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi дамыту мен
қорғаудың 2007-2009 жылдарға арналған
бағдарламасы
Мазмұны
1. Бағдарламаның паспорты
2. Кiрiспе
3. Қазақстанда бәсекелестiктi дамытудың қазiргi заманғы жай-күйiн және проблемаларын талдау
4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi
5. Бағдарламаны іске асырудың негiзгі бағыттары мен тетiгi
5.1. Субъектiлердiң монополистiк тәртiбiн және мемлекеттiк органдардың бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерiн болдырмау
5.2. Экономиканың барлық салаларында бәсекелестiк ортаны құру
5.3. Қазақстан Республикасының монополияға қарсы органының институционалдық қайта құрылуын жүргiзу, қолданыстағы монополияға қарсы заңнаманы бәсекелестiк құқықтың халықаралық стандарттарына сәйкес келтiру
5.4. Кәсiпкерлiктiң еркiндiгін және тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың қоғамдық жүйесiн нығайту, бәсекелестік мәдениетiн көтеру, халықаралық ынтымақтастықты дамыту
5.5. Монополияға қарсы органның кадрлық әлеуетiнiң тиiмдiлiгiн дамыту және жетiлдiру
5.6. Монополияға қарсы органның жұмысы қағидатының айқындығы мен ашықтығын қамтамасыз ету
6. Қажеттi ресурстар және оларды қаржыландыру көздерi
7. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн нәтижелер
8. Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспары
1. Бағдарлама паспорты
Бағдарламаның атауы Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi
дамыту мен қорғаудың 2007-2009 жылдарға
арналған бағдарламасы
Бағдарламаны әзiрлеу 1. Қазақстан Республикасы Президентiнiң
үшін негiздеме 2006 жылғы 1 наурыздағы
"Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша
қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру
стратегиясы" атты Қазақстан халқына
Жолдауы
2. Қазақстан Республикасы Президентiнiң
2006 жылғы 30 наурыздағы N 80 Жарлығымен
бекiтiлген Қазақстан Республикасы
Үкiметiнiң 2006-2008 жылдарға арналған
бағдарламасы,
3. "Қазақстан Республикасы Президентiнiң
2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына
Жолдауын iске асыру жөнiндегi
iс-шаралардың жалпыұлттық жоспарын
орындаудың желiлiк кестесi туралы"
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006
жылғы 31 наурыздағы N 222 қаулысы
Бағдарламаны әзiрлеуші Қазақстан Республикасы Индустрия және
сауда министрлiгi
Бағдарламаның мақсаты Тауарлар (жұмыстар, қызметтер) нарығының
тиiмдi жұмыс iстеуiне бағытталған қолайлы
жағдайлар жасау жолымен еркiн
бәсекелестiктi дамыту
Бағдарламаның мiндеттерi Экономиканың барлық салаларында
бәсекелестiк ортаны құру субъектiлердiң
монополистiк тәртiбiн және мемлекеттiк
органдардың бәсекелестiкке қарсы
iс-әрекеттерiн болдырмау; Қазақстан
Республикасының монополияға қарсы
органының институционалдық қайта құрылуын
жүргiзу; қолданыстағы монополияға қарсы
заңнаманы бәсекелестiк құқықтың
халықаралық стандарттарына сәйкес
келтiру; кәсiпкерлiктiң еркiндiгiн және
тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың
қоғамдық жүйесiн дамыту, бәсекелестiк
мәдениетiн көтеру; монополияға қарсы
органның кадрлық әлеуетiнiң тиiмдiлiгiн
дамыту және көтеру; монополияға қарсы
органның жұмысы қағидатының айқындығы
мен ашықтығын қамтамасыз ету
Бағдарламаны iске асыру 2007-2009 жылдар
мерзiмдерi
Бағдарламаның қажеттi 2007 жылғы республикалық бюджет қаражаты
ресурстар және оларды есебiнен 117 млн. теңге.
қаржыландыру көздерi
Бағдарламаны iске Бағдарламаны iске асыру нәтижесiнде:
асырудан күтiлетiн Қазақстан Республикасының бiрқатар
нәтижелер заңнамалық кесiмдерi әзiрленетiн және
қабылданатын болады;
монополияға қарсы органның тән емес
функцияларын жүйелендiру және беру
жөнiнде шаралар қабылданатын болады;
жаңа компаниялардың экономика
секторларына кiру үшiн тартымды және ашық
шарттарды құру мақсатында монополияға
қарсы заңнама реформаланатын болады;
iшкi бәсекелестiктi қарқынды ету жөнiнде
шаралар кешенi әзiрленетiн болады;
бәсекелестiк орта дамытылады және нарықты
монополияландыруды болдырмайды;
монополияға қарсы орган қызметiнiң сапасы
көтерiледi;
монополияға қарсы органның 150-гe жуық
мамандарының бiлiктiлігі арттырылады.
2. Кiрiспе
Қазақстан Республикасында бәсекелестiктi дамыту мен қорғаудың 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасын (бұдан әрi - Бағдарлама) әзiрлеудiң негiздемесi Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 1 наурыздағы "Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру стратегиясы" атты Қазақстан халқына Жолдауы, Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 30 наурыздағы N 80 Жарлығымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасы, "Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi 50 елдiң қатарына кiру стратегиясы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауын iске асыру жөнiндегi iс-шаралардың жалпыұлттық жоспарын және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2006-2008 жылдарға арналған бағдарламасын орындаудың желiлiк кестесiн iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспары (94-т.), сондай-ақ Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi Д. Ахметовте өткен "Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2006 жылғы бiрiншi тоқсандағы қорытындысы туралы" 2006 жылғы 25 сәуiрдегі мәжiлiсiнiң N 8 хаттамасы (1.5.3-тармақ) болып табылады.
Тиiмдi нарықтық бәсекелестiк қазiргi заманғы экономикалық доктринада және көпшiлiк әлем елдерiнiң мемлекеттiк дамуының саясаттық тұжырымдамаларында экономиканың табысты дамып келе жатқан негiзi ретiнде қарастырылады. Бәсекелестiктi қорғау және бәсекеге қарсы iс-әрекеттерге тыйым салу мемлекеттiк экономикалық саясаттың ортасында тұрады және тиiстi құқықтық ресiмдеу алады.
Iшкi, сондай-ақ жаhандық нарықтық бәсекелестiк нарықтардың тиiмдiлiгiне қол жеткiзудiң және еңбектi өнiмдiрудiң маңызды факторы болып табылады. Бұл жағдайларда нарықта сұранысқа ие, тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндiретiн компаниялар тиiмдi дамиды. Тауарларды алмастыруға арналған пайдалы ортаны қамтамсыз ету үшiн мемлекет тарапынан ең төмен тосқауылдар болуы тиiс.
Тәуелсiздiктi алған және нарықтық қатынастарға өткен сәттен бастап Қазақстан Республикасының бәсекелестiк саласындағы саясаты мемлекеттiк реттеу жүйесiн реформалауда басты рөлдердiң бiрiн атқарады, өйткенi мемлекеттiк басқару жүйесi экономикалық және әлеуметтiк нормалардың сапасын талап етедi және заңдарды, оның iшiнде бәсекелестiктi қорғайтын заңдарды қолдануға себепшi болады.
Қазақстанда тәуелсiздiктiң алғашқы қадамдарынан-ақ адал бәсекелестiктi мемлекеттiк қолдау және қорғау экономиканың нарықтық түрлендiрудiң басым бағыттарына жатқызылды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы әркiмнiң кәсiпкерлiк қызмет еркiндiгiне, өз мүлкiн кез келген заңды кәсiпкерлiк қызмет үшiн еркiн пайдалануға құқығы бары көзделген. Монополистiк қызмет заңмен реттеледi және шектеледi. Жосықсыз бәсекеге тыйым салынады.
Монополияға қарсы реттеу жүйесi экономиканың дамуы мен қайта құрылуымен қатар жетiлдiрiледi. Монополияға қарсы саясаттың заңнамалық және институционалдық негіздерi жақсарып, монополияға қарсы орган қызметкерлерiнiң бiлiмi мен дайындықтары көтерiледi.
Осы Бағдарламаны әзiрлеу тауар нарықтарында еркiн бәсекелестiктi дамыту, елдiң экономикасын мемлекеттiк реттеудегi, оның қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттырудағы монополияға қарсы органның рөлiн күшейту, оның рөлi мен өкiлеттiктерiн жұртшылыққа түсiндiру, сондай-ақ заңнамалық базасын жетiлдiру үшiн тартымды және ашық жағдайларды құру қажеттiлiгiнде туындаған.
3. Қазақстандағы бәсекелестiктi дамытудың қазiргi заманғы
жай-күйiн және проблемаларын талдау
Ескерту. 3-бөлімге өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2008.05.05 N 413, 2009.12.30 № 2305 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз) Қаулыларымен.
Қазiргi уақытта, нарықтағы тиiмдi бәсекелестiк салалардың көпшiлiгiнде өздігінен өзi дамымайды, мақсатты мемлекеттiк саясатқа орай дамиды. Бәсекелестiк саясатты тиiмдi жүргiзу осы саладағы арнайы заңнаманы әзiрлеудi, институционалдық құрылымды және құқық қолдану тәжiрибесiн жетiлдiрудi болжайды.
Бәсекелестiкке жәрдемдесу саясаты мен экономикалық үдерiстердi монополияға қарсы реттеу Қазақстанның экономикалық дамуының басым бағыттарының қатарына кiрдi. Егер, қоғам оның артықшылықтары мен ондағы пайдалар туралы жеткiлiксiз құлағдар болса, бәсекелестiктi қорғау мен насихаттау мүмкiн емес.
Соңғы жылдары экономикалық билiктiң шоғырлану және iрi көлденең бiрiккен құрылымдарды қалыптастыру, сондай-ақ нарықтағы компаниялардың келiсiлген iс-әрекеттерi, жосықсыз бәсекелестiк және монополиялық пайдаларды алу фактiлерi тұрақты сипат ала бастады. Бұл бәсекелестiк күрестiң ұлғаюына және осы саладағы білімдерiнiң нарықтық қатынастар субъектiлерiнде болмауына негiзделген.
