ИПС "Әділет"

      Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "АІЖК-не" деген сөз "АПК-не" деген сөзбен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.
      Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "талап арыздарды қараған", "талап арыздарын", "қойылған талап арыз", "талап арызында қойған", "талапты қойған кезде", "арыздары", "арыз берген кезде" деген сөздер тиісінше "талап қоюларды қараған", "талап қоюларын", "талап қою", "талап қоюда мәлімдеген", "талап қою кезінде", "талап қоюлары", "талап қою кезінде" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.
      Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "Талапкер", "талапкер", "талапкердің" деген сөздер тиісінше "Талап қоюшы", "талап қоюшы", "талап қоюшының" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Азаматтарға тиесiлi жеке мүлiктiк емес игілiктер мен құқықтарды қорғау және оларға келтiрiлген моральдық зиянды өтеу мәселелерiн реттейтiн заңнаманы сот практикасында дұрыс және бiркелкі қолдану мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы қаулы етедi:

Ескерту. Кіріспе жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

1. Жеке тұлғаларға туғанынан немесе заң бойынша тиесiлi жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтарды сот арқылы қорғау, сондай-ақ оларға келтiрiлген моральдық зиянды өтеу адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын іске асырудың тиiмдi кепілдігінің бірі болып табылатынына соттардың назары аударылсын.

Ескерту. 1-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

2. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiнiң (бұдан әрi - АК) 9 және 141-баптарына және республиканың басқа да заңдарына сәйкес сот жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтарды қорғауды:

құқықты тану;

жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтар бұзылғанға дейiн болған жағдайды қалпына келтiру, оның iшiнде мемлекеттік органдардың заңнамаға сәйкес келмейтiн актілерін жарамсыз немесе қолдануға жатпайды деп тану;

жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтардың бұзылуы салдарын жою;

моральдық зиянның өтемін төлету арқылы жүргізедi.

Сот жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтарды жоғарыда көрсетiлген тәсiлдердiң жиынтығын, сондай-ақ олардың әрқайсысын бөлек қолдану арқылы қорғайды.

Сот жеке мүлiктiк емес құқықтарды қорғаудың АК-де көзделген тәсiлдерiн осындай құқықтарды қорғау еңбек туралы, неке және отбасы туралы, табиғи ресурстарды пайдалану, қоршаған ортаны қорғау туралы және басқа да заңнамалық актілерде арнайы бекітілмеген жағдайларда да қолдануы мүмкiн.

Ескерту. 2-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

3. Жеке мүлiктiк емес игіліктер мен құқықтардың бұзылуы, олардан айырылуы немесе кемсiтiлуi жәбірленушіге моральдық зиян келтiруге әкеп соғуы мүмкін жеке мүлiктiк емес игіліктер мен құқықтар деп азаматтың туғанынан тиесiлi, жеке басымен тығыз байланысты, заңмен берілген игiлiктерді немесе құқықтарды түсiну қажет. Адамға туғанынан тиесiлi игiлiктерге өмiріне, денсаулығына, ар-намысына, қадір-қасиетіне, бостандығына, жеке басына қолсұғылмаушылықты, ал азаматтың заңмен берілген құқықтарына тұрғын үйiне немесе меншiгіне қолсұғылмаушылықты, жеке өмiрiнiң немесе отбасының құпиясына, телефон, телеграф хабарларының және хат жазысу құпиясына; атын пайдалануға; өз бейнесiне; авторлық және сабақтас құқықтар туралы заңнамаға сәйкес авторлыққа және басқа да мүлiктiк емес жеке құқықтарды; емiн-еркiн жүрiп-тұру және тұрғылықты жерiн таңдау, анық ақпарат алу құқықтарын, сондай-ақ заңнамада көзделген басқа да құқықтарды жатқызу қажет.

Моральдық зиян деп азаматтың өзіне тиесiлi жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтарын құқыққа қайшы бұзу, кемсiту немесе олардан айыру салдарынан басынан кешірген жан азабын немесе тән азабын түсiну қажет.

Жан азабы (адамның эмоциялық-ерік-жігерінің уайымдары) деп өз басынан кешірген қорлау, ызаландыру, қысым жасау, ашуландыру, ұялту, түңілту, тән қиналуы, залал шегу, қолайсыз жағдайда қалу және т.б. сезiмдерiн түсiну қажет. Мұндай сезiмдер, мысалы, жәбiрленушiнiң өзiнің, сондай-ақ оның жақын туыстарының, жұбайының /зайыбының өмiрi мен денсаулығына құқыққа қайшы қол сұғу; бас бостандығынан не емiн-еркiн жүрiп-тұру құқығынан заңсыз айыру немесе шектеу; денсаулығына, оның iшiнде адамның дене бөліктерін ұсқынсыз ететін тыртықтар мен тыртықшалар түсіріп зиян келтіру; отбасылық, жеке немесе дәрiгерлiк құпияны ашу; хат жазысу, телефон немесе телеграф хабарлар құпиясын бұзу; азаматтың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін, шындыққа жанаспайтын мәліметтерді тарату; атына, бейнесіне құқығын бұзу; оның авторлық және сабақтас құқықтарын бұзу және т.б. салдарынан туындауы мүмкiн.

Тән азабы деп азамат күш қолданылуына немесе денсаулығына зиян келтірілуіне байланысты сезiнетiн тәннің ауырғанын түсiну қажет.

Ескерту. 3-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

4. АК-нің 187-бабының 1) тармақшасына сәйкес заңнамалық актілерде көзделген жағдайлардан басқа, моральдық зиянды өтеу туралы талаптарға талаптың ескіру мерзiмi қолданылмайды. Бұл ретте соттар "Құқықтық актілер туралы" 2016 жылғы 6 сәуірдегі № 480-V Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес, егер заңнамалық актілерде өзгеше тәртiп көзделмесе, азаматтардың жеке мүлiктiк емес құқықтарын қорғауды көздейтiн заңнамалық актілер қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн туындайтын құқықтық қатынастарға қолданылатынына назар аударуы қажет. "Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексiн (Ерекше бөлiм) күшіне енгізу туралы" 1999 жылғы 1 шілдедегі № 410-I Қазақстан Республикасы Заңының 8-тармағында АК-нің 922 және 923-баптарында көзделген жағдайларда мүлiктiк емес зиян 1999 жылғы 1 шiлдеге дейiн, бiрақ 1996 жылғы 1 шілдеден кейін келтiрiлсе және өтелмей қалса, оның өтелетіні ұйғарылған.

Жәбiрленушiнiң моральдық зиянды өтеттіру құқығын көздейтiн заңнамалық акт қолданысқа енгiзiлгенге дейiн келтiрiлген моральдық зиянды өтеу туралы талабы қанағаттандырылуға жатпайды. Мұндай зиян заңнамалық акт қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн азамат жан азабын немесе тән азабын тартуын жалғастырған жағдайларда да қанағаттандырылуға жатпайды.

