"Қазақстан Республикасындағы бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың 2017 – 2019 жылдарға арналған кешенді стратегиясын бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 2 қарашадағы № 655 қаулысы

Қазақстан Республикасының Yкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
«Қазақстан Республикасындағы бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың 2017 – 2019 жылдарға арналған кешенді стратегиясын бекіту туралы» Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентiнiң қарауына енгiзiлсiн.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі Б. Сағынтаев

Қазақстан Республикасындағы бас бостандығынан айыру орындарынан
босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды
әлеуметтік оңалтудың 2017 – 2019 жылдарға арналған кешенді
стратегиясын бекіту туралы

Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың тиімді кешенді жүйесін қалыптастыру мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:
1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасындағы бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың 2017 – 2019 жылдарға арналған кешенді стратегиясы (бұдан әрі – Кешенді стратегия) бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасының Үкіметі орталық мемлекеттік органдармен және жергілікті атқарушы органдармен бірлесіп:
1) 2016 жылғы 31 желтоқсанға дейін Кешенді стратегияны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлесін және бекітсін;
2) осы Жарлықтан туындайтын өзге де шараларды қабылдасын.
3. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.
4. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі және ресми жариялануға тиіс.

Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2016 жылғы
№ Жарлығымен
БЕКІТІЛГЕН

Қазақстан Республикасындағы бас бостандығынан айыру
орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте
тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың 2017 – 2019 жылдарға
арналған кешенді стратегиясы Мазмұны

Кіріспе
1. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың ағымдағы жағдайын талдау және оның негізділігі
1.1. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарды оңалту процесінің мәні
1.2. Проблемалық аспектілер
1.3. Халықаралық практика
2. Кешенді стратегияның мақсаты мен міндеттері
3. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың тұжырымдамалық бағыттары
3.1. Қайта әлеуметтендірудің және нормативтік құқықтық базаның ұйымдастырушылық негіздерін жетілдіру
3.2. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды қайта әлеуметтендіру процесін жақсарту үшін жағдайлар жасау
3.3. Әлеуметтік сүйемелдеу жүйесін құру арқылы сотталғандарды әлеуметтік бейімдеу тетігін жетілдіру
3.4. Кадр әлеуетін және қайта әлеуметтендіру процесінің ғылыми негіздерін дамыту
4. Кешенді стратегияны іске асыру мониторингі және оның тиімділігін бағалау

Кіріспе

Мемлекет басшысы өзінің «Қазақстан-2050» Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында қол жеткізілген жетістіктерге қарамастан Қазақстанда осы уақытқа дейін жалпы жаңғырту процесіне кірікпеген әлеуметтік топтардың бар екенін атап өтті. Адамдардың моральдық жай-күйі мен қоғамдық аңсар-үмітіне әсер ететін теңгерімсіздікті жойып, қоғамның барлық жіктеріне қоғамда өздерінің лайықты орнын табуға мүмкіндік беру қажет.
Еліміздің бас стратегиялық құжатында айқындалған саяси бағытқа негізделе отырып, Қазақстан Республикасы Президентінің «100 нақты қадам – Ұлт жоспары» бағдарламасында бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың тиімді жүйесін құру заң үстемдігін қамтамасыз ету жүйесін реформалаудың түйінді құрауышының бірі ретінде белгіленген.
Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап Қазақстанда пенитенциарлық жүйенің проблемаларына, бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жүрген адамдармен жұмыс істеуге баса назар аударылады. Түрмедегі адамдар санын азайту, қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазаларды орындау институтын дамыту бойынша барабар шаралар іске асырылды. Бүгінгі күні бұл бағыттарда елеулі жетістіктерге қол жеткізілді.
Қылмыстық саясатты ізгілендіруді негізгі бағыт ретінде айқындайтын Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған құқықтық саясаты тұжырымдамасының (бұдан әрі – Құқықтық саясат тұжырымдамасы) ережелері жүргізіліп жатқан реформалардың түйінді аспектісі болды.
Халықаралық құжаттардың ережелері мен шетел практикасының оң тәжірибесі қайта әлеуметтендіру процесінің тиімділігін көптеген жағдайларға, оның ішінде сотталғандарды босатылуға дайындау бойынша жүргізілген жұмысқа, сондай-ақ босатылғаннан кейін оңалту кезеңінде көрсетілген әлеуметтік-психологиялық көмекке байланысты болатындығын көрсетіп отыр.
Бұл процесте қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріне ерекше орын берілген, себебі жазаны өтеудің қалыптасқан жүйесі белгілі бір әсерін қалдырады: отбасылық, туыстық байланыстарды әлсіретеді, сотталғанның өз ресурстарын ұтымды және дұрыс пайдалану және бостандықта әртүрлі өмірлік жағдайларда барабар шешім қабылдау дағдыларын жоғалтуына әсер етеді.
Бұдан басқа, босатылғаннан кейін адамды сүйемелдеудің, оны қоғамға толықтай қайтару тетігі тиімділігінің, алғашқы кезеңде туындаған әлеуметтік-құқықтық проблемаларды шешуге жәрдем көрсетудің ерекше мәні бар.
Бұрынғы сотталғандарды бейімдеу бұл тек қылмыстық-атқару жүйесі органдарының ғана міндеті емес. Осы күрделі мәселеде барлық уәкілетті мемлекеттік органдар мен үкіметтік емес ұйымдардың кешенді ынтымақтастығы көмек бере алады.
Сотталғандарды қайта әлеуметтендіру мәселесі бойынша алғашқы қадам Қазақстан Республикасында құқық қорғау қызметі мен сот жүйесінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар шеңберінде қабылданған болатын, онда қылмыстық жазаны өтеген адамдарды әлеуметтік бейімдеу мен оңалтуды ұйымдастыру және жүзеге асыру жөніндегі функциялар жергілікті атқарушы органдардың қарамағына беріледі.
Осылайша, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әртүрлі заңнамалық актілердің құқық нормалары арасындағы қайшылықтарды, олқылықтарды, коллизияларды және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін нормаларды жою мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2011 жылғы 10 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңымен бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды әлеуметтік оңалту жергілікті атқарушы органдарға жүктелді.
Құқықтық саясат тұжырымдамасының ережелерін іске асыру шеңберінде 2012 жылы қылмыстық-атқару инспекциясы құрылымында пробация қызметінің бөлімшелері құрылған болатын, ол сотталғандардың мінез-құлқын бақылауды жүзеге асырып қана қоймай, олардың жұмысқа орналастыруды, білім және мамандық алуды, медициналық қызмет көрсетуді, заң, психологиялық және өзге де әлеуметтік көмекті қамтитын әлеуметтік-құқықтық көмек алуына жәрдемдеседі.
2015 жылғы 1 қаңтардан бастап Қылмыстық-атқару кодексі қолданысқа енгізілді, онда бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған сотталғандарды қайта әлеуметтендіру процесін регламенттейтін нормалар көзделген. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарға әлеуметтік-құқықтық қызметтердің қажетті көлемін көрсетуде мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің және азаматтардың мүмкіндіктерін кешенді іске асыру тетігін жаңғырту мен дамытудың маңызды аспектілеріне жетекші рөл беріледі. Құқықтық қатынастардың барлық субъектілерінің өзара іс-қимылының тиімділігін арттыруға ерекше назар аударылған.
Қазақстан Республикасындағы бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың 2017 – 2019 жылдарға арналған кешенді стратегиясы (бұдан әрі – Кешенді стратегия) бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғаннан кейін және пробация қызметінде есепте тұрған кезеңінде азаматтың әлеуметтік бейімсізденуі мен депривациясының алғышарттарын жоюға бағытталған.
Кешенді стратегияның ережелерін жүзеге асыру заңнама нормаларына негізделеді, дәйекті және әдістемелік сипатта болады, Қазақстан Республикасының Конституциясында жарияланған азаматтардың барлық құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің қол сұғылмаушылығын және іске асырылуын қамтамасыз етеді. Кешенді стратегияның ережелері ағымдағы жағдайдың мониторингі мен объективті бағалануын және оны іске асыру барысында қол жеткізілген жетістіктердің тиімділігін ескере отырып түзетілуі мүмкін.

1. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және
пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік
оңалтудың ағымдағы жағдайын талдау және оның негізділігі 1.1. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және
пробация қызметінде есепте тұрған адамдарды оңалту процесінің
мәні