Нарықтың барлық қатысушылары үшiн тең жағдай жасауға және нарықтық күштердi дамыту пайдасына қоғамдық сананы қалыптастыруға жәрдемдесетiн бәсекелестiктi насихаттау және бiлiмдердi тарату - негiзгi мақсаты нарықтың барлық субъектiлерiне арналған тең құқықтық мүмкiндiктердi қамтамасыз ету болып табылатын монополияға қарсы саясаттың маңызды құрауыштары.
Егер, мемлекет әлемдiк экономикада толыққанды әрiптес болу мақсатын қоятын болса, онда бiрiншi кезекте, ұлттық өнiмнiң бәсекелестiк қабiлетiн дамыту қажет. Қазiргі заманғы монополияға қарсы жүйесiз осы мiндеттi iс жүзiнде шешу мүмкiн емес.
Қазақстан Республикасының Президентi Н.Ә. Назарбаев өзiнiң соңғы сөз сөйлеулерiнде Қазақстанның әлемдегi бәсекеге барынша қабiлеттi елу елдiң қатарына кiру жөнiндегi мiндеттердi қойды. Нарықтық экономиканың негiзгi қозғалтқышы ретiнде бәсекелестiктi дамыту осы қызметтегi басымдықтардың бiрi ретiнде белгiлендi; халықаралық бәсекелестiк құқықтың талаптарына жауап беруi тиiс монополияға қарсы заңнаманы жетiлдiру жөнiндегi мiндеттердi қойды.
Республиканың iшкi бәсекелестiгiн дамыту үшiн монополияға қарсы заңнаманы және оны қолданудың құралдарын күшейту ғана емес, сонымен бiрге күштi монополиялық орган қажет.
Қазiргi уақытта, республикада мiндетi мыналар арқылы тауар нарықтарында бәсекелестiктi дамыту болып табылатын Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау агенттігі (Монополияға қарсы агенттік) осындай орган болып табылады:
жосықсыз бәсекелестiктiң алдын алу;
бәсекелестiкке қарсы iс-қимылдарды бақылау;
тауар нарығында үстем (монополиялық) жағдайды терiс пайдалануға жол бермеудi бақылау;
монополистiң монополиялық жоғары немесе төмен бағаларын белгiлеуiне жол бермеуiн бақылау;
экономикалық шоғырлануды бақылау.
Монополияға қарсы орган 2004 жылдың соңында Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша табиғи монополиялардың бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi функцияларын тарифтік реттеу жөнiндегi функциялардан бөлiп алу нәтижесiнде құрылды. Республиканың монополияға қарсы органдарын алғаш құру кезiндегi сияқты бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi функциялар табиғи монополияларды тарифтiк реттеуден тағы да институционалды тәуелсiз болып шықты, бұл халықаралық стандарттарға сәйкес келедi. Монополияға қарсы органдардың тарифтiк реттеуден осылайша бөлiнуi мен тәуелсiздiгi әлемнiң дамыған елдерiнiң көпшiлiгiне тән. Бұған қоса шет елдердiң монополияға қарсы органдарының негiзгi фукцияларының бiрi өзiнiң соңғы iс-әрекеттерiмен бәсекелестiктi шектеуге және монополистерге негiзделмеген тарифтi белгiлеуге жол бермеу мақсатында тарифтiк және салалық реттеулер қызметi үшiн бақылау болып табылады.
Мәселен, 2006 жылғы 9 айда монополияға қарсы орган тауар нарықтарының 36 талдауын жүргiздi, нәтижесi бойынша экономикалық, ұйымдастырушылық және әкiмшiлiк шектеулер, нарықтық инфрақұрылымның дамымағандығы, экологиялық шектеулер анықталды.
Жүргiзiлген талдаулар нәтижесiнде Тиiстi тауар нарығында үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмiне (бұдан әрi - Тiзiлiм) тиiстi өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiледi, 2006 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша оның республикалық бөлiгiнде 61 нарық субъектiсi бар, оның iшiнде, отын-энергетикалық кешенi - 12; ауыл шаруашылығы және өнеркәсiп - 3; көлiк және байланыс - 26; мемлекеттiк кәсiпорындар - 13; мемлекеттiк мекеме - 1 және өзге де салалар - 6.
Тiзiлiмнiң жергiлiктi бөлiгiнде 821 нарық субъектiсi бар, оның iшiнде: отын-энергетикалық кешенi - 235; ауыл шаруашылығы және өнеркәсiп - 140; көлiк және байланыс - 106; мемлекеттiк кәсiпорындар - 171; мемлекеттiк мекеме - 1 және өзге де салалар - 169.
Компаниялар мен мемлекеттiк органдар жүзеге асыратын бәсекелестiкке қарсы әрекеттер нарықтық тетiктердiң жұмыс iстеуiн бұзуға әкелетiн экономикалық дамуға терiс әсер етедi.
Кейбiр мемлекеттер осыған ұқсас әрекеттердiң алдын алу және жолын кесу мақсатында монополияға қарсы саясат шеңберiнде қабылданған арнайы заңдардың базасында құқықтық реттеудi жүзеге асырады.
"Бәсеке және монополистiк қызметтi шектеу туралы" Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрi - Заң) бәсекелестiкке жол бермеуге немесе жоюға алып келетiн мемлекеттiк органдардың кесiмдерiне, iс-әрекеттерi мен келiсiмдерiне айрықша тыйым салуды енгiзедi. Аталған тыйым салу Қазақстан Республикасының бәрiне дерлiк мемлекеттiк органдарына, жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарына, аталған органдардың өзге де функциялары мен құқықтары берiлген билiк органдары мен өкiлдiк билiк органдарын қоспағандағы ұйымдарға таралады.
Егер, олар шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң дербестiгiн шектесе немесе жекелеген шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң және өзiнiң нәтижесi бiр мезгiлде бәсекелестiкке жол бермеу, шектеу, жою және шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң мүдделерiн қорғау болатын немесе болуы мүмкiн қызметiнiң кемсiтушiлiк жағдайын жасаса, аталған органдардың iс-әрекеттерi мен шешiмдерiне заңмен тыйым салынады және мемлекеттiк органдардың бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерi болып табылады.
Заң сондай-ақ мемлекеттiк органдардың нәтижесiнде бәсекелестiкке жол бермеу, шектеу немесе жою орын алған немесе орын алуы мүмкiн өзара не олардың және шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң арасындағы келiсiмдерге немесе үйлестiрiлген iс-қимылдарға қатысуына тыйым салынады. Заңда бағаға әсер етуi, нарықтарды бөлуге немесе нарықтарға қолжетiмдiлiктi шектеуге не одан бәсекелестердi жоюға алып келуi мүмкiн нақты ұсыным бар, бiрақ тiзiм жеткiлiктi болып табылмайды.
Мемлекеттік органдарға бәсекелестiктi шектеуге бағытталған кесiмдердi қабылдау мен iс-әрекеттер жасауға тыйым салу iс жүзiнде барлық дамыған елдердiң монополияға қарсы заңнамасына енгiзiлген.
Салалық мемлекеттiк органдар реттелетiн салаларды дамыту мақсатында өздерi шығаратын кесiмдердiң бәсекелестiктi шектеу мүмкiндiгiн болжамайды, сөйтiп дамушы салалардағы бәсекелестiктi шектейтiн жағдайлар орын алған.
Сонымен бiрге, нарықтағы бәсекелестiктiң жағдайларын бұрмалауға алып келетiн импорттық тарифтер мемлекеттiк органдардың тарапынан шетелдiк бәсекелестiктен ұлттық өнеркәсiптi қорғаудың дәстүрлi және кең пайдаланылатын құралы болып табылады. Кедендiк-тарифтiк шаралармен қатар тең емес бәсекелестiк шартын жасайтын мүдделi компанияларға мемлекеттiк органдардың көптеген рұқсаттарын берумен байланысты қорғаудың тарифтiк емес шаралары пайдаланылады.
Импорттық квоталар - импортты сандық шектеу тарифтiк қорғаудың тәсiлдерiнiң бiрi болып табылады. Мемлекет квоталарды енгiзу кезiнде әкелуге рұқсат беретiн лицензиялардың шектелген санын бередi және лицензияланбайтын импортқа тыйым салады. Қазiргi уақытта, Дүниежүзiлiк Сауда Ұйымы (бұдан әрi - ДСҰ) ережесi ерекше келiсiлген жағдайларды қоспағанда, импорттық квоталарды қолдануға тыйым салады.
Мыналар импорттық квоталарды қолданудың терiс салдарлары болып табылады: импортты шектеу, тауар тапшылығының туындауы және сәйкесiнше, нарықтағы, әсiресе, бәсекелесетiн отандық сала бар сұранысты дербес қанағаттандыра алмайтын бағаның өсуi.
Соңғы жылдары демпингке қарсы және өтемақы шаралары сияқты нарықты қорғаудың тарифтiк емес шаралары кең қолдану тапты. Шетелдiк сарапшылар жүргiзген экономикалық талдау нәтижелерiне сәйкес нақты қазiргi демпинг пен субсидиялардың жағдайында экспорттаушы елдерде ғана емес, сонымен бiрге осы шараларды енгiзетiн елде де экономикалық шығындарға алып келедi.
Қазақстан Республикасындағы тамыр-таныстық саясат сыртқы сауда саясатының бөлiгi болып табылады және тиiстi мемлекеттiк органдар iске асырады. Монополияға қарсы органның осы саясатты жүргiзуге әрекет ету мүмкiндiгi жоқ және сондықтан да ол қоғамның белгiлi бiр бөлiгiнiң мүддесiн көрсетедi және iшкi және халықаралық нарықтардағы қалыпты бәсекенiң шарттарын бұзады.
Бәсекелестiктi бұзатын мемлекеттiк органдар әрекеттерiнiң басқа тобы шетелдiк бәсекемен тiкелей байланысты емес iшкi әрекет болып табылады. Олар бюджеттiк субсидиялар, өнеркәсiптiк немесе ғылыми-техникалық саясат шаралары, жекелеген салаларды, өңiрлердi, өндiрiстердi қолдау, жекелеген кәсiпорындар үшiн жеңiлдiктi немесе қызметтiң керiсiнше, кемсiтушiлiк жағдайлар жасау нысанында iске асырылуы мүмкiн. Iшкi әрекеттер, сыртқы әрекеттер сияқты жалпы және селекциялық сипатқа ие.