Егер жәбiрленушiге моральдық зиян келтiрілген құқыққа қарсы әрекет (әрекетсiздiк) заңнамалық акт қолданысқа енгiзiлгенге дейiн басталса және ол қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн жалғасса, онда заңнамалық акт қолданысқа енгiзiлгеннен кейiн жасалған құқыққа қарсы әрекетпен (әрекетсiздiкпен) келтiрiлген моральдық зиян өтелуге жатады.

Ескерту. 4-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

5. Моральдық зиянды өтеу зиян келтірушінің кінәсі анықталған кезде жүргізіледі. АК-де көзделген жағдайларда жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтар осы құқықтарды бұзған адамның кінәсіне қарамастан, сот арқылы қорғалуға жатады.

Талап қоюшы талап қоюда оның жеке мүліктік емес игіліктері мен құқықтарының бұзылу фактісін растайтын мән-жайларды көрсетіп, дәлелдемелер келтіруге және оларды қорғау қажеттігін, сондай-ақ өзінің пікірі бойынша өзіне келтірілген моральдық зиянды өтеуді қамтамасыз ететін өтемақы сомасын көрсетуге міндетті.

Қылмыстық процесті жүргізетін органдар келтірген моральдық зиянды өтеу туралы азаматтардың талаптары азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуға жатады.

Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

6. АК-нің 917-бабының 1-тармағына сәйкес моральдық зиянды құқыққа қайшы (қасақана немесе абайсызда) кінәлі әрекеттерімен (әрекетсіздігімен) келтірген адам толық көлемде өтеуге тиiс.

Моральдық зиянды толық өтеу деп зиян келтіруші заңнамалық актілердің нормаларында (мысалы, "Бұқаралық ақпарат құралдары туралы" 1999 жылғы 23 шілдедегі № 451-I Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес шындыққа сәйкес келмейтiн мәлiметтерді таратқан бұқаралық ақпарат құралы оларды теріске шығаруды жариялауға міндетті; Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі - ҚПК) 41-бабына сәйкес қылмыстық процестi жүргiзетін орган моральдық зиянның салдарын жою бойынша шаралар қолдануға міндетті) тiкелей жазылуына орай жасауы және талап қою бойынша жәбірленушіге моральдық зиян өтемақысын сот шешiмiнде белгiленген сомада төлеуі тиіс әрекеттерді түсінген жөн.

Ескерту. 6-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

7. АК-нің 952-бабының талаптарына сәйкес моральдық зиян ақшалай нысанда өтеледі. Бұл ретте сот өтемақы сомасын ақылға сыйымдылық пен әділдік өлшемшарттарын негізге ала отырып анықтайды.

Моральдық зиян өтемақысының мөлшерін, егер оны анықтау кезінде азаматтың жеке мүліктік емес құқықтарының бұзылуына байланысты мән-жайлар ескерілсе, ақылға қонымды әрі әдiл деп есептеген жөн. Зиян келтіруші үшін құқыққа қайшы жасалған әрекет пен оның салдары үшін жауаптылық шарасы ретінде ақшалай өтемақы мөлшері болады.

Бiрiншi сатыдағы сот өндiрген моральдық зиян өтемақысының мөлшерi, егер бұл мөлшер жоғарыда аталған талаптарға сәйкес келмейтiн болса, жоғары тұрған сот сатыларында қайта қаралуы мүмкiн.

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

8. Соттар моральдық зиян өтемақысының мөлшерiн анықтаған кезде азаматқа келтiрiлген жан мен тән азабының ауырлығын, оның субъективтік бағалануын, сондай-ақ осы жағдайларды куәландыратын объективтi мәлiметтердi, атап айтқанда:

жеке мүлiктiк емес игiлiктер мен құқықтардың (өмiрi, денсаулығы, бостандығы, тұрғын үйге қолсұғылмаушылық, жеке және отбасылық құпия, ар-намысы мен қадiр-қасиетi және т.б.) өмiрлiк маңыздылығын;

жәбiрленушiнiң басынан кешірген жан азабының немесе тән азабының дәрежесін (бас бостандығынан айырылуы, дене жарақаттарының келтірілуі, жақын туыстарынан, жұбайынан/зайыбынан айырылуы, еңбекке қабiлеттілігiнен айырылуы немесе оның шектелуi және т.б.);

моральдық зиянды өтеу үшiн қажет болып табылатын зиян келтiрушiнiң кiнәсiнiң түрін (пиғыл, абайсыздық) назарға алуы қажет.

Сот моральдық зиян өтемақысының мөлшерiн анықтаған кезде iс материалдарымен бекітілген басқа да мән-жайларды, атап айтқанда, жәбiрленушiге келтiрiлген моральдық зиян үшiн жауаптылыққа тартылатын адамның отбасылық және мүлiктiк жағдайын назарға алуға құқылы.

      Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.
      ЗҚАИ-ның ескертпесі!
      ҚР Конституциялық Сотының 06.10.2023 № 32-НҚ нормативтік қаулысын қараңыз.

9. АК-нің 917-бабының 1-тармағына және 951-бабының 2-тармағына сәйкес моральдық зиянды өтеу бойынша міндеттеме мынадай негіздер:

адамның заңмен қорғалатын жеке мүліктік емес игіліктері мен құқықтарына қолсұғатын құқық бұзушылық (деликт) тікелей жеке тұлғаға қарсы жасалған;

құқық бұзушылықтың және жәбірленушіге келтірілген зиянның және ол қайтыс болған жағдайда жан азабына немесе тән азабына әкеп соққан, оған тиесілі жеке мүліктік емес құқықтарының бұзылуы арасындағы себепті байланыс болған, оның жақын туыстарының, жұбайының/зайыбының мүліктік емес құқықтары бұзылған;

заңда көзделген жеке мүліктік емес зиянды кінәсіз өтеу жағдайларынан басқа, зиян келтірушінің кінәсі болған кезде туындайды.

Жоғарыда көрсетілген негіздердің кез келгені болмауы жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарды қорғау мүмкіндігін болдырмайды, өйткені олар бұзылмаған деп болжанады.

Ескерту. 9-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

10. "Жаппай саяси қуғын-сүргiндер құрбандарын ақтау туралы" 1993 жылғы 14 сәуірдегі № 2200 Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – "Жаппай саяси қуғын-сүргiндер құрбандарын ақтау туралы" Заң) 22-бабында жаппай саяси қуғын-сүргiндер құрбандарына мүлiктiк және мүлiктiк емес зиян ақталған адам бас бостандығынан айыру орындарында заңсыз болған әрбiр айы үшiн халықты әлеуметтiк қорғау органдарына жүгiнген күні Қазақстан Республикасының заңнамасында белгiленген айлық есептiк көрсеткiштiң төрттен үш бөлігі мөлшерiнде 2001 жылғы 1 қаңтардан бастап өтелуге жататыны көзделгеніне соттардың назары аударылсын. Алайда мүлiктiк және мүлiктiк емес зиян өтемақысының жалпы сомасы 100 айлық есептiк көрсеткiштен аспауы қажет.