Қылмыстық-атқару жүйесінің (бұдан әрі – ҚАЖ) құрылымында 92 мекеме бар, оның ішінде 74 – мекеме және 18 – тергеу изоляторы.
Қылмыстық саясатты реформалау және ізгілендіру саласында мемлекет қабылдаған шаралардың нәтижесінде түрмедегі адамдардың саны жыл сайын азайып келеді. Айталық, 2015 жылы ҚАЖ мекемелерінде ұсталатын адамдар саны 39945 (2014 жылы – 47939, 2013 жылы – 49821) құрады.
Сонымен қатар, пробация қызметінің есебінен өткен сотталғандар саны артуда. Айталық, пробация қызметінің есебінен өткен адамдар саны 2015 жылы 47862 (2014 жылы – 39530; 2013 жылы – 34309) азамат болды.
Жыл сайын бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдар саны көбеюде. 2015 жылы мекемелерден 16218 сотталған адам (2014 жылы – 11255; 2013 жылы – 9020) босатылған.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған барлық адамдар әлеуметтік көмекке мұқтаж, оларға босатылғаннан кейін алғашқы уақытта бостандықтағы өмір жағдайларына бейімделу, тыныс-тіршілік үшін және жұмыс іздеу үшін қаражат қажет.
Қазақстанда қайта әлеуметтендіру тетігін іске асырудың құқықтық негізі жасалған.
Қылмыстық-атқару заңнамасында «пробация» терминінің мәні пробация қолданылатын адамға қатысты оның жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында оның мінез-құлқын түзеу үшін әзірленетін және жеке іске асырылатын шаралар кешені ретінде айқындалады.
Мемлекеттің әлеуметтік көмегінің жекелеген бағыттары заңнамамен реттелген: «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі, Қазақстан Республикасының «Халықты жұмыспен қамту туралы», «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы», «Қазақстан Республикасында мүгедектiгi бойынша, асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берiлетiн мемлекеттiк әлеуметтiк жәрдемақылар туралы», «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы», «Қазақстан Республикасында мүгедектердi әлеуметтiк қорғау туралы» заңдары, «Жұмыспен қамту 2020 жол картасы» бағдарламасы және басқалары.
Қазіргі уақытта мекемелерде 57 жалпы білім беретін мектеп жұмыс істейді, онда жыл сайын шамамен 3500 адам білім алады.
Сотталғандарды қайта әлеуметтендірудің басым бағыты ҚАЖ мекемелерінде жұмысқа орналастыру болып табылады, соңғы 3 жыл ішінде бұл көрсеткіш 2015 жылы еңбекке жарамды адамдардың жалпы санынан 55,5% (2014 жылы – 51,4%, 2013 жылы – 49,6%) жұмысқа орналастырылған адам болды.
Соңғы жылдары Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті (бұдан әрі – ҚАЖ комитеті) ҚАЖ кәсіпорындарының өндірістік-шаруашылық қызметін жақсартуға және сотталғандарды барынша жұмысқа орналастыру үшін қосымша жұмыс орындарын құруға бағытталған бірқатар шаралар қабылдады.
Шағын және орта бизнес субъектілері ынтымақтастыққа тартылуда, олардың саны жыл сайын өсуде. ҚАЖ мекемелерінің іске қосылмаған өндірістік алаңдарында жаңа өндіріс ашуға ниетті кәсіпкерлік субъектілері «Өнімділік 2020», «Экспорттаушы – 2020», «Бизнестің жол картасы 2020» бағдарламаларында көзделген кәсіпкерлерді мемлекеттік қолдау құралдарын пайдаланады.
ҚАЖ комитетінің веб-сайтында мынадай бөлімдерден тұратын «Колонияларда жұмыспен қамту» блогы құрылды: жұмыспен қамту жобасы; қамаудағылардың жетістіктер тарихы; қамаудағыларға арналған 100 іс; қамаудағылардың тауарлары мен көрсететін қызметтерінің виртуалды жәрмеңке-көрмесі; 1000 бизнес-идея, мамандықтар бойынша кәсіпқорлар тізімі, бұл ҚАЖ кәсіпорындарында қосымша тапсырыстар орналастыруға мүмкіндік берді.
Ағымдағы жылдың басынан бастап 132 субъектіге іске қосылмаған өндірістік алаңдар сенімгерлік басқаруға берілді, бұл 1750-ден астам сотталғанды қосымша жұмысқа орналастыруға мүмкіндік берді.
Кәсіпкерлік субъектілерінің өндірістік қызметінің негізгі түрлері құрылыс материалдарын, халық тұтынатын тауарларды, тігін бұйымдарын өндіру, металдан бұйымдар жасау, мал шаруашылығымен айналысу және т.б. болып табылады.
Мекемелерде мамандығы мен кәсібі жоқ сотталғандарды кәсіптік оқытуға ерекше көңіл бөлінеді. Мекемелерде 47 кәсіптік колледж жұмыс істейді, онда 35 жұмысшы мамандығы бойынша 3500 мыңнан астам сотталған адам оқиды.
Сотталғандарға медициналық көмек тегін медициналық көмектің кепілдендірілген көлемі шеңберінде ұсынылады және профилактикалық, диагностикалық және емдеу-медициналық қызметтерді қамтиды. Барлық сотталғандар тегі бойынша медициналық денсаулық сақтау ұйымдарының бекітілген тұрғындардың тізіліміне (бұдан әрі – БТТ) енгізілген, бұл оларды азаматтық тұрғындармен тең жағдайда медициналық қызмет көрсетумен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сотталғандарды профилактикалық қарап-тексеруден өткізуге азаматтық денсаулық сақтау жүйесінің мамандары тұрақты негізде тартылады.
ҚАЖ жүйесінде 3 соматикалық аурухана, 4 туберкулезге қарсы аурухана, 1 психиатриялық аурухана жұмыс істейді.
Қабылданып жатқан шаралардың нәтижесінде соңғы 5 жыл ішінде ҚАЖ мекемелерінде туберкулезбен ауыратындар саны 1,7 есе, алғашқы рет анықталған туберкулезге шалдыққандар саны 56%-ға төмендеген. Тұтас алғанда, жалпы өлім-жітім – 39%-ға, туберкулезден өлім-жітім – 67,4%-ға төмендеген.
Азаматтарды әлеуметтік оңалтудың тиімді құралы пробация институты болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда екі – шартты-үкімдік және постпенитенциарлық модельді қамтитын пробация қызметі жұмыс істейді, ол бақылау функцияларымен қатар әлеуметтік-құқықтық және өзге де көмек алуға жәрдемдеседі.
Пробация қызметінің даму серпіні 3 жыл ішінде әлеуметтік-құқықтық көмек көрсетілген адамдар санының көбейгенін көрсетті.
Осылайша, 2015 жылы есептегі адамдарға – 21562 әлеуметтік-құқықтық көмек көрсетілді, оның ішінде 7271 – емдеу, 8754 – психологиялық сүйемелдеу, 153 – білім беру, 3663 – жұмысқа орналастыру, 277 – құжаттарын қалпына келтіру, 6112 – өзге көмек (2014 жылы – 8349 (3404-емдеу, 2607 – психологиялық сүйемелдеу, 187 – білім беру, 938 – жұмысқа орналастыру, 286 – құжаттарын қалпына келтіру, 2496 – өзге көмек), 2013 жылы – 4419 (1700 – емдеу, 190 – психологиялық сүйемелдеу, 190 – білім беру, 656 – жұмысқа орналастыру, 206 – құжаттарын қалпына келтіру, 1300 – өзге де көмек).
Талдау сотталғандарды қайта әлеуметтендіру үшін жасалған жағдайлардың бас бостандығынан айыру түріндегі жазаларды орындау кезінде де, бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаларды орындау кезінде де оң үрдісі бар екенін көрсетіп отыр. Республика мекемелерінде сотталғандар арасында 1000 адамға шаққанда бұзушылықтар санының төмендеуі байқалады. Айталық, 2015 жылы 294 бұзушылық, оның ішінде 64 – қаскөйлікпен бұзушылық жасалған (2014 жылы – 386 (92) 2013 жылы 449).
Пробация қызметінде есепте тұрған адамдар санының көбеюі кезінде олардың қайта қылмыс жасау саны төмендеген. 2015 жылы 26221 адам есепте тұрды, бұл ретте 455 қайталама қылмыс жасалды (2014 жылы – 21423 (671), 2013 жылы – 18971 (744).
Кәмелетке толмағандарды әлеуметтік бейімдеу үшін жағдайлар жасалған. Айталық, 2015 жылы пробация қызметінің есебінен 438 (2014 жылы – 595, 2013 – 731) бас бостандығынан айырумен байланысты емес жазаға сотталған кәмелетке толмағандар өткен. 2015 жылы есептегі 37 адамға (2014 жылы – 23, 2013 жылы – 65) әлеуметтік-құқықтық көмек көрсетілді.
Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі учаскелік инспекторлармен бірлесіп пробация қызметінің есебінде тұрған кәмелетке толмағандармен профилактикалық жұмыс жүзеге асырылуда.
Жергілікті атқарушы органдармен (әкімдіктермен, денсаулық сақтау, білім беру, халықты жұмыспен қамту, әділет органдары), кәсіпорындармен және үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл азаматтарды қайта әлеуметтендіру процесінің негізгі бағыттарының бірі болып табылады.
Мысалы, «Шанс» әлеуметтік-құқықтық қолдау орталығы девианттық мінез-құлықты кәмелетке толмағандарды қайта әлеуметтендіруде әкімдіктерге көмек көрсетеді, «Заңға қайшы әрекет жасаушы кәмелетке толмағандарды және балалы әйелдерді қолдау, құқық бұзушы кәмелетке толмағандарды оңалту үшін әлеуметтік-құқықтық көрсетілетін қызметтер жүйесін дамыту» жобасын іске асырады.
Бүгінгі таңда Алматы қаласында республикада кәмелетке толмаған сотталғандарды ұстауға арналған бір орташа қауіпсіз мекеме бар, онда 2016 жылғы 1 қазандағы жағдай бойынша 44 кәмелетке толмаған (2015 жылы – 69, 2014 – 95, 2013 жылы – 125) сотталған жазасын өтеуде. Мемлекеттің қылмыстық заңнаманы ізгілендіру шарасын қолдануы кәмелетке толмаған сотталғандар санының жыл сайын азаюына әкелді.
Мекеме аумағында жалпы білім беретін және кәсіптік мектептер бар.
Сотталғандарға тәрбиелік ықпал етудің тиімділігін арттыру және мекеме әкімшілігіне көмек көрсету мақсатында қамқоршылық кеңестер, сотталғандардың ата-аналары және басқа да жақын туыстары қатарынан ата-аналар комитеті құрылған.
Кәмелетке толмаған сотталғандармен жұмысқа қаланың көптеген ұйымдары, оқу орындары, қоғамдық бірлестіктер, діни конфессиялар, үкіметтік емес ұйымдар (бұдан әрі – ҮЕҰ) қатысады.
«Қазақстанның әйелдер және балалар түзеу мекемелеріндегі медициналық және әлеуметтік қызметтерді күшейту» жобасын іске асыру шеңберінде мекемеде Орталық Азиядағы «Халықаралық түрме реформасы» (PRI) ҮЕҰ өкілдігімен информатика және нан өндірісі курстары ашылды, онда сертификаттар беріледі.
Сонымен қатар, кәмелетке толмағандармен жұмысқа басқа да ҮЕҰ – «Вега», «Жеті ағаш», «Возроди село», «СәтАстана», «Кредо», «Әлеуметтік жобалардың халықаралық қауымдастығы», «Ауғанстан ардагерлері одағы», «Доверие плюс», «СПИД фонд Восток-Запад» қоғамдық қорлары тартылады, олар адамгершілік тақырыптарына тренингтер, әңгімелесулер, спорттық іс-шаралар, суреттер конкурсын өткізеді, босатылғаннан кейін жұмысқа және тұрмыстық орналасу бойынша дәрістер оқиды, психологиялық түзету іс-шараларын өткізеді.
Алматы қаласы әкімдігінің жанындағы консультативтік-кеңесші органның жұмысы аясында мәдениет, дене шынықтыру және спорт басқармалары түрлі іс-шараларды (жалпықалалық акциялар, мысалы, «Жасөспірім – Заң – Қауіпсіздік») ұйымдастыруда жәрдем көрсетті.
Сондай-ақ, 5 жыл бойы сотталғандармен Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының ғылыми-зерттеу тобы жұмыс істеп келеді, олар психологиялық-педагогикалық зерттеулер жүргізеді, сотталған кәмелетке толмағандарды босатылғаннан кейін қайта әлеуметтендіруге педагогикалық көмек көрсетеді.
Жергілікті атқарушы органдар бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарға арналған жұмыс орындарының квоталарын белгілейді, сондай-ақ оларды жұмысқа орналастырған жеке және заңды тұлғаларды көтермелейді.
Халықты жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясат азаматтарды толықтай, нәтижелі және еркін таңдалған жұмыспен қамтамасыз етуге бағытталған және оның ішінде жұмыс іздестіруде қиындыққа тап болған адамдарды жұмыспен қамтуға ықпал ететін іс-шараларды жүзеге асыру жолымен іске асырылады.
Әлеуметтік қолдау шарасына жүгінген адамдардың негізгі үлесі бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарға тиесілі – 42,2 % (28000 адам), олардың ішінде адамдардың ең көп үлесі Қарағанды облысында – 11,2% (3100 адам) және Қостанай облысында – 10,1% (2800 адам).
«Халықты жұмыспен қамту туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдар әлеуметтік жұмыс орындарында жұмысқа орналасуда, кәсіптік оқудан өтуде басым құқыққа ие.
Бұл «Жұмыспен қамту 2020 жол картасы» бағдарламасының іс-шараларына қатысу арқылы іске асырылады. Бағдарлама шеңберінде бұл адамдарға басым тәртіппен кәсіптік оқыту және одан әрі жұмысқа орналастыру, ауылдық жерде жеке ісін ашуға немесе кеңейтуге микрокредит беру арқылы кәсіпкерлікті дамытуға жәрдемдесу, сондай-ақ жұмыс берушінің қажеттілігі шеңберінде экономикалық әлеуеті төмен елді мекендерден экономикалық өсу орталықтарына ерікті көшуді ұйымдастыру түрінде мемлекеттік қолдау ұсынылады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды жұмысқа орналастыру бойынша неғұрлым тиімді жұмыс жүргізу үшін ҚАЖ аумақтық органдары халықты жұмыспен қамту орталықтарымен бірлесіп босатылған адамдардың жасын, босатылған күнін, тұрғылықты жерін, білімі мен мамандығын көрсете отырып, олар туралы ақпарат алмасуды жүзеге асырады.
Облыстар, Астана және Алматы қалалары әкімдіктердің деректері бойынша 2012 – 2015 жылдар кезеңінде бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдар қатарынан 819 адам халықты жұмыспен қамту орталықтарымен әлеуметтік келісімшарт жасасты, оның ішінде 791 адам жұмысқа, соның 423-і тұрақты жұмыс орындарына орналасты. Жұмыс берушілердің өтінімдері бойынша 115 адам қажетті мамандықтарға кәсіптік оқудан өтті.
Сондай-ақ, өңірлерді дамыту бағдарламалары шеңберінде көрсетілген кезеңде жұмыс іздеп жүгінген бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған 6708 адамның 54,2% немесе 3635 адам, оның ішінде квота шеңберінде – 33,4% немесе 2245 адам жұмысқа орналастырылған. Уақытша жұмыс орындарымен 1076 адам қамтылған. Жергілікті бюджет қаражаты есебінен 653 адам еңбек нарығында қажетті мамандықтар бойынша оқуды аяқтады.
Стационар және жартылай стационар түріндегі медициналық-әлеуметтік мекеме жағдайында, мүгедектігі болған және зейнеткерлік жасына жеткен жағдайда – үйде қызмет көрсету, жеке басын куәландыратын құжаттары болмаған, баспанасыз болған және өмір сүру үшін қаражаты болмаған жағдайларда уақытша болу ұйымдары (белгілі тұрғылықты жері жоқ адамдарды әлеуметтік оңалтуға арналған орталықтар (бұдан әрі – ӘОО), түнде болу үйлері (бөлімшелері) жағдайларында қызмет көрсету стандарттары белгіленді.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтар «Арнаулы әлеуметтік қызметтер туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен өмірлік қиын жағдайда жүрген адамдар болып танылады, бұл оларға халықты әлеуметтік қорғау саласында арнаулы әлеуметтік қызметтер кешенін алуға құқық береді.
2011 – 2015 жылдар кезеңінде халықты әлеуметтік қорғау саласында арнаулы әлеуметтік қызметтер бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған 3700 азаматқа көрсетілді. Жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламалар органдарына жүгінген адамдардың 68%-ын пробация қызметі, 53% – әлеуметтік қорғау, жергілікті полиция қызметі және ҚАЖ мекемелері жіберді.
Ағымдағы жағдайды талдау бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалту тетіктерін одан әрі жетілдіру және енгізу үшін мемлекеттік органдардың қызметін сапалы жақсарту, осы қызметке ҮЕҰ-ны тарту, ведомствоаралық өзара іс-қимыл институтын және мемлекет пен қоғамның өзара іс-қимылын күшейту арқылы мемлекеттің жағдай жасағандығын көрсетеді.