Сыртқы шараларға қарағанда, ДСҰ ережелерiмен реттелетiн iшкi шектеу шаралары мемлекеттiң дәрiгейi болып қала бередi.
Әлемнiң көптеген елдерiнде үкiмет экономиканың белгiлi бiр саласын, бiрiншi кезекте ауыл шаруашылығын қолдауға асығады. Үкiметтiк қолдауды қорғаныстық кешен, ғылыми-техникалық әзiрлемелер жиi пайдаланады. Көптеген елдердiң заңнамасы қоршаған ортаны қорғауды, ғылыми-техникалық әзiрлемелердi мемлекеттiк қолдауға, экономиканың жаңа салаларын дамытуға, дағдарысты салалардағы қайта құрылымдауға негiздемелi түрде жол бередi.
Мемлекеттiк органдардың iшкi нарықтағы бәсекелестiктi ақтаусыз шектейтiн жағдай орын алады. Бұл жерде жалпы сипаттағы шаралар үкiметтiң өзi мемлекеттiк қолдауға лайықты салаларды немесе өндiрiстердi таңдағанда және оларға әрқалай жәрдем көрсеткенде өнеркәсiптiк немесе ғылыми-техникалық саясат шеңберiнде басты түрде алдын ала қабылданады.
Селективтiк сипатқа ие мемлекеттер бәсекелестiкке анағұрлым қауiптi болып табылады. Мемлекеттiк билiк органдары белгiлi бiр кәсiпорындарға нарыққа енудiң әртүрлi тосқауылдар, компания қызметiнiң кемсiтушiлiк немесе керiсiнше, жеңiлдiктi шарттарды жасай отырып, негiзделмеген эксклюзивтiк құқық бере отырып немесе тиiмсiз кәсiпорындарды қолдай отырып, бәсекелестiкке елеулi залал келтiруi мүкiн.
Қолданыстағы монополияға қарсы заңнамаға сәйкес мыналар:
бәсекелестiкке қарсы келiсiм (келiсiлген iс-әрекеттер) - тараптардың бәсекенi шектеуге немесе жоюға, кәсiпкерлiк қызметте негiзсiз артықшылықтар алуға бағытталған кез келген шарттық қатынастары:
тауарларды сатып алудың немесе өткiзудiң келiсiлген бағаларын не басқа жағдайларын белгiлеу (ұстап тұру);
бағаны көтеру, төмендету немесе ұстап тұру не сауда-саттыққа қатысушылардың арасындағы өзге де келiсiмдер нәтижесiнде сауда-саттық қорытындыларын бұрмалау;
тауар нарықтарын аумақтық белгісi, тауарлардың түр-түрi, оларды өткiзу немесе сатып алу көлемi бойынша, сатушылар немесе сатып алушылар тобы бойынша не басқа белгiлер бойынша бөлу;
квоталауды қоса алғанда тауарларды өндiрудi не өткiзудi негiзсiз шектеу;
белгiлi бiр сатушылармен не сатып алушылармен шарт жасасудан негiзсiз бас тарту;
тауар нарығына кiрудi шектеуге немесе одан белгiлi бiр тауарлардың сатушылары немесе олардың сатып алушылары ретiнде нарықтың басқа субъектiлерiн ығыстыру;
басқа субъектiлермен тең шарттарға кемсiтетiн жағдайлар қолдану;
келiсiм-шарт жасаушы агенттердiң өзiнiң мазмұны бойынша немесе iскерлiк айналым дәстүрiне сай осы шарттардың нысанасына қатысы жоқ қосымша мiндеттемелер (қаржы қаражатын, өзге де мүлiктi, мүлiктiк құқықтарды берудi және басқаларын негiзсiз талап ету) қабылдауы талабымен шарттар жасасу нарықта үстем (монополиялық) жағдайға ие субъектiлердiң тыйым салынған iс-әрекеттерi болып табылады.
Бұдан басқа, үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектiсiнiң тиiстi тауар нарығына кiрудi шектейтiн не бәсекенi шектейтiн, жоятын және (немесе) тұтынушылардың заңды мүдделерiне қысым жасайтын iс-әрекеттерiне, оның iшiнде:
монополиялық жоғары (төмен) бағалар белгiлеу;
субъектiлермен жасалған бiрдей келiсiмдерге объективтi негiзделмеген себептермен әртүрлi бағалар не әртүрлi шарттар қолдану;
өзiнен сатып алынған тауарларды қайта сатуға аумақтық белгілер, сатып алушылар тобы, сатып алу шарттары, сондай-aқ саны, бағасы бойынша шектеулер белгiлеу;
келiсiм жасауға нарық субъектiсiне өз мазмұны бойынша немесе iскерлiк айналым дәстүрiне сай осы келiсiмдердiң нысанасына қатысы жоқ қосымша мiндеттемелер қабылдату жолымен себеп табу не күштеп таңу;
тиiстi тауарды өндiру немесе өткiзу мүмкiндiгi бола тұрып жекелеген сатып алушылармен шарт жасасудан негiзсiз бас тарту;
тауарлар ұсынуды бәсекелестер өндiретiн не өткiзетiн тауарларды сатып алу кезiнде шектеулер қабылдаумен себептестiру;
тұтынушылардың сұраныстары немесе тапсырыстары бар тауарларды өндiру немесе жеткiзу мүмкiндiгi бола тұрып, оларды өндiру көлемiн негiзсiз қысқарту немесе өндiрудi тоқтату;
нормативтiк құқықтық кесiмдерде белгiленген баға белгiлеу тәртiбiн бұзу сияқты iс-әрекеттерiне тыйым салынады және олар жарамсыз деп танылады.
Нарық субъектiлерiнiң өзiнiң үстем жағдайын терiс пайдалану мүмкiндiгiн немесе бәсекенi шектеудi болдырмау мақсатында монополияға қарсы органның мынадай мәмiлелердi жүзеге асыруға алдын ала келiсiмiн алу түрiнде көрiнетiн экономикалық шоғырлануға мемлекеттiк бақылауды монополияға қарсы орган жүзеге асырады:
1) тиiстi тауар нарығындағы үлесi 35 пайыздан асатын нарық субъектiсiн құру;
2) тиiстi тауар нарығындағы үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектiсiн қайта ұйымдастыру (қосу, бiрiктiру, қайта құру);
3) тұлғаның (тұлғалар тобының) нар ық субъектiсiнiң жарғылық капиталындағы дауыс беретiн акцияларды (үлестердi, пайларды) иеленуi, сөйтiп осы субъектiде мұндай тұлғаның (тұлғалар тобының) аталған акциялардың (үлестердiң, пайлардың) 25 пайызына және одан астамына билiк етуге құқық алуы, егер осы иеленуге дейiн мұндай тұлға (тұлғалар тобы) аталған нарық субъектiсінің акцияларына (үлестерiне, пайларына) билiк етпесе немесе аталған нарық субъектiсiнiң жарғылық капиталындағы дауыс беретiн акциялардың (үлестердiң, пайлардың) 25 пайыздан кемiне билiк етсе;
4) егер мәмiленiң мәнiн құрайтын мүлiктiң теңгерiмдiк құны мүлiктi иелiктен шығаратын немесе бiреуге беретiн нарық субъектiсiнiң негiзгi өндiрiстiк құрал-жабдықтары мен материалдық емес активтерi теңгерiмдiк құнының 10 пайызынан артық болса, нарық субъектiсiнiң (тұлғалар тобының) нарықтың басқа субъектiсiнiң негiзгi өндiрiстiк құрал-жабдықтары мен материалдық емес активтерiн меншiкке алуы, иеленуi және пайдалануы;
5) нарық субъектiсiнiң бiр немесе бiрнеше мәмiлелер нәтижесiнде (оның iшiнде сенiмгерлiк басқару туралы шарт, бiрлескен қызмет туралы шарт, тапсырма шарты) немесе өзге де тәсiлмен нарық субъектiсiнiң кәсiпкерлiк қызметiн жүргiзу жағдайларын анықтауға не оның атқарушы органының функцияларын жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн құқықтар алуы;
6) белгiлi бiр жеке тұлғалардың нарықтың екi және одан да көп субъектiлерiнiң атқарушы органдарында, директорлар кеңесiнде (байқаушы кеңестерiнде) қатысуы.
Бұл ретте монополияға қарсы органның рұқсатынсыз жасалған экономикалық шоғырлану монополияға қарсы органның талабы бойынша жарамсыз деп танылуы мүмкiн. Заңға сәйкес монополияға қарсы орган тиiстi нарықтарда үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектiлерiн анықтау, сондай-ақ тауар нарығының жағдайын, ондағы бәсекелестiк деңгейiн зерделеу және монополистiк қызметтiң алдын алу, шектеу және жолын кесу жөнiндегi шараларды әзiрлеу мақсатында тауар нарықтарының талдауын жүргiзуге мiндеттi. Сонымен қатар, ол жыл сайын 1 маусымнан бастап Қазақстан Республикасының Үкiметiне жекелеген тауар нарықтарындағы бәсекелестiктiң және монополистiк қызметтi шектеу жөнiнде қабылданған шаралар туралы есеп беруге мiндеттi.
Заңның жаңа редакциясына сәйкес үлесi тауар нарығында отыз бес және одан астам пайыздарды құрайтын нарық субъектiсiнiң жағдайы үстем (монополиялық) ретiнде танылады, егер:
1) тиiстi тауар нарығында анағұрлым көп үлеске ие үш нарық субъектiсiнiң үлесiнен аспайтын жиынтық үлесi елу және одан астам пайыздарды құраса;
2) тиiстi тауар нарығында анағұрлым көп үлеске ие төрт нарық субъектiсінің үлесiнен аспайтын жиынтық үлесi жетпiс және одан астам пайыздарды құраса;
Бiрақ, үлесi тиiстi тауар нарығында он бес пайыздан аспайтын нарық субъектiсiнiң жағдайы үстем (монополиялық) ретiнде танылмады.