Моральдық зиянның өтемақысы жәбiрленушiнiң жеке басына тығыз байланысты, тиісінше, осы өтемақы есептелген (сот өндiрген), бiрақ ақталған азамат қайтыс болуы себебінен алынбаған жағдайлардан басқа, бұл өтемақы жаппай саяси қуғын-сүргiндер құрбандарының мұрагерлерiне төленбейді.

Соттар "Жаппай саяси қуғын-сүргіндер құрбандарын ақтау туралы" Заңның 26-бабында осы Заң қолданысқа енгізілгенге дейін жаппай саяси қуғын-сүргіндердің ақталған құрбандарына 18-24-баптардың күші қолданылатыны туралы жазылғанын Заң қабылданғаннан кейін ақталған адамдардың құқықтарын шектемей, осы баптардың қолданылуына кері күш береді деп түсінген жөн.

Ескерту. 10-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

11. АК-нің 922-бабының 1-тармағына, 923-бабының 1 және 2-тармақтарына, 951-бабының 3-тармағына сәйкес мыналардың:

мемлекеттік органдардың заңнамалық актілерге сәйкес келмейтiн актiлер шығаруының;

заңсыз соттаудың;

қылмыстық жауаптылыққа заңсыз тартудың;

бұлтартпау шарасы ретiнде заңсыз күзетпен қамауға алудың, үйқамаққа алудың, ешқайда кетпеу туралы қолхат алудың;

қамаққа алу түрiндегі әкiмшiлiк жазаны заңсыз қолданудың;

психиатриялық немесе басқа емдеу мекемелерiне заңсыз орналастырудың;

заңнамалық актiлерде көзделген өзге де жағдайлардың нәтижесiнде азаматқа келтiрiлген моральдық зиян мемлекеттік қазына (республикалық немесе жергiлiктi бюджет қаражаты) есебiнен зиян келтірушінің кінәсіне қарамастан өтеледi.

Ескерту. 11-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

12. Моральдық зиянды мемлекеттік қазына (республикалық немесе жергiлiктi бюджеттің) есебiнен өтеу туралы талап қоюлар бойынша жауапкер ретінде мемлекет болып табылады және бұл жағдайда iстердiң осы санаты бойынша соттылығын мемлекеттік қазына өкiлiнiң орналасқан жерi бойынша анықтаған жөн.

Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі не мемлекеттік қазынаның мүдделерiн білдіру жөнiнде арнайы өкілеттікті иеленген өзге де мемлекеттік органдар, заңды тұлғалар немесе азаматтар мемлекеттік қазынаның өкiлдерi бола алады.

Соттар осы санаттағы істерді қараған кезде мемлекеттік қазынаның және тиiстi бюджеттік бағдарламаның әкiмшiсiнің нақтылы өкілін анықтауға және оларды іске қатысуға тартуға тиiс.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

13. Соттар азаматтардың жоғары қауiптiлiк көзi келтiрген моральдық зиян өтемақысын өндiру туралы талап қоюларын қарау кезінде, егер жоғары қауiптiлiк көзiнің иесi осы зиян дүлей күштің немесе жәбiрленушiнің теріс пиғылының салдарынан не зиян келтiрушiнiң құқыққа қайшы әрекеттерiнiң нәтижесiнде жоғары қауіптiлiк көзi иесінің заңды иелігінен шыққанына байланысты келтiрiлгенiн дәлелдей алмаса, моральдық зиянды өтеуге міндетті екенiн назарда ұстауы қажет.

Жәбiрленушiнiң теріс пиғылы деп соттар жәбiрленушiге моральдық зиян келтiруiне ықпал еткен, жәбірленушінің жоғары қауiптiлiк көзiмен қауiпсiз жұмыс iстеу (иттер мен басқа да үй жануарларын жәбірлеу; жабайы жануарларды хайуанаттар бақтарында және басқа да қамауда ұстау жерлерінде жәбірлеу; адам денсаулығы мен өміріне қауiптi өрт қаупi бар, жарылғыш, иондаушы және басқа да нәрселер мен заттарды қауіпсіз пайдалану қағидаларын бұзу және т.б.) қағидаларын қасақана бұзуы туралы куәландыратын әрекеттерiн түсiнгені жөн.

Жоғары қауiптiлiк көзi иесiнің заңды иеленуінен шығуы деп жоғары қауiптiлiк көзiнің иесі жоғары қауiптiлiк көзiн оның еркiнен тыс қалыпты жағдайларда үшiншi тұлғалардың пайдалану мүмкіндігін болдырмайтын, ақылға қонымды және жеткілікті шараларды қабылдаған жағдайды түсiну қажет.

Жәбiрленушiге моральдық зиянды жоғары қауiптілiк көзiн құқыққа қайшы иеленген тұлғалар келтiрген жағдайда моральдық зиянды келтiрген тұлғалар осындай зиянды өтеуге тiкелей мiндеттi болады. Егер жоғары қауiптiлiк көзiнің иесі заңды иеленуден шықса, бірақ бұл ретте оның кінәсі бар екені анықталса, онда келтірілген моральдық зиян үшiн жауаптылық үлестік тәртіппен моральдық зиянды тікелей келтiрушiге де, сондай-ақ жоғары қауiптiлiк көзiнiң иесiне де жүктеледi.

Ескерту. 13-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

14. Соттар жалақыны және моральдық зиянның өтемақысын өндіріп алу туралы талап қоюларды қарау кезінде Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі — Конституция) 24-бабының негізінде әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына, қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай келетін еңбек жағдайына, еңбегі үшін қандай да бір кемсітусіз сыйақы алуға құқығы бар екенін назарда ұстауы қажет. Азаматтардың жалақыны өндіріп алу туралы талап қоюды берген кезде қорғалуға жататын мүліктік емес құқықтарының да бұзылуына әкеп соғатын жұмыстан заңсыз шығару, жалақыны уақтылы төлемеу жұмыскердің еңбегі үшін сыйақы алуға конституциялық құқығын бұзу болып табылады.

Ескерту. 14-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

15. "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (бұдан әрi - Неке туралы кодекс) 1-бабы 1-тармағының 13) тармақшасына сәйкес жақын туыстар - бұл ата-аналар (ата-ана), балалар, асырап алушылар, асырап алынғандар, ата-анасы бір және ата-анасы бөлек ағалы-інілер мен апалы-сіңлілер (аға-қарындастар), ата, әже, немерелер. Неке-отбасы қатынастарын қорғау қажеттілігі Конституцияның 27-бабынан және Неке туралы кодекстің 2-бабынан туындайды, оған сәйкес отбасы мемлекеттің қорғауында болады.

