"Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржысын басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекiту туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 30 сәуірдегі № 276 қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:

"Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржысын басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекiту туралы" Қазақстан Республикасының Президенті Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі

Ә. Смайылов

Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржысын басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын бекiту туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2021 жылғы 13 қыркүйектегі № 659 Жарлығымен бекітілген Мемлекет басшысының 2021 жылғы 1 қыркүйектегі "Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі жалпыұлттық іс-шаралар жоспарының 5-тармағына сәйкес ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржысын басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы бекітілсін.

2. Осы Жарлыққа қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарының күші жойылды деп танылсын.

3. Қазақстан Республикасының Үкіметі, Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей есеп беретін және бағынатын мемлекеттік органдар мен өзге де ұйымдар осы Жарлықтан туындайтын шараларды қабылдасын.

4. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

5. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының Президенті	Қ.Тоқаев

Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы № Жарлығымен БЕКІТІЛГЕН

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫСЫН БАСҚАРУДЫҢ 2030 ЖЫЛҒА ДЕЙІНГІ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ МАЗМҰНЫ

1-бөлім. Паспорт (негізгі параметрлер)

2-бөлім. Ағымдағы ахуалды талдау

2.1. Мемлекеттік қаржы саласындағы қолданыстағы мемлекеттік реттеуді бағалау

2.2. Түйінді проблемалар және Мемлекеттік қаржыны басқару тұжырымдамасын әзірлеу қажеттігінің негіздемесі

3-бөлім. Халықаралық тәжірибеге шолу

4-бөлім. Мемлекеттік қаржыны басқарудың даму пайымы

5-бөлім. Мемлекеттік қаржыны басқару саясатын қалыптастырудың негізгі қағидаттары мен тәсілдері

5.1. Мемлекеттік қаржыны басқару саясатының негізгі қағидаттары

5.2. Мемлекеттік қаржыны басқару саясатының негізгі тәсілдері

5.3. Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану саясаты

5.4. Салық-бюджет саясаты

5.4.1. Бюджеттік қағидалар жиынтығын айқындау

5.4.2. Бюджеттің кіріс бөлігін нығайту (салық саясаты)

5.4.3. Бюджет шығыстарының тиімділігі мен экономикалық қайтарымдылығын арттыру

5.5. Мемлекеттік борышты басқару саясаты

5.6. Мемлекеттік қаржыны басқару процесінің ашықтығы мен айқындығын арттыру

5.7. Мемлекеттік қаржыны басқару процесін автоматтандыру және цифрландыру

6-бөлім. Нысаналы индикаторлар және күтілетін нәтижелер

7-бөлім. Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржысын басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

1-БӨЛІМ. ПАСПОРТ (НЕГІЗГІ ПАРАМЕТРЛЕР)

Атауы	Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржысын басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы
Әзірлеу үшін негіздеме	Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы; Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары; Мемлекет басшысының 2020 жылғы 1 қыркүйектегі "Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі" атты Қазақстан халқына Жолдауы; Мемлекет басшысының 2021 жылғы 1 қыркүйектегі "Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі" атты Қазақстан халқына Жолдауы
Тұжырымдаманы әзірлеуге жауапты мемлекеттік орган	Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі
Тұжырымдаманы іске асыруға жауапты мемлекеттік органдар, ұйымдар	Орталық және жергілікті атқарушы органдар, квазимемлекеттік сектор субъектілері
Іске асыру мерзімі	2022 – 2030 жылдар

2-БӨЛІМ.

АҒЫМДАҒЫ АХУАЛДЫ ТАЛДАУ

2.1. Бюджет саласындағы қолданыстағы мемлекеттік реттеуді бағалау

Қазақстан тәуелсіздік алған сәттен бері бюджеттік реттеу жүйесін қалыптастыру мен жетілдірудің даңғыл жолынан өтті.

Бюджет саласында бірқатар маңызды, өзара байланысты және жақсы ойластырылған реформалар жүргізілді.

Мұнайдан түсетін кірістерді жинақтау болашақ ұрпақ үшін қаржы ресурстарын жинау, сондай-ақ республикалық бюджеттің әлемдік шикізат нарықтарындағы ахуалға тәуелділігін азайту арқылы мақсатында 2000 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық қорының (бұдан әрі – ҚРҰҚ) құрылуы Қазақстанның бюджет жүйесінің маңызды реформасы болды. ҚРҰҚ елдегі макроэкономикалық тұрақтылықты қолдаудың маңызды құралына айналды.

ҚРҰҚ-ның құрылуы шикізат нарықтарындағы бағалар деңгейінің "шарықтауы" кезеңінде дағдарысқа қарсы ауқымды бағдарламаларды іске асыруға қаражат бөлу арқылы 2000-шы жылдардағы дағдарыстардың сыртқы соққыларын жұмсартуға мүмкіндік берді.

Мұнайдан түсетін кірістердің негізгі көлемін бюджетке тіркелген трансфертпен үйлестіре отырып ҚРҰҚ-ға жіберудің мақсаты мұнай кірістері құбылмалылығының бюджетке ықпалын шектеу және бюджеттік тәртіпті арттыру болып табылады.

Мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлеріндегі бюджет процесі 2008 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының Бюджет кодексімен (бұдан әрі – Бюджет кодексі) реттеледі.

ҚРҰҚ-ның қаражатын қалыптастыруды және пайдалануды қоса алғанда, бюджет саясатының бағыттары Қазақстан Республикасы Президентінің 2013 жылғы 26 маусымдағы № 590 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасында (бұдан әрі – Бюджет саясатының тұжырымдамасы) және Қазақстан Республикасы Президентінің 2016 жылғы 8 желтоқсандағы № 385 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасында (бұдан әрі – ҚРҰҚ тұжырымдамасы) айқындалған.

Бюджет саясатының тұжырымдамасы 2020 жылға дейінгі фискалдық саясатты қалыптастырудың пайымын, негізгі тәсілдерін және мемлекеттік қаржы саласындағы кешенді реформаларды қамтамасыз етуге бағытталған шараларды айқындайды. Бюджет саясатының тұжырымдамасында мемлекеттік бюджет тапшылығы мен борышына қатысты қағидалар да белгіленген.

Бұл фискалдық негіз ҚРҰҚ тұжырымдамасында жетілдірілді, онда бюджеттің мұнайға қатысты емес тапшылығына, үкіметтік борышқа және ҚРҰҚ активтерінің ең аз көлеміне қатысты қосымша қағидалар белгіленіп, сондай-ақ ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке берілетін трансферттер жүйесі өзгертілді.

2017 жылдан бастап Бюджет кодексіне енгізілген толықтыруларды ескере отырып, мұнайға қатысты емес тапшылық деңгейі үш жылдық республикалық бюджет туралы заңда бекітіледі.

Бүгінгі таңда Қазақстанның бюджеттік жүйесі бюджеттік қағидаларға негізделеді.

Бюджеттің тапшылығы мен мұнайға қатысты емес тапшылығын шектейтін, сондай-ақ мемлекеттік борыштың параметрлері мен ҚРҰҚ қаржы активтерінің төменгі шегін белгілейтін бюджеттік қағидалардың мақсаты – мемлекет қаржысының орнықтылығын ұстап тұру мақсатын көздейді.

2018 – 2020 жылдары ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке берілетін кепілдендірілген трансферт, мұнайға қатысты емес тапшылық бойынша қағидаларға қатысты және борышты тұрақтандыру үшін ҚРҰҚ тұжырымдамасына өзгерістер енгізілді.

Өзгерістерге сәйкес Ұлттық қордан республикалық бюджетке берілетін кепілдендірілген трансферттің мөлшері 2019 – 2021 жылдары жыл сайын 2 700 млрд теңгені құрауға тиіс. Келесі жылдары кепілдендірілген трансферттің мөлшері кезең-кезеңімен төмендетілуге тиіс. Мұнайға қатысты емес 2019 – 2020 жылдарға арналған тапшылықтың лимиті жеңілдетілді.

Ұлттық қордың активтерін үкіметтік борышпен алмастыруды болғызбау мақсатында мынадай шектеулер енгізілді:

үкіметтік борышты өтеуге және қызмет көрсетуге арналған шығыстар Ұлттық қордан алынатын трансферттерді қоса алғанда, республикалық бюджет кірістерінің 15 %-ынан аспауға тиіс;

Үкіметтің сыртқы борышының (мемлекет кепілдік берген сыртқы борышты ескере отырып) және квазимемлекеттік сектор субъектілерінің сыртқы борышының көлемі Ұлттық қордың валюталық активтерінің жалпы мөлшерінен аспауға тиіс.

Осы мақсаттарда үкіметтік борыш пен мемлекет кепілдік берген борыштың лимиттерін айқындай отырып, квазимемлекеттік сектордың сыртқы қарыз алуына оның көлемін Үкіметпен келісу арқылы шектеу белгіленетін болады. Бұл шектеу Бюджет кодексінде бекітілген.

2020 жылы Бюджет кодексінде ҚРҰҚ-дан кепілдендірілген трансферттің мөлшерін регламенттейтін бюджеттік қағида бекітілді. Қағидаға сәйкес кепілдік берілген трансферттің мөлшері мұнайдың белгіленген "кесімді" бағасы кезінде мұнай секторынан ҚРҰҚ-ға түсетін болжамды түсімдерден аспауға тиіс.

Қазақстанда ел экономикасына ықпал етуі мүмкін тәуекелдердің түрлерін Үкімет республикалық бюджетті жоспарлаудың негізі болып табылатын Орта мерзімді кезеңге арналған Әлеуметтік –экономикалық даму болжамын (бұдан әрі – ӘЭДБ) әзірлеу кезінде қарайды.

2018 жылдан бастап ӘЭДБ құрамында мемлекет қаржысының тұрақтылығын бағалау ұсынылады.

Халықаралық валюта қоры сарапшыларының пікірінше, ӘЭДБ тәуекелдер жиынтығының ашылуына қарамастан, модельдеудің қолданыстағы әдістері макроэкономикалық тәуекелдердің әсер ету тетіктерінің бір бағыттағы диапазонын талдаумен шектеліп, экономикадағы ұсыныс аспектісі бойынша құрылған. Нәтижесінде экономикалық күйзелістердің бюджеттік позицияларға ықпал ету дәрежелері толық бағаланбайды, бұл бюджеттік тәуекелдердің іске асырылуына әкеледі.