Субъектiлер қызметiн талдаудың деректерiн жиынтықтау қарапайым пайдаланушылардың пакеттерiнiң көмегiмен қолмен енгiзiледi. Деректердiң жинақталуы мен сақталуы кейiннен оларды мұрағатқа тапсыра отырып, қағаз тасығыштарда жүргiзiледi. Тарифтердiң өзгеруiнiң серпiнiн ретроспективтi талдау үшiн ақпаратты екiншi қайтара сұрауға тура келедi. Қағаз жұмысының үлкен көлемi уәкiлеттi органның ұсынылған материалдарды жан-жақты қарау мүмкiндiгiн және ең бастысы қабылданған шешiмдердiң субъектiнiң өзiне және оның тұтынушыларының жағдайына әсер ету мүмкiндiгiн бағалауды шектейдi.
Бұған қоса нарық субъектiлерi қолданыстағы монополияға қарсы заңнамаға сәйкес монополияға қарсы органға ай сайын қаржы-шаруашылық қызмет туралы есептi, ай сайын - кәсіпорынның акциялары (үлестерi, пайлары) мен өнiмдердiң монополиялық түрлерi: өндiрiстiң көлемдерi, босатылым бағасы және өндiрiстiң табыстылығы бойынша ақпараттарды сату мен беру туралы мәлiметтердi ұсынуға мiндеттi.
Осы ақпарат сондай-ақ қағаз тасығыштарда ұсынылады, ол кейiннен мұрағатқа тапсырылады. Сондай-ақ Заңға сәйкес монополияға қарсы нарық субъектiлерi мен олардың бiрлестiктерiн құруға, қайта ұйымдастыруға, акцияларды (үлестердi, пайларды) мемлекеттiк бақылауды жүзеге асыратынын атап өткен жөн.
Қазiргi кезде монополиялық саясатта институционалдық та және жүйелiк те проблемалардың бар болуына байланысты бәсекелестiк қабiлеттi дамыту саласында бiрқатар шешiлмеген мәселелер әлi де бар.
Монополияға қарсы органның институционалдық әлсiздiгi осы органның қызметтерiн қолда бар монополиялар мен олардың монополиялық билiгiн тарату немесе қайта ұйымдастыру арқылы бәсекелестiк ортаны құрудың негiзгi мәселелерiне тоқталуға мүмкiндiк бермей, бағаларға бақылау жасаудың екiншi тұрлаусыз мәселелерiне шоғырландыруға әкеп соғады. Бүгiнде монополияға қарсы орган өзiнiң қадағалау функцияларын орындауға арналған өз қызметiн, бәсекелестiкке жол бермеу және жолын кесу жұмыстарын жандандырудың орынына тұтынушылардың жеке шағымдарын қарауға мәжбүр болып отыр.
Бұған қоса монополияға қарсы органның монополияға қарсы заңнаманың талаптарын сақтауды тиiмдi бақылау және мемлекеттiк реттеу реформасына қатысты да, экономикада тұтастай алғанда да бәсекелестiктi қорғау мен насихаттау қабiлетiн төмендететiн бiрқатар ұйымдастырушылық және заң проблемалары да бар. Ұйымдастырушылық проблемалардың ең бастысы монополияға қарсы орган функцияларының аса кең спекторы болып табылады. Монополияға қарсы органның миссиясы нарықтық қызметтi құру мен реттеуге ауқымды белгiлi бiр жауапкершiлiктен бәсекелестiктi құру мен қорғауға нақты шоғырлану жағына ауысуы тиiс.
Заңға сәйкес, Монополияға қарсы органның өкiлеттiгіне "Бәсекелестiк және монополиялық қызметтi шектеу туралы" Қазақстан Республикасының Заңын бұзуға жол берген тиiстi тауар нарығында үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектiлерiнiң баға белгiлеу мониторингiн жүзеге асыру және нарық субъектiлерiне кесiмдi бағаларды енгiзу жатады.
Бұған қоса монополияға қарсы органға маңызды азық-түлiк тауарларына, мұнай өнiмдерiне бағаны тұрақтандыру мақсатында және бағаның мониторингiн жүргiзуге, маңызды азық-түлiк тауарларына арналған бағаны өзгертудi талдауға тағы басқаларды тапсыратын нормативтiк құқықтық кесiмдер қабылданады. Мемлекеттiң осындай функциялары өзiнiң маңызын жоғалтқан жоқ, бiрақ олар басқа органдармен жүзеге асырылуы тиiс.
Қазiргi сәтте монополияға қарсы органның мiндеттерi мүлдем ауқымды және өз табиғаты бойынша әр қилы: жеке органдардың ешқайсысы да заңнаманың сақталуын бақылауға, қамтамасыз етуге, халықпен ақпараттық-бiлiм беру жұмысын жасауға жеткiлiктi көңiл бөлуге және осы жұмыс бағыттарының әрқайсысы бойынша саясатты әзiрлеуге жағдайы жоқ. Әр түрлi мiндеттер талдаудың әр түрлi түрлерi мен ақпараттардың әр түрлi көздерiн талап етедi, мемлекеттiк органдардың, фирмалардың, азаматтардың әр түрлi топтарымен ынтымақтастықты талап етедi.
Бұған қоса әлемдiк тәжiрибеден алғанда монополияға қарсы орган атқарушы билiк органдарының жоғары сатылы лауазымында тәуелсiз орган болуы тиiс. Жүргiзiлген талдау көрсеткендей елдердiң көпшiлiгiнде монополияға қарсы органдар төрағалары мен орынбасарлары мемлекеттiк органдардың бiр де бiреуiнен тәуелсiз мәртебеге ие және белгiлi бiр мерзiмге тағайындалатын, кез келген дербес, тәуелсiз алқалы орган болып табылады.
Қазақстан Республикасы монополияға қарсы саясат, жосықсыз бәсекемен күрес саласында халықаралық ұйымдармен және шетелдiк ведомстволармен белсендi ынтымақтасады.
Халықаралық қызмет Қазақстан экономикасын әлемдiк экономикалық кеңiстiкке ықпалдасуға жәрдемдесуге; жалпы еуропалық экономикалық кеңiстiгiнiң тұжырымдамасын қалыптастыру үдерiсiне қатысуға; кәсiби халықаралық ұйымдарға қатысу арқылы қазақстандық мүдделердi қорғауға және практикаға алдыңғы қатарлы тәжiрибенi енгiзуге, Қазақстанның монополияға қарсы органдары мамандарының бiлiктiлiгiн арттыруға бағытталған.
Қазiргi сәтте Қазақстан Республикасының монополияға қарсы органы Бiрыңғай Экономикалық Кеңiстiктi (бұдан әрi - БЭК) құру шеңберiндегi келiссөздердiң белсендi мүшесi болып табылады, оны құру идеясы 2003 жылғы 23 ақпанда айтылған Ресей, Қазақстан, Украина және Белоруссия Президенттерiнiң бiрлескен өтiнiшiнде ресми бекiтiлген, тараптар бiрлескен Жоғары деңгейдегi топты құрды және оның мiндетiн бекiткен болатын. Оның қорытындысы Ялта қаласында 2003 жылғы 19 қыркүйекте қол қойылған БЭК қалыптастыру туралы Келiсiм болды.
БЭК қалыптастыру мақсаты қатысушы мемлекеттердiң экономикасын тұрақты және тиiмдi дамыту үшiн жағдай жасау және халықтың өмiрлiк деңгейiн арттыру болып табылады. Осы шеңберде монополияға қарсы орган БЭК құру туралы келiсiмге және Бәсеке саласындағы бiрыңғай ережелер туралы келiсiмге қатысушы мемлекеттерде бәсекелестiк саясатты жүзеге асырудың негізгi қағидаттары туралы келiсiмдi әзiрлеу, келiсу және күшiне енгiзу үшiн жауаптылық алады.
Осы келiсiмдердiң жобалары бiрыңғай бәсекелестiк саясатты жылжытуда одан әрi ынтымақтастығы үшiн iргелi негiз болып табылады.
Сондай-ақ Қазақстанның монополияға қарсы органы Еуразия экономикалық қоғамдастығының белсендi қатысушысы болып табылады.
Халықаралық ынтымақтастықтың әрекетке қабiлеттi арнайы тетiгiнсiз тиiмдi бәсекелестiк саясаттың болуы мүмкiн емес, трансұлттық компаниялар және оның бiрлестiктерi тиiстi елдерден тыс жерлерде жүзеге асырылатын сол iс-әрекеттерi iшкi бәсекеге елеулi терiс ықпал етуi мүмкiн.
1993 жылғы 24 желтоқсанда Ашхабад қаласында қол қойылған Келiсiлген монополияға қарсы саясатты жүргiзу туралы көп жақты шарт дәл осындай тетiк болды. Аталған Шарт шеңберiнде ТМД елдерінiң аумағында монополистiк қызметтi және жосықсыз бәсекелестiктi шектеудiң алдын алу және тоқтатудың құқықтық негiздерiн құру жөнiндегi тараптардың жалпы қызметтерiн үйлестiру, бәсекелестiк мәселелерi жөнiнде ұлттық заңнаманы әзiрлеуде және жетiлдiруде ықпалдасуы және монополияға қарсы саясат және бәсеке саласында нормативтiк-құқықтық, әдiстемелiк және басқа ақпараттар алмасуда ықпалдасуы негiзгi мiндеттерi болып табылатын Тәуелсiз Мемлекеттер Достастығына қатысушы елдердiң Монополияға қарсы саясат жөнiндегi мемлекетаралық кеңесi (МСМК) құрылды.
Қазақстанның бәсекелестiктi дамыту мәселелерiмен айналысатын халықаралық ұйымдар жұмысына қатысуының маңызы зор, жеке елдер iшiнде ғана емес мемлекетаралық тең экономикалық қатынастарды реттеу құралы ретiнде бәсекелестiк саясаттың ролiн күшейтпейiнше, экономиканың тиiмдiлiгiн арттыру, халықаралық сауданы табысты дамыту және тауарлар мен қызметтердi тұтынушылардың жалпы экономикалық әл-ауқатын жақсарту мүмкiн емес.