Сот қайтыс болған адамның жақын туыстарының, жұбайының/зайыбының талап қоюлары бойынша талап қоюшыға моральдық зиянды өтеу туралы істерді қарау кезінде оларға жан азабының келтірілу фактісінің дәлелденгенін не дәлелденбегенін, олардың қайтыс болған адаммен шын мәнісінде жақын туыстық, отбасылық қарым-қатынаста болғанын не болмағанын тексеруі, сондай-ақ келтірілген моральдық зиянды бағалаудың басқа да өлшемшарттарын ұсынуы тиіс. Бұл жағдайда жоғарыда көрсетілген адамдардың талап қоюлары қаралуға жатады.

Соттар әрбір жақын туыстың, жұбайының/зайыбының азаматтық істер бойынша талап қоюмен бірнеше рет жүгінуін болдырмау мақсатында істі қарауға дайындау сатысында барлық жақын туыстың, жұбайының/зайыбының іске талап қоюшы жағында үшінші тұлғалар ретінде қатысуы туралы мәселені шешуі және оларға Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексіне (бұдан әрі - АПК) сәйкес дербес талап қоюды беру құқығын түсіндіруі қажет.

Ескерту. 15-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

16. Соттардың назары жекеше айыптау істері бойынша ақтау үкімінің шығарылуы, сондай-ақ ҚПК-нің 35-бабы бірінші бөлігінің 5) тармақшасында көзделген негіздер бойынша қылмыстық істің тоқтатылуы өзінен-өзі ақталған адамға моральдық зиян өтемақысын өтеу міндетін жекеше айыптаушыға жүктеу үшін негіз бола алмайтынына аударылсын, өйткені бұл жағдайда құзыретіне осындай шағымдарды қарау жатқызылған органдарға жүгіну бойынша конституциялық құқық іске асырылады.

Моральдық зиян өтемақысын өндіру туралы жекеше айыптау ісі бойынша ақталған адамның қойған талабы, егер жекеше шағымның ешбір құқықтық негізі болмаған және сотқа жүгіну басқа адамға зиян келтіруге (құқықты теріс пайдалану) бағытталған жағдайда ғана қанағаттандырылуы мүмкін. Бұл ретте талап қоюшы айыптаушының тарапынан құқықты теріс пайдалану фактісін дәлелдеуге тиіс.

Ескерту. 16-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

17. АК-нің 143-бабының 6-тармағына сәйкес азаматқа қатысты оның ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне нұқсан келтіретін мәліметтер таратылған болса, ол мұндай мәліметтерді теріске шығарумен қатар олардың таратылуынан өзiне келтірілген залалды және моральдық зиянды өтеуді талап етуге құқылы.

Осы санаттағы істер бойынша жауапкер бағалау пікірі үшін жауапты болмайды.

Азаматтың іскерлік беделін қорғау туралы талап, моральдық зиянды өтеу туралы талапты қоспағанда, заңды тұлғаның іскерлік беделін қорғауға да қолданылады. Заңды тұлғаның іскерлік беделін қорғауға АК-де белгіленген тәртіппен залалдарды өтеу туралы ережелер қолданылады.

Азаматтық заңнамада заңды тұлғаға моральдық зиянды өтеу көзделмеген және соттардың заңды тұлғалардың моральдық зиянды өтеу туралы талап қоюларын қабылдаудан бас тартқаны жөн, талап қою қабылданған жағдайда іс бойынша іс жүргізу тоқтатылуы тиіс.

Моральдық зиянды өтеу туралы талаптар қойылған кезде талап қоюшы жан азабын және тән азабын бастан кешіргенін дәлелдеуге тиіс.

Сот ұсынылған дәлелдемелерді бағалап, ақылға сыйымдылық пен әділдік өлшемшарттарының негізінде моральдық зиянды өтеу мөлшерін анықтағанда таратылған мәліметтердің сипатын, таратылу шегін, жауапкер кінәсінің нысанын, оның материалдық жағдайын және басқа да назар аударуға тұрарлық мән-жайларды ескеруге тиіс.

Ескерту. 17-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

18. "Сақтандыру қызметi туралы" 2000 жылғы 18 желтоқсандағы № 126-II Қазақстан Республикасының Заңында және азаматтық-құқықтық жауапкершілікті мiндеттi сақтандыру саласындағы өзге де нормативтік құқықтық актілерде автокөлiк құралы иесінің немесе тасымалдаушының жәбiрленушiге келтiрiлген моральдық зияны үшiн жолаушылар алдындағы жауапкершілігін сақтандыру көзделмегеніне соттардың назары аударылсын.

Сақтандыру ұйымдарына (сақтандырушыларға, қайта сақтандырушыларға) сақтандыру жағдайының басталуына байланысты үшiншi тұлғаларға моральдық зиянды өтеу міндеті жүктелмейдi.

Сақтандыру жағдайы басталған кезде келтірілген моральдық зиянды өтеу бойынша мiндет автокөлiк құралының иесiне немесе тасымалдаушыға жүктелуге тиiс.

Егер ерiктi сақтандыру шартында сақтанушының мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарын сақтандыру көзделсе, онда сақтандыру төлемдерi ерiктi сақтандыру шартының талаптарына сәйкес жүргізiлуге тиiс.

Ескерту. 18-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

19. Соттарға АК-нің 951-бабының 4-тармағына қатысты бұзылуы моральдық зиянды өтеу мүмкiндiгiн болдырмайтын жеке тұлғалардың мүлiктiк құқықтары деп, атап айтқанда: мүлiктi иеленуге, пайдалануға және билік етуге байланысты құқықтар; құқықтық қатынастарға қатысушылардың арасында туындайтын мүлiктiк талаптар (заттай немесе мiндеттемелiк құқықтар, оның iшiнде азаматтың өмiрiне немесе денсаулығына келтiрiлген зиянды өтеу бойынша мiндеттеменің орындалмауына немесе тиiсiнше орындалмауына байланысты және т.б.), сондай-ақ авторлардың өздерi жасаған туындылары немесе жасаған өнертабыстары үшiн сыйақы алу құқығы; мұрагерлiк құқықтар түсінілетіні түсіндірілсін.

Егер азаматтың мүлiктiк құқықтарының бұзылуы оның жеке мүлiктiк емес игiлiктерi мен құқықтарының бұзылуымен бір мезгілде орын алса, онда келтірілген мүлiктiк зиянды өтеу туралы талапты қанағаттандырумен қатар моральдық зиянды өтеу (мысалы, тұрғын үйге қолсұғылмаушылықты бұза отырып, жәбiрленушiнiң мүлкін құқыққа қайшы иелену; тұтынушының сапалы тауарға құқығын бұзу; авторлықты иелену және т.б.) туралы мәлімделген талап та қанағаттандырылуға жатады.