1.2. Проблемалық аспектілер

ҚАЖ мекемелерінде сотталғандар арасында жүргізіліп жатқан тәрбие және әлеуметтік-психологиялық жұмыстарға қарамастан заңды бұзған адамдар арасында жабық мекемеде жазасын өтеу адамның жеке дамуында із қалдырады, режимдік талаптарға психологиялық тәуелділік, масылдық көңіл-күй қалыптастырады. Осының барлығы адамды қоғамға қайта кіріктіру, босатылғаннан кейін бірқатар мәселелерде көмек көрсету бойынша тынымсыз еңбекті талап етеді.
Бүгінгі таңда мемлекеттік органдардың қызметінде қандай да бір сыртқы құрылымдармен және ресурстармен өзара іс-қимыл тетігінің толыққанды жолға қойылмауы қайта әлеуметтендіру мәселесіне ерекше қызығушылық тудырып отыр.
Жергілікті атқарушы органдардың жанында консультативтік-кеңесші органдар (бұдан әрі – ККО) жұмыс істейді, олардың міндеті қылмыстық жазаларды және қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын орындайтын, сондай-ақ қылмыстық жазаларын өтеп шыққан адамдарға әлеуметтік және өзге де көмек көрсетуді ұйымдастыру жөніндегі органдар мен мекемелердің қызметіне жәрдем көрсету болып табылады. Шығарылатын шешімдері ұсынымдық сипатта болғандықтан, ККО жұмысы көбіне формальды сипатта болады.
Бүгінгі күні бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалту бойынша мемлекеттік бағдарламалар мен жобаларға мемлекеттік емес инвестицияларды тарту тәжірибесі мүлдем дерлік жоқ.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылатын азаматтың проблемалары, ең алдымен психологиялық тұрғыдағы, жұмысқа және әлеуметтік орналасу, құқықтық және медициналық сипаттағы проблемалар оның бостандықта жылдам бейімделуіне, қоғамның толыққанды мүшесіне айналуына мүмкіндік бермейді. Толық босатылу алдында сотталған адам үшін өтпелі бейімделу кезеңінің қажеттігі туындайды, есептегі азаматтың оңалту бағдарламалары мен профилактикалық іс-шараларға қатысуын қамтитын оның заңға бағынушылық мінез-құлқын ынталандыру тетігін әзірлеу және енгізу талап етіледі.
Соңғы 4 жыл ішіндегі статистика ҚАЖ мекемелерінен жыл сайын орта есеппен 8000 бастап 16000 дейін адам босатылатынын растайды, оның ішінде шамамен 1000 адамның тұрақты тұрғылықты жері жоқ және тиісінше ол бостандықтағы алғашқы күндеріне тұрғын үйге және жұмысқа мұқтаж болады.
Бүгінгі таңда осы азаматтарды жұмысқа және тұрмыстық жағынан орналастыру проблемасын шешу қылмыстық жазаларын өтеп шыққан адамдарды әлеуметтік бейімдеу және оңалту орталықтарына (бұдан әрі – орталықтар) жүктелген. Алайда Қазақстанда жергілікті атқарушы органдардың қарамағындағы мұндай орталықтар тек төрт өңірде – Көкшетау, Қызылорда, Павлодар және Шымкент қалаларында жұмыс істейді. Әрине, олардың ресурстары орын алып отырған қажеттіліктерді толық көлемде қанағаттандыруға мүмкіндік бермейді. Бұл босатылған азаматтармен жұмыста қосымша кедергі жасайды және олардың тұрғылықты жері бойынша тұрақты немесе уақытша тіркеуі болмағандықтан, жергілікті медициналық-әлеуметтік қызметтердің оларға қандай да бір әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету мүмкіндігін жоққа шығарады.
Сонымен қатар, жеке басын куәландыратын құжаттары және тұрғылықты жері бойынша тұрақты және уақытша тіркеуі жоқ босатылған адамдар ӘОО-ға орналаса алады. Бұл ретте ӘОО әлеуметтік проблемалары бар (жұмысқа орналасудағы қиындық және басқа да әлеуметтік проблемалар) сотталғандарды қабылдамайды, себебі олардың тұрғылықты жері бойынша тіркеуі бар және жеке басын куәландыратын құжаттары ретке келтірілген.
Бас бостандығынан айыру орындарында ұзақ уақыт болғаннан кейін сотталғандардың бостандықтағы өмір жағдайына бейімделуі, оқшаулау нәтижесінде жоғалтқан және әлсіреген әлеуметтік байланыстарды қалыпқа келтіруі қиын. Сол себепті олар халықтың маргиналды бөлігіне түседі, өмірде өз орнын таба алмайды және көбінесе жұмыссыздардың қатарын көбейтеді немесе одан бетері криминалдық жолға түсіп, қылмыстар жасайды.
Сотталғандардың бас бостандығынан айыру орындарында жалпы орта және кәсіптік-техникалық білім алуы кейіннен босатылған азаматтарға олардың, оның ішінде, жұмыс беруші талап ететін мамандығы мен біліктілігінің жоқтығына немесе жоғалтуына байланысты ақысы төмен жұмыс орындарын ұсынуға бағдарлайды.
Жыл сайын жұмысқа орналастырылған сотталғандар санының өсуіне қарамастан ҚАЖ мекемелерінде өндірістің жаңа нысандарының және сотталғандарды жұмыспен қамтудың жеке нысандарының тиісті дамымауы себебінен барлық еңбек етуге жарамды адамдарды жұмыспен қамту мүмкін болмай отыр.
Қоғамда әлі күнге дейін әлеуметтік стигматизация орын алуда, кезінде заңды бұзған азаматтарға қолдау көрсету ниеті жоқ. Осы себептен әлеуетті жұмыс берушілер бұрын сотты болғандарды жұмысқа қабылдауға мүдделі емес.
ҚАЖ мекемелерінен ауруына байланысты босатылған, сондай-ақ түрлі диспансерлік есептерде тұрған адамдарды медициналық сүйемелдеу мәселесі де өзекті болып қалуда. Босатылғаннан кейін ҚАЖ мекемесі орналасқан аумақтан кеткен соң босатылған азаматтарды БТТ бойынша есепке алу қиындық тудырып отыр, бұл олардың жазасын өтеу орны бойынша медициналық ұйымнан автоматты түрде есептен шығуына әкеп соқтырады. Бұл іс жүзінде босатылған азаматты жаңа тұрғылықты жері бойынша тіркелгенге және (немесе) медициналық ұйымды таңдау құқығын ескере отырып бекітілгенге дейін қажетті медициналық көмек алу құқығынан айырады.
Кәмелетке толмаған сотталғандарды оңалту кәмелетке толмағанның отбасында тұру жағдайларын тексеруді, оның бейімделу мүмкіндігін бағалауды, оның ішінде, белгіленген отбасылық жағдайларға байланысты бағалауды қамтитын неғұрлым мұқият әлеуметтік-психологиялық сүйемелдеуді және бақылауды талап етеді.
Заңға қайшы әрекет жасаушы кәмелетке толмаған адам көмекке, атап айтқанда, қылмыстық жазаны өтеу процесінде де, босатылғаннан кейін де кешенді сүйемелдеуді және қолдауды қажет етеді.
Қылмыстық қудалау аясына түскен азаматтарды сүйемелдеудің әлемдік практикасы мемлекеттің азаматтық қоғам институттарымен ынтымақтастығын көздейді. Бұл аспектіде үкіметтік емес ұйымдардың, волонтерлердің босатылған сотталғандарды сүйемелдеу бойынша қызметінің қандай да бір ұйымдастыру-құқықтық негізі жоқ екенін атап өткен жөн.
Қазіргі уақытта Қазақстандағы пенитенциарлық пробация институты өзінің қалыптасу жағдайында және ҚАЖ мекемелері қызметкерлерінің азаматты босатуға дайындау кезеңінде іс-шаралар кешенін іске асыруына негізделген.
Бүгінгі күні пробация қызметінің барлық функцияларын іске асыру бір лауазымды адамға – пробация қызметінің инспекторына жүктеледі. Бұл ретте, кешегі күні бақылау-қадағалау функцияларын орындаған қылмыстық-атқару инспекциясы қызметкерінің кәсіби дағдыларының ерекшеліктері, оны қайта бағдарлау және қайта даярлау қажеттігі ескерілмейді.
2003 жылдан бері ҚАЖ мекемелерінде психологиялық қызмет енгізілген, оның штатында 2016 жылы 265 психолог бар, оның ішінде 124-і – азаматтық қызметшілер. Босатуға дайындықты ҚАЖ мекемелерінің тұрмыстық және жұмысқа орналастыру жөніндегі инспекторлары осы мекемелердің психологтарымен бірлесіп жүзеге асырады. ҚАЖ мекемелеріндегі психологиялық қызмет жаңадан келген сотталғандарды диагностикадан өткізіп ғана қоймай, сондай-ақ сотталғанның жеке тұлғасын психологиялық түзеуді жүргізеді.
Бұл аспектіде пробация қызметінің штаттық құрылымында босатылған сотталғандарды психологиялық сүйемелдеу бойынша психолог лауазымы көзделмегенін атап өткен жөн. Осыған байланысты, бұл мәселені пысықтау қажет.
ҚАЖ мекемелері мен пробация қызметінің жеке құрамының біліктілігін арттыру және қайта даярлау мәселесі шешуді талап етеді, олар азаматты жұмыстың барлық кезеңдерінде, бас бостандығынан айыру орындарында, оның ішінде ол босатылғаннан не пробация қызметінде есепке қойылғаннан кейін де сүйемелдеуді жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

1.3. Халықаралық практика

Қамаудағылармен қарым-қатынас жасаудың ең төменгі стандарттық қағидаларында бас бостандығынан айыруға сотталғандарды қоғамнан аластатылғандар ретінде емес, оның мүшелері ретінде есептеу ұсынылған.
Германияның «өтпелі үйлер» деп аталатын тәжірибесі қызығушылық тудырады, оларға шартты түрде мерзімінен бұрын босату қолданылуы мүмкін сотталғандар мерзімінің аяқталуынан 6 – 12 ай бұрын жіберіледі. Олардың бас бостандығынан айырудың жалпы мерзімі үш жылдан кем болмауы тиіс.
Шетелдерде босатылуға дайындалып жатқан сотталғанды арнайы бөлімшелерге немесе мекемелерге жіберу кеңінен таралған.
Чехияда түзеу-тәрбиелеу мекемелері жанында сотталғандарды босатылуға дайындауға арналған оңалту бөлімшелері жұмыс істейді. Осыған ұқсас практика Норвегияда қолданылады, онда «Half-WayHous» («Үйге жарты жолда») «өтпелі» түрмелері жұмыс істейді, оларда босатылуға дайындалып жатқандардың әрқайсысына қажетті әлеуметтік-құқықтық көмек көрсету үшін бір қызметкер белгіленеді.
Ұлыбританияда түрме қызметі мен пробация қызметі бірлесіп өткен ғасырдың ортасында құқық бұзушыларды бағалаудың ұлттық жүйесін әзірледі, ол қайта қылмыс жасау ықтималдығын сапалы және сандық бағалауға, сотталғандардың жеке дамуында болып жатқан өзгерістерді өлшеуге, сотталғандардың қажеттілігі мен тәуекелді бағалауды ескере отырып олардың жеке тұлғасына психотерапевтік ықпал етуді жоспарлауға мүмкіндік береді.
Қамаудағыларды жұмысқа орналастыру бойынша Еуропа, АҚШ және посткеңестік кеңістіктегі елдердің пенитенциарлық мекемелері жұмысының халықаралық тәжірибесі барлық жерде пенитенциарлық мекеменің ішінде жұмыс істейтін жеке кәсіпорындарда қамаудағыларды жұмысқа орналастыру мүмкіндігімен түрмедегі өндірісті олардың әкімшілігі басқаратынын көрсетті.
Қазақстан үшін ҚАЖ мекемелерінің өндірістік қызмет есебінен ұсталатын учаскелерін құру бойынша Ресей Федерациясының тәжірибесі неғұрлым қолайлы болып табылады.
Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына мүше елдерде «әлеуметтік бонд» институты жұмысының тәжірибесін зерделеу заманауи әлемде әлеуметтік жобаларды жеке секторлардың инвестициялауын енгізудің өзектілігін көрсетті.
Ұлыбританияда 2010 жылдан бастап «Social Impact Bond» (SIB) – «Әлеуметтік ықпал етудің облигациясы» деген коммерциялық емес секторға жеке капиталды тартуға мүмкіндік беретін және табысты әлеуметтік проблемаларды шешудегі жетістіктермен байланыстыратын инновациялық қаржы құралы өз жұмысын бастады. Қазақстан үшін бұл – әлеуметтік көрсетілетін қызметті жеткізуші тарапынан қолдау мен оңалту іс-шаралары арқасында бұрын сотталған адамдар тарапынан қылмыстың қайталануын азайту. Оның міндетіне бұрын сотталғандардың жұмысқа орналасуына, тұрғын үй және басқа да проблемаларын шешуде көмек көрсету кіреді.
Егер жоба табысты болып белгілі бір жақсаруға қол жеткізілсе, жеке инвестордың (мемлекет тарапынан) шығындары, әдетте, белгілі бір бонуспен қайтарылады.
Нидерландыда бұрынғы сотталғандарды қайта әлеуметтендіру орталықтарын құру практикасы нәтижелі сыналды, онда оларға тұрғын үй және кейіннен жұмысқа орналасу мүмкіндігі беріледі.
Халықаралық тәжірибе білім, мамандық алу, жұмысқа орналасу, жоғалтқан әлеуметтік байланыстарды қалпына келтіру, босатылғаннан кейін тұрғын үйінің және өмір сүру үшін алғашқы қаражатының болуы негізгі қайта әлеуметтендіру факторлары болып табылатынын көрсетті. Бұл факторлар әлеуметтік проблемаларды шешу үшін коммерциялық емес секторға (әлеуметтік бондтар) жеке капиталды тарту арқылы тиімді іске асырылады.
Қазақстанда бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалту мәселесі заңнамалық түрде реттелген және осы бағытта жұмыс жүргізілуде. Бұл ретте, қылмыстық жазасын өтеген адамдарды кешенді қайта әлеуметтендірудің ұлттық жүйесін құру бойынша құрылымдық өзгерістерді шешуге күш-жігер салу қажет.