Халықаралық сауданың, шетелдiк инвестициялаудың жылдам дамуы, iрi трансұлттық қосулардың және трансұлттық корпорацияның (бұдан әрi - ТҮК) қызметтерiн кеңейту нәтижесiнде жүрiп жатқан экономикалық байланысты жаhандандыру кәсiпорындар бәсекелестігін көп жағдайда нарықтық шоғырлану дәрежесiне негiзделген барынша халықаралық сипатқа ие болуға ерiксiз алып келедi.
Халықаралық бәсекелестiктi күшейту ұлттық нарықтар үшiн екi жақты рөл атқарады. Бiр жағынан, шетел компаниялары үшiн, олардың арасында ТҮК маңызды орын алатын ұлттық нарықтарды ашу компаниялардың өзiнiң құрылымын және өндiрiсiн ұтымды етуге, басқару стратегиялары мен жоспарларын жетiлдiруге, озық технологияларды белсендi пайдалануға мәжбүрлейдi. Шетел компаниялары үшiн ұлттық экономикаға қол жеткiзуге жол ашу жалпы алғанда экономикаға қолайлы ықпал ететiн осы нарықтардағы бәсекенiң жағдайларын жақсартады (немесе бәсеке үшін әлеуеттiк жағдайлар жасайды): сатушылардың ортасын кеңейтедi, ассортименттерiн көбейтедi, бәсекенiң нәтижесiнде бағасы төмендейдi. Ұлттық нарықтардағы ТҮК қызметi бәсекеге және экономикаға жиi оң ықпал етедi. Нарықта өз тауашасын алуға талпынатын жергiлiктi компаниялар бәсекелестiк артықшылықтар бар салаларда өз өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттырады.
Бүгiн, Трестерге қарсы заңнама саласындағы құзырет ақпараттар, бәсекелестiк нарықтар ойындарының аса жаңа теорияларын түсiнуге тең, бәсеке, монополия, монополиялық бәсекелестiк және олигополия туралы дәстүрлi экономикалық теорияларды жақсы бiлудi талап етедi. Бұл теориялар осы салада тиiстi саясатты талдау үшiн бастапқы тармақ болады.
Сондай-ақ монополияға қарсы органның жиi қайта құрылуы кадрлардың кетуiне және бiлiктi мамандардың тапшылығына алып келетiнiн атап өту маңызды.
Монополияға қарсы орган қызметкерлерiнiң бiлiмi мен кәсiби дайындығы әлемдiк стандарттар деңгейiне сәйкес болуы керек.
Қолданыстағы жеке кәсiпкерлiк туралы заңнамада құқық қорғау органдары жеке кәсiпкерлiк субъектiсiнен де, мұндай ақпаратқа ие мемлекеттiк органдардан да қажеттi ақпаратты, оның iшiнде коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратты сұратуға және алуға құқылы.
Сонымен бiрге, тәжiрибе көрсеткендей экономикалық дамуға байланысты монополияға қарсы заңнама аясындағы бұзушылықтар барлық салаларда мемлекеттiң экономикалық дамуына елеулi әсер етедi.
Аталған бұзушылықтардың жолын кесуде басқа мемлекеттiк органдардың ақпаратынсыз жәрдемдесу мүмкiн емес.
Статистика жөнiндегi мемлекеттiк органдарды, министрлiктердi, салық және құқық қорғау органдарын қоса алғанда басқа мемлекеттiк органдардың қарамағындағы ақпараттар монополияға қарсы органға барлық уақытта бiрдей ұсыныла бермейдi. Бұл ретте, осы ақпарат монополияға қарсы органға тергеу жүргiзу және тауар нарықтарын талдау үшiн қажет. Барлық мемлекеттiк органдардың iскерлiк ақпараттардың құпиялылығына қатысты анық құқықтық нормалардың болмауынан нақты нарық субъектiсi туралы ақпаратты алу және беру күрделене түседi. Көптеген мемлекеттiк органдар мен олардың лауазымды залалдарды өтеу және осындай ақпараттарды жеткiлiктi қорғау болып табылатын нақты нормативтiк құқықтар туралы жалпы талаптарға сәйкес Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген жауаптылықты алады, жариялауға жауаптылығы туралы заңның ережесi ақпарат алмасуға кедергi келтiредi. Бұл проблема бұрыннан бар және Қазақстан Республикасының тиiстi заңнамалық кесiмдерiне қажеттi өзгертулер енгiзе отырып шешiлуi тиiс.
Сондай-ақ басымдық монополияға қарсы органның жазбаша шешiмдерiне қол жетiмдiлiгiн арттыруға және ресми хабарлама мен ақпарат нақты iс-әрекеттердiң фактiсi немесе қабылданған шешiм туралы деректерден ғана тұрмай, олардың себептерi нақты түсiндiрiлуi тиiс. Бұл жұртшылықтың монополияға қарсы органның "Бәсеке және монополистiк қызметтi шектеу туралы" Қазақстан Республикасының Заңын түсiндiруде және қолдануда дұрыс көзқарасты қалыптастыруға мүмкiндiк бередi.
Бұдан кейiн, жұртшылықты және iскер қоғамдастықты монополияға қарсы орган жүргiзген талдаудың сапалылығына және оның қызметтерiнiң себебiнiң бiрдейлiгiне сендiру үшiн айқындылық талап етiледi. Болмаған жағдайда, шешiмдер кездейсоқ болып көрiнуi мүмкiн немесе монополияға қарсы органның нақты ic-әрекеттерiнiң себептерi инвестицияларды тартуға және экономикалық өсуiн ұлғайтуға ықпал етпейтiн, сенiмдi болмау және сенiмсiздiк бiлдiру атмосферасын құра отырып, монополияға қарсы органның нақты iс-әрекеттерiне жатпайтын себептерi туралы ойлары дұрыс болып көрiнуi мүмкiн.
Халықпен жүргiзiлетiн ақпараттық-бiлiм беру жұмысы мен бәсекелестiктi қорғау жеке функциялар ретiнде қаралатынына қарамастан олар тығыз байланыста және бәсекелестiктi жалпылама түсiну, мақсаты мен пайдасы жоқ жерде бәсекелестiктi тиiмдi қорғау және насихаттау мүмкiн eмec. Монополияға қарсы органның қызметi баспа беттерiнде жиi жарық көрсе де, бұл жарық көрулер қысқаша үрдiсте болады және қолданылған iс-әрекеттер немесе қабылданған шешiмдер туралы хабарламамен шектеледi.
Республика бойынша Интернеттi тұтынудың төмен көлемдерi қалың жұртшылық үшiн ақпарат көзi болуда интернет-ресурстың қабiлетi шектеулi екендiгiн бiлдiредi. Монополияға қарсы орган өзiнiң "Монополист бюллетенi" журналын жариялайды. Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының монополияға қарсы заңнама және бәсекелестiк саясат мәселелерi жөнiндегi баптар мен талдамалы материалдар қамтылған оның бiрiншi нөмiрi жарық көрдi. Бiрақ, ақшалай қаражат тапшылығы шығару тиражын айтарлықтай шектейдi және бүгінгi күнi бюллетень басты түрде монополияға қарсы органның құрылымдық және аумақтық бөлiмшелерi мен басқа мемлекеттiк органдарға таратылады.
Монополияға қарсы орган қызметiнiң ашықтығы оның тиiмдiлiгiн қамтамасыз етедi. Бұл ретте өз өкiлеттiгiн жүзеге асыру кезiнде монополияға қарсы орган алған коммерциялық, қызметтiк және заңмен қорғалатын өзге құпияны құрайтын мәлiметтер монополияға қарсы заңнамаға сәйкес жариялауға жатпайды. Осыған байланысты монополияға қарсы орган компаниялардың коммерциялық құпияларының құпиялылығын сақтайды.
Бүкiләлемдiк экономикалық форумның баяндамаларындағы деректер бойынша әлемдегi 100-ден артық ел соңғы 10 жыл iшiндегi бәсекеге қабiлеттiлiгi көрсеткiшi бойынша АҚШ, Жапония, Германия, Швейцария дәстүрлi озық тұр, ал соңғы уақытта алдыңғы орындарға сондай-ақ Скандинавия елдерi мен Азияның жаңа индустриялды елдерi шықты. Қазақстан бұл рейтингте жоғарыда көрсетiлген елдерден бiршама артта қалуда.
Сонымен бiрге, Қазақстанда бәсекеге қабiлеттiлiгiне ықпал ететiн факторларды, ұлттық бизнес ортасының елдiң өзектi бәсекелестiк қабiлетiне әсер етуiн бағалау мақсаты болып табылатын зерттеу жүргiзiлуде.
Елдiң бәсекеге қабiлеттiлiгi Бәсекеге қабiлеттiлiгі туралы өзектi есеп беруде екi индекспен бағаланады:
өсудiң бәсекеге қабiлеттiлiгi индексi;
бизнестiң бәсекеге қабiлеттiлiгi индексi.
Өсудiң бәсекеге қабiлеттiлiгi индексi орта мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi болашақта экономиканың нық экономикалық өсуiне қол жеткiзу мүмкiндiгiн бағалау үшiн пайдаланылады. Бұл индекс экономикалық теорияға сәйкес макроэкономикалық факторларының әсер етуiн бағалайды және көптеген елдердiң саясаткерлерi мен экономистерiнiң тәжiрибесiнде экономиканың өсуi үшiн өте маңызды болып танылады.
Бизнестiң бәсекеге қабiлеттiлiгi индексi ұлттық экономиканың ағымдағы өндiру деңгейiн айқындайтын микроэкономикалық факторларда байқалады, сонымен қатар өсудiң бәсекеге қабiлеттiлiгi индексiнiң болашағын көрсететiн макроэкономикалық факторды толықтырады. Тұрақты саяси, заңды және қоғамдық институттар, тиiмдi макроэкономикалық саясат өндiру және ұлттық гүлденуi үшiн әлеуетiн жасайды, бiрақ елдiң шынайы байлығы аса тиiмдi әдiстердi пайдалана отырып, тауарлар мен қызметтердi өндiретiн компаниялардың қабiлеттiлiгi микро-деңгейде жасалады.
4. Бағдарламаның мақсаты мен мiндеттерi
Тауарлар (жұмыстар, қызметтер) нарығының тиiмдi жұмыс iстеуiне бағытталған қолайлы шарттарды жасау жолымен еркiн бәсекелестiктi дамыту осы Бағдарламаның мақсаты болып табылады.