Сонымен қатар әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері бес жылға болжанады, ал бюджет параметрлері үш жылға жасалады. Қолданыстағы жүйеде 10 жылдан астам кезеңді қамтитын ұзақ мерзімді болжамдарды әзірлеу талабы бекітілмеген. Халықтың қартаюы, бала туудың артуы сияқты демографиялық көрсеткіштерге немесе климаттың өзгеруіне байланысты басқа елдерде байқалып отырған үрдіс Қазақстан үшін де өзекті, өйткені экономикалық өсуге, зейнетақымен қамсыздандыруға, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қызмет көрсету бағдарламаларына, салық салу және басқаларына әсер етеді, бұл да мемлекеттік бюджет параметрлерінен көрініс табады.

Болжау мен елді жоспарлаудың қолданыстағы жүйесін бюджеттік практиканың озық желісіне жақындату мақсатында халықаралық сарапшылар жеке құжат жариялауды ұсынады, ол Үкіметтің бюджет тәуекелдерін талдау мен басқару, мемлекеттік қаржының орнықтылығын бағалау жұмысын одан әрі жетілдіру жолындағы маңызды кезең болмақ.

2022 жылғы 1 қаңтардан бастап қабылданған бюджет заңнамасының нормасы (Бюджет кодексінің 74-бабы 1-тармағының 1-1) тармақшасы) бюджет тәуекелдері мен мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы талдамалық есепті әзірлеу үшін негіз болады, оны Қазақстан Республикасының Үкіметі жоспарлы кезеңге арналған республикалық бюджет туралы заң жобасымен бір мезгілде Қазақстан Республикасының Парламентіне ұсынады.

Қазақстан үшін бюджеттік тәуекелдерді басқару және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығын бағалау жүйесін енгізу бюджет процесінде қазіргі уақытта қолданылатын стратегиялық жоспарлауға маңызды қосымша болып табылады. Бюджеттік тәуекелдерді ашу және ұзақ мерзімді орнықтылықты бағалау саяси шешімдер қабылдау кезінде шығасылар мен пайдалар теңгерімін айқындауға ықпал ететін болады, қысымның ұзақ мерзімді нүктелерін түсінуді қамтамасыз етеді.

Бюджеттің кіріс базасын нығайту цифрлық технологияларды пайдалануды ескере отырып, салықтық және кедендік әкімшілендірудің сапасын арттыру бөлігінде қабылданатын шаралар есебінен жүзеге асырылады, оның нәтижесінде республикалық бюджет кірісіне жыл сайын шамамен 700-800 млрд теңге қосымша түсімдер қамтамасыз етіледі. Соңғы 3 жылда (2019 – 2021 жылдары) бюджет 2,3 трлн теңгеден астам қосымша түсімдер алды (2019 жылы 916 млрд теңге, 2020 жылы 710 млрд теңге, 2021 жылы 683 млрд теңге).

2022 жылға арналған түсімдердің болжамында салықтық және кедендік әкімшілендіру шаралары және оларды цифрландыру есебінен 726 млрд теңге көлемінде қосымша түсімдер ескерілген. Бұл көлеңкелі экономика деңгейін 2018 жылғы ЖІӨ-ге қарағанда 27 %-дан 2020 жылы 20,2 %-ға дейін төмендетуге мүмкіндік берді (2019 жылы 23,6 %).

Осы бағыттағы жұмыс 2022 жылы ақпараттық жүйелер кешені болып табылатын Тауарларды қадағалаудың ұлттық жүйесінің толыққанды жұмыс істеуін ескере отырып, жалғастырылатын болады.

Бұдан басқа халықаралық тәжірибені ескере отырып, бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган тараптардың өзара келісуі бойынша салық органдарының ірі бизнес бухгалтериясымен қашықтықтан ақпараттық өзара іс-қимылына негізделген ірі бизнестің деңгейлес мониторингі бойынша жобаны бастады, бұл болашақта салықтық түгел есептеулер мен айыппұлдарды алып тастайды.

Қолданыстағы трансферттік баға белгілеу туралы заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасының (бұдан әрі – ҚР) тауар биржалары туралы заңнамасына сәйкес биржалық тауарлармен тауар биржасында жасалған мәмілелер бойынша бақылау жүзеге асырылмайды.

2015 – 2020 жылдар кезеңінде стратегиялық маңызды тауарларды (мұнай, газ, мұнай өнімдері, металдар, кендер мен концентраттар, көмір, астық) экспорттаушыларда трансферттік баға белгілеу бойынша барлығы
147 тексеру жүргізілді, олардың нәтижелері бойынша бюджетке 50 млрд теңге сомасында салық өндірілді.

Бұдан басқа Қазақстанның тауар биржалары арқылы өткізілген сұйытылған газ бен астық бойынша 2019 жылғы мәмілелерге мониторинг жүргізу кезінде импорт еліндегі (Өзбекстан, Тәжікстан, Ауғанстан) нарықтық бағалардан 10-25 %-ға төмендету айқындалды.

Сондай-ақ іс жүзінде жасанды делдалдық құрылымдар құрылады, олар экспортталатын өнімді кейіннен сату кезінде ең аз тәуекелді қабылдайды және оларды өзара байланысты тараптар мойындамайды.

Мұндай мәмілелер трансферттік баға белгілеу туралы заңнамамен бақыланбайды және ҚР капитал шығару жүргізіледі.

Салық міндеттемелерін орындауды түбегейлі жеңілдету үшін ыңғайлы және қарапайым функционалы бар мобильді қосымшалар іске қосылды. Бұл – жеке тұлғалар үшін "E-Salyq-Azamat" және 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап жеке кәсіпкерлерге арналған "Е-Salyq-business".

Сонымен бірге отандық салық заңнамасында преференциялардың, кейінге қалдырулардың, шегерімдердің, жеңілдіктер болып табылатын, салық төлеу тәсілдері мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер өзгерістерінің кең спектрі бар.

Салықтық жеңілдіктер мен преференцияларды талдау тұрақты негізде жүргізіледі.

Қолданыстағы Салық кодексінде 277 салық жеңілдігі бар.

Бұл жеңілдіктердің сомасы 2018 жылы 4 511,4 млрд теңгені құрады.

Салықтар бөлінісінде қосылған құн салығы (бұдан әрі – ҚҚС) жеңілдіктері бойынша сома – 2 700,4 млрд теңге, корпоративтік табыс салығы (бұдан әрі – КТС) бойынша – 1 786,5 млрд теңге, қалған жеңілдіктер бойынша – 24,5 млрд теңге, яғни құрылымдағы басым үлесті ҚҚС және КТС бойынша жеңілдіктер алады (99,5 %).

2019 жылы жеңілдіктер сомасы – 4 017,7 млрд теңгені, 2020 жылы 4 401,9 млрд теңгені құрады. Жеңілдіктер құрылымы сақталды.

Бұлардың негізгі бөлігі стандарт жеңілдіктер, яғни халықаралық практикаға сәйкес келеді.

2020 жылы ҚҚС бойынша жеңілдіктер сомасы 3 153,4 млрд теңгені (71,6 %) құрады.

2020 жылы КТС бойынша жеңілдіктер сомасы 1 224,6 млрд теңгені (27,8 %) құрады.

Салықтық жеңілдіктердің көп мөлшері мемлекет үшін жоғалған кірістің едәуір мөлшері болып табылады.

2014 – 2020 жылдары Бюджет саясаты тұжырымдамасына және 100 нақты қадам – Ұлт жоспарына сәйкес бюджет жүйесінің тиімділігін арттыру бойынша жұмыстар жүргізілді.

Реформалар кешенді түрде жүргізілді. Осы кезеңдегі реформалардың негізгі бағыты "бюджет қаражатын басқарудан" "нәтижелерді басқаруға" көшу бойынша жұмысты жалғастыру болып табылады.

Осыған байланысты 2013 жылы нәтижеге бағдарланған Мемлекеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) қабылданды.

Тұжырымдама осы уақытқа дейін Мемлекеттік жоспарлау жүйесін одан әрі дамытудың негізгі қағидаттары мен тәсілдерін қамтиды, сондай-ақ мемлекеттік жоспарлау мәселелері бойынша мемлекеттік саясатты іске асырудың мақсаттары мен міндеттерін айқындайды.

Төменгі деңгейдегі құжаттарды бір деңгейге жоғары тұрған құжаттарға байланысты әзірлеудің қажеттігі мен заңдылығы негізгі қағидаттары болып табылады.

Бұл нысаналы индикаторлар мен нәтижелер көрсеткіштері мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының иерархиясына сүйене отырып бөлшектелуі және айқындалуы тиіс екенін білдіреді.

Өз кезегінде бюджет шығыстары мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарында белгіленген нысаналы индикаторлар мен нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізуге, яғни "нәтижелерді басқаруға" бағытталуға тиіс.

"Нәтижелерді басқарудың" негізгі тәсілдері мыналарды болжайды:

бюджет мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен нәтижелері негізінде қалыптастырылады;

шығыстарды жоспарлау кезінде бюджеттік бағдарламалар шеңберінде түпкілікті нәтижелерді негіздеуге басты назар аударылады;

бюджет қаражатын бюджет қаражаты әкімшілерінің және (немесе) олар іске асыратын бюджеттік бағдарламалардың арасында бөлу елдің бағдарламалық құжаттарында белгіленген басымдықтарға сәйкес түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге тікелей байланыста жүзеге асырылады;

бюджет қаражаты әкімшілері қызметінің нәтижелерін бағалау қол жеткізілген нәтижелер бойынша жүзеге асырылады.

Нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді пайдалану мыналарға:

бюджет шығыстарын экономиканы дамытудың басым бағыттарына шоғырландыруға;

бюджеттік бағдарламалардың күтілетін нәтижелері мен қажетті ресурстар көлемі арасында өзара байланыс орнатуға;

бюджет шығыстарының негізділігін арттыруға;

бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін мемлекеттік органдардың жауапкершілігін арттыра отырып, олардың дербестігін кеңейтуге мүмкіндік береді.

Нәтижеге бағдарланған бюджеттеу қағидаттарын іске асыру үшін бюджет процесіне қатысатын құжаттардың құрылымы мен мазмұнын қайта қарау қажет болды.

Мемлекеттік органның стратегиялық жоспарының жаңа форматы мен аумақтарды дамыту жоспары енгізілді.

Мемлекеттік орган қызметінің мақсаттары мен нысаналы индикаторлары мемлекеттік органның стратегиялық жоспарында белгіленеді. Мемлекеттік органның стратегиялық жоспарынан бюджеттік бағдарламалар жеке құжат болып бөлінді.