АК-нің 352-бабына сай, егер міндеттемені тиісті түрде орындамау кредит берушінің мүліктік құқықтарының бұзылуымен байланысты болмаса, АК-нің 272-ден бастап 288-ні қоса алғандағы баптарында көзделген мiндеттемелердi орындамау моральдық зиянды өтеу үшiн негiз бола алады. Борышкердiң мүлiктiк құқықтарын қозғайтын мiндеттемелердiң тиісті түрде орындалмауы (мысалы, қарыз шарты бойынша ақшаны қайтарудан жалтару; сатып алу-сату шарты бойынша сатып алынған заттың құнын төлеу немесе мәмiле нысанасын беру бөлiгiнде мiндеттемелердi орындамау және т.б.) АК-нің 951-бабының 4-тармағына сәйкес моральдық зиянды өтеу мүмкіндігін болдырмайды.

Ескерту. 19-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 31.03.2017 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулыларымен.

20. Жәбiрленушiге бiрнеше заңды немесе жеке тұлғаның бірлесіп жасаған құқыққа қайшы әрекеттерiмен келтiрiлген моральдық зиян АК-нің 287-бабының 1-4-тармақтарына және 932-бабына сәйкес осындай зиянды келтірушілер ортақ немесе үлестік тәртіппен толық көлемде өтеуге тиіс.

Ескерту. 20-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

21. Жас балалар немесе кәмелетке толмағандар не заңда белгiленген тәртіппен әрекетке қабiлетсiз немесе әрекетке қабiлеттілігі шектеулi не әрекетке қабiлеттi, бiрақ денсаулығына байланысты өз әрекетiнiң мәнiн түсiнуге және оларды басқаруға қабiлетi жоқ деп танылған азаматтар әрекеттерімен жәбiрленушiге моральдық зиян келтiрген кезде сот оны өтеудi АК-нің 925-930-баптарында белгiленген ережелер бойынша жүргiзедi.

Ескерту. 21-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

22. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау жөніндегі қоғамдық бірлестіктердің тұтынушылардың белгісіз тобына моральдық зиянды өтеу туралы талап қоюлары азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралуға жатпайды, өйткені моральдық зиянды өтеу туралы талап азаматтың жеке басымен тығыз байланысты.

Ескерту. 22-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

23. Егер талап қоюшы заңнамаға сәйкес мемлекеттік бажды төлеуден босатылмаса, азаматтардың моральдық зиянды өтеу туралы талаптарына АПК-нің және "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)" Қазақстан Республикасы Кодексінің талаптарына сәйкес мемлекеттік баж төленуі тиіс.

Талап қоюшы мүлiктiк сипаттағы және моральдық зиянды өтеу туралы талаптарды бiр талап қоюда қойған кезде мәлiмделген әрбiр талапқа мемлекеттік баж дербес төленуі тиіс. Ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін түсіретін мәліметтерді таратудан келтірілген моральдық зиянның өтемақысын ақшалай мәнде өндіріп алу туралы талап қоюлардың бағасы өндіріліп алыну талап етілген сомамен айқындалады.

Сот АПК-ға сәйкес моральдық зиянды өндіру туралы талапты қанағаттандыру кезінде талап қоюшы талап қоюды берген кезде төлеген немесе төлеуге тиіс болған мемлекеттік бажды жауапкерден тиісінше талап қоюшының пайдасына немесе жергілікті бюджеттің кірісіне өндіріп алуға міндетті. Мемлекеттік баждың көрсетілген сомасы моральдық зиянды өтеу туралы қанағаттандырылған талаптың мөлшеріне тепе-тең түрде өндірілуге жатады.

Ескерту. 23-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

24. Моральдық зиянды өтеу туралы шешімде:

жәбiрленушiге моральдық зиян келтiрген құқық бұзушылықтың сипаттамасы;

жәбiрленушiнiң бұзылған жеке мүлiктiк емес игілiктерi мен құқықтарының көрсетілуі;

жәбiрленушi басынан кешірген жан азабы немесе тән азабы туралы деректер;

мүлiктiк емес құқықтарды қорғау тәсілі (құқық бұзылғанға дейінгі жағдайды қалпына келтiру; моральдық зиянның салдарын жою; моральдық зиян өтемақысын өндiріп алу), сондай-ақ моральдық зиян өтемақысы мөлшерiнің негіздемесі;

сот шешiм шығару кезiнде басшылыққа алған материалдық құқық нормалары қамтылуы тиiс.

Сот шешімнiң қарар бөлiгiнде жауапкердің жауаптылығының түрiн (субсидиарлық, үлестік, ортақ, дара), сондай-ақ моральдық зиянды өндiріп алу көзiн (жеке тұлғаның мүлкiнің немесе заңды тұлғаның банктiк шотындағы ақшаның; мемлекеттік қазынаның есебiнен) көрсетуге тиiс. Моральдық зиянды мемлекеттік қазынадан өтеу кезінде сот заңды күшiне енген сот шешiмiнiң орындалуын заңнамада белгіленген тәртіппен қамтамасыз ететiн тиiстi бюджеттік бағдарлама әкiмшiсiн көрсетуге мiндеттi.

Ескерту. 24-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

25. Мыналардың:

1) "Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы" 2001 жылғы 21 маусымдағы № 3 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының;

2) "Соттардың моральдық зиянды өтеу туралы заңнаманы қолдануы туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2001 жылғы 21 маусымдағы № 3 нормативтік қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2003 жылғы 20 наурыздағы № 3 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысының күші жойылды деп танылсын.

Ескерту. 25-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 28.11.2024 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) нормативтік қаулысымен.

26. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасы	Қ.Мәми.
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы	Қ.Шаухаров.

Unofficial translation

Footnote. Throughout the text, the words "statement of claim", "statements of claim", "of statement of claim", "Statements", "statements" shall be replaced respectively by the words "claim", "claims", "of claim", "Claims", "claim"; in accordance with the regulatory resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated 07.12.2023 № 4 (enacted from the date of its first official publication).

For purposes of correct and uniform application in judicial practice of the legislation governing the protection of personal non-property benefits and rights belonging to citizens and compensation for moral damage caused to them, the plenary session of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan

resolves:

1. To draw the attention of the courts to the fact that judicial protection of personal non-property benefits and rights belonging to individuals from birth or by virtue of the law, as well as compensation for moral damage caused to them, is one of the effective guarantees of the realization of constitutional rights and freedoms of person and citizen.

2. In accordance with Articles 9 and 141 of the Civil Code of the Republic of Kazakhstan (hereinafter referred to as the Civil Code) and other laws of the Republic, protection of personal non-property benefits and rights shall be carried out by the court by:

recognition of right;

restoration of the condition that existed before the violation of personal non-property benefits and rights, including the recognition as invalid or not subject to application of acts of state bodies that do not comply with the law;

elimination of consequences of violation of personal non-property benefits and rights;

compensation for moral damage.

Personal non-property benefits and rights shall be protected by the court both by applying the above methods in their totality and each of them individually.