Бағдарламаның мiндеттерi мыналар:
экономиканың барлық салаларында бәсекелестiк ортаны құру;
субъектiлердiң монополистiк тәртiбiн және мемлекеттiк органдардың бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерiн болдырмау;
Қазақстан Республикасының монополияға қарсы органның институционалдық қайта құрылуын жүргiзу;
қолданыстағы монополияға қарсы заңнаманы бәсекелестiк құқықтық халықаралық стандарттарына сәйкес келтiру;
кәсiпкерлiктiң еркiндiлiгiн және тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың қоғамдық жүйесiн дамыту, бәсекелестiк мәдениетiн көтеру;
монополияға қарсы органның кадрлық әлеуетiнiң тиiмдiлiгiн дамыту және көтеру;
монополияға қарсы органның жұмысы қағидатының айқындығы мен ашықтығын қамтамасыз ету болып табылады.
5. Бағдарламаны iске асырудың негiзгi бағыттары мен тетiгi
5.1. Субъектiлердiң монополистiк тәртiбiн және мемлекеттiк органдардың бәсекелестiкке қарсы iс-әрекеттерiн болдырмау
Бағдарламаны iске асыру және бәсекелестiктiң мәнiн нақты түсiндiру мақсатында мемлекеттiк органдардың өкiлеттiгiне заңнамалық деңгейде бәсекелестiктi ынталандыру және бәсекелестiктi шектеулердi жою жөнiнде жеке функцияларды енгiзу туралы мәселенi қарау қажет.
Монополияға қарсы органның мемлекеттiк көмек және оның көмек берумен байланысты билiк органдарымен үйлесiмдiлiгi туралы ақпаратқа қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету қажет.
Сондай-ақ, қорғау шаралары қазiргi уақытта сауда саясатының жалпыға бiрдей құралы болып табылады, монополияға қарсы орган қорғау шараларының мәселесi жөнiнде қабылданатын шешiмдерге қатысу үшiн қолданыстағы сауда заңнамасының iшiндегі бәсекелестiктi кепiлдендiру жүйесiн құра алады.
Монополияға қарсы орган сыртқы экономикалық саясаттың әдiл, ашық сипатын қамтамасыз ету үшiн оны қалыптастыруға ғана емес, сонымен қатар оны iске асыруға да қатысуы тиiс. Iшкi нарықты импорттан қорғау шараларын енгiзу туралы мәселелердi қарастырған кезде монополияға қарсы органның пiкiрi ескерiлуi тиiс.
Сыртқы экономикалық саясаттың әдiл сипатын қамтамасыз ету үшiн монополияға қарсы органның қорғау шараларын енгiзу туралы шешiмдердi әзiрлеуге қатысуы қажет.
Бұл жұмыстағы монополияға қарсы органның басты мақсаты iшкi нарықтағы бәсеке шарттарының бұзылуына жол берместен өндiрушiлер мен тұтынушылардың мүдделерi теңгерiмiн қамтамасыз ететiндей қорғау шараларын енгiзу шарттарын қалыптастыру болып табылады. Қорғау шаралары ұлттық өндiрушiлердi шетелдiк бәсекенiң шарттарына оңалту кезеңiнде ғана әрекет етуi тиiс және лоббизм құралына айналмауы және жеке кәсiпорындарға арналған шаруашылық жүргізудiң жеңiлдiк шарттарын қалыптастыру үшiн база болып табылмауы тиiс.
Монополияға қарсы органның қорғау шараларын енгiзу туралы шешiмдердi әзiрлеуге қатысу қажеттiлiгi сондай-ақ тұтынушылардың мүдделерiн қорғауға негiзделген. Тұтынушылар, қорғау шараларын енгiзу жағдайында бағаларды арттыру және ассортименттi шектеу нәтижелерiнде жоғалтуларға ұшырайды.
5.2. Экономиканың барлық салаларында бәсекелестiк ортаны
құру
Ескерту. 5-2-кіші бөлімге өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2008.05.05 N 413 Қаулысымен.
Тауар нарықтарындағы бәсекелестiктi дамытуды айқындаудың монополистердi анықтаудың негiзi тауар нарығын талдау болып табылады.
Қазiргi сәтте, республиканың тауар нарықтарының зерттеуiн, ондағы бәсекелестiк ортаның жағдайын, оның iшiнде бәсекелестiктi дамыту дәрежесiн бағалау; тауар нарықтарының дамуын бағалау және бәсекелестiктi арттырудың маркетингтiк стратегиясын, сондай-ақ әлеуеттi бәсекелестер үшiн нарыққа "кiру" және "шығу" тосқауылдарының болуын немесе болмауын, олардың еңсерiлу дәрежесiн айқындау мақсатында жүргiзу қажеттiлiгi туындап отыр.
Осыларға сүйенетiн болсақ, монополияға қарсы орган жүргiзген тауар нарықтарының талдаудың негізгі мiндеттерi мыналар болып табылады:
1) республиканың тауар нарықтарын олардағы бәсекелiк ортаның жағдайын, бәсекелестiктi дамыту дәрежелерiн бағалау, сондай-ақ тауар нарықтарының дамуын бағалау және бәсекелестiктi арттырудың маркетингтiк стратегиясын айқындау мақсатында зерттеу;
2) экономиканың әртүрлi салаларында бәсекелiк ортаның жағдайын сипаттайтын индикаторларды әзiрлеу;
3) тауар нарықтарының шоғырлануын айқындау, олардағы бәсекелестiктi дамытудың тосқауылдарын айқындау;
4) экономиканың әртүрлi салаларындағы бәсекелестiктi қорғауға бағытталған құралдарды әзiрлеу.
Осы мiндеттерге сәйкес монополияға қарсы орган олардың акцияларының (үлестерiнiң, пайларының) сандық және пайыздық қатынастарын көрсете отырып, нарықта басым жағдайға ие субъектiлердiң құрылтайшылары туралы; олардың акцияларының (үлестерiнiң, пайларының) сандық және пайыздық қатынастарын көрсете отырып, акционерлердiң (үлесшiлердiң, пайшылардың) бұдан кейiнгi өзгерiстерi туралы ақпараттарды, нарық субъектiлерiнде болған қайта ұйымдастыру, тарату туралы деректердi; негiзгі өндiрiстiк құралдарының теңгерiстiк құнынан алғанда тiзiмдер мен пайызды көрсете отырып, мүлiктi иелiктен алу туралы мәлiметтердi, сенiмдi басқармада уақытша пайдалануда (жалға беруде) болуы туралы мәлiметтердi қамтитын ақпараттың ауқымды көлемiне ие болуы тиiс.
Экономиканы монополияға қарсы реттеу жүйесiн жетiлдiру мақсатында монополияға қарсы орган белгiлi бiр тауар нарығында үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектiлерiнiң бiрыңғай электронды базасын жасау және енгiзу қажет.
Ақпараттық база республикалық деңгейге жататын болады, бұл ретте монополияға қарсы органды, оның нарықта үстем жағдайға ие аумақтық бөлiмшелерi мен кәсiпорындарын қамту жоспарланып отыр.
Тұтастай алғанда нарықта үстем жағдайға ие субъектiлердiң қызметiне мониторинг жүргiзу үшiн деректердiң ақпараттық базасын құру бақылаудың жеделдiгiн және тарифтiк саясатты реттеудiң негiздемелiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi, бұл кәсiпорындардың пайдаланушылық шығындарын азайтуды қамтамасыз етуi және өз кезегiнде мемлекеттiң шығындарын азайту есебiнен және жеңiлдiк қызметтердi ұсынудың сомасын азайту есебiнен халықтың кiрiстерiн арттыруға ықпал ететiн болады.
Факторлардың қалың қатарын қамту мақсатында көптеген сыни факторларды өлшеуге және жасауға рұқсат беретiн жаңа жан-жақты бәсекеге қабiлеттi индекстер әзiрлендi. Аталған индекс елдiң өндiрiсi және бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң өсуiнде әрқайсысының аса маңыздылығы бар мынадай тоғыз:
институттар;
инфрақұрылымдар;
макроэкономика;
денсаулық сақтау және бастауыш бiлiм;
жоғары бiлiм және оқыту;
нарықтың тиiмдiлiгi;
технологиялар;
бизнес жүйесi;
инновациялардың айналасында құрылды.
Бәсекеге қабiлеттiлiк индекстерiн айқындау басты функциялардың бiрi, ал мемлекет Басшысы қойған мiндеттердi iске асыру шеңберiнде Бүкiләлемдiк экономикалық форумда жыл сайын жасалатын дәреже туралы әлемдiк табельде Қазақстанның ұстанымын жақсарту мемлекеттiк органдар қызметтерiнiң басты мiндеттерi болуы тиiс.
Мемлекет басшысы өзінің 2008 жылғы 6 ақпандағы "Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру - мемлекеттік саясаттың басты мақсаты" атты Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының Үкіметі макроэкономикалық саясатының маңызды басымдықтарының бірі ретінде бәсекелестікті қорғау бойынша одан әрі жұмыстың айқындалғанын және елдегі кәсіпкерлік белсенділіктің өсуіне елеулі серпін беруі тиіс бәсекелестік туралы жаңа заңды қабылдаудың қажеттілігі белгіленгенін атап көрсетті.
Өткен жылдары қабылданған монополияға қарсы заңнаманы жетілдіру жөніндегі дәйекті шаралар субъектілердің теріс монополистік мінез-құлқының алдын алуға ықпал етуге және жаңа компаниялардың және жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар арасында салауатты бәсекелестіктің пайда болуына, қазақстандық экономиканың халықаралық қауымдастыққа жоспарлы ықпалдасуына ықпал ететін жағдай жасауға мүмкіндік берді.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, монополияға қарсы реттеу жүйесі экономиканың дамуы мен қайта құрылуынан қалмауы тиіс, әлемдік сауданың жаһандануын, экономикалық шекаралардың ашықтығын, сондай-ақ бизнес жүргізудің жаңа нысандарының пайда болуын ескеру қажет. Тез өзгеріп отырған әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен жаңа функционалдық қажеттіліктерге бейімделудің қажеттілігі негізінде монополияға қарсы заңнаманы одан әрі жетілдіру талап етіледі.