2. Кешенді стратегияның мақсаты мен міндеттері Мақсаты және нысаналы индикаторлары

Осы Кешенді стратегияның мақсаты бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарды кешенді қайта әлеуметтендірудің ұлттық жүйесін құру, оны тиімді іске асыру үшін қайта қылмыс жасау деңгейін азайтуға ықпал ететін жағдайлар жасау болып табылады.
Кешенді стратегияда қолданылатын нысаналы индикаторлар:
бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғаннан кейін үш жыл ішінде қайта қылмыс жасаған адамдардың бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеуден босатылған адамдардың жалпы санына қатысты үлесі, %;
бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған, жұмысқа орналастыру, әлеуметтік-құқықтық, медициналық және психологиялық көмек түрлері көрсетілген азаматтардың саны, адам;
бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған, мұқтаждар қатарынан медициналық-әлеуметтік мекемелерге орналастырылған адамдардың үлесі, %.

Міндеттер

Қайта әлеуметтендірудің ұйымдастырушылық негіздерін және нормативтік құқықтық базаны жетілдіру;
бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды қайта әлеуметтендіру процесін жақсарту үшін жағдайлар жасау;
әлеуметтік сүйемелдеу жүйесін құру арқылы сотталғандарды әлеуметтік бейімдеу тетігін жетілдіру;
кадр әлеуетін және қайта әлеуметтендіру процесінің ғылыми негіздерін дамыту.

3. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация
қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың
тұжырымдамалық бағыттары 3.1. Қайта әлеуметтендірудің және нормативтік құқықтық базаның
ұйымдастырушылық негіздерін жетілдіру

Сотталғандарды қайта әлеуметтендіру шараларын одан әрі жетілдіру, қайталама қылмыстық құқық бұзушылықтарды азайту, бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарға әлеуметтік-құқықтық және өзге де көмек көрсету мәселелерінде мүдделі мемлекеттік органдардың, үкіметтік емес ұйымдардың тиімді өзара іс-қимылын қамтамасыз ету мақсатында «Пробация туралы» Қазақстан Республикасының жеке Заңы қабылданатын болады.
Осыған орай аталған Заңмен пробацияның толық циклі енгізілетін болады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалту мәселелерін шешуге мемлекеттік органдар да, азаматтық сектор да қатысады. Жергілікті атқарушы органдар жанындағы ККО-ның ұйымдастырушылық құрылымы мен құзыреті олардың қызметінің тиімділігін арттыру үшін қайта қаралады.
Мемлекеттік органдардың үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимылының түйінді бағыттарының бірі олардың мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстарды, оның ішінде «әлеуметтік бонд» қағидаты бойынша іске асыруы болады.
«Әлеуметтік бондтардың» жұмыс істеуі үшін жеке инвестордың сотталғанды жұмыспен, тұрғын үймен және басқа да қайта әлеуметтендіру құралдарымен, оның ішінде босатылғаннан кейін де қамтамасыз ету жолымен оны әлеуметтік оңалтуды жүргізу мүмкіндігі пысықталатын болады. Белгілі бір уақыт кезеңі өткеннен кейін инвестордың сотталғанды қайта әлеуметтендіруге жұмсаған қаражаты белгілі бір бонуспен қайтарылады. Бұл бағытта бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеу кезеңінде сотталғандарды қайта әлеуметтендіру үшін қауіпсіздігі барынша төмен мекемелердің мүмкіндіктері кеңінен пайдаланылатын болады.
Сотталғандардың түзетілуге ынтасы және оларды жабық мекеменің өзінде-ақ қайта әлеуметтендіру процесіне қосу қолданыстағы қылмыстық-атқару заңнамасының жүйесін ескере отырып, үлгілі көрсеткіш болуы және оңалту бағдарламалары курсы болуы тиіс «оңалту түрмелерін» (қауіпсіздігі барынша төмен мекемелердің үлгісі бойынша) құру бойынша пилоттық жобаны іске асыру арқылы жүзеге асырылатын болады. «Оңалту түрмелеріне» ауыстыруды шартты түрде мерзімінен бұрын босатылуға формальді жататын сотталғандардың босатылғанға дейін 6 – 12 ай бұрын қарастыру қажет.
Сотталған және пробация қызметінде есепте тұрған кәмелетке толмағандар үшін «Жоғалтқан әлеуметтік байланыстарды қалпына келтіру», «Түнгі қаладағы балалар», «Балалар. Демалыс. Қауіпсіздік. Заң» оңалту бағдарламаларын әзірлеу арқылы азаматтық қоғаммен өзара іс-қимыл кеңінен пайдаланылатын болады.

3.2. Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және
пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды қайта
әлеуметтендіру процесін жақсарту үшін жағдайлар жасау

Тұру және уақытша болу мекенжайында тіркелу үшін жеке тұрғын үйі жоқ және оны сатып алу немесе жалға алу мүмкіндігі жоқ бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған азаматтардың қажеттілігі жұмыс істеп тұрған ӘОО-ны өмірлік қиын жағдайға түскен адамдарды қайта әлеуметтендіруге арналған орталықтарға қайта бейіндеу мәселесін пысықтау арқылы қанағаттандырылатын болады.
Қандай да бір әлеуметтік-құқықтық, медициналық және өзге де көмекті алудың заңнамалық белгіленген тетіктері әлеуметтік мәртебесіне қарамастан жүгінген адамның тіркелу орны бойынша қызмет көрсетуге негізделеді. Осыны ескере отырып, қайта әлеуметтендіру процесінен өту кезеңінде талап етілетін көмекті алуға негізі болуы үшін сотталғанды босатылғаннан кейін тұрақты немесе уақытша тұрғылықты жері бойынша тіркеу тетігі заңнамалық деңгейде пысықталатын болады.
Сыртқы әлеммен (отбасы, туыстары, достары) әлеуметтік байланыстар заманауи ақпараттық технологиялар арқасында болу мерзімінің бүкіл кезеңінде сақталуы керек. Қарым-қатынасқа қолжетімділік түзелу ниетін ынталандыру шарасы болуы тиіс.
ҚАЖ мекемелеріндегі білім беру жүйесі барлық азаматтар үшін еңбек нарығында қойылатын талаптарды, бәсекеге қабілеттілікті, құзыреттілікті, қойылған міндеттерді шеше алуын ескере отырып құрылады.
Білім алуға білім берудің дәстүрлі жүйесі арқылы ғана емес, сондай-ақ білім берудің жаңа технологияларын пайдалану арқылы жағдайлар жасау пысықталатын болады.
Жұмыспен қамтылған сотталғандар санын ұлғайту мақсатында өндірістік қызметтің тиімділігін арттыру үшін жағдайлар жасау, бұл үшін сотталғандарды жұмыспен қамтудың жеке нысандарын дамытуға шағын және орта бизнес субъектілерін тарту, ҚАЖ мекемелерінде өндірістің жаңа түрлерін ашу ұсынылады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарға «Жұмыспен қамту 2020 жол картасы» бағдарламасы, өңірлерді дамыту бағдарламалары шеңберінде кәсіптік білім алу, жұмысқа орналасу мәселелерінде мемлекеттік қолдау көрсетіледі.
Жұмысқа орналастыру кезінде соттылық белгісі бойынша стигматизацияны жою Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының арнайы есебі бойынша мәліметтердің бары не жоқтығы туралы ақпаратпен танысу құқығы бар адамдар қатарын шектеу есебінен қамтамасыз етілетін болады.
ҚАЖ мекемелерінен босатылатын науқастарды, әлеуметтік мәні бар немесе өзге де ауыр сырқаттармен (маскүнемдік, нашақорлық, туберкулез, қант диабеті, онкологиялық аурулар, АИТВ-жұқпасы, мүгедектік) ауыратындарды емдеу сабақтастығының тетігін әзірлеу ұсынылады.
Қылмыстық сот төрелігі аясындағы кәмелетке толмағандарды оңалту бойынша жеке-профилактикалық жұмысты, әсіресе, оқу орындары арқылы жастардың әлеуметтік қызметтері мен коммерциялық емес ұйымдарды белсенді тарта отырып жандандыру қажет. Осы үшін жергілікті атқарушы органдар білім беру ұйымдарымен бірлесіп кәмелетке толмағандарды әлеуметтік іс-шараларға (конкурстар, спорттық жарыстар, жастар қозғалыстары) тартатын болады.

3.3. Әлеуметтік сүйемелдеу жүйесін құру арқылы сотталғандарды
әлеуметтік бейімдеу тетігін жетілдіру

Адамды оның пенитенциарлық жүйеге кірген сәтінен бастап сотқа дейінгі іс жүргізу, сотталу, ҚАЖ мекемесінде болу, одан шығу кезеңінде сүйемелдеу және бас бостандығынан айыру орындарынан босатылғаннан кейін сүйемелдеу жүйесін құру сотталғандарды тиімді қайта әлеуметтендіру үшін негіз болады.
Сотталғанды сүйемелдеу жүйесі ҚАЖ органдарымен, өзге де мемлекеттік органдармен және сотталғанның өзімен өзара іс-қимыл жасасатын әлеуметтік қызметтерді дамыту негізінде құру ұсынылады.
Сотталғанды сүйемелдеу қайта әлеуметтендірудің барлық кезеңдерінде болады: даярлық, түзеу, бейімдеу.
Бірінші кезең – даярлық, сотқа дейінгі пробация кезеңінде жүзеге асырылады және күдіктіге оның мінез-құлқын түзеуге, олардың жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алуға, сотқа дейінгі баяндама жасауға бағытталған әлеуметтік-құқықтық көмек көрсетуді қамтиды.
Сотқа дейінгі баяндаманы жасау Ішкі істер министрлігінің ақпараттық жүйесін Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігінің ақпараттық жүйесімен интеграциялау арқылы іске асырылады, бұл ақпаратты жинақтауға жауапты органдарға жүктемені төмендетуге мүмкіндік береді, ұсынылған ақпараттың өзектілігін қамтамасыз етеді.
Алынған мәліметтердің нәтижелері бойынша сотқа дейінгі пробация сотқа дейінгі баяндаманы қалыптастырады, ол сот талқылаулары басталғанға дейін сотқа дейінгі пробация жүргізілген адамға ұсынылады.
Екінші кезең – түзеу, пенитенциарлық пробация кезеңінде жүзеге асырылады және ҚАЖ мекемелерінде бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны өтеп жатқан адамдарды қайта әлеуметтендіру шараларын айқындау және жүзеге асыру бойынша шаралар жиынтығын қамтиды.
Пенитенциарлық пробация қолданылатын адамдарға қатысты оны босатуға дайындау кезінде пробация қызметі ҚАЖ мекемесінің әкімшілігімен бірлесіп сотталғанды босатуға дайындауды және постпенитенциарлық пробацияны қамтитын сотталғанды қайта әлеуметтендірудің жеке бағдарламасын әзірлейді және іске асырады.
Пробация қызметінің жұмысына қылмыстардың қайталануы тәуекелін және босатылатын сотталғанды, сондай-ақ пробация қызметінде есепте тұрған адамды бейімдеу мүмкіндігін бағалауды талдауға негізделген тәуекелдердің алдын алу (Risk-needs-responsibility (RNR) жүйесі енгізілетін болады.
Үшінші кезең – бейімдеу, қоғамнан оқшаулаудан тыс жағдайларда әлеуметтік бейімдеуді және әлеуметтік оңалтуды қамтиды, оның екі сатысы бар:
1) постпенитенциарлық пробация бөліністерінің бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарға қайта әлеуметтендіру мәселелерінде көмек көрсетуі, олар әлеуметтік-құқықтық көмек көрсетудің жеке бағдарламасын жасайды;
2) жергілікті атқарушы органдардың медициналық-әлеуметтік қызметтерінің, сондай-ақ азаматтық қоғам өкілдерінің бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарды әлеуметтік бейімдеуі және әлеуметтік оңалтуы.
Пробация белгіленетін адамдарды әлеуметтік бейімдеуді және әлеуметтік оңалтуды жергілікті атқарушы органдар, білім беру, денсаулық сақтау және халықты әлеуметтік қорғау саласындағы уәкілетті органдар, сондай-ақ азаматтар және ұйымдар қамтамасыз етеді.
Пробация белгіленетін адамдарды әлеуметтік бейімдеу және әлеуметтік оңалту:
1) медициналық көмек; білімі алу; кәсіпті игеру (кәсіптік даярлау, қайта даярлау және біліктілігін арттыру); жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу; психологиялық сүйемелдеу; Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген жеңілдіктерді, өзге де әлеуметтік төлемдерді алу мәселелері бойынша әлеуметтік-құқықтық көмек көрсетуді;
2) әлеуметтік байланыстарды қолдау жүйесін қалпына келтіруге және қалыптастыруға жәрдемдесуді (әлеуметтік-психологиялық және психологиялық консультация; әлеуметтік патронаж; отбасылық және өзге де әлеуметтік-оң байланыстарын қалпына келтіруде көмек);
3) әлеуметтік-тұрмыстық және мәдени бейімдеуді (болу орнымен қамтамасыз ету, оңалту іс-шараларын ұйымдастыру, мәдени іс-шараларға қатысуға тарту);
4) әлеуметтік-құқықтық және өзге де мәселелер бойынша консультациялар ұсынуды қамтиды.
Қылмыстық жазасын өтеп шыққан және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарды әлеуметтік сүйемелдеу бойынша өткізіліп отырған барлық жұмыстар және оның алгоритмі кешенді сипатта болады және мекемелер мен ұйымдардың қызметін үйлестіруді, жергілікті атқарушы биліктің қалыптасқан тетіктерін пайдалануды қамтамасыз ету үшін бірыңғай схема бойынша жұмыс істейді. ККО жұмысына маңызды рөл беріледі.