The methods of protecting personal non-property rights provided for by the Civil Code may be applied by the court in cases where the protection of such rights is not specifically enshrined in the laws on labor, marriage and the family, on the use of natural resources, environmental protection, etc.

3. Personal non-property benefits and rights, the violation of which, deprivation or derogation of which may cause the victim moral damage, should be understood to mean the benefits or rights granted to the citizen by birth, which are granted by law, which are inextricably linked to his personality. The benefits belonging to a person from birth include life, health, honor, dignity, freedom, the inviolability of the person, and the rights of a citizen granted by law include the right to inviolability of the home or property; on personal and family secrets, secrecy of telephone, telegraph messages and correspondence; to use the name; on image; authorship and other personal non-property rights provided for by the legislation on copyright and related rights; freedom of movement and choice of place of residence; to receive reliable information, as well as other rights provided by legislation.

Moral damage should be understood to mean the moral or physical suffering experienced by a citizen as a result of an unlawful violation, derogation or deprivation of his personal non-property benefits.

Moral suffering (emotional-volitional experiences of a person) should be understood to mean the feelings of humiliation, irritation, depression, anger, shame, despair, inferiority, discomfort, etc. experienced by him/her. These feelings may be caused, for example, by an unlawful assault on the life and health of both the victim himself/herself and his/her close relatives, spouse; illegal deprivation or restriction of freedom or the right to free movement; causing damage to health, including disfiguring open parts of the human body with scars and swordcuts; disclosure of family, personal or medical secrets; violation of confidentiality of correspondence, telephone or telegraphic messages; the dissemination of untrue information discrediting the honor and dignity of a citizen; violation of the right to a name, to an image; violation of his/her copyright and related rights, etc.

Physical suffering should be understood to mean the physical pain experienced by a citizen in connection with the commission of violence or bodily injury.

4. In accordance with subparagraph 1) of Article 187 of the Civil Code, the limitation period does not apply to claims for moral damage compensation, except in cases provided for by legislative acts. Therewith, the courts should contemplate that in accordance with the Law of the Republic of Kazakhstan No. 480-V “On Legal Acts” dated April 6, 2016, legislative acts providing for the protection of personal non-property rights of citizens shall be applied to legal relations arising after their entry into effect, unless otherwise provided by legislative acts. Paragraph 8 of the Law of the Republic of Kazakhstan No. 410-I “On the enactment of the Civil Code of the Republic of Kazakhstan (the special part)” dated July 1, 1999 prescribes compensation for non-property damage caused in the cases provided for in Articles 922 and 923 of the Civil Code, if it was committed before July 1 1999, but not earlier than July 1, 1996, and remained unreimbursed.

The claim for compensation for moral damage caused prior to the introduction into effect of the legislative act providing for the victim's right to compensation for such damage shall not be the subject to compensation. Such damage may not be compensated in those cases when, after the introduction into effect of the legislative act, the citizen continues to experience mental or physical suffering.

If the unlawful action (inaction) that caused the victim moral damage began before the introduction of the legislative act into effect and continued after its introduction into effect, the moral damage caused by the unlawful action (inaction) committed after the introduction into effect of the legislative act shall be the subject to compensation.

Footnote. Paragraph 4 with amendment, introduced by the Regulatory Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan № 2 dated March 31, 2017 (shall come into effect from the day of the first official publication).

5. Compensation for moral damage shall be made when the guilty party of the damage is established. In the cases provided for by the Civil Code, personal non-property benefits and rights shall be protected by the court, regardless of the guilt of the person who violated these rights.

In the statement of claim, the plaintiff must indicate the circumstances and provide evidence confirming the violation of his/her personal non-property benefits and rights, and the need to protect them, as well as the amount of compensation, which, in his/her opinion, will provide compensation for moral damage caused to him/her.

Claims of citizens for compensation for moral damage caused by bodies conducting criminal proceedings shall be subject to consideration in civil proceedings.

6. According to paragraph 1 of Article 917 of the Civil Code, moral damage shall be compensated in full by the person who caused it by his/her unlawful guilty (intentionally or through negligence) actions (inaction).

The full compensation for moral damage should be understood to mean such actions by the person responsible for damage that he/she must perform due to the direct prescription of the norms of legislative acts (for example, in accordance with the Law of the Republic of Kazakhstan No. 451-I “On Mass Media” dated July 23, 1999, the mass media shall be obliged to publish a refutation of the not true information widespread by it; in accordance with Article 41 of the Code of Criminal Procedure of the Republic of Kazakhstan (hereinafter referred to as the CPC), body with carriage of the criminal process must take measures to eliminate the effects of moral damage) and to pay on the claim to the victim the compensation for moral damage in the amount established by court decision.

7. According to the requirements of Article 952 of the Civil Code, moral damage shall be compensated in money. Therewith the court shall determine the amount of compensation based on the criteria of reasonableness and fairness.

The amount of compensation for moral damage should be considered reasonable and fair if, when establishing it, the circumstances associated with the violation of personal non-property rights of a citizen are taken into account. The measure of liability for the committed unlawful act and its consequences for the person responsible for damage shall be the amount of monetary compensation.

The amount of compensation for moral damage recovered by the court of the first instance may be reviewed by higher judicial instances if it does not meet the requirements mentioned above.

8. In determining the amount of compensation for moral damage, the courts must take into account both the subjective assessment by a citizen of the severity of the moral or physical suffering inflicted on him, and the objective evidence of this, in particular:

the vital importance of personal non-property benefits and rights (life, health, freedom, inviolability of the home, personal and family secrets, honor and dignity, etc.);

the degree of moral or physical suffering experienced by the victim (deprivation of liberty, bodily injury, loss of close relatives, spouse, loss or limitation of the ability to work, etc.);

the form of guilt (intent, negligence) of the person responsible for damage when its presence is necessary for compensation for moral harm.

When determining the amount of compensation for moral damage, the court has the right to take into account other circumstances confirmed by the materials of the case, in particular, the marital and property status of the person responsible for the moral damage caused to the victim.

Footnote. Paragraph 8 as amended by the regulatory resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated 07.12.2023 № 4 (enacted from the date of its first official publication).

9. The obligation to compensate moral damage in accordance with paragraph 1 of Article 917 and paragraph 2 of Article 951 of the Civil Code shall arise in the presence of the following grounds:

committing directly against an individual an offense (tort) that encroaches on the personal non-property rights protected by law and the benefits of this person;

a causal link between the offense and the harm caused to the victim and violation of his personal non-property rights, which resulted in moral or physical suffering in the event of his death, violation of the personal non-property rights of his close relatives, spouse;

the guilt of the causer, except for cases stipulated by law for compensation for personal non-property damage without guilt.

The absence of any of the grounds mentioned above shall exclude the possibility of protecting personal non-property benefits and rights, since they are assumed not to be violated.

Footnote. Paragraph 9 as amended by the regulatory resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated 07.12.2023 № 4 (enacted from the date of its first official publication).