Бюджет қаражатын жұмсау есебінен қол жеткізілетін тікелей және түпкілікті нәтижелерді айқындайтын және бюджет қаражатының стратегиялық жоспардың нысаналы индикаторларымен өзара байланысын қамтамасыз ететін негізгі құжат ретінде бюджеттік бағдарламаның рөлі күшейтілді. Сонымен қатар Бюджет кодексінде "тікелей нәтиже" және "түпкілікті нәтиже" ұғымдарына нақты анықтамалар берілді.

Бір стратегиялық мақсатқа, түпкілікті нәтижеге қол жеткізуге бағытталған шығыстарды бір бюджеттік бағдарламаға енгізу бюджеттік бағдарламаны қалыптастырудың негізгі қағидаты болып табылады.

Осыған байланысты бюджеттік бағдарламалар мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарының және аумақтарды дамыту жоспарларының мақсаттарына сәйкес ірілендірілді.

Бюджеттік бағдарламалардың ірілендірілуімен мемлекеттік органдарға белгілі бір дербестік берілді, ол – бюджетті атқару барысында жоспарланған нысаналы индикаторларға қол жеткізу мақсатында бір бюджеттік бағдарлама шегінде қаражатты қайта бөлу.

Сонымен қоса мемлекеттік органдардың бірінші басшыларының және бюджеттік бағдарламалар басшыларының бюджеттік бағдарламалардың тікелей және түпкілікті нәтижелеріне қол жеткізбегені үшін (бюджет қаражатын толық игерген, сол сияқты толық игермеген кезде) жауапкершілігі нақтыланып, күшейтілді.

Осылайша "нәтижеге бағдарланған бюджеттеу" қағидаттарында жұмыс істейтін бюджет жүйесі құрылды.

2021 – 2023 қаржы жылдарына арналған бюджетті қалыптастырудан бастап, үнемділік пен экономикалық қайтарымдылық қағидаттарына негізделген бюджетті жоспарлаудың жаңа жүйесі енгізілді.

Бюджеттік жоспарлаудың жаңа тәсілдері енгізілгеннен бастап бюджет процесі шығыстар бойынша лимиттен емес, стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге басымдық беруден басталады.

Бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бюджеттік өтінім шеңберінде бюджеттік инвестициялар мен бюджеттік субсидиялар бойынша мәлімделген шығыстардың тиімділігін бағалауды жүзеге асырады.

Бұл жаңашылдықтар бюджет қаражатын тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді.

Енді бюджет қаражаты негізінен болашақ бюджет кірістері, жұмыс орындары және жеке инвестициялар түріндегі экономикаға ең көп қайтарымды шығыстарға бөлінеді.

Әр министрліктің жанынан әкімшілердің тұрақты шығыстар бойынша өтінімдерін бекітетін ведомстволық бюджет комиссиялары құрылды. Дербестікпен қатар бұл мемлекеттік органдардың өз деңгейінде жоспарлау сапасын арттырады.

Осылайша бюджет заңнамасы бір мезгілде жауапкершілікті арттыра отырып, мемлекеттік органдар дербестігінің шекарасын айтарлықтай кеңейтті.

Өзгерістер бюджет жобасын және оның атқарылуы туралы есепті ұсынудың, оларды Парламентте қараудың форматына қатысты болды. Бұл рәсімдер "ақшаны басқарудан" "нәтижелерді басқаруға" көшу қағидатына сәйкес нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған.

Мәселен, бүгінгі күні Парламентке бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган енгізетін құжаттар мен материалдардан басқа, бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің құжаттары стратегиялық жоспарлар мен бюджеттік бағдарламалар, бюджеттік инвестициялар мен субсидияларға мәлімделген шығыстардың экономикалық әсерін бағалау түрінде ұсынылады.

Парламентте жылдық есепті талқылау кезінде уәкілетті тұлғалардың, бюджеттік бағдарламалар әкімшілері басшыларының тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізу туралы және әкімдердің республикалық бюджеттен алынған нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттер туралы есептері тыңдалады.

Түсіндірме жазбаларда стратегиялық жоспарлардың, аумақтарды дамыту бағдарламаларының нысаналы индикаторларына, бюджеттік бағдарламалар нәтижелерінің көрсеткіштері қол жеткізу, оларға қол жеткізілмеу себептері туралы ақпарат көрсетіледі.

2021 жылы елімізде жаңа Мемлекеттік жоспарлау жүйесі қабылданды: ҚР Президентінің жарлықтарымен Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық басымдықтары және Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспары бекітілді.

Заңнамалық негізде бюджет процесіне интеграцияланып ұлттық жобалар бекітілді. Бюджет кодексінің талаптарына сәйкес ұлттық жобалар іс-шараларын қаржыландыру бюджет жүйесінің қағидаттары сақталып, басым тәртіппен жүзеге асырылады.

Мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары мен аумақтарды дамыту бағдарламаларын тиісінше мемлекеттік органдардың даму жоспарлары мен облыстарды, республикалық маңызы бар қалаларды, астананы дамыту жоспарларына ауыстыру қамтамасыз етілді.

Елде құрылып жатқан, нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу жүйесі бағалаудың жаңа құралдарын енгізе отырып, нәтижелерді бағалау жүйесін одан әрі дамытуды талап етті.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 954 Жарлығымен орталық мемлекеттік органдар мен облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін арттыру құралы ретінде Мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау жүйесі енгізілді.

Мемлекеттік органның жүктелген міндеттер мен функцияларды іске асыру дәрежесі орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар қызметінің тиімділігін бағалау нысанасы болып айқындалды. Бағалау мемлекеттік органдар қызметінің мынадай бағыттары бойынша жүргізілді:

1) жетекшілік ететін саладағы/аядағы/өңірдегі стратегиялық мақсаттар мен міндеттерге қол жеткізу;

2) Қазақстан Республикасы Президентінің, Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің, оның орынбасарларының, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі Кеңсесі Басшысының актілері мен тапсырмаларын орындау;

3) бюджетті атқару кезінде бюджеттік бағдарламаларды іске асыру;

4) мемлекеттік қызметтер көрсету;

5) персоналды басқару;

6) ақпараттық технологияларды қолдану.

Қазақстан үшін бюджет шығыстарын бағалау мәселесі нәтижеге бағдарланған бюджеттік жоспарлаудың жаңа жүйесін енгізу процесінде өзектілікке ие болды.

2017 жылы Бюджет кодексінде бағалау жүйесінің кешенділігін айқындаған норма заңнамалық түрде бекітілді, оған сәйкес нәтижелерді бағалау Мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының іске асырылуын бағалауға, орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар қызметінің тиімділігін бағалауға және тиімділік аудитіне негізделеді.

Қазіргі уақытта Қазақстанның мемлекеттік басқару жүйесінде мынадай бағалау түрлері қолданылады:

Мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарының іске асырылуын бағалау;

мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін бағалау;

бюджеттік инвестициялардың іске асырылуын бағалау;

мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін бағалау.

Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарын бағалау "Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2017 жылғы 29 қарашадағы
№ 790 қаулысына сәйкес жүзеге асырылады, елдің әлеуметтік-экономикалық және/немесе қоғамдық-саяси дамуына әсер ете отырып, олардың іске асырылу есептері негізінде нақты жоспарланған нәтижелерге қол жеткізуді бағалауға мүмкіндік береді.

Орталық мемлекеттік органдардың және жергілікті атқарушы органдардың (бұдан әрі – ЖАО) қызметінің тиімділігін бағалау "Орталық мемлекеттік органдар мен облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін жыл сайынғы бағалау жүйесі туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 19 наурыздағы № 954 Жарлығына сәйкес жүзеге асырылады, мемлекеттік органдардың даму жоспарларының мақсаттарына қол жеткізілуін, сондай-ақ бюджеттік бағдарламалар көрсеткіштерінің нәтижелілігін бағалауға мүмкіндік береді.

Бюджеттік инвестициялардың іске асырылуын бағалау Бюджет кодексінің 157 және 159-баптарына сәйкес жүзеге асырылады, бюджеттік инвестицияларды іске асырудан экономикалық және әлеуметтік қайтарымның ұзақ мерзімді көрсеткіштеріне қол жеткізуді ескере отырып, оларды іске асырудың тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік мүлікті бағалау Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 11 наурыздағы № 193 бұйрығымен (нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 10681 болып тіркелген) бекітілген мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін бағалау қағидаларына сәйкес жүзеге асырылады. Ол мемлекеттік мүлікті, оның ішінде мемлекеттік заңды тұлғаларға бекітілген мүлікті және заңды тұлғалардың жарғылық капиталындағы мемлекетке тиесілі акциялар мен қатысу үлестерін басқарудың тиімділігін, олардың қаржылық жай-күйінің орнықтылығын және ағымдағы өтімділік коэффициентін меншікті айналым қаражатымен қамтамасыз етілу коэффициентіне қатысты есептеу арқылы төлем қабілетсіздігін анықтауға мүмкіндік береді.

Нәтижелерді бағалаудың барлық көрсетілген түрлері уәкілетті және жоғары тұрған органдарға тиісті қорытындылары мен ұсынымдары бар бағалау нәтижелерін ұсына отырып, жыл сайынғы негізде жүргізіледі.

Сонымен қатар бағалау нәтижелері бойынша ұсынымдарды пайдалануды талдау, сондай-ақ бюджеттік жоспарлау процесін жетілдіру бойынша жүргізіліп жатқан жұмыс бағалау нәтижелерінің талап етілуінде және ресурстарды бөлу бойынша шешімдер қабылдау кезінде оларды пайдалануда белгілі бір проблемалар бар екенін көрсетіп отыр.

Бюджет саясатының тұжырымдамасын іске асыру шеңберінде бюджеттік инвестицияларды жоспарлау жүйесі қайта қаралды, онда техникалық-экономикалық негіздемелер мен жобалау-сметалық құжаттама
(бұдан әрі – ЖСҚ) әзірленгенге дейін инвестициялық ұсыныстарды қалыптастыру сатысында жобаларды тиісті өлшемшарттар бойынша қатаң іріктеу жүргізіледі және оларды қаржыландыру схемасы айқындалады.

Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау және іске асыру кезінде артық рәсімдерді қысқарту мақсатында 2013 жылы Бюджет кодексіне "бюджеттік компаратор" қағидаты бойынша мемлекеттік инвестициялық жобаларды іріктеу әдісі енгізілді, ол инвестициялық ұсыныс сатысында мемлекеттік инвестициялық жобаларды бюджеттік не жеке инвестициялар есебінен қаржыландырудың ықтимал түрі мен тәсілдерін айқындауды, яғни жобаны бюджеттік инвестициялық жоба, бюджеттік кредит заңды тұлғалардың жарғылық капиталын қалыптастыру немесе ұлғайту, мемлекеттік-жекешелік жоба ретінде не жеке инвестициялар есебінен іске асыруды болжайды.