Монополистік қызметке қарсы іс-қимыл мен бәсекелестікті қорғау процесінде монополияға қарсы орган экономикалық жағдай қалай өзгерсе, солайша бизнестің жаңа нысандарының пайда болуына, кәсіпкерлердің құқықтарын қорғауға жаңа талаптардың қойылуына қарай жаңа проблемалармен үнемі бетпе-бет келеді.
Бәсекелестік туралы жаңа заңды әзірлеу тауар нарықтарында еркін бәсекелестіктің дамуы, бәсекелестікті шектеу мен нарыққа қатысушылардың ымыраласу фактілерін, экономика салаларын "жасырын" монополияландыруды болдырмаудың айқын тетіктерін анықтау, монополияға қарсы органның рөлі мен өкілеттіктерін күшейту, оның қызметінің тиімділігін арттыру үшін тартымды және айқын жағдай жасау қажеттілігінен туындайды.
Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің көпшілігі сол немесе өзге тауар нарығында қалыптасатын қоғамдық қатынастарды реттейді.
Тауар нарықтарындағы бәсекелестікті дамыту дәрежесін бағалау, бәсекеге қабілеттілікті арттырудың маркетингтік стратегиясын, әлеуетті бәсекелестер үшін нарыққа "кіру"/"шығу" тосқауылдарының болуын (болмауын) және оларды еңсеру шараларын айқындау мақсатында оларға жүргізілген талдаулар бәсекелестік жеткіліксіз дамыған экономиканың салаларын анықтады.
Осылайша, заңнамалық реттеу бәсекелестікке келеңсіз әсер ететін ережелерді жою мақсатында жетілдіру қажет экономиканың негізгі салалары.
Қабылданатын нормативтік құқықтық актілер кәсіпкерлерге бизнесте жаңа мүмкіндіктер аша отырып, бәсекелестікті күшейтуге, экономикалық ресурстарды оңтайлы бөлу арқылы елдің экономикалық көрсеткіштерін жақсартуға, жоғары сапалы тауарлар мен қызметтерге төмен баға белгілеуге ықпал етуі тиіс.
Нормативтік құқықтық актілерді монополияға қарсы заңнамаға сәйкес келтірудің маңызы зор, экономикалық қатынастарды реттеу құралы ретінде бәсекелестікті дамытпайынша, тауарлар мен қызметтерді тұтынушылардың жалпы экономикалық әл-ауқатын жақсарту мүмкін емес.
5.3. Қазақстан Республикасының монополияға қарсы органның
институционалдық қайта құрылуын жүргiзу, қолданыстағы
монополияға қарсы заңнаманы бәсекелестiк құқықтың халықаралық
стандарттарына сәйкес келтiру
Қолданыстағы монополияға қарсы заңнама монополияға қарсы нақты заңнама тексеруде монополияға қарсы органға сенiмдi рұқсат беру мен жеткiлiктi өкiлеттiктi ұсына алмайтын жағдайда. Монополияға қарсы органның жеке көзқарасы бойынша iстi қараудан бас тарту мүмкiндiгiнiң жоқтығы, кейбiр нормативтiк құқықтық актiлердiң шашыраңқы тұжырымдамасы бәсекелестiктiң жағдайына толығымен әсер етуi ықтимал iспен толтырылған үйлесiмде орындалмайтын орасан жұмыс көлемiн бередi.
Монополияға қарсы орган мемлекеттiк билiктiң кәсiпкерлерi мен органдарының арасындағы, монополистер мен олардың тұтынушыларының арасындағы жеке дауларды, бәсекелестiктiң деңгейiн арттыра алмайтын және басқа ведомстволар үлкен тиiмдiлiкпен және нәтижелiлiгiмен орындалуы мүмкiн iс-әрекеттердi шешуге үлкен қаражат жұмсайды. Егер осы ұйымдастырушылық және заң проблемалары шешiлмейтiн болса, монополияға қарсы органға бәсекелестiктi шектеуге түйiндi проблемалар туындататын жағдайларда ден қоюдың тиiмдiлiгiн арттыру және мемлекеттiк реттеуден анықталған экономика салаларында туындаған заңнаманың талаптарын сақтауды қамтамасыз ету жөнiндегi мiндеттердi шешу қиынға соғатын болады.
Монополияға қарсы органның тәуелсiздiгi туралы талаптар монополияға қарсы орган егер олар монополияға қарсы заңнаманы бұзатын болса, орталық және жергiлiктi мемлекеттiк органдарды бақылауы тиiс екендiгi фактiсiне негізделедi. Егер монополияға қарсы орган қандай да бiр жоғарыда аталған органдардың бағынысында болған жағдайда монополияға қарсы шараларды қолдану сайланбалы болады, бұл өз кезегiнде монополияға қарсы органның негiзгі мiндеттерiн бұрмалайды.
Монополияға қарсы органның құқық қорғау органдарымен тең дәрежеде мемлекеттiк органдардың лауазымды адамдарының монополияға қарсы органға ақпарат бермеу не жалған ақпарат беру жауаптылығын қатайта отырып, мемлекеттiк органдардан ақпараттар алу құқығын заңнамалық деңгейде бекiту туралы мәселенi пысықтауды талап етедi.
Мемлекеттiк органдардан мәртебесi мен тәуелсiздiгiн күшейту, штаттық санын объективтi түрде ұлғайту, материалдық базаны күшейту арқылы монополияға қарсы органның құрылымдық күшеюiн (институционалдық шара) жалғастыру қажет.
Бұған қоса монополияға қарсы органның өкiлеттiгiн қайта бөлу үдерiсi қажет, бұл ретте тарифтiк реттеу функциялары мемлекеттiк билiктiң бiр немесе бiрнеше органдарға шығарылатын болады.
Бұған қоса монополияға қарсы органға басқа мемлекеттiк органдарға тиесiлi емес қосымша функциялар, сондай-ақ монополияға қарсы органмен тарифтiк және тарифтiк емес реттеулерге қорғау шараларын енгізуге бағытталған мемлекеттi органдарды шешiмдерiн келiсу жөнiндегi функциялар берiлуi тиiс.
5.4. Кәсiпкерлiктiң еркiндiлiгiн және тұтынушылардың
құқықтарын қорғаудың қоғамдық жүйесiн нығайту, бәсекелестiк
мәдениетiн көтеру, халықаралық ынтымақтастықты дамыту
Қазақстан нарықтарын ашу, сауданы ырықтандыру, ел экономикасына үкiметтiң араласуын алып тастау немесе босбелбеулiк үдерiстерi iшкi нарықта халықаралық компаниялардың қызметтерiнен терiс салдарлардың пайда болуына тәуекелдiң артуымен ұласады, бәсекенi асыра пайдаланушылық мүмкiндiгi мен бұрмалануы бәсекелестiк саясатты жандандыру, заңнаманы нығайту, бәсекенi қорғау саласында екi және көп жақты ынтымақтастықты жақсарту және дамыту қажеттiгiнде негiзделген.
Осыған байланысты, Қазақстан Еуропалық Одақ (ЕҚ), БҰҰ-ның сауда және даму мәселелерi жөнiндегі конференциясы (ЮНКТАД), Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы (ЭЫДҰ) сияқты халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықта болуы қажет.
5.5. Монополияға қарсы органның кадрлық әлеуетiнiң
тиiмдiлiгiн дамыту және жетiлдiру
Монополияға қарсы органның кадрлық әлеуетiн дамыту үшiн оның қызметкерлерiн белсендi оқыту, монополияға қарсы құқық жөнiндегi бiлiктiлiгiн арттыру курстарынан өткiзу қажет. Таяу және алыс шет елдердiң монополияға қарсы ведомстволарымен тәжiрибе алмасу үшiн монополияға қарсы саясат мәселелерi жөнiнде мүмкiн болатын семинарлар, тренингтер жүргiзу қажет.
Еңбек ресурстарын дайындау үшiн бiлiктiлiгi елдiң нақты экономикалық қажеттiлiгiне барабар мамандардың монополияға қарсы органға жоғары деңгейлi дайындықпен келуi үшiн қазақстандық жоғары оқу орындарында "Монополияға қарсы реттеу және бәсекелестiк саясат" пәнiн енгiзу туралы мәселенi қарау өте маңызды.
Монополияға қарсы реттеу және бәсекелестiк саясат саласында жұмыс iстейтiн кадрлардың дамуына бағытталған негiзгi мемлекеттiк шаралар ретiнде:
1) Қазақстанда бәсекелестiк саясатты жүзеге асыратын тиiстi сұраныстағы мамандықтар бойынша жоғарғы оқу орындарында жүйелiлiк оқытуды ұйымдастыру;
2) менеджменттiң бiлiктiлiгiн арттыру, сондай-ақ қазiргi заманғы әдiстемелiк қабылдаулар мен қазiргi заманғы техникалық құралдарды, даму институттарының әлеуетiн пайдалана отырып интерактивтi режимде оқып үйретудi жүргiзу;
3) жоғары оқу орындары мен жоғары оқу орындарынан кейiн оқып-үйрететiн, оның iшiнде шетелдерде қысқа мерзiмдi курстарды, семинарларды, жұмыс iстейтiн мамандардың бiлiктiлiгiн арттыруға арналған дөңгелек үстелдердi қамтитын кадрларды дайындаудың жүйесiн құруды;
4) жоғары кәсiби кадрлар құрамын белсендi тарту және ұстап тұру және оның әлеуетiн дамытуды қамтамасыз етудi болжап отыр.
5.6. Монополияға қарсы органның жұмысы қағидатының айқындығы
мен ашықтығын қамтамасыз ету
Ескерту. 5.6-кіші бөлімге өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2009.12.30 № 2305 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз) Қаулысымен.
Бәсеке және монополияға қарсы заңнаманың ережелерi түсiндiрiле отырып, қалың оқырманға және iскер қоғамдастыққа арналған ақпараттық материалдарды дайындау және тарату бiрiншi кезектегi басымдықтары болуға тиiс. Бәсекелестiктi ынталандыру мен қорғауда және бұзушылықтарды анықтауда бәсекелестiк және монополияға қарсы заңдардың ережелерiнiң пайдалылығын жақсы түсiну азаматтар және iскер қоғамдастықтың монополияға қарсы органның белсендi әрiптес болуына мүмкiндiк бередi.