10. To draw the attention of the courts to the fact that Article 22 of the Law of the Republic of Kazakhstan No. 2143-XII “On the Rehabilitation of Victims of Massive Political Repressions” (hereinafter referred to as the Law “On Rehabilitation of Victims of Massive Political Repressions”) dated April 14, 1993 stipulates that the pecuniary and non-property damage of victims of massive political repressions shall be compensated from January 1, 2001 in the amount of three quarters of the monthly calculated index established by the legislation of the Republic of Kazakhstan on the day the rehabilitated person appeals to social welfare bodies, for each month of illegal stay in places of detention. However, the total amount of compensation of pecuniary and non-property damage shall not exceed the amount equal to 100 monthly calculated indexes.

Compensation for moral damage is inextricably linked with the personality of the victim, respectively, payment of this compensation to the heirs of victims of massive political repressions shall not be made, unless the compensation was charged (recovered by the court), but was not received by the rehabilitated citizen due to his death.

Courts shall take into consideration that the direction in Article 26 of the Law “On the Rehabilitation of Victims of Massive Political Repressions” on the extension of the action of Articles 18 to 24 to victims of massive political repressions rehabilitated before this Law came into effect, shall be understood as giving the effect of these articles the opposite forces, without limiting the rights of persons rehabilitated after the adoption of this Law.

Footnote. Paragraph 10 with amendment, introduced by the Regulatory Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan № 2 dated March 31, 2017 (shall come into effect from the day of the first official publication).

11. In accordance with paragraph 1 of Article 922, paragraphs 1 and 2 of Article 923, paragraph 3 of Article 951 of the Civil Code, regardless of the guilt of the person responsible for damage, the state treasury (funds of the republican or local budget) shall compensate the moral damage caused to the citizen as a result:

issuance by government bodies of acts that do not comply with legislative acts;

illegal conviction;

illegal criminal prosecution;

illegal use as a measure of restraint the placement in custody, house arrest, restriction of travel order;

illegal imposition of an administrative penalty in the form of arrest;

illegal placement in a psychiatric or other medical facility;

in other cases provided for by legislative acts.

12. The state shall be the defendant in claims for compensation for non-property damage at the expense of the state treasury (republican or local budget), in which case the courts shall determine the jurisdiction of this category of cases at the location of the representative of the state treasury.

Representatives of the state treasury may be the Ministry of Finance of the Republic of Kazakhstan or other state bodies, legal entities or citizens with special powers to represent the interests of the state treasury.

When considering this category of cases, courts need to establish a specific representative of the state treasury and the administrator of the corresponding budget program, and involve them in the case.

13. When considering claims of citizens for compensation for non-property damage caused by a source of increased danger, the courts shall take into consideration that the owner of a source of increased danger is obliged to compensate for moral damage if he will not prove that the damage was caused to the victim due to force majeure or intent of the victim, or in connection with the fact that the source of increased danger dropped out of his legal possession as a result of illegal actions of the person responsible for harm.

The intent of the victim, the courts should understand to mean such actions that indicate a deliberate violation by the victim of the rules for safe handling of a source of increased danger (bullying a dog and other domestic animals; bullying of wild animals in zoos and other places of their detention in captivity; violation of the rules for safe handling of flammable explosive, ionizing and other objects and substances dangerous to human health and life, etc.), which contributed to causing moral harm to the victim.

By the dropping out of a source of increased danger from the legal possession of the owner, one should understand such a situation when the owner of the source of increased danger took reasonable and sufficient measures to exclude the possibility of using the source of increased danger in normal conditions by third parties against his will.

In case of causing moral harm to the victim by persons who illegally seized the source of increased danger, the obligation to compensate moral damage shall be borne by the persons who directly caused such harm. If the source of increased danger dropped out of the owner’s legal possession, but it was found to be his guilt, then responsibility for the non-property damage shall be imposed in the shared procedure of both the direct person responsible for moral harm and the owner of the source of increased danger.

14. When considering claims for the recovery of wages and compensation for non-property damage, courts shall take into consideration that, on the basis of Article 24 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan (hereinafter referred to as the Constitution), everyone has the right to freedom of work, free choice of occupation and profession, and working conditions that meet the requirements of safety and hygiene, on remuneration for work without any discrimination. Illegal dismissal, untimely payment of wages shall be a violation of the constitutional right of an employee to remuneration for work, which entails a violation of the moral rights of citizens to be protected when a lawsuit is filed to recover wages.

15. In accordance with subparagraph 13) of paragraph 1 of Article 1 of the Code of the Republic of Kazakhstan “On marriage (matrimony) and family” (hereinafter referred to as the “Marriage Code”), close relatives are parents (parent), children, adoptive parents, adopted children, blood or non-blood brothers and sisters, grandfather, grandmother, grandchildren. The need to protect marriage and family relations follows from Article 27 of the Constitution and Article 2 of the Marriage Code, by virtue of which the family is protected by the state.

When considering cases in claims of close relatives, the spouse of the deceased for compensation for moral damage to the plaintiff, the court must check whether they proved the fact of causing moral suffering, whether they really maintained close ancestral, family relations with the deceased, as well as provide other criteria for assessing moral damage. In this case, the claims of the above persons shall be subject to consideration.

In order to exclude the repeated filing of a claim in civil cases by each close relative or spouse, the courts must, at the stage of preparing the case for consideration, resolve the issue of participation of all close relatives or spouse in the case as third parties on the plaintiff’s side and explain to them the right to filing an independent claim in accordance with the Civil Procedure Code of the Republic of Kazakhstan (hereinafter referred to as the CPC).

Footnote. Paragraph 15 as amended by the regulatory resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated 07.12.2023 № 4 (enacted from the date of its first official publication).

16. To draw the attention of the courts to the fact that in cases of private prosecution acquittal imposition and termination of the criminal case on the grounds provided for in subparagraph 5) of the first part of Article 35 of the Code of Criminal Procedure may not itself serve as a ground for imposing on the private prosecutor the obligation to compensate the acquitted person for non-property damage, since in this case there is a realization of the constitutional right to appeal to bodies whose competence includes the consideration of these complaints.

The demand of acquitted person in the case of a private prosecution to recover compensation for moral damage may be satisfied only if the private complaint had no legal basis, and the appeal to the court was aimed solely at causing harm to another person (abuse of right). In this case, the plaintiff must prove the fact of abuse of right by the prosecutor.

Footnote. Paragraph 16 with amendment, introduced by the Regulatory Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan № 2 dated March 31, 2017 (shall come into effect from the day of the first official publication).

17. According to paragraph 6 of Article 143 of the Civil Code, a citizen with respect to whom information was distributed discrediting his honor, dignity or business reputation shall be entitled, along with the refutation of such information, to demand compensation for losses and moral damage caused by their distribution.

For value judgments the defendant in these categories of cases shall not be responsible.