Бюджеттік инвестицияларды жоспарлау мен іске асырудың бюджеттік рәсімдерін жетілдіру бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстарға қарамастан, бүгінгі күннің маңызды мәселелерінің бірі бірыңғай платформада жобаларды жоспарлау кезеңінен бастап нақты пайдалануға бергенге дейін (тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізу) олар бойынша тарихи деректерді жинақтай және сақтай отырып, барлық жоспарланатын және іске асырылатын бюджеттік инвестицияларды толыққанды есепке алуды және мониторингтеуді жүргізуге мүмкіндік беретін бюджеттік инвестициялар бойынша бірыңғай деректер базасының болмауы болып табылады.

Осы мәселені шешу үшін қазіргі уақытта бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті орган мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органмен бірлесіп, "Мемлекеттік жоспарлаудың ақпараттық жүйесін" дамыту шеңберінде "Мемлекеттік инвестициялық жобалар" жеке модулін қосу және дамыту мәселелерін пысықтауда.

Жоғарыда аталған ақпараттық жүйе пайдалануға берілгеннен кейін барлық мүдделі мемлекеттік органдарды бірыңғай ақпараттық жүйеге қосу арқылы бизнес-процестерді оңтайландыру күтіліп отыр және сол арқылы электрондық құжат айналымына толық көшуді аяқтауға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ жоғарыда аталған модульді пайдалануға беру кейбір өзекті мәселелерді шешуге, оның ішінде мемлекеттік инвестициялық жобалар бойынша деректер базасын енгізуге және техникалық-экономикалық негіздемелер мен ЖСҚ-ны қарау үшін "бір терезе" тәсілін енгізуге уақтылы жәрдемдеседі деп күтілуде.

2015 жылғы 31 қазанда "Мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы" Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – МЖӘ туралы заң) қабылдануымен толыққанды мемлекеттік-жекешелік әріптестік институты (бұдан әрі – МЖӘ) енгізілді.

МЖӘ туралы заң экономиканың көптеген салаларында МЖӘ іске асыру мүмкіндігін ашты, оның келісімшарттық нысандарын кеңейтті, сондай-ақ тек конкурс негізінде емес, сонымен қатар тікелей келіссөздер арқылы шарттар жасасуға мүмкіндік берді.

2019 жылы МЖӘ бойынша заңнамаға жобалардың басымдығы мен сапасын арттыру жөнінде өзгерістер енгізілді, онда МЖӘ жобалары бойынша шешім жобаның халық үшін құндылығы мен мерзімділігі ескеріле отырып қабылдануы қажет екені бекітілген. Жобаларды әзірлеуге, есепке алынбаған тәуекелдерді азайтуға, сыбайлас жемқорлықты азайтуға кешенді әрі жан-жақты тәсілді қамтамасыз ету үшін міндетті түрде Ведомствоаралық жобалық топ құру енгізілді.

МЖӘ институты жұмыс істегеннен бері 2015 жылдан бастап 2021 жылғы 1 желтоқсанға дейін жалпы сомасы 2 098 млрд теңгеге 876 МЖӘ шарты жасалды, оның ішінде 1-санаттағы жобалар саны – 331
(1 873,3 млрд теңге), 2-санат – 212 (118 млрд теңге), 3-санат – 333 (107,1 млрд теңге).

Бюджетке түсетін жүктеме МЖӘ жобаларын қандай да бір санатқа жатқызуға байланысты, өйткені 1-санат – бюджеттен барлық шығындарды толық өтеу, 2-санат – бюджеттен шығындарды ішінара өтеу және 3-санат – тарифтер мен ақылы қызметтер есебінен өзін-өзі ақтайтын жобалар.

2020 жылдан бастап жергілікті өзін-өзі басқару органдарының дербес бюджеттері жаппай енгізілген сәттен бастап Қазақстанның бюджет жүйесі республикалық және облыстық (республикалық маңызы бар қалалар, астана), аудандық (облыстық маңызы бар қалалар), аудандық маңызы бар қалалар, ауылдар, кенттер және ауылдық округтер түрінде жергілікті бюджеттердің үш деңгейінен тұратын мемлекеттік бюджеттің төрт деңгейлік жүйесін білдіреді.

Елімізде тиімді мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ету мәселелерінде жергілікті бюджеттер есебінен іске асырылатын өңірлік саясаттың маңызы зор. Өз кезегінде, жергілікті бюджеттердің табысты жұмыс істеуінде орталық пен өңірлер арасындағы бюджетаралық қатынастар жүйесіне маңызды рөл беріледі.

Қолданыстағы жүйеге сәйкес бюджетаралық қатынастар жалпы сипаттағы трансферттермен (бюджеттік субвенциялар және алып қоюлар), нысаналы трансферттермен (ағымдағы нысаналы трансферттер және даму трансферттері) және кредиттермен реттеледі.

Жалпы сипаттағы трансферттер бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін теңестіруге (жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстарын теңестіруге) және мемлекет кепілдік берген қызметтерді ұсыну үшін өңірлердің тең фискалдық мүмкіндіктерін қамтамасыз етуге бағытталған.

Нысаналы трансферттер жалпы сипаттағы үш жылдық трансферттердің қолданылуы кезеңінде бюджетаралық қатынастарды жедел реттеу құралы болып табылады.

Ағымдағы нысаналы трансферттер – нормативтік құқықтық актілерді қабылдаудан туындайтын жергілікті бюджеттердің шығындарын өтеу үшін, ал нысаналы даму трансферттері – өңірлердің әлеуметтік инфрақұрылыммен және тіршілікті қамтамасыз ету объектілерімен қамтамасыз етілуін теңестіруге бөлінеді.

Республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы бюджеттік субвенциялар мен алып қоюлардың көлемі үш жылдық кезеңге арналған заңмен бекітіледі және үш жыл ішінде өзгертілмеуге тиіс.

Бюджеттік субвенциялар мен алып қоюларды 3 жылға бекіту өңірлер үшін ынталандырушы сипатқа ие, өйткені әкімдерге жергілікті маңызы бар мәселелерді шешу үшін жалпы сипаттағы үш жылдық трансферттердің қолданылу кезеңінде түскен қосымша табыстарға өз бетінше билік етуге мүмкіндік береді.

ЖАО болжамнан артық алған кірістері, сондай-ақ жыл басындағы бюджет қаражатының бос қалдықтары олардың иелігінде қалады және республикалық бюджетке алынбайды, бұл жергілікті бюджетке түсетін салықтар бойынша салық базасын ұлғайтуға ынталандырады.

Мәселен, егер 2013 – 2019 жылдары жергілікті бюджеттердің кірістері бойынша болжамды жыл сайын асыра орындау алдыңғы жылға қарағанда орташа есеппен 109,2 %-ды құраса, 2020 – 2021 жылдар кезеңінде алдыңғы жылға қарағанда орташа есеппен 124,5 %-ды құрады.

Жыл сайын жыл қорытындысы бойынша пайдаланылмаған жергілікті бюджет қаражатының қалдықтары болады. 2013 жылдың соңында өңірлердің бюджет қаражатының қалдықтары 98,3 млрд теңгені құрады, ал
2021 жылдың соңында 414,5 млрд теңгені құрады.

Бұл қаражатты өңірлер әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешуге, оның ішінде инфрақұрылымды дамытуға дербес бағыттайды.

Жергілікті бюджеттерге сыртқы факторларға тәуелді емес тұрақты сипаттағы салық түсімдері бекітілген.

Ағымдағы салықтар, жеке табыс салығы, әлеуметтік салық, көлік, мүлік және жер салықтары мен жергілікті бюджетке түсетін басқа да алымдар ЖАО кірістерінің тұрақты көзі болып табылады және экономикалық циклдердің әсеріне аз ұшырайды.

Бұдан басқа бұл салықтар нақты аумаққа бекітілген салық базасынан алынады, оның жиналу деңгейі жоғары.

Мұның бәрі жергілікті бюджеттер кірістерінің тұрақтылығын қамтамасыз етеді.

Сондай-ақ 2020 жылдан бастап өңірлік экономиканы әртараптандыру, сондай-ақ шикізаттық емес сектордың шағын және орта бизнесін (бұдан әрі – ШОБ) дамыту арқылы әкімдердің салық базасын кеңейтуге мүдделілігін күшейту үшін ШОБ-тан түсетін КТС түсімдері жергілікті бюджеттерге берілді.

Нәтижесінде 2021 жылы жергілікті бюджеттерге қосымша 304 млрд теңге немесе болжамға қатысты 70,8 % (болжам – 429 млрд теңге) түсті.

Өңірдегі экономикалық белсенділікті арттыру, ШОБ-ты дамыту және бюджет заңнамасын жетілдіру шеңберінде жергілікті бюджеттердің кірістерін ұлғайту бойынша ЖАО-ның ынталануын күшейту мақсатында ШОБ-тан түсетін КТС түсімдерінің кемінде 50 %-ын облыстық бюджеттен аудандық (облыстық маңызы бар қала) бюджетке бөлудің шекті нормативтерін бекіту көзделген.

2021 жылы жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі жетілдірілді, көрсеткіштер мен коэффициенттер олардың өзектілігін және өңірлік ерекшелікті, халықтың өмір сүру деңгейін арттыруға бағытталуын есепке ала отырып қайта қаралды.

Өңірлердегі инфрақұрылымның ағымдағы жай-күйін ескеретін қосымша салалық коэффициенттер енгізілді.

Жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығындарының болжамын айқындау жөніндегі тәсіл қайта қаралды. Есептік база ретінде әрбір өңірдің ағымдағы шығыстарының нақты қалыптасқан деңгейі пайдаланылады.

Бұл әрбір өңірдің ерекшелігін және өңірдің бір тұрғынға (бюджеттік көрсетілетін қызметтерді алушыға) ағымдағы шығындарының қалыптасқан деңгейін объективті және барынша ескереді.

Бюджет жүйесіндегі реформалар есепке алу және есептілік салаларына да қатысты болды.

Халықаралық тәжірибеге сәйкес есепке жатқызу әдісі бойынша есептілікті қалыптастырудың негізі қаланды. Осыған байланысты қазіргі уақытта мемлекеттік секторда ақпараттың екі ағыны бар, олар: кассалық негізде және есепке жатқызу әдісі бойынша.