3.4. Кадр әлеуетін және қайта әлеуметтендіру процесінің ғылыми
негіздерін дамыту

Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың негізгі бағыттарын іске асыру мақсатында қылмыстық-атқару жүйесінің де, әлеуметтік қамсыздандыру қызметтерінің де кадр әлеуетін дамыту шараларын қабылдау ұсынылады. Атап айтқанда, пробация қызметінде босатылған сотталғандарды психологиялық сүйемелдеу жөніндегі психологтың жұмысын көздеу қажет.
Пробация және әлеуметтік оңалту институттарын жаңғырту Ішкі істер министрлігінің бейінді жоғары оқу орны базасында пробация орталығын құру туралы мәселені пысықтау жолымен іске асырылатын болады.
ҚАЖ мекемелері мен пробация қызметтерінің қызметкерлерін пробацияға жататын адамдарды қайта әлеуметтендіру кезеңінде сараланған мәселеге бағдарлау, әлеуметтік сүйемелдеу бағдарламаларын іске асыруда олардың құзыретін күшейту біліктілікті арттыру және қайта даярлау курстарының арнайы оқу бағдарламаларын әзірлеу және енгізу, одан өту үшін жіберілетін қызметкерлердің санын көбейту есебінен қамтамасыз етілетін болады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарға кейіннен жұмысқа орналастыруда көмек көрсету үшін жергілікті атқарушы органдар жеке инвесторлардың және үкіметтік емес ұйымдардың әлеуетін пайдалана отырып, еңбек нарығының қажеттіліктеріне сәйкес жұмыссыздарды кәсіптік даярлауға, қайта даярлауға және біліктілігін арттыруға жіберетін болады. Қоғамның қазіргі заманғы қажеттілігін ескере отырып, жұмыссыздарды жұмысқа орналастыру үшін қоғамдық жұмыстар түрлерінің тізбесі кеңейтілетін болады.
Жаңа ғылыми-зерттеу платформасы барлық мемлекеттік органдардың, үкіметтік емес ұйымдардың және Кешенді стратегияны іске асыру субъектілері болып табылатын азаматтардың тиісті ғылыми жетістіктерін үйлестіруді, халықаралық практиканы талдауды, оны объективті шынайы жағдайларға бейімдеуді және нақты практикалық маңызды әдістемелер, ұсыныстар мен ұсынымдарды әзірлеуді қамтамасыз ете алады.
Бұл үшін қылмыстық жазасын өтеп жүрген адамдардың және ҚАЖ тергеу изоляторларында қамауда ұсталатын адамдардың сапалы және сандық құрамын әлеуметтік зерттеуді мерзімді түрде, бес жылда бір рет өткізуді практикаға енгізу қажет.
Волонтерлік қозғалыс институтын дамыту бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік сүйемелдеуді жүзеге асыратын мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығы мен жариялылығы қағидаттарын сақтауды қамтамасыз етуге, сондай-ақ азаматтық жауапкершілікті арттыруға ықпал ететін болады.
Қайта әлеуметтендірудің шетелдік сынақтан өткен нысандарының бірі ерікті тәлімгерлер институты болып табылады, ол іс жүзінде «өзара тең» нәтижелі оңалту қағидатын іске асырады. Ерікті тәлімгерлер кәмелетке толмаған құқық бұзушыларды қайта әлеуметтендіру бойынша іс-шараларға да жәрдемдеседі.

4. Кешенді стратегияны іске асыруды мониторингтеу және бағалау

Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған азаматтарды әлеуметтік оңалтудың кешенді стратегиясы мүдделі мемлекеттік органдардың және үкіметтік емес сектордың заңнамалық және ұйымдастырушылық-құқықтық бастамаларын іске асыру бойынша нақты тетікті қамтиды.
Кешенді стратегияны практикалық қолдану сотталғандардың жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алуға және адамгершілік, психологиялық, сондай-ақ материалдық тұрғыда сотталғанның бостандықтағы өмірге толық даярлығына бағдарланған. Сотталғанның босатылғаннан кейін табысты әлеуметтік оңалуы, оған әлеуметтік, медициналық және өзге де көмек көрсету, онымен тиімді тәрбиелік жұмыс жүргізу Кешенді стратегияны іске асыру нәтижелері болуы тиіс.
Кешенді стратегияның негізгі бағыттарын мониторингтеу оның нысаналы индикаторлары бойынша жүзеге асырылады. Кешенді стратегияны іске асыруды бағалау қойылған міндеттер мен мақсаттардың орындалуына негізделеді.
Кешенді стратегия ережелерін іске асыру кезең-кезеңмен жүзеге асырылады және Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін Іс-шаралар жоспарымен (бұдан әрі – Жоспар) қамтамасыз етіледі.
Жоспарды іске асыру бойынша мемлекеттік органдар қызметінің ашықтығы қол жеткізілген нәтижелер туралы қоғамдық пікірді мониторингтеу нәтижелерін есепке алумен, олардың іс-шараларды орындау барысы туралы ашық есептілікпен қамтамасыз етіледі.
Жұртшылықтың бағасы және пікірі Кешенді стратегияны іске асырудың кейінгі кезеңдерінде ескерілетін болады.
Кешенді стратегияны орындаудың соңғы сатысы Үкіметке жинақталған есепті енгізу болып табылады.
Осылайша, республикада ҚАЖ мекемелерінен босатылған және пробация қызметінде есепте тұрған адамдарды әлеуметтік оңалту жүйесі құрылады, оның нәтижесі бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдардың қоғамда қалыпты өмірге оралуы, қайталама қылмыстардың алдын алу және азаматтардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету болады.

О проекте Указа Президента Республики Казахстан "Об утверждении Комплексной стратегии социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, в Республике Казахстан на 2017 - 2019 годы"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 2 ноября 2016 года № 655

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан «Об утверждении Комплексной стратегии социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, в Республике Казахстан на 2017 – 2019 годы».

Премьер-Министр
Республики Казахстан Б. Сагинтаев

Об утверждении Комплексной стратегии социальной реабилитации
граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся
на учете службы пробации, в Республике Казахстан
на 2017 – 2019 годы

В целях формирования комплексной эффективной системы социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, ПОСТАНОВЛЯЮ:
1. Утвердить прилагаемую Комплексную стратегию социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, в Республике Казахстан на 2017 – 2019 годы (далее – Комплексная стратегия).
2. Правительству Республики Казахстан совместно с центральными государственными органами и местными исполнительными органами:
1) разработать и утвердить до 31 декабря 2016 года План мероприятий по реализации Комплексной стратегии;
2) принять иные меры, вытекающие из настоящего Указа.
3. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.
4. Настоящий Указ вводится в действие со дня его подписания и подлежит официальному опубликованию.

Президент
Республики Казахстан Н.Назарбаев

УТВЕРЖДЕНА
Указом Президента
Республики Казахстан
от « » 2016 года №

Комплексная стратегия
социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения
свободы и находящихся на учете службы пробации,
в Республике Казахстан на 2017-2019 годы Содержание

Введение
1. Анализ текущей ситуации и обусловленность социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации
1.1. Содержание процесса реабилитации лиц, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации
1.2. Проблемные аспекты
1.3. Международная практика
2. Цель и задачи Комплексной стратегии
3. Концептуальные направления социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации
3.1. Совершенствование организационных основ ресоциализации и нормативной правовой базы
3.2. Создание условий для улучшения процесса ресоциализации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации
3.3. Совершенствование механизма социальной адаптации осужденных через построение системы социального сопровождения
3.4. Развитие кадрового потенциала и научных основ процесса ресоциализации
4. Мониторинг и оценка эффективности реализации Комплексной стратегии

Введение

В своем Послании «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» Глава государства подчеркнул, что, несмотря на достигнутые успехи, в Казахстане до сих пор существуют социальные группы, которые не интегрировались в общий модернизационный процесс. Требуется устранить дисбаланс, влияющий на моральное состояние и общественные ожидания людей, и предоставить всем слоям общества возможность найти свое достойное место в обществе.
Основываясь на политическом курсе, определяемом главным стратегическим документом страны, Программа Президента Республики Казахстан «План нации – 100 конкретных шагов» выделяет в качестве одной из ключевых составляющих реформирования системы обеспечения верховенства закона – выстраивание эффективной системы социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации.
С первых дней независимости Казахстан уделяет пристальное внимание проблемам пенитенциарной системы, работе с гражданами, отбывающими наказание в местах лишения свободы. Реализованы адекватные меры по снижению тюремного населения и развитию института исполнения наказаний, не связанных с изоляцией от общества. Сегодня в этих направлениях достигнуты значительные успехи.
Ключевым аспектом проводимых реформ стали положения Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 по 2020 годы (далее – Концепция правовой политики), определяющие в качестве основного вектора гуманизацию уголовной политики.
Как показывают положения международных документов и положительный опыт зарубежной практики, эффективность процесса ресоциализации зависит от многих обстоятельств, в том числе, как от проведенной работы по подготовке осужденных к освобождению, так и от социально-психологической помощи, оказанной в адаптационный период после освобождения.
Особое место в этом процессе отведено учреждениям уголовно-исполнительной системы, так как сложившаяся система отбывания наказания накладывает определенный отпечаток: ослабляет семейные, родственные связи, способствует потере осужденным навыков рационального и правильного использования своих ресурсов и принятия адекватных решений в различных жизненных ситуациях на свободе.
Кроме того, исключительное значение имеет сопровождение человека после освобождения, эффективность механизма по его полноценному возвращению в общество, содействие в решении возникших социально-правовых проблем на первоначальном этапе.
Адаптация бывших осужденных это задача не только органов уголовно-исполнительной системы. Помочь в этом сложном вопросе может комплексное сотрудничество всех уполномоченных государственных органов и неправительственных организаций.
Первый шаг по вопросу ресоциализации осужденных был принят в рамках мер по повышению эффективности правоохранительной деятельности и судебной системы в Республике Казахстан, когда функции по организации и осуществлению социальной адаптации и реабилитации лиц, отбывших уголовные наказания, были переданы в ведение местных исполнительных органов.
Так, Законом Республики Казахстан от 10 января 2011 года «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам исключения противоречий, пробелов, коллизий между нормами права различных законодательных актов и норм, способствующих совершению коррупционных правонарушений» социальная реабилитация лиц, освобожденных из мест лишения свободы, возложена на местные исполнительные органы.
В рамках реализации положений Концепции правовой политики в 2012 году в структуре уголовно-исполнительной инспекции были созданы подразделения службы пробации, которая осуществляет не только контроль за поведением осужденных, но и оказывает им содействие в получении социально-правовой помощи, включающей в себя трудоустройство, получение образования и профессии, оказание медицинских услуг, юридической, психологической и иной социальной помощи.
С 1 января 2015 года введен в действие Уголовно-исполнительный кодекс, в котором предусмотрены нормы, регламентирующие процесс ресоциализации осужденных, освобождающихся из мест лишения свободы. Ведущая роль отводится ключевым аспектам модернизации и развития механизма комплексной реализации возможностей государственных органов, общественных объединений и граждан в оказании лицам, освободившимся из мест лишения свободы и находящимся на учете службы пробации, необходимого объема социально-правовых услуг. Особый акцент сделан на повышении эффективности взаимодействия всех субъектов правоотношений.
Комплексная стратегия социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, в Республике Казахстан на 2017 – 2019 годы (далее – Комплексная стратегия) ориентирована на устранение предпосылок социальной дезадаптации и депривации гражданина после освобождения из мест лишения свободы и в период нахождения на учете службы пробации.
Претворение в жизнь положений Комплексной стратегии основывается на нормах законодательства, носит последовательный и методичный характер, обеспечивает неприкосновенность и реализацию гражданином всех прав, свобод и законных интересов, провозглашенных Конституцией Республики Казахстан. Положения Комплексной стратегии могут корректироваться с учетом мониторинга и объективной оценки текущего состояния и эффективности достижений, полученных в ходе ее реализации.