The requirements for the protection of the business reputation of a citizen apply to the protection of the business reputation of a legal entity, with the exception of the requirement for compensation for moral damage. To protect the business reputation of a legal entity, the rules on compensation for losses in the manner established by the Civil Code shall be applied.

Civil legislation does not provide for compensation for moral damage to a legal entity and courts shall not accept claims of legal entities for compensation for moral damage; if the claim was accepted, the proceedings on the case shall be terminated.

When presenting claims for compensation for moral damage, the plaintiff must prove the presence of moral and physical suffering.

The court, having evaluated the evidence presented, proceeding from the criteria of reasonableness and justice, determining the amount of compensation for moral harm, must take into account the nature of the information distributed, the extent of its distribution, the form of defendant’s guilt, his financial situation and other noteworthy facts and circumstances.

18. To draw attention of the courts to the fact that the Law of the Republic of Kazakhstan No. 126-II “On Insurance Activities” dated December 18, 2000 and other regulatory legal acts in the field of compulsory civil liability insurance shall not provide liability insurance for the vehicle owner or carrier to passengers for causing moral damage.

Insurance organizations (insurers, reinsurers) may not be obligated to compensate the moral damage to third parties in connection with an insured event occurs.

The obligation to compensate for moral damage caused when an insured event shall be borne by the owner of the vehicle or carrier.

If the voluntary insurance contract provides for insurance of non-material goods and the rights of the insured, then insurance payments shall be made in accordance with the terms of the voluntary insurance contract.

19. Explain to the courts that for the purpose of paragraph 4 of Article 951 of the Civil Code, the property rights of individuals, the violation of which excludes the possibility of compensation for moral damage, should be understood to mean, in particular: rights related to the possession, use and disposal of property; property claims that arise between participants in legal relations (property or obligation rights, including in connection with non-fulfillment or improper fulfillment of the obligation to compensate for harm caused to the life or health of a citizen, etc.), as well as the rights of authors to receive remuneration for created works or inventions made by them; inheritance rights.

If the violation of a citizen’s property rights occurred simultaneously with the violation of his personal non-property benefits and rights, then, along with the satisfaction of claims for compensation for the caused property damage, the claimed claim for compensation for moral damage shall also be satisfied (for example, illegal seizure of the victim’s property with a simultaneous violation of the inviolability of home; violation consumer rights to quality goods; attribution of authorship, etc.).

According to Article 352 of the Civil Code, non-fulfillment of obligations provided for in Articles 272 to 288 of the Civil Code may be grounds for compensation for moral damage if the improper fulfillment of the obligation by the obligor is not associated with a violation of the property rights of the creditor. Improper fulfillment of obligations affecting the obligor's property rights (for example, avoidance of paying money back under a loan agreement; non-fulfillment of obligation under a purchase and sale agreement regarding payment for a purchase or transfer of a transaction subject, etc.), in accordance with paragraph 4 of Article 951 of the Civil Code shall exclude the possibility of compensation for moral damage.

Footnote. Paragraph 19 with amendment, introduced by the Regulatory Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan № 2 dated March 31, 2017 (shall come into effect from the day of the first official publication).

20. Moral damage caused to the victim by joint unlawful actions of several legal entities or individuals, in accordance with paragraphs 1 to 4 of Article 287 and Article 932 of the Civil Code, shall be subject to compensation in full by the causers of such damage in solidarity or in share order.

Footnote. Paragraph 20 with amendment, introduced by the Regulatory Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan № 2 dated March 31, 2017 (shall come into effect from the day of the first official publication).

21. In the event of infliction of moral harm to the victim by the actions of minors or juveniles, or by the actions of citizens who are recognized as legally incapable or partially capable, or by the actions of capable citizens, but for health reasons who are unable to understand the significance of their actions or direct them, it shall be compensated by the court according to the Rules, established by Articles 925 to 930 of the Civil Code.

Footnote. Paragraph 21 with amendment, introduced by the Regulatory Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan No. 2 dated March 31, 2017 (shall come into effect from the day of the first official publication).

22. Claims of public associations for the protection of consumer rights for moral damage compensation to an indefinite number of consumers shall not be subject to consideration in civil proceedings, since the claim for compensation for moral damage is inextricably linked with the personality of a citizen.

23. Claims of citizens for compensation for moral damage shall be subject to payment of state duty in accordance with the requirements of the Code of Civil Procedure and the Code of the Republic of Kazakhstan “On taxes and other obligatory payments to the budget (Tax Code)”, if the plaintiff is not exempted from the payment of state duty in accordance with the legislation.

Upon presentation by the plaintiff in one statement of pecuniary claim and for compensation for moral damage, each of the alleged claims shall be subject to payment of state duty separately. The price of claims for compensation for moral damage in monetary terms caused by the distribution of information defaming the honor, dignity and business reputation, shall be determined by the amount presented for recovery.

In accordance with the CPC, when satisfying claims for compensation for moral damage, the court is obliged to collect from the defendant, respectively, in favor of the plaintiff or in the income of the local budget, the state duty that the plaintiff paid or should have paid when filing the claim. The specified amount of state duty shall be subject to recovery in proportion to the amount of the satisfied claim for compensation for moral damage.

Footnote. Paragraph 23 with amendment, introduced by the Regulatory Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan No. 2 dated March 31, 2017 (shall come into effect from the day of the first official publication).

24. The decision on compensation for moral damage shall contain:

the description of the nature of the offense by which the victim suffered moral damage;

the indication of those personal non-property benefits and rights of the victim that have been violated;

the data on the victim's mental or physical suffering;

the way of protection of non-property rights (restoration of the situation that existed before the violation of the right; elimination of the consequences of moral damage; recovery of compensation for moral damage), as well as justification of the amount of compensation for moral damage;а;

the rules of substantive law that guided the court in making the decision.

In the resolutory part of the decision, the court is obliged to indicate the type of liability of the defendant (subsidiary, shared, joint, individual), as well as the source from which the moral harm shall be compensated (at the expense of the property of the individual or money held in the bank accounts of the legal entity; from the state treasury). When compensating for moral damage from the state treasury, the court is obliged to indicate the administrator of the corresponding budget program, which in the manner prescribed by law shall ensure the execution of the court decision that has entered into legal force.

25. To recognize as invalid:

1) Normative Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated June 21, 2001 No. 3 “On the application by the courts of legislation on compensation for moral damage”;

2) Normative Resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated March 20, 2003 No. 3 “On introducing amendments and additions to the normative resolution of the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan dated June 21, 2001 No. 3 “On the application by the courts of legislation on compensation for moral damage”.

26. According to Article 4 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan, this Regulatory Resolution shall be included in the existing law, shall be generally binding and come into effect from the day of its official publication.

Chairman of the Supreme Court of the
Republic of Kazakhstan
Judge of the Supreme Court
of the Republic of Kazakhstan
Secretary of the Plenary Session	K. Mami

Соттардың моральдық зиянды өтеу жөніндегі заңнаманы қолдануы туралы

On the application by the courts of legislation on compensation for moral damage