Бухгалтерлік есепке алудың шоттар жоспарын пайдалана отырып қалыптастырылатын мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілігі есепке жатқызу әдісі бойынша ақпарат болып табылады.

Бірыңғай бюджеттік сыныптаманы пайдалана отырып, бюджеттік есептілік және бюджет жобасы кассалық негіздегі ақпарат ағыны болып табылады.

Реформаны одан әрі іске асыру үшін осы екі ақпарат ағынын біріктіру қажет, осы мақсатта 2024 жылдан бастап Бірыңғай шоттар жоспарын бухгалтерлік есеп, бюджеттік есепке алу және бірыңғай бюджеттік сыныптама шоттарының кодификациясы ретінде қолдану көзделген.

Қазіргі уақытта республикалық бюджеттің атқарылуын қамтамасыз ету, жергілікті бюджетке есеп айырысу-кассалық қызмет көрсету, бюджеттің барлық деңгейлері бойынша кассалық негізде бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы дұрыс бюджеттік есептілікті қалыптастыру, сондай-ақ есептеу әдісіне шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасау жөніндегі функциялар 1994 жылдан бастап бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті органның құрылымында аумақтық бөлімшелері бар ведомство болып табылатын қазынашылық органдарына жүктелген.

Қазынашылық органдары, Бірыңғай қазынашылық шотта (бұдан әрі – БҚШ) ҚРҰҚ-ға түсетін түсімдерді, республикалық және жергілікті бюджеттердің, сыртқы үкіметтік қарыздар мен гранттардың, заңды тұлғалардың жарғылық капиталдарын қалыптастыруға және ұлғайтуға арналған қаражатын шоғырландыра отырып, оларды күнделікті жедел өңдеуді және бюджеттік есептілікті қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Қазынашылық жүйесін одан әрі жетілдіру, көрсетілетін қызметтердің сапасын арттыру, басқа да аралас ақпараттық жүйелермен интеграциялау нәтижесінде қазіргі уақытта қазынашылық органдары жүргізілетін қаржылық операциялардың ашықтығын, бюджет ақшасын экономиканың нақты секторына жедел жеткізуді, жүйеге қатысушылармен қаржылық құжаттарды өңдеуге кететін уақытты 2010 жылғы 3 күннен 2021 жылы 6 сағатқа дейін қысқарта отырып, толық қағазсыз құжат айналымын қамтамасыз етеді.

Мемлекеттік қаржының тұрақтылығына квазимемлекеттік сектор субъектілерінің бюджет қаражаты есебінен белсенді қаржыландырылуына байланысты мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігі белгілі бір ықпал етеді.

Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан мемлекеттік активтерді басқару мәселелерінде белгілі бір прогреске қол жеткізді.

Қарқынды дамып келе жатқан жеке сектордың және өндіруші өнеркәсіпке тұрақты тәуелділіктің болмауында нақ осы квазимемлекеттік сектор елдің экономикалық дамуын ынталандырудың негізгі құралдарының бірі болуы тиіс еді.

Бастапқы кезеңде квазимемлекеттік сектор субъектілерін құру мемлекеттің белгілі бір міндеттерін шешуге, оның ішінде стратегиялық маңызды және толық дамымаған нарықтарды дамытуға, кейіннен квазимемлекеттік сектор субъектілерінің бәсекелі нарықтан шығуымен экономиканың шикізаттық емес секторларында технологиялық өндірістер құруға бағытталды.

Мемлекеттің меншік иесі және басқарушы ретіндегі рөлін бөлу жүргізілді, мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі ұлттық холдингтер мен даму институттары қалыптастырылды. Бұл институт сондай-ақ мемлекеттік аппаратқа жүктемені азайтуға және басқару мен еңбекақы төлеу мәселелерінде икемділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

Мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту мақсатында 2016 – 2020 жылдары Жекешелендірудің кешенді жоспарын іске асыру шеңберінде 506 объект сатылды, 301 объект қайта ұйымдастырылды және таратылды. Активтерді сатудан 629,5 млрд теңге түсті.

Мемлекеттің экономикаға қатысуын қысқарту жөніндегі одан арғы жұмыс мемлекеттік меншік пен квазимемлекеттік сектордың 721 объектісін қамтитын Жекешелендірудің 2021 – 2025 жылдарға арналған кешенді жоспарын іске асыру шеңберінде жүргізілуде.

Жүргізіліп жатқан жұмысқа қарамастан, бүгінгі күні мемлекеттің экономикаға қатысуының елеулі үлесі және квазимемлекеттік сектор субъектілерінің саны әлі де көп.

Бүгінде квазимемлекеттік сектор субъектілері үшін ұйымдық-құқықтық нысандардың үш түрі заңды түрде айқындалды: акционерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі серіктестік, республикалық және коммуналдық кәсіпорын.

Мәселен, елімізде 2020 жылы 6,5 мыңға жуық ұйым жұмыс істейді.

Олардың едәуір бөлігі (80 %) – әлеуметтік (денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, спорт салалары), олар негізінен қазыналық кәсіпорындар (4,2 мың) және шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорындар (1,3 мың) ретінде жұмыс істейді.

Бұл ретте акционерлік қоғамдар – 300, жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер – 600 (ҰӘҚ және "Бәйтерек" компаниялар тобына кіретін ұйымдарды ескергенде).

Жалпы алғанда Бюджет саясатының тұжырымдамасы мен ҚРҰҚ тұжырымдамасын іске асыру үшін қабылданған шаралар мемлекеттік қаржыны ел дамуының басым бағыттарын іске асыруға шоғырландыруға, мемлекеттік қаржыны басқарудың тиімділігін арттыруға, бюджет қаражаты мен мемлекет активтерін пайдалану сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.

Реформалар нәтижесінде Қазақстанда мемлекеттік қаржыны басқару жүйесі тиісті халықаралық практика қағидаттарын сақтау бағытында алға жылжыды, мәселен:

стратегиялық жоспарлау мен бюджет шығыстары арасында айтарлықтай күшті өзара байланыс бар;

бюджеттің ұзақ мерзімді орнықтылығын және болашақ экономикалық күйзелістер жағдайында қажетті буферді қамтамасыз ететін фискалдық қағидалар жиынтығы айқындалды;

бюджеттің ашықтығы айтарлықтай жақсарды және "Ашық бюджеттер" онлайн-порталын енгізу және қоғамдық кеңестер енгізу арқылы азаматтардың қатысуы артты;

халықаралық стандарттарға сәйкес есептеу әдісі бойынша есепке алу қабылданды, бұл мемлекеттік қаржының сапасы мен ашықтығын арттырады.

2.2. Түйінді проблемалар және Мемлекеттік қаржыны басқару тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігінің негіздемесі

Тұтастай алғанда, Үкімет белгілеген негізгі ұлттық бағдарларға қол жеткізудегі басымдықтар Қазақстанның 2050 жылға дейінгі стратегиясының, Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарының мақсаттарына сәйкес келеді.

Орта және ұзақ мерзімді кезеңге арналған даму басымдықтарын ескере отырып, бюджет саясатының мақсаты мемлекеттік қаржының орнықтылығын одан әрі нығайтып, мемлекеттік қаржының теңгерімділігі мен бюджет тиімділігін қамтамасыз ету болды.

Сонымен бірге салық-бюджет саясатын қалыптастыруда Бюджет саясаты және ҚРҰҚ тұжырымдамаларында бекітілген мемлекеттік қаржы параметрлері бойынша нысаналы бағдарларды сақтамауға байланысты елеулі проблемалар мен теріс үрдістер сақталуда.

Мемлекеттік бюджет пен Ұлттық қордың теңгерімділігін қамтамасыз ету мақсатында салық-бюджет саясаты ЖІӨ-ге қатысты мұнай емес тапшылықты 2025 жылға қарай 6,0 %-ға дейін біртіндеп төмендету негізге алына отырып қалыптастырылуға тиіс еді.

2013 – 2021 жылдары индикатордың орындалу траекториясы

2017 – 2020 жылдары 2013 жылғы 7,3 %-дан 2017 жылы 12,4 %-ға және 2020 жылы 11,5 %-ға күрт ұлғаю арқылы орнықсыздығымен сипатталады.

ҚР 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспары мен мемлекеттік бюджеттің мұнай емес тапшылығының нысаналы мәнінің серпіні, ЖІӨ-ге қатысты %-бен

Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі

Орта мерзімді нысаналы бағдарлардың орнықсыздығы салық-бюджет тұрақтылығын сақтау үшін және тұтастай алғанда, мәлімделген мәндерде Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарының көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін елеулі тәуекелдердің болуын көрсетеді.

Ағымдағы шығыстарды қаржыландыруға мүмкіндік беретін шараларды айқындай отырып, сондай-ақ бюджет кірістері мен шығыстарының сальдосын елеулі түзетуге және борыштық міндеттемелерді өсіруге жүгінбей, ұзақ мерзімді басымдықтарды қаржыландыруды қамтамасыз ете отырып, фискалдық тәуекелдерді басқару жөніндегі мақсатты жұмыстың жеткіліксіздігі мемлекеттік қаржының теңгерімсіздік тәуекелдеріне алып келді.

Мемлекеттік шығыстар көлемінің ұлғаюы тиісті салық салынатын базамен және бюджеттің кіріс бөлігінің толықтығымен қатар жүрген жоқ.

2013 – 2021 жылдар аралығындағы кезеңде трансферттерді есепке алмағанда мемлекеттік бюджеттің кірістері орта есеппен ЖІӨ-ге қатысты 14 %-ды құрады, ал мемлекеттік бюджет шығыстары 2013 жылғы ЖІӨ-ге қатысты 20 %-дан жекелеген жылдары ЖІӨ-ге қатысты 23-25 %-ға дейін тұрақты өсу серпініне ие болды.

Бұл ретте мемлекеттік бюджет шығыстарының жалпы көлемінде даму бюджетінің үлесі 2013 жылғы 18,9 %-дан 2021 жылы 11,6 %-ға дейін қысқарды.

Шығыстардың кірістерден озыңқы өсу қарқыны ҚРҰҚ-дан қаражаттың көбірек алынуына және бюджеттің фискалдық тапшылығының ұлғаюына ықпал етті.