Қазiргi уақытта өзектi заңдардың және заңға тәуелдi кесiмдер мәтiндерiнен, өз жұмыстары бағыттарының әр қайсысы бойынша оның қызметi туралы ақпараттардан тұратын монополияға қарсы органның өз интернет-ресурсын құру мәселесiн қарау қажет.
Жеке меншiк интернет-ресурсы қалың жұртшылық үшiн монополияға қарсы органның қызметi туралы ақпараттың көзi болады.
Сайтта жарияланатын материалдар бәсекенiң мақсаты мен пайдасының түсiндiрмесi қалың жұртшылыққа түсiнiктi, монополияға қарсы заңнаманың мазмұны қарапайым мазмұндалған, сондай-ақ монополияға қарсы органның жұмыс тәртiбiне және талаптарына түсiнiк беретiн материалдарды қамтуы тиiс.
Интернет-ресурсында бәсекелестiктi қорғау және насихаттау үшiн мүмкiндiк беретiн монополияға қарсы орган жүргiзетiн жеке тауар нарықтарын талдау топтамаларын жариялау пайдалы жаңа кiрiспе болады.
Монополияға қарсы орган:
монополияға қарсы орган жүргiзетiн тексерудiң нәтижелерi;
монополияға қарсы орган қызметтерiнiң қорытындылары туралы мерзiмдiк есептерi;
халыққа бәсекелестiктiң артықшылықтарын түсiндiру;
баспасөз парақтары және қызметкерлердiң сөйлеген сөздерi;
монополияға қарсы заңнама және бәсекелестiк саясат мәселелерiне қатысты нормативтiк құқықтық кесiмдердi түсiндiру;
монополияға қарсы органның аумақтық бөлiмшелерiнiң қызметтерi туралы ақпарат өз көрiнiсiн бұқаралық ақпараттар құралдарынан (бұдан әpі - БАҚ) және интернет-ресурстан тауып алуға тиiс.
Осы ақпараттардың үнемi БАҚ-та және интернет-ресурста жарық көруi басқа мемлекеттiк органдарға, отандық және шетел компанияларына, тауар мен қызметтi тұтынушыларға монополияға қарсы органның құқық қолданудың нақты мәселелерiне деген көзқарасын жақсы түсiнуде, өз iс-әрекеттерiн соған сәйкес келтiруге мүмкiндiк бередi.
Осыдан, жұмыстың айқын және ашық қағидаттарының артықшылығы мыналарға байланысты:
қоғам және бизнес тарапынан назар аудару, сенiм бiлдiру және қолдау артады;
монополияға қарсы заңнаманы бұзу саны қысқарады;
бiлiктi кадрларды тарту қамтамасыз етiледi;
сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасау үшiн мүмкiндiк төмендейдi;
монополияға қарсы органның қызмет сапасы артады.
6. Қажеттi ресурстар және оларды қаржыландыру көздерi
Бағдарламаны қаржылық қамтамасыз ету республикалық бюджет қаражаты есебiнен жүзеге асырылады.
Осы Бағдарламада көрсетiлген шараларды iске асыру үшiн республикалық бюджеттен 2007 жылы 117 млн. теңге бөлiнедi.
Бұл ретте, республикалық бюджеттен қаржыландыру көлемi тиiстi жылдың бюджетiн қалыптастыру және нақтылау кезiнде белгiленген тәртiппен жыл сайын нақтыланып отырады.
7. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн нәтижелер
Бағдарламаны iске асыру нәтижесiнде:
Қазақстан Республикасының бiрқатар заңнамалық кесiмдерi әзiрленетiн және қабылданатын;
монополияға қарсы органның тән емес функцияларын жүйелендiру және беру жөнiнде шаралар қолданылатын;
жаңа компаниялардың экономика секторларына кiруi үшiн тартымды және ашық шарттарды құру мақсатында монополияға қарсы заңнама реформаланатын;
iшкi бәсекелестiктi қарқындандыру жөнiнде шаралар кешенi әзiрленетiн болады;
бәсекелестiк орта дамытылады және нарықты монополизациялауды болдырмайды;
монополияға қарсы органның қызметiнiң сапасы көтерiледi;
монополияға қарсы органның 150-гe жуық мамандарының бiлiктiлiгi арттырылады.
8. Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi iс-шаралар жоспары
Ескерту. 8-бөлімге өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2008.05.05 N 413, 2009.12.30 № 2305 (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-т. қараңыз) Қаулыларымен.
N |
Іс-шараның |
Аяқтау нысаны |
Орындауға |
Орындау |
Болжанатын |
Қаржыландыру |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
1 |
Дамыған елдер мен Қазақстанның бәсекелестiктi қорғау жөнiндегi заңнамасына салыстырмалы талдау жүргiзу |
Қазақстан |
ИСМ |
2007 |
Талап |
|
2 |
Белгiлi бiр тауар нарығында үстем (монополиялық) жағдайға ие нарық субъектiлерiнiң бiрыңғай электрондық базасын құру және енгiзу туралы мәселенi пысықтау |
РБК қарауына |
ИСМ |
2007 |
Талап |
|
3 |
Нарыққа кiру және шығу тосқауылдарын және шоғырлану дәрежелерiн анықтау мақсатында тауар нарықтарына талдау жүргiзу |
Қазақстан |
ИСМ |
2007 |
117 |
2007 |
4 |
"Мемлекеттiк |
ВАК-тың |
БҚА |
2008- |
Талап |
|
5 |
Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы хаттаманы мерзiмiнде орындамағаны үшiн өсiмақы есептеу тәртiбi бөлiгiнде "Қазақстан Республикасының Әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы кодексiне өзгерiстер енгiзу туралы" заңды әзiрлеу туралы ұсынысты Қазақстан Республикасы Үкiметi жанындағы заң жобалау қызметi мәселелерi жөнiндегi ведомствоаралық комиссияның қарауына енгiзу |
ВАК-тың |
БҚА |
2008- |
Талап |
|
6 |
Мемлекеттiк органдармен адал бәсекелестiктi қолдау мақсатында тауар, оның iшiнде қаржы нарықтарының мониторингi жүйесiн ескере отырып, бәсекелестiк саясат мәселелерi жөнiнде өзара iс-әрекет тәртiбiн әзiрлеу |
Бірлескен |
БҚА |
2008 |
Талап |
|
7 |
ДСҰ-ға кiрудi ескере отырып монополияға қарсы заңнаманы ДСҰ талаптарына кезең-кезеңiмен сәйкес келтiру жөнiндегi iс-шаралар жоспарын әзiрлеу |
Бұйрық |
БҚА |
2007- |
Талап |
|
8 |
Монополияға қарсы органды институционалдық қайта құру туралы ұсынысты әкiмшiлiк реформа жүргiзу жөнiндегi жұмыс тобының қарауына енгiзу |
Талдау жазбасы |
ИСМ, |
2007 |
Талап |
|
9 |
"Монополияға қарсы орган туралы" Қазақстан Республикасының Заң жобасын әзiрлеу туралы және заң жобалау жұмыстарының 2008 жылға арналған перспективалық жоспарына енгiзу туралы ұсынысты Қазақстан Республикасы Үкiметi жанындағы заң жобалау қызметi мәселелерi жөнiндегi ведомствоаралық комиссияның қарауына енгiзу |
ВАК-тың |
БҚА |
2008 |
Талап |
|
10 |
Монополияға қарсы органның интернет-ресурсын құру мәселесiн пысықтау |
Қазақстан Республикасының Үкiметiне |
ИСМ |
2007 |
Талап |
|
11 |
Монополияға қарсы орган қызметкерлерiнiң бiлiктiлiгiн арттыру |
Қазақстан Республикасының Үкiметiне |
ИСМ |
2007 |
Талап |
|
12 |
"Бәсеке және монополистiк қызметтi шектеу туралы" және "Жосықсыз бәсекелестiк туралы" заңдарын бiрiктiретiн (бiрiктiрiлген заң) Қазақстан Республикасының Заң жобасын әзiрлеу және оны заң жобалау жұмыстарының 2008 жылға арналған перспективалық |
ВАК-тың |
БҚА |
2008 жыл |
Талап |
|
13 |
Бәсекелестiктi арттыру жөнiндегi шараларды әзiрлеу мақсатында бәсекелестiк дамымаған экономиканың бiрiншi кезектегi салаларын айқындау |
Қазақстан Республикасының Үкiметiне |
ИСМ, |
2008-2009 жылдар, 10 қаңтарға және 10 шілдеге |
Талап |
|
14 |
"Бәсекелестік |
Заң |
БҚА |
2008 |
Талап |
|
15 |
Бәсекелестікті |
Қазақстан |
БҚА |
2009 |
Талап |
|
Жиыны: |
117 млн. теңге |
Республикалық бюджет |
|---|
Ескертпе: аббревиатуралардың толық жазылуы:
СА - Қазақстан Республикасы Статистика агенттiгi;
ЭСЖҚҚКА - Қазақстан Республикасы Экономикалық сыбайлас жемқорлық
қылмысқа қарсы күрес агенттiгi (қаржы полициясы);
ИСМ - Қазақстан Республикасы Индустрия және сауда
министрлiгi;
Қаржыминi - Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi;
ЭБЖМ - Қазақстан Республикасы Экономика және бюджеттiк
жоспарлау министрлiгi;
ЭМРМ - Қазақстан Республикасы Энергетика және минералдық
ресурстар министрлiгi;
ККМ - Қазақстан Республикасы Көлiк және коммуникация
министрлiгi;
Әдiлетминi - Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгi;
БҚА - Қазақстан Республикасы Бәсекелестікті қорғау агенттігі
(Монополияға қарсы агенттік);
ТМРА - Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу
агенттігі;
ҚҚА - Қазақстан Республикасы Қаржы нарығы мен қаржы
ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі;
АБА - Қазақстан Республикасы Ақпараттандыру және байланыс
агенттігі.
Ескерту. Ескертпеге өзгерту енгізілді - ҚР Үкіметінің 2008.05.05 N 413 Қаулысымен.