1. Анализ текущей ситуации и обусловленность социальной
реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы
и находящихся на учете службы пробации 1.1 Содержание процесса реабилитации лиц, освободившихся из
мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации

В структуре уголовно-исполнительной системы (далее – УИС) 92 учреждения, из них 74 учреждения и 18 следственных изоляторов.
Благодаря принятым государством мерам в сфере реформирования и гуманизации уголовной политики происходит ежегодное снижение тюремного населения. Так, в 2015 году численность лиц, содержащихся в учреждениях УИС, составила 39945 (2014 г. – 47939, 2013 г. – 49821).
Вместе с тем, увеличивается численность осужденных, прошедших по учетам службы пробации. Так, численность лиц, прошедших по учетам службы пробации, составила в 2015 году 47862 граждан (в 2014 г. – 39530; в 2013 г. – 34309).
Ежегодно увеличивается количество лиц, освободившихся из мест лишения свободы. Из учреждений в 2015 году освобождено – 16218 осужденных (2014 г. – 11255; 2013 г. – 9020).
В социальной помощи нуждаются все лица, освободившиеся из мест лишения свободы, которым в первое время после освобождения необходимо адаптироваться к условиям жизни на свободе, нужны средства для проживания и поиска работы.
В Казахстане создана правовая основа реализации механизма ресоциализации.
Уголовно-исполнительное законодательство определяет значение термина «пробация» как комплекса мер, вырабатываемых и реализуемых индивидуально в отношении лица, подпадающего под пробацию, для коррекции его поведения с целью предупреждения совершения им новых уголовных правонарушений.
Отдельные направления социальной помощи государства регламентированы законодательством: Кодекс Республики Казахстан «О здоровье народа и системе здравоохранения», законы Республики Казахстан «О занятости населения», «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан», «О государственных социальных пособиях по инвалидности, по случаю потери кормильца и по возрасту в Республике Казахстан», «О специальных социальных услугах», «О социальной защите инвалидов», Программа «Дорожная карта занятости 2020» и другие.
В настоящее время в учреждениях функционируют 57 общеобразовательных школ, где ежегодно обучается более 3500 человек.
Приоритетным направлением ресоциализации осужденных является устройство на работу в учреждениях УИС, за последние 3 года этот показатель составил в 2015 году 55,5% трудоустроенных из общего числа трудоспособных лиц (2014 г. – 51,4%; 2013 г. – 49,6%).
За последние годы Комитетом уголовно-исполнительной системы Министерства внутренних дел Республики Казахстан (далее – Комитет УИС) принят ряд мер, направленных на улучшение производственно-хозяйственной деятельности предприятий УИС и создание дополнительных рабочих мест для максимального трудоустройства осужденных.
Привлекаются к сотрудничеству субъекты малого и среднего бизнеса, их число ежегодно растет. Субъектами предпринимательства, желающими открыть новые производства на незадействованных производственных площадях учреждений УИС, используются инструменты государственной поддержки предпринимателей, предусмотренные программами «Производительность 2020», «Экспортер – 2020», «Дорожная карта бизнеса 2020».
На вебсайте Комитета УИС создан блог «Занятость в колониях» с разделами: проект занятости; история успехов заключенных; 100 дел для заключенных; виртуальная ярмарка-выставка товаров и услуг заключенных; 1000 бизнес-идей, список профессионалов по специальностям, что позволило разместить дополнительные заказы на предприятиях УИС.
С начала текущего года уже 132 субъектам переданы в доверительное управление незадействованные производственные площади, что позволило дополнительно трудоустроить более 1 750 осужденных.
Основными видами производственной деятельности субъектов предпринимательства являются производство строительных материалов, товаров народного потребления, швейных изделий, изготовление изделий из металла, разведение животноводства и многое другое.
Особое внимание в учреждениях уделяется профессиональному обучению осужденных, не имеющих профессии и специальности. В учреждениях функционируют 47 профессиональных колледжей, где более 3 500 осужденных обучаются по 35 рабочим специальностям.
Медицинская помощь осужденным предоставляется в рамках гарантированного объема бесплатной медицинской помощи и включает профилактические, диагностические и лечебные медицинские услуги. Все осужденные пофамильно внесены в Регистр прикрепленного населения медицинских организаций здравоохранения (далее – РПН), что позволяет их обеспечить обслуживанием на равных условиях с гражданским населением. К проведению профилактических осмотров осужденных на постоянной основе привлекаются специалисты системы гражданского здравоохранения.
В системе УИС функционируют 3 соматические, 4 противотуберкулезные и 1 психиатрическая больницы.
В результате принимаемых мер за последние 5 лет в учреждениях УИС численность больных туберкулезом снизилась в 1,7 раза, количество впервые выявленных больных туберкулезом снижено на 56%. В целом общая смертность снижена на 39%, смертность от туберкулеза – на 67,4%.
Эффективным инструментом социальной реабилитации граждан является институт пробации. В настоящее время в Казахстане действует служба пробации, включающая в себя две модели пробации – условно-приговорную и постпенитенциарную, которая наряду с контрольными функциями, оказывает содействие в получении социально-правовой и иной помощи.
Динамика развития службы пробации показывает, что на протяжении 3-х лет выросло количество лиц, которым оказана социально-правовая помощь.
Так, в 2015 году подучетным лицам оказана социально-правовая помощь – 21562, в том числе: 7271 – лечение, 8754 – психологическое сопровождение, 153 – образование, 3363 – трудоустройство, 277 – восстановление документов, 6112 – иная помощь (2014 г. – 8349 (3404 – лечение, 2607 – психологическое сопровождение, 187 – образование, 938 – трудоустройство, 286 – восстановление документов, 2496 – иная помощь), 2013 г. – 4419 (1700 – лечение, 190 – психологическое сопровождение, 190 – образование, 656 – трудоустройство, 206 – восстановление документов, 1300 – иная помощь).
Анализ показывает, что созданные условия для ресоциализации осужденных имеют положительные тенденции, как при исполнении наказаний в виде лишения свободы, так и при исполнении наказаний, не связанных с лишением свободы. В учреждениях республики отмечается снижение количества нарушений среди осужденных в расчете на 1000 человек. Так, в 2015 году было совершено 294 нарушения, из них 64 злостных (2014 г. – 386 (92), 2013 г. – 449 (98).
При увеличении количества лиц, состоящих на учете службы пробации, произошло снижение количества совершенных ими повторных преступлений. В 2015 году состояло на учете 26221 человек, при этом было совершено 455 повторных преступлений (2014 г. – 21423 (671), 2013 г. – 1971 (744).
Созданы условия для социальной адаптации несовершеннолетних. Так, по учетам служб пробации за 2015 год прошло 438 (2014 г. – 595, 2013 г. – 731) несовершеннолетних осужденных, к наказаниям, не связанным с лишением свободы. В 2015 году 37 подучетным лицам оказана социально-правовая помощь (2014 г. – 23, 2013 г. – 65).
Совместно с участковыми инспекторами по делам несовершеннолетних осуществляется профилактическая работа с несовершеннолетними, состоящими на учете служб пробации.
Взаимодействие с местными исполнительными органами (акиматы, органы здравоохранения, образования, занятости населения, юстиции), предприятиями и неправительственными организациями является одним из основных направлений процесса ресоциализации граждан.
К примеру, Центр социально-правовой поддержки «Шанс» оказывает помощь акиматам в ресоциализации несовершеннолетних с девиантным поведением, реализует проект «Поддержка несовершеннолетних и женщин, имеющих детей, находящихся в конфликте с законом, развитие системы социально-правовых услуг для реабилитации несовершеннолетних правонарушителей».
На сегодняшний день в республике имеется одно учреждение средней безопасности для содержания несовершеннолетних в городе Алматы, в котором по состоянию на 1 октября 2016 года отбывает наказание 44 несовершеннолетних осужденных (2015 г. – 69, 2014 г. – 95, 2013 г. – 125). Применение государством мер по гуманизации уголовного законодательства привело к ежегодному снижению численности несовершеннолетних осужденных.
На территории учреждения имеются общеобразовательная и профессиональная школы.
В целях повышения эффективности воспитательного воздействия на осужденных и оказания помощи администрации учреждения созданы попечительские советы, родительские комитеты из числа родителей и других близких родственников осужденных.
В работе с несовершеннолетними осужденными принимают участие многие организации города, учебные заведения, общественные объединения, религиозные конфессии и неправительственные организации (далее – НПО).
В рамках реализации проекта «Усиление медицинских и социальных служб в женских и детских исправительных учреждениях Казахстана» представительством НПО «Международная тюремная реформа» (PRI) в Центральной Азии в учреждении открыты курсы информатики и хлебопроизводства с получением сертификатов.
Кроме того, привлекаются другие НПО к работе с несовершеннолетними осужденными – общественные фонды «Вега», «Жетіағаш», «Возроди село», «Сәт Астана», «Кредо», «Международная Ассоциация Социальных Проектов», «Союз ветеранов Афганистана», «Доверие плюс», «СПИД Фонд Восток-Запад», которые проводят тренинги, беседы на нравственные темы, спортивные мероприятия, конкурсы рисунков, лекции по трудовому и бытовому устройству после освобождения, психокоррекционные мероприятия.
В рамках работы консультативно-совещательного органа при акимате города Алматы управлениями культуры, физической культуры и спорта оказано содействие в организации различных мероприятий (общегородские акции, к примеру «Подросток – Закон – Безопасность»).
Также уже в течение 5 лет с осужденными работает научно-исследовательская группа Казахского государственного женского педагогического университета, которая проводит психолого-педагогические исследования, оказывает педагогическую помощь в ресоциализации несовершеннолетних осужденных после освобождения.
Местные исполнительные органы устанавливают квоты рабочих мест для лиц, освобожденных из мест лишения свободы и состоящих на учете службы пробации, а также поощряют физических и юридических лиц, их трудоустраивающих.
Государственная политика в сфере занятости населения направлена на обеспечение полной, продуктивной и свободно избранной занятости граждан и реализуется, в том числе путем осуществления мероприятий, способствующих занятости лиц, испытывающих трудности в поиске работы.
Из числа лиц, обратившихся за мерами социальной поддержки, наибольшая доля приходится на лиц, освободившихся из мест лишения свободы, – 42,2 % (28000 чел.), из них наибольшая доля обратилась в Карагандинской 11,2 % (3100 чел.) и Костанайской 10,1 % (2800 чел.) областях.
В соответствии с Законом Республики Казахстан «О занятости населения» лица, освобожденные из мест лишения свободы и состоящие на учете службы пробации, пользуются приоритетным правом трудоустройства на социальные рабочие места, прохождения профессионального обучения.
Это реализуется через участие в мероприятиях Программы «Дорожная карта занятости 2020». В рамках Программы этим лицам в приоритетном порядке предоставляется государственная поддержка в виде профессионального обучения и дальнейшего трудоустройства, содействия развитию предпринимательства путем предоставления микрокредита на открытие или расширение собственного дела в сельской местности, а также организации добровольного переезда из населенных пунктов с низким экономическим потенциалом в центры экономического роста в рамках потребностей работодателя.
Для более эффективной работы по трудоустройству лиц, освобожденных из мест лишения свободы, территориальными органами УИС совместно с центрами занятости населения осуществляется обмен информацией об освобожденных лицах с указанием их возраста, даты освобождения, места жительства, образования и специальности.
По данным акиматов областей, городов Астаны и Алматы за период с 2012 по 2015 годы подписали социальные контракты с центрами занятости населения 819 человек, из числа освобожденных из мест лишения свободы, из них трудоустроены 791 человек, в том числе на постоянные рабочие места 423 человек. Прошли профессиональное обучение по заявкам работодателей на востребованные специальности 115 человек.
Также в рамках программ развития регионов за указанный период из 6708 освобожденных из мест лишения свободы, обратившихся в поисках работы, 54,2% или 3635 человек трудоустроены, в том числе в рамках квоты – 2245 человек. Временными рабочими местами охвачено 1076 человек. Завершили обучение по востребованным на рынке труда специальностям за счет средств местного бюджета 653 человека.
Установлены стандарты оказания услуг в условиях медико-социального учреждения стационарного и полустационарного типа, надомного обслуживания, в случае наличия инвалидности и достижения пенсионного возраста, в условиях организаций временного пребывания (Центры социальной адаптации для лиц без определенного места жительства (далее – ЦСА), дома (отделения) ночного пребывания), в случаях отсутствия документов, удостоверяющих личность, бездомности и отсутствия средств к существованию.
Граждане, освободившиеся из мест лишения свободы и находящиеся на учете службы пробации, Законом Республики Казахстан «О специальных социальных услугах» могут признаваться лицами, находящимися в трудной жизненной ситуации, что предоставляет им право на получение комплекса специальных социальных услуг в области социальной защиты населения.
В период с 2011 по 2015 годы специальные социальные услуги в области социальной защиты населения были оказаны 3700 гражданам, освободившимся из мест лишения свободы. Из числа лиц, обратившихся в органы занятости и социальных программ, 68% были направлены службами пробации, 53% – социальной защиты, местной полицейской службой и учреждениями УИС.
Анализ текущей ситуации показал, что государством созданы условия для дальнейшего совершенствования и внедрения механизмов социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, путем качественного улучшения деятельности государственных органов, привлечения к этой деятельности неправительственных организаций, усиления института межведомственного взаимодействия и взаимодействия государства и общества.