2013 жылдан 2021 жылға дейінгі мемлекеттік бюджеттің параметрлері

Дереккөз: Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің статистикалық бюллетені, Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің есептемелері

ҚРҰҚ-дан трансферттер түсімі нәтижесінде 2013 жылы ЖІӨ-ге қатысты 3,9 %-дан 2017 жылы ЖІӨ-ге қатысты 8,1 %-ға дейін және 2020 – 2021 жылдары ЖІӨ-ге қатысты 6,8-5,5 %-ға дейін біртіндеп өсу үрдісі байқалды.

ҚРҰҚ қаражатын пайдаланудың өсуіне және мұнайдың әлемдік бағасының төмендеуіне байланысты 2015 жылдан бастап алғаш рет Ұлттық қордың валюталық активтерінің қысқару үрдісі байқалды, олар 2015 жылдың қорытындысы бойынша 63,4 млрд АҚШ долларын (2013 жылы 70,8 млрд АҚШ долларын) құрады және 2021 жылы 55,3 млрд АҚШ долларына жетті.

Бұған 2014 жылы қабылданған салық-бюджет саясатының ынталандырушы ұстанымы да ықпал етті. Экономиканы қолдау бағдарламалары ҚРҰҚ қаражатын айрықша пайдалану және қосымша сыртқы қарыз алу есебінен қаржыландырылды.

COVID-19 пандемиясы салдарының жалғасы 2014 – 2015 жылдардағы дағдарыстың ауқымына ұқсас экономикаға қатты әсер етті. Экономикалық белсенділіктің төмендеуіне байланысты бюджетке мұнай емес салық түсімдері азайды.

Экономиканы қолдау және әлеуметтік міндеттемелерді толық көлемде орындау жөніндегі шараларды қамтамасыз ету үшін Үкіметтің 2020 жылға арналған дағдарысқа қарсы бағдарламасы шеңберінде республикалық бюджетке ҚРҰҚ-дан қосымша трансферттер тартылды.

ҚРҰҚ қаражаты азаматтарды әлеуметтік қолдауды күшейтуге, оның ішінде халықтың тұрмысы төмен топтарының кірістерін арттыруға және қолдауға, кірісі төмен азаматтардың тұрғын үй мәселелерін шешуге бағытталды.

ҚРҰҚ-дан қосымша алу және бюджет тапшылығының ұлғаюы есебінен мемлекеттік бюджет параметрлерін дәстүрлі теңгерімдеу тапшылық және мұнайға қатысты емес тапшылық, мемлекеттік борыш және борыштық жүктеме бойынша белгіленген нысаналы мәндердің бұзылуына әкеп соқты.

Бюджет тапшылығының ең төмен мәні 2013 – 2019 жылдары ЖІӨ-ге қатысты 1,9-1,3 % деңгейінде қамтамасыз етілді. 2020 – 2021 жылдары оның мәні тиісінше ЖІӨ-ге қатысты 4-3,1 %-ды құрады.

Мемлекеттік борыш

Бюджеттің тапшылығы Үкіметтің оны жабу үшін қарыз алуына және мемлекеттік қарыздың өсуіне ықпал етті.

Мәселен, 2013 жылдан бастап 2021 жылға дейінгі кезеңде мемлекеттік борыш деңгейі ЖІӨ-ге қатысты 12,5 %-дан ЖІӨ-ге қатысты 27,4 %-ға дейін ұлғайды. Осы кезеңде номиналды мәнде мемлекеттік борыш 5 есе өсті (2013 жылғы 4,4 трлн теңгеден 2021 жылы 22,0 трлн теңгеге дейін).

Мемлекеттік борыштың шамамен 80 %-ын 2013 жылғы 4,4 трлн теңгеден 2021 жылы 18,7 трлн теңгеге дейін ұлғайған Үкіметтің борышы құрайды.

Үкіметтік борыштың ұлғаюы оған қызмет көрсету шығындарының өсуіне әкелді. Үкіметтік борышқа қызмет көрсету бойынша республикалық бюджеттің шығыстары 2013 жылғы 177,3 млрд теңгеден 2021 жылы
977,7 млрд теңгеге дейін өсті.

Квазимемлекеттік борыш

Квазимемлекеттік сектордың ("Самұрық-Қазына" ҰӘҚ, "Бәйтерек" және "ҚазАгро" холдингтері) борышы 2015 – 2019 жылдар аралығындағы кезеңде тұрақты деңгейде болды және орташа есеппен 14-16 трлн теңгені құрады. 2020 жылдың қорытындысы бойынша холдингтердің борышы 18 трлн теңгеге дейін өсті, бұл ЖІӨ-ге қатысты 26 %-ды құрады.

Бұл ретте квазимемлекеттік сектордың ("Самұрық-Қазына" ҰӘҚ, "Бәйтерек" және "ҚазАгро" холдингтері) сыртқы борышы 2020 жылдың қорытындысы бойынша 2015 жылы 23,9 млрд АҚШ долларынан
(8 трлн теңгеге тең) қысқарып, шамамен 16,7 млрд АҚШ долларын (7 трлн теңгеге тең) құрады.

Стратегиялық жоспарлау құжаттарында айқындалған басымдықтар мен мақсаттарға қол жеткізу, бюджет ресурстарының шектеулі болуы жағдайында әлеуметтік-экономикалық дамуда сапалы серпіліс жасау қажеттілігі елдің бюджет саясатын жетілдіру жөніндегі шаралар жүйесін әзірлеу мен іске асырудың, оның ішінде жаңа бюджет қағидалары жүйесін құру негізінде қазіргі бюджет моделін қайта қараудың өзектілігін ұлғайтады.

Соңғы бірнеше жыл бойы реформалардың жүйелі түрде жүргізілуіне және бюджет рәсімдері мен процестерінің жеткілікті түрде жақсы ұйымдастырылған жүйесіне қарамастан, бюджет саласында бірқатар шешілмеген мәселелер қалып отыр.

Жоспарлаудағы жүйелі кемшіліктердің сақталуы стратегиялық және бюджеттік жоспарлау жүйесін трансформациялау бойынша жүргізіліп жатқан реформаларды жоққа шығарады.

Нәтижеге негізделген бюджеттеуді енгізу бойынша іс-шараларды іске асыру барысында қызметтің мақсаттары мен нәтижелерін айқындау және басымдық беру және олардың иерархиясын сақтамау, Мемлекеттiк жоспарлау жүйесiнiң құжаттарымен құрылымдық тәртіпте жұмыс істей алатын, осы құжаттарды сапалы әзірлей алатын, олардың декомпозициясын жасай алатын білікті кадрлардың болмау проблемалары анықталды.

Стратегиялық және бюджеттік жоспарлау саласында адами ресурстарды дамыту жөніндегі жүйе тиісті деңгейде ұйымдастырылмаған, сондай-ақ Бюджет кодексінің талаптарына сәйкес бюджеттік бағдарламаларды жоспарлауды, орындауды, нәтижелерге қол жеткізуді, мемлекеттік қаражаттың есебі мен есептілігін жүргізуді қамтамасыз ету бойынша мемлекеттік қызметшілерге жүктелген жауапкершілікпен мөлшерлес бюджеттік жоспарлаумен айналысатын мемлекеттік қызметшілерді факторлық-балдық шәкіл негізінде ынталандыру жүйесі жеткілікті ойластырылмаған.

Процестерді шектен тыс бюрократияландыру, стратегиялық және бюджеттік жоспарлау процестерін автоматтандырудың аяқталмау проблемасы маңызды болып отыр.

2016 жылы "Ақпаратқа қол жеткізу туралы" 2015 жылғы 16 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңының нормаларын іске асыру шеңберінде "Электрондық үкімет" веб-порталының құрамдауышы ретінде бюджеттік есептілікті, шоғырландырылған қаржылық есептілікті, азаматтық бюджетті, мемлекеттік аудит және қаржылық есептіліктің нәтижелерін орналастыруды, сондай-ақ бюджеттік бағдарламалар жобаларын және бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуы туралы есептерді жария талқылауды қамтамасыз ететін "Ашық бюджеттер" онлайн порталы енгізілді.

Алайда бүгінгі күні портал деректердің жүйесіз болуы, салыстыру үшін ақпараттың болмауы, талқылау үшін мерзімдердің тығыз болуы, ақпарат сапасының төмендігі және оны орналастыру мерзімдерінің бұзылуы себебінен қойылған міндеттерді шешпей отыр.

Осыған байланысты бюджет қаражатының ашықтығы мен есептілігін қамтамасыз етуге бағытталған "Ашық бюджеттер" порталын жетілдіру бойынша жан-жақты талдау жүргізудің және тиімді ұсынымдар әзірлеудің объективті қажеттілігі бар.

Бюджеттік инвестициялық жобаларды іріктеу сапасының төмендеуі республикалық бюджет шығыстарының даму бюджетінің басымдықтарында көрінеді.

Бұдан басқа бюджеттік инвестициялар мен МЖӘ жобаларын жоспарлау кезеңінен бастап нақты пайдалануға беруге дейін олардың тарихи деректерін жинақтай және сақтай отырып, жоспарланатын және іске асырылатын жобаларды есепке алу және мониторингтеу үшін бюджеттік инвестициялар мен МЖӘ жобалары бойынша бірыңғай деректер базасы жоқ.

ЖСҚ-ны әзірлеу сапасының төмендігі, сондай-ақ жұмыстарды жеткілікті есепке алмау немесе ескірген деректер мен технологияларды пайдалану, құрылыс жұмыстарының сметасын жасау кезінде негізсіз есептемелерді қолдану ЖСҚ-ны түзетуге, құрылыстың нормативтік мерзімдерін ұзартуға, жобаның қымбаттауына және тұтастай алғанда, тиімсіз шығындардың өсуіне алып келеді.

Іске асырылып жатқан МЖӘ жобалары олардың бюджеттік тиімділігі және мемлекеттік қаржыға байланысты тәуекелдерді басқару тұрғысынан қаралмайды, өйткені қарау кезінде МЖӘ бойынша міндеттемелердің МЖӘ жобалары бойынша мемлекеттік міндеттемелердің белгіленген лимиттеріне сәйкестігіне басты назар аударылады. Сонымен қатар соңғы жылдары іске асырылып жатқан МЖӘ жобалары санының ұлғаюына байланысты мемлекеттік міндеттемелердің белгіленген лимиттерін сақтамау тәуекелі бар.

Бюджетаралық қатынастар жүйесінде өңірлер арасындағы өңірлік айырмашылықтар сақталуда.

Қазіргі уақытта төрт өңір: Атырау, Маңғыстау облыстары мен Алматы мен Нұр-Сұлтан қалаларынан басқа, қалған он үш өңір субвенциялық өңірге жатады.

2013 жылы 121,1 млрд теңгені құраған бюджеттік алып қоюлардың жалпы сомасы 2022 жылы 490,4 млрд теңгені құрайды.

2013 жылы 865,8 млрд теңгені құраған бюджеттік субвенциялардың жалпы сомасы 2022 жылы 2 124,7 млрд теңгені құрайды.

2013 – 2022 жылдар кезеңінде субвенциялар көлемінің ұлғаюы бюджеттік алып қоюлардың өсуінен едәуір асып түседі. Мәселен, егер осы кезеңде бюджеттік алып қоюлар көлемі 3 есе өссе, онда субвенциялар
12 есеге жуық өсті.

Бұдан басқа, жергілікті бюджеттердің республикалық бюджеттен бөлінетін қаражатқа жоғары тәуелділігі сақталып отыр. 2013 – 2021 жылдар кезеңінде жергілікті бюджеттің республикалық бюджеттен бөлінетін қаражатқа тәуелділігінің үлесі орта есеппен 57 %-ды құрады.

Өңірлерге республикалық бюджеттен бөлінетін трансферттер көлемі өсіп келеді. Мәселен, 2013 жылы ағымдағы нысаналы трансферттердің көлемі 500,0 млрд теңгеден астам құрады, 2022 жылы олардың көлемі 1 895,3 млрд теңгеге дейін өсті.

Өңірлерге берілетін ағымдағы нысаналы трансферттердің ұлғаюы негізінен жаңа нормативтік құқықтық актілерді қабылдаудан туындайтын ЖАО-ның қосымша шығыстарын өтеу қажеттілігімен байланысты.

Бұдан басқа республикалық бюджеттен нысаналы трансферттер есебінен "Ауыл – Ел бесігі" бағдарламасы шеңберінде дәрігерлік амбулаториялар, ауылдық клубтар, дене шынықтыру-сауықтыру кешендері құрылысын қаржыландыру сияқты ЖАО-ның құзыретіне заңнамалық түрде жататын жергілікті деңгейдегі, оның ішінде құны шағын объектілер мен салалар қаржыландырыла бастады.

Осылайша республикалық бюджеттен бөлінетін трансферттер өңірлердің әлеуметтік-экономикалық проблемаларын шешудің басты көзі болып қала береді.

ЖАО-ның тарапынан трансферттерге тәуелділікті азайтуға және жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін басқа көздер есебінен толықтыруға мүдделіліктің төмендігі байқалуда.

Сонымен бірге бюджетаралық қатынастардың қалыптасқан жүйесі одан әрі жетілдіруге арналған резервтердің бар екенін көрсетеді.

Бюджет кодексінің талаптарына сәйкес жаңа жоспарлы кезеңге арналған бюджетті жоспарлау кезінде мемлекеттік және бюджеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдардың бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің ұсыныстарын қарауы өткен жылғы даму жоспарларының мақсаттарына және бюджеттік бағдарламалардың көрсеткіштеріне қол жеткізу тиімділігін бағалау нәтижелеріне негізделуге тиіс.

Бұл ретте заңнамада нәтижелерге бағалау жүргізу үшін белгіленген мерзімдер, бюджеттік жоспарлау үшін құжаттарды ұсыну мерзімінен кеш басталады.

Сонымен қатар бюджет шығыстарының тиімділігін бағалаудың қолданыстағы жүйесі, оны бюджет процесінің құрамдас бөлігіне жатқызуға қарамастан, іс жүзінде мақсаттары, мерзімдері және бағалаудың қорытынды есептерін ұсынудың деңгейлері әртүрлі шашыраңқы жүйені білдіреді, бұл тұтастай алғанда, бюджетті жоспарлау кезінде оларды ескеруге және шығыстардың тиімділігін арттыру тетіктерінің бірі болуға мүмкіндік бермейді.

Осыған байланысты нәтижелерді бағалау мерзімдерін бюджет шығыстарын жоспарлау процесінің мерзімдерімен үйлестіру мәселесін қарау талап етіледі, бұл бюджетті жоспарлау кезінде қол жеткізілген нәтижелерді негізге алуға мүмкіндік береді.

Квазимемлекеттік сектор қызметінің тиімділігі мәселелері өзекті болып қалуда.

Мемлекеттің экономикаға қатысуының елеулі үлесі сақталып отыр және квазимемлекеттік сектор субъектілерінің саны әлі де көп, шамамен 6,5 мың ұйымды құрайды.

Квазимемлекеттік сектор тиімділігінің төмендігі, оның мемлекеттік бюджетке тәуелділігі, корпоративтік басқарудың әлсіздігі, мемлекет қатысатын заңды тұлғалар қызметінің жалпы ел мақсаттарымен стратегиялық өзара байланысының болмауы байқалады.

Мемлекеттік меншіктің қолданыстағы сыныптамасы квазимемлекеттік сектор субъектілерін құрудың коммерциялық немесе коммерциялық емес мақсатын көрсетпейді, бұл осындай ұйымдардың ұйымдық-құқықтық нысандарын айқындауда жүйеліліктің болмауына әкеп соғады, бюджеттен қаржыландырудың және мүлікті есепке алудың әртүрлі жүйесіне әкеледі: мемлекеттік кәсіпорындар мемлекеттік мекемелерге қарағанда жан басына шаққандағы қаржыландырудың жоғары нормативі бойынша қаржыландырылады және мүлікті есепке алу қаржылық есептіліктің әртүрлі стандарттары бойынша жүзеге асырылады.

Кірістерді тануға және мемлекеттік активтер мен міндеттемелерді бағалауға қатысты олқылықтарды шешу талап етіледі. Үкіметтің қаржылық жағдайының объективті және бұрмаланбаған көрінісі және бюджеттік шешімдердің нақты құны үшін шығындарды халықаралық стандарттарға сәйкес нақты есепке алу қажет, бұл әртүрлі әкімшілік салалардағы салыстырмалы тиімділік туралы пайдалы ақпарат бере алады.

Квазимемлекеттік сектордың ақпараттық жабықтығы сақталуда. Компаниялардың құрылымдары, қаржылық қызметтің нәтижелері, төленетін дивидендтер және мемлекет қатысатын заңды тұлғалар қызметінің басқа да аспектілері туралы деректер ашық қолжетімді емес.

Бұдан басқа мемлекеттік және квазимемлекеттік секторлардың, бюджеттен тыс қорлардың барлық институционалдық бірліктері бойынша шоғырландырылған бухгалтерлік есептілікті қалыптастыру мәселесі осы уақытқа дейін толық реттелмеген күйінде қалып отыр.

Қазіргі ахуалды талдауды ескере отырып, мемлекеттік қаржының мынадай негізгі проблемаларын атап өтеміз:

бюджеттің мұнай түсімдеріне тәуелділігі, экономиканы қолдау үшін ҚРҰҚ-дан алып қоюлардың ұлғаюына байланысты ҚРҰҚ активтерінің қысқаруы;

тиімсіз салықтық жеңілдіктердің күшін жоюды, салықтық базаны кеңейтуді, салықты әкімшілендіру шараларын күшейтуді талап ететін мұнай емес салық түсімдерінің жеткіліксіз шоғырлануы;

мемлекеттің квазимемлекеттік сектор тиімділігі төмен экономикаға қатысуының елеулі үлесі;

тиімділігі төмен шығыстардан тиімділігі жоғары шығыстарға қайта бағдарлау және бағалау үшін қосымша құралдардың болмауы, бұл бюджеттік инвестициялардың басымдықтары мен бағыттарында кешенді пайымдауды қалыптастыруға ықпал етер еді.

Аталған проблемалардың салдары созылмалы тапшылық және мұнай емес тапшылықтың ұлғаюы, бюджетке борыштық жүктеменің өсуі, белгіленген бюджет қағидаларын сақтау бөлігінде әлсіз қаржылық тәртіп, көлеңкелі экономиканың өсуі болып табылады.

Баяндалғанға сүйене отырып, 2030 жылға дейінгі мемлекеттік қаржыны басқарудың негізгі міндеттерінің бірі бюджеттің кіріс бөлігін нығайту, ҚРҰҚ қаражатын жинақтау, борыш саясатын қайта қарау, бюджет шығыстарының тиімділігі мен экономикалық қайтарымын арттыру, бюджет транспаренттілігін күшейту, оның ішінде бюджет процесін автоматтандыру және цифрландыру арқылы күшейту мемлекеттік қаржыны шоғырландыру және бюджеттің теңгерімділігі мен орнықтылығын қалпына келтіру болып табылады.

3-БӨЛІМ.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ТӘЖІРИБЕГЕ ШОЛУ

Соңғы жылдары бюджет реформасына қатысты әртүрлі тәсілдердің ішінде фискалдық қағидалар, шығыстардың басымдығын қайта қарау, бюджеттік жоспарлауды жетілдіру және бюджеттің ашықтығын арттыру ең танымал бағыттар болды.

Бюджеттік немесе фискалдық қағида бюджеттік агрегаттарға сандық шектеулер арқылы салық-бюджет саясатына ұзақ мерзімді шектеулер қояды. Бұл салық-бюджет саясаты үшін жиі өзгертуге болмайтын шекаралар белгіленетінін және кейбір жедел ұсынымдар шығыстар немесе кірістер болсын белгілі бір бюджет құралын шектейтін сандық нысаналы көрсеткішті айқындау арқылы берілетінін білдіреді.

Борыш қағидалары мемлекеттік борыштың шегін немесе мақсатын ЖІӨ-ге қатысты пайызбен белгілейді.

Қағидалардың бұл типі, әдетте, борыштың нысаналы көрсеткішіне жақындатуды қамтамасыз ету тұрғысынан ең тиімді болып табылады.

Бюджет теңгерімінің қағидалары ең алдымен борыш жүктемесінің коэффициентіне әсер ететін және елеулі дәрежеде саясаткерлердің бақылауында тұратын айнымалыны шектейді.

Құрылымдық теңгерім қағидасы мұнайдың алдын ала белгіленген болжамды бағасына сүйенеді. Бұл тәсілде бағаның өзгеруіне байланысты шығыстар мен мұнай кірістерінің ауытқуының байланысы іс жүзінде үзіледі, бұл мұнай бағасы құбылмалылығының салық-бюджет саясатының циклдік ауытқуларына ықпалын болдырмайды. Мұнайдың болжамды бағасы ұзақ мерзімді тарихи және болашақ бағаларға негізделуге тиіс.