1.2. Проблемные аспекты

Несмотря на проводимую в учреждениях УИС воспитательную и социально-психологическую работу среди осужденных, отбывание наказания в закрытом учреждении среди лиц, преступивших закон, накладывает отпечаток на развитие личности, его психологическую зависимость от режимных требований, формирует иждивенческий настрой. Все перечисленное требует кропотливой работы по реинтеграции личности в общество, оказанию ей помощи по целому ряду вопросов после освобождения.
Особый интерес к вопросу ресоциализации вызван тем, что на сегодняшний день в деятельности государственных органов не в полной мере налажен механизм взаимодействия с какими-либо внешними структурами и ресурсами.
При местных исполнительных органах действуют консультативно-совещательные органы (далее – КСО), задачей которых является оказание содействия деятельности органов и учреждений, исполняющих уголовные наказания и меры уголовно-правового воздействия, а также по организации социальной и иной помощи лицам, отбывшим уголовные наказания. Работа КСО зачастую имеет формальный характер, поскольку выносимые решения носят рекомендательный характер.
На сегодняшний день практически отсутствует опыт привлечения негосударственных инвестиций в государственные программы и проекты по социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации.
Проблемы освобождающегося из мест лишения свободы гражданина, прежде всего, психологического плана, социального и трудового устройства, правового и медицинского характера, не дают ему возможности быстро адаптироваться на свободе, стать полноценным членом общества. Возникает необходимость адаптационного переходного периода для осужденного перед полным освобождением, требуются разработка и внедрение механизмов мотивации подучетного гражданина к правопослушному поведению, включающих его участие в реабилитационных программах и профилактических мероприятиях.
Статистика за последние 4 года свидетельствует о том, что из учреждений УИС ежегодно освобождается в среднем от 8000 до 16000 человек, около 1000 из которых не имеют постоянного места жительства и, соответственно, нуждаются в жилье и работе в первоначальный период жизни на свободе.
Сегодня решение проблем трудового и бытового устройства этих граждан возложено на центры социальной адаптации и реабилитации лиц, отбывших уголовные наказания (далее – центры). Однако в Казахстане такие центры, находящиеся в ведении местных исполнительных органов, функционируют лишь в четырех регионах – городах Кокшетау, Кызылорде, Павлодаре и Шымкенте. Очевидно, что их ресурсы не позволяют в полном объеме удовлетворить существующие потребности. Это создает дополнительные препятствия в работе с освободившимися гражданами и практически исключает возможность оказания им какой-либо социально-правовой помощи местными медико-социальными службами в связи с отсутствием у них постоянной или временной регистрации по месту жительства.
Вместе с тем, освобожденные лица без документов, удостоверяющих личность, и постоянной или временной регистрации по месту жительства могут помещаться в ЦСА. В то же время ЦСА не принимают бывших осужденных, имеющих социальные проблемы (трудности с устройством на работу и другие социальные проблемы), поскольку у последних имеется регистрация по месту жительства и в порядке документы, удостоверяющие личность.
После длительного пребывания в местах лишения свободы осужденным трудно приспособиться к условиям жизни на свободе, восстановить утраченные и ослабленные в результате изоляции социальные связи. И поэтому они нередко попадают в маргинальную часть населения, не могут найти своего места в жизни и зачастую пополняют число безработных или еще хуже вновь встают на криминальный путь и совершают преступления.
Получение осужденными в местах лишения свободы общего среднего и профессионально-технического образования впоследствии ориентирует их на предоставление им низкооплачиваемых рабочих мест, в том числе, в связи с отсутствием или утратой освободившимся гражданином необходимой специальности и квалификации, требуемой работодателем.
Несмотря на ежегодное увеличение трудозанятых осужденных, привлечь всех трудоспособных к труду не представляется возможным по причине недостаточного развития новых форм производства в учреждениях УИС и индивидуальных форм занятости осужденных.
В обществе до сих пор имеют место социальная стигматизация, отсутствие желания оказывать поддержку гражданам, когда-то преступившим закон. По этой же причине у потенциальных работодателей отсутствует заинтересованность в приеме бывших осужденных на работу.
Не менее остро стоит вопрос о медицинском сопровождении лиц, освобожденных из учреждений УИС в связи с болезнью, а также состоящих на различных диспансерных учетах. Существенные трудности вызывает учет освободившихся граждан по РПН после их убытия с территории дислокации учреждения УИС, что автоматически приводит к их откреплению от медицинских организаций по месту отбывания наказания. Практически это лишает освобожденного гражданина права на получение необходимой медицинской помощи до регистрации по новому месту жительства и (или) прикрепления с учетом права выбора медицинской организации.
Реабилитация несовершеннолетних осужденных требует более тщательного социально-психологического сопровождения и контроля, включающего проверку условий проживания несовершеннолетнего в семье, оценку возможности его адаптации, в том числе, в зависимости от установленного семейного положения.
Несовершеннолетний, оказавшийся в конфликте с законом, нуждается в помощи, а именно в комплексном сопровождении и поддержке, как в процессе отбывания уголовного наказания, так и после освобождения.
Мировая практика сопровождения граждан, попавших в орбиту уголовного преследования, предусматривает сотрудничество государства с институтами гражданского общества. В этом аспекте важно отметить, что отсутствует какая-либо организационно-правовая основа деятельности неправительственных организаций, волонтеров по сопровождению освободившихся осужденных.
В настоящее время институт пенитенциарной пробации в Казахстане находится в состоянии своего формирования и основывается на реализации сотрудниками учреждений УИС комплекса мероприятий в период подготовки гражданина к освобождению.
Сегодня реализация всех функций службы пробации возлагается на одно должностное лицо – инспектора службы пробации. При этом не учитываются специфика профессиональных навыков вчерашнего сотрудника уголовно-исполнительной инспекции, исполнявшего контрольно-надзорные функции, необходимость в его переориентировании и переподготовке.
В учреждениях УИС с 2003 года введена психологическая служба, в штате которой в 2016 году состоит 265 психологов, 124 из которых гражданские служащие. Подготовка к освобождению осуществляется инспекторами по трудовому и бытовому устройству учреждений УИС совместно с психологами этих учреждений. Психологическая служба в учреждениях УИС не только диагностирует вновь прибывших осужденных, но и проводит психологическую коррекцию личности осужденного.
В этом аспекте важно отметить, что штатной структурой службы пробации не предусмотрена должность психолога по психологическому сопровождению освободившихся осужденных. В связи с этим необходима проработка данного вопроса.
Решения требуют вопросы повышения квалификации и переподготовки личного состава учреждений УИС и службы пробации, которые позволят осуществлять сопровождение гражданина на всех этапах работы, в местах лишения свободы, в том числе, после его освобождения либо постановки на учет службы пробации.

1.3. Международная практика

В Минимальных стандартных правилах обращения с заключенными прямо предлагается считать осужденных к лишению свободы не исключенными из общества, а остающимися его членами.
Интересен опыт Германии с так называемыми «переходными домами», в которые направляются за 6 – 12 месяцев до окончания срока такие осужденные, к которым может быть применено условно-досрочное освобождение. Общий срок лишения свободы у них должен быть не менее трех лет.
Широкое распространение в зарубежных странах получила практика направления осужденного, готовящегося к освобождению, в специальные отделения или учреждения.
В Чехии при исправительно-воспитательных учреждениях существуют реабилитационные отделения для подготовки осужденных к освобождению. Аналогичная практика действует в Норвегии, где функционируют «переходные» тюрьмы «Half-Way House» («На полпути домой»), в которых для оказания необходимой социально-правовой помощи к каждому готовящемуся к освобождению прикрепляется один сотрудник.
В Великобритании тюремной службой и службой пробации в середине прошлого века совместно разработана национальная система оценки правонарушителей, которая позволяет качественно и количественно оценить вероятность повторного преступления, измерять перемены, которые происходят в личностном развитии осужденных, планировать психотерапевтические воздействия на личность осужденных, с учетом их потребностей и оценки риска.
Международный опыт работы пенитенциарных учреждений стран Европы, США и постсоветского пространства по трудоустройству заключенных показал, что повсеместно производством в тюрьмах заведует их администрация, наряду с возможностью трудоустройства заключенных на частных предприятиях, работающих внутри пенитенциарных учреждений.
Наиболее приемлемым для Казахстана является опыт Российской Федерации по созданию участков учреждений УИС, которые будут содержаться за счет производственной деятельности.
Изучение опыта работы института «социального бонда» в странах-членах Организации экономического сотрудничества и развития показало актуальность введения в современном мире инвестирования частным сектором социальных проектов.
В Великобритании с 2010 года начал работу «Social Impact Bond» (SIB) – «Облигация социального воздействия», инновационный финансовый инструмент, который позволяет привлечь частный капитал в некоммерческий сектор и связывает доход с достижениями в решении социальных проблем. Для Казахстана это снижение рецидива преступлений со стороны ранее судимых лиц, благодаря поддержке и реабилитационным мероприятиям со стороны поставщика социальной услуги. В его задачу входит помощь в трудоустройстве, решении жилищных и других проблем бывших осужденных.
В случае, если проект оказывается успешным и достигаются определенные улучшения, частному инвестору компенсируются затраты (со стороны государства), как правило, с определенным бонусом.
В Нидерландах успешно апробирована практика устройства центров ресоциализации бывших заключенных, в которых им предоставляется жилье и возможность последующего трудоустройства.
Международный опыт показывает, что основными ресоциализирующими факторами являются получение образования, специальности, трудоустройство, восстановление утраченных социальных связей, наличие жилья и первоначальных средств к существованию после освобождения. Данные факторы эффективно реализуются путем привлечения частного капитала в некоммерческий сектор (социальные бонды) для решения социальных проблем.
В Казахстане законодательно урегулированы вопросы социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, и ведется работа в данном направлении. При этом необходимо направить усилия на решение структурных преобразований по созданию национальной системы комплексной ресоциализации лиц, отбывших уголовное наказание.

2. Цель и задачи Комплексной стратегии

Цель и целевые индикаторы

Целью настоящей Комплексной стратегии является создание национальной системы комплексной ресоциализации лиц, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, условий для ее эффективной реализации, способствующих снижению уровня повторной преступности.
Целевые индикаторы, применяемые в Комплексной стратегии:
доля лиц, совершивших повторные преступления в течение трех лет после освобождения из мест лишения свободы, по отношению к общему числу лиц, освобожденных от отбывания наказания в виде лишения свободы, %;
количество граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, которым оказана помощь в трудоустройстве, социально-правовая, медицинская и психологическая виды помощи, чел.;
доля лиц, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, из числа нуждающихся, устроенных в медико-социальные учреждения, %.

Задачи

Совершенствование организационных основ ресоциализации и нормативной правовой базы;
создание условий для улучшения процесса ресоциализации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации;
совершенствование механизма социальной адаптации осужденных через построение системы социального сопровождения;
развитие кадрового потенциала и научных основ процесса ресоциализации.

3. Концептуальные направления социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации

3.1. Совершенствование организационных основ ресоциализации и нормативной правовой базы

В целях дальнейшего совершенствования мер по ресоциализации осужденных, снижения повторных уголовных правонарушений, обеспечения эффективного взаимодействия заинтересованных государственных органов, неправительственных организаций в вопросах оказания социально-правовой и иной помощи лицам, освободившимся из мест лишения свободы и состоящих на учете службы пробации, будет принят отдельный Закон Республики Казахстан «О пробации».
В этой связи названным Законом будет введен полный цикл пробации.
В решении вопросов социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, примут участие как государственные органы, так и гражданский сектор. Будет пересмотрена организационная структура и компетенция КСО при местных исполнительных органах для повышения эффективности их деятельности.
Одним из ключевых направлений взаимодействия государственных органов с неправительственными организациями станет реализация ими государственных социальных заказов, в том числе по принципу «социальных бондов».
Для работы «социальных бондов» будет проработана возможность частного инвестора проводить социальную адаптацию осужденного путем обеспечения его работой, жильем и другими ресоциализирующими инструментами, в том числе и после освобождения. Через определенный период времени инвестору возвращаются затраченные на ресоциализацию осужденных средства с определенным бонусом. В этом направлении будут шире использованы возможности учреждений минимальной безопасности для ресоциализации осужденных еще на этапе отбывания наказания в виде лишения свободы.
Стремление осужденных к исправлению и включение их в процесс ресоциализации еще в закрытом учреждении будут реализованы путем проведения пилотного проекта по созданию «реабилитационных тюрем» (по типу учреждений минимальной безопасности), с учетом системы действующего уголовно-исполнительного законодательства, которые должны быть образцово-показательными, иметь курс реабилитационных программ. Необходимо перевод в «реабилитационные тюрьмы» предусмотреть за 6 – 12 месяцев до освобождения осужденных, формально подпадающих под условно-досрочное освобождение.
Для несовершеннолетних осужденных и состоящих на учете службы пробации будет шире использоваться взаимодействие с гражданским обществом путем разработки реабилитационных программ «Восстановление утраченных социальных связей», «Дети в ночном городе», «Дети. Досуг. Безопасность. Закон».

3.2. Создание условий для улучшения процесса ресоциализации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации

Потребности граждан, освобождающихся из мест лишения свободы, не имеющих собственного жилья и возможностей для его покупки или аренды, для проживания и регистрации по адресу временного пребывания будут удовлетворены путем проработки вопроса перепрофилирования действующих ЦСА в центры для ресоциализации лиц, оказавшихся в трудной жизненной ситуации.
Законодательно установленные механизмы получения той или иной социально-правовой, медицинской и иной помощи основываются на предоставлении услуг по месту регистрации обратившегося лица вне зависимости от его социального статуса. Учитывая это, на законодательном уровне будет проработан механизм регистрации осужденного после освобождения по месту постоянного или временного жительства, чтобы иметь основания для получения требуемой помощи в период прохождения процесса ресоциализации.
Социальные связи с внешним миром (семьей, родственниками, друзьями) должны поддерживаться в течение всего срока пребывания посредством современных информационных технологий. Допуск к общению должен быть мерой для стимулирования желания исправиться.
Система образования в учреждениях УИС будет строиться с учетом требований, которые предъявляются на рынке труда для всех граждан, конкурентоспособности, компетентности, умения решать поставленные задачи.
Будет проработана возможность создания условий для получения образования не только посредством традиционной системы образования, но и с использованием новых технологий обучения.
В целях увеличения количества трудозанятых осужденных предлагается создать условия для повышения эффективности производственной деятельности, для этого привлечь субъекты малого и среднего бизнеса к развитию индивидуальных форм занятости осужденных, открыть новые виды производства в учреждениях УИС.
Лицам, освобожденным из мест лишения свободы и находящимся на учете службы пробации, в вопросах получения профессионального образования, трудоустройства оказывается государственная поддержка в рамках Программы «Дорожная карта занятости 2020», программ развития регионов.
Устранение стигматизации по признаку судимости при трудоустройстве будет обеспечено за счет ограничения круга лиц, имеющих право на ознакомление с информацией о наличии либо отсутствии сведений по специальным учетам Генеральной прокуратуры Республики Казахстан.
Предлагается разработать механизм преемственности лечения больных, страдающих социально-значимыми или иными тяжелыми заболеваниями (алкоголизм, наркомания, туберкулез, сахарный диабет, онкологические заболевания, ВИЧ-инфекция, инвалидность), освобождающихся из учреждений УИС.
Следует актуализировать индивидуально-профилактическую работу по реабилитации несовершеннолетних, особенно через учебные заведения, которые попали в орбиту уголовного правосудия, с активным привлечением молодежных социальных служб и некоммерческих организаций. Для этого местные исполнительные органы совместно с организациями образования будут вовлекать несовершеннолетних в социальные мероприятия (конкурсы, спортивные состязания, молодежные движения).

3.3. Совершенствование механизма социальной адаптации осужденных через построение системы социального сопровождения

Основой для эффективной ресоциализации осужденных станет создание системы сопровождения лиц с момента его входа в пенитенциарную систему в период досудебного производства, осуждения, пребывания в учреждении УИС, выхода из него и сопровождения после освобождения из мест лишения свободы.
Систему сопровождения осужденного предлагается построить на развитии социальных служб, которые будут взаимодействовать с органами УИС, иными государственными органами и самим осужденным.
Сопровождение осужденного будет присутствовать на всех этапах ресоциализации: подготовительный, исправительный, адаптационный.
Первый этап – подготовительный, осуществляется в период досудебной пробации и включает в себя оказание социально-правовой помощи подозреваемому, направленной на коррекцию его поведения, предупреждение совершения им новых уголовных правонарушений, составление досудебного доклада.
Составление досудебного доклада будет реализовано через интеграцию информационной системы Министерства внутренних дел с информационными системами Министерства здравоохранения и социального развития, что позволит снизить нагрузку на ответственные органы за сбор информации, обеспечит актуальность представленной информации.
По результатам полученных сведений досудебная пробация формирует досудебный доклад, который представляется лицу, в отношении которого проводилась досудебная пробация, до начала судебного разбирательства.
Второй этап – исправительный, который осуществляется в период пенитенциарной пробации и включает в себя совокупность мер по определению и осуществлению мер ресоциализации лиц, отбывающих наказание в виде лишения свободы в учреждениях УИС.
В отношении лица, подпадающего под пенитенциарную пробацию, при подготовке его к освобождению службой пробации совместно с администрацией учреждения УИС разрабатывается и реализуется индивидуальная программа рессоциализации осужденных, включающая подготовку осужденного к освобождению и постпенитенциарную пробацию.
В деятельность службы пробации будет внедрена система предупреждения рисков (Risk – needs – responsibility (RNR), основанная на анализе оценки рисков рецидива преступлений и возможностей реабилитации освобождаемого осужденного, а также лица, находящегося на учете службы пробации.
Третий этап – адаптационный, включающий социальную адаптацию и социальную реабилитацию вне условий изоляции от общества, имеет две стадии:
1) оказание содействия лицам, освободившимся из мест лишения свободы и состоящим на учете службы пробации, в вопросах ресоциализации подразделениями постпенитенциарной пробации, которые составляют индивидуальную программу оказания социально-правовой помощи;
2) социальная адаптация и социальная реабилитация лиц, освободившихся из мест лишения свободы и состоящих на учете службы пробации медико-социальными службами местных исполнительных органов, а также представителями гражданского общества.
Социальная адаптация и социальная реабилитация лиц, в отношении которых устанавливается пробация, обеспечиваются местными исполнительными органами, уполномоченными органами в области образования, здравоохранения и социальной защиты населения, а также гражданами и организациями.
Социальная адаптация и социальная реабилитация лиц, в отношении которых устанавливается пробация, включают в себя:
1) оказание социально-правовой помощи по вопросам медицинской помощи; получения образования; овладения профессией (профессиональная подготовка, переподготовка и повышение квалификации); содействия в трудоустройстве; психологического сопровождения; получения установленных законодательством Республики Казахстан льгот, иных социальных выплат;
2) содействие в восстановлении и формировании поддерживающей системы социальных связей (социально-психологическое и психологическое консультирование; социальный патронаж; помощь в восстановлении семейных и иных социально-позитивных связей);
3) социально-бытовая и культурная адаптация (обеспечение местом пребывания, организация реабилитационных мероприятий, привлечение к участию в культурных мероприятиях);
4) предоставление консультаций по социально-правовым и иным вопросам.
Вся проводимая работа по социальному сопровождению лиц, отбывших уголовное наказание и состоящих на учете службы пробации, и ее алгоритм будут носить комплексный характер и работать по единой схеме, чтобы обеспечить координацию деятельности учреждений и организаций, использование выстроенных механизмов местной исполнительной власти. Важная роль будет отведена работе КСО.

3.4. Развитие кадрового потенциала и научных основ процесса ресоциализации

В целях реализации основных направлений социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, предлагается принятие мер по развитию кадрового потенциала как уголовно-исполнительной системы, так и служб социального обеспечения. В частности в службе пробации предусмотреть работу психолога по психологическому сопровождению освободившихся осужденных.
Модернизация институтов пробации и социальной реабилитации будет реализована путем проработки вопроса о создании центра пробации на базе профильного ВУЗа Министерства внутренних дел.
Ориентирование сотрудников учреждений УИС и службы пробации на дифференцированный подход в период ресоциализации лиц, подпадающих под пробацию, укрепление их компетентности в реализации программ социального сопровождения будут обеспечены за счет разработки и внедрения специальных учебных программ курсов повышения квалификации и переподготовки, увеличения количества сотрудников, направляемых для их прохождения.
Для оказания помощи в последующем трудоустройстве лицу, освобожденному из мест лишения свободы и состоящему на учете службы пробации, местные исполнительные органы будут направлять безработных на профессиональную подготовку, переподготовку и повышение квалификации в соответствии с потребностями рынка труда, используя потенциал частных инвесторов и неправительственных организаций. Учитывая современные потребности общества будет расширен перечень видов общественных работ для трудоустройства безработных.
Новая научно-исследовательская платформа сможет обеспечить координацию соответствующих научных достижений всех государственных органов, неправительственных организаций и граждан, являющихся субъектами реализации Комплексной стратегии, анализ международной практики, ее адаптацию к условиям объективной действительности и выработку конкретных практически значимых методик, предложений и рекомендаций.
Для этого необходимо практиковать периодическое, один раз в пять лет, проведение социальных исследований качественного и количественного состава лиц, отбывающих уголовное наказание, и лиц, содержащихся под стражей в следственных изоляторах УИС.
Развитие института волонтерского движения будет способствовать обеспечению соблюдения принципов прозрачности и открытости деятельности государственных органов, осуществляющих социальное сопровождение граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, а также повышению гражданской ответственности.
Одной из зарубежных апробированных форм ресоциализации выступит институт добровольных наставников, который на практике реализует принцип успешной реабилитации «равный равному». Добровольные наставники окажут помощь также в мероприятиях по ресоциализации несовершеннолетних правонарушителей.

4. Мониторинг и оценка реализации Комплексной стратегии

Комплексная стратегия социальной реабилитации граждан, освободившихся из мест лишения свободы и находящихся на учете службы пробации, содержит конкретный механизм по реализации законодательных и организационно-правовых инициатив заинтересованных государственных органов и организаций неправительственного сектора.
Практическое применение Комплексной стратегии ориентировано на предупреждение совершения осужденными новых уголовных правонарушений и полной готовности осужденного к жизни на свободе, как в нравственном, психологическом, так и материальном плане. Результатами реализации Комплексной стратегии должны послужить успешная социальная реабилитация осужденного после освобождения, оказание ему социальной, медицинской и иной помощи, проведение эффективной воспитательной работы с ним.
Мониторинг основных направлений Комплексной стратегии осуществляется по ее целевым индикаторам. Оценка реализации Комплексной стратегии основывается на выполнении поставленных целей и задач.
Реализация положений Комплексной стратегии осуществляется поэтапно и обеспечивается Планом мероприятий, утверждаемым Правительством Республики Казахстан (далее – План).
Прозрачность деятельности государственных органов по реализации Плана обеспечивается открытой отчетностью о ходе выполнения ими мероприятий, учетом результатов мониторинга общественного мнения о достигнутых результатах.
Оценка и мнение общественности будут учитываться на последующих этапах реализации Комплексной стратегии.
Завершающей стадией исполнения Комплексной стратегии будет внесение консолидированного отчета на рассмотрение в Правительство.
Таким образом, в республике будет создана система социальной реабилитации лиц, освобожденных из учреждений УИС и находящихся на учете службы пробации, результатами которой станут возвращение к нормальной жизни в обществе лиц, освобожденных из мест лишения свободы, предупреждение повторных преступлений и обеспечение безопасности граждан.