Кесімді баға жоғарыдан мұнайдың 30 жылдық орташа бағасы (50$/brl) деңгейінде формальды түрде шектеу болған кезде бюджеттік жоспарлау кезеңінде мұнайдың бағасы бойынша сараптамалық бағалауды (халықаралық қаржы ұйымдарының (бұдан әрі – МҚҰ) бағалауы бойынша консенсус-болжам негізінде) қолдану жолымен бағаланатын болады.

Құрылымдық теңгерім қағидасына сәйкес мемлекеттік шығыстар экономикалық цикл ескеріле отырып түзетілген кірістерге сәйкес келетін мөлшерде жоспарлануға тиіс.

Шығыстар қағидалары жалпы, негізгі немесе ағымдағы шығыстарға қойылатын шектеулерді белгілейді.

Мұндай лимиттер, әдетте, абсолютті шамаларда немесе өсу қарқынында, ал кейде негізінен үш жылдан бастап бес жылды құрайтын уақыт шегінде ЖІӨ-ге қатысты пайызбен белгіленеді.

Бұл қағидалар кіріс бөлігін шектемейтіндіктен, борыштың орнықтылығын қамтамасыз ету мақсатына тікелей байланысты емес. Алайда олар борыш немесе бюджет теңгерімі қағидаларымен бірге жүрген кезде орнықтылыққа сәйкес келетін қажетті фискалдық шоғырландыруды іске қосуға арналған операциялық құрал бола алады.

Бұдан басқа күтпеген кіріс түсімдері уақытша жоғары, ал тапшылықтың жалпы шектеулерін сақтау оңай болған кезде экономикалық циклдің өсуі уақытында олар шығыстарды шектей алады.

Кірістер туралы қағидалар кірістердің шегін немесе ең төмен деңгейін белгілейді және кірістердің жиналуын арттыруға және/немесе шамадан тыс салық ауыртпалығын болдырмауға бағытталған.

Қағидаларды санатқа бөлу

Қағида түрі	Артықшылықтары	Кемшіліктері
Борыш қағидасы	Борыштың орнықтылығымен тікелей байланыс. Бақылау және қоғамға түсіндіру оңай	Экономикалық тұрақтандыру функциясы жоқ (проциклді болуы мүмкін). Қағида уақытша шаралардың көмегімен орындалуы мүмкін. Үкіметке тәуелді емес оқиғалар берешекке әсер етуі мүмкін
Шығыстар қағидасы	Нақты жедел басшылық. Экономикалық тұрақтандыруды қамтамасыз етеді. Бюджет мөлшерін реттейді. Салыстырмалы түрде бақылау оңай	Борыштың қолайлы деңгейімен тікелей байланысты емес, өйткені кіріс бөлігіне ешқандай шектеулер жоқ. Егер шегіне жету үшін қағидада қамтылмаған шығыстар санаттарына ауысу болса, шығыстарды бөлуде жағымсыз өзгерістерге әкелуі мүмкін
Кірістер қағидасы	Бюджеттің мөлшерін басқарады. Кірістер саясаты мен басқаруды жақсартуы мүмкін. Проциклдік шығыстарды болдырмауы мүмкін (күтпеген кірістерді пайдалануды шектейтін қағидалар)	Қолайлы борыш деңгейімен тікелей байланысты емес, өйткені шығыс бөлігінде шектеулер жоқ (күтпеген кірістерді пайдалануды шектейтін қағидаларды қоспағанда). Экономиканы тұрақтандыру функциясы жоқ (проциклді болуы мүмкін)

Ымыраға келуді назарға ала отырып, көптеген елдер екі немесе одан да көп фискалдық қағидаларды біріктіреді.

Мысалы, шығыстар қағидасымен қатар алынған борыш қағидасы борыштың қолайлы деңгейімен байланысты қамтамасыз ете алатын,
сондай-ақ кейбір контрциклділікке жол беріп және бюджет мөлшеріне бағдарлана отырып, саясаткерлерге қысқа мерзімді және орта мерзімді операциялық шешімдер қабылдауға көмектесер еді.

Дәл осылайша бұған борыш қағидасы мен циклдік тұрғыдан түзетілген бюджет теңгерімін қатар қолдану есебінен қол жеткізуге болар еді.

ЭЫДҰ елдерінде неғұрлым жиі қолданылатын қағидалар бюджеттің борышы мен теңгерімін шектейді және көбіне бұл қатар жүреді.

Ұлттық фискалдық қағидаларда да шығыстар қағидалары басым. Көбінесе олар борыштың орнықтылығына неғұрлым сенімді негіз беру үшін бюджет немесе борыш теңгерімінің қағидаларымен бірге қолданылады.

Кірістер қағидаларының атқаратын рөлі әлдеқайда шектеулі, олар мемлекеттік қаржының орнықтылығын қамтамасыз етуге сәйкес келмейтіндіктен солай болуы мүмкін.

ЭЫДҰ елдерінде қағидаларды имплементациялауды қамтамасыз етуге арналған заңнамалық база басқару типіне және елге байланысты ерекшеленеді. Ұлттық шығыстар, теңгерім және борыш қағидаларының негізгі бөлігі заңнамалық нормаларда бекітілген. Қолданыстағы кіріс қағидаларының аз бөлігі саяси міндеттемелерді, коалициялық келісімдер мен заңнамалық нормаларды бірге қолдану есебінен іске асырылады. Тұтастай алғанда, теңгерім мен борыш қағидаларының көпшілігі халықаралық шарттарда (Еуропалық Кеңес (бұдан әрі – ЕК) шеңберінде) белгіленген ұлттықтан жоғары қағидалар болып табылады.

Автоматты түрде түзету тетіктері

Қағидаларды автоматты түрде түзету тетіктері олардың күшін арттыруы мүмкін, бірақ олар әзірше аздаған қағидаларға ғана енгізілген. Қағидалардың басқа да элементтеріне қатысты жағдайдағыдай тетікті нақты айқындау және оны заңнамада бекіту олардың сақталуына ықпал етуі мүмкін, бірақ түбінде, саяси ерік маңызды.

Борыш шегін ЖІӨ-ге қатысты 60 %-да белгілейтін Польша мен Словакияның борышына қатысты қағидалар шекті мәндерді қамтиды, оларға
қол жеткізгеннен кейін осы қағиданы бұзбау үшін автоматты түрде
іс-қимылдарға бастама жасалады.

Мысалы, Словакия жағдайында борыштың ЖІӨ-ге қатынасы 50 %-ға жеткенде, қаржы министрі парламентке өсудің себептерін түсіндіріп, борышты азайту шараларын ұсынуға міндетті. ЖІӨ-нің 53 %-ы деңгейінде министрлер кабинеті борышты қысқарту және жалақыны тоқтата тұру бойынша шаралар топтамасын қабылдауға тиіс. Деңгей 55 % болған кезде шығыстар автоматты түрде 3 %-ға қысқарады, ал ЕК қорлары бірлесіп қаржыландырған шығыстарды қоспағанда, келесі жылы бюджеттік шығыстар тоқтатыла тұрады. ЖІӨ 57 % болған кезде министрлердің кабинеті теңгерімделген бюджетті ұсынуға тиіс. Ең дұрысы, егер тиімді іс-қимылдар ертерек жасалса, кейінірек триггерлік нүктелер талап етілмейді.

Қосалқы уағдаластықтар

Фискалдық қағидаларды тиімді орындау мен мониторингтеу көбінесі бірқатар көмекші тетіктер мен жақсы институционалдық әлеуетті талап етеді.

Аустралия, Франция, Швеция және Біріккен Корольдікте пайдаланылатын орта мерзімді бюджеттік шеңберлер басымдықтарды белгілейді, көптеген жылдардағы шеңберде кірістерді, сол сияқты шығыстарды бюджеттік қаржыландыру деңгейімен бірдей деңгейде ұсынады және басқарады. Бұл үкіметтерге бірнеше жыл бойы қазіргі және ұсынылып отырған саясаттың әсерін көрсетуге, болашақ бюджеттік басымдықтарды белгілеуге және түптеп келгенде, мемлекет шығыстарының жақсы бақылануына қол жеткізуге мүмкіндік береді.

Міндеттемелерді бақылау, мерзімі өткен берешектерді және ақша қаражатын басқару жүйелерін мониторингтеу сияқты бюджетті атқарудың тиімді жүйелері бюджет нәтижелерінің бюджеттік қаржыландыруға сәйкес келуі үшін қажет.

Салық-бюджет қағидалары әдетте рәсімдеу талаптары мен ашықтық талаптарын, ал кейбір жағдайларда сандық қағидаларды белгілейтін қаржылық жауапкершілік туралы заңдарда қолдау табуы мүмкін.

Кейбір елдерде, мысалы, Перуде, Испанияда фискалдық жауапкершілік туралы заңдарда ұлттық фискалдық қағидалардың нақты сандық мақсаттары қамтылған. Басқа елдерде (мысалы, Аустралия мен Жаңа Зеландия) қаржылық жауапкершілік туралы заңдар рәсімдік аспектілерге көбірек назар аударады, ашықтық талаптары мен үкіметтің фискалдық стратегияны бюджет құжаттарында егжей-тегжейлі сипаттауы қажеттілігін белгілейді.

Экономикасы дамыған елдердің көбі тәуелсіз органдарды өздерінің қаржылық қағидаларына деген сенімді одан әрі арттыру үшін пайдаланады.

Мысалдардың бірі Швед салық-бюджет саясаты жөніндегі кеңесі болып табылады, ол бюджеттік теңгерім қағидасының сақталуын қадағалайды, ағымдағы салық-бюджет саясатының бюджеттің орнықтылығына сәйкестігін, сондай-ақ бюджеттің ашықтығы мен болжамдардың сапасын бағалайды. Салықтық кеңестер немесе тәуелсіз комитеттер де түйінді бюджеттік болжамдар мен әдіснамаларды ұсына алады, мысалы, Чилиде қағидаларды орындау кезінде түйінді факторлар болып табылатын әлеуетті ЖІӨ-ні және шикізат тауарларының анықтамалық бағаларын есептеу үшін ұсынылады. Дағдарыстан кейін кейбір елдер (Ирландия, Португалия, Румыния, Біріккен Корольдік) фискалдық кеңестер құрды.

Бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы есепті әзірлеу жөніндегі тәжірибе ЭЫДҰ-ға мүше жекелеген елдерде:

1) фискалдық (бюджеттік) тәуекелдер туралы есеп;

2) ұзақ мерзімді орнықтылық туралы есеп жеке-жеке дербес құжаттар ретінде қалыптасатынын көрсетеді.

Бюджеттік тәуекелдер туралы есеп (бұдан әрі – БТЕ) бюджеттік тәуекелдерді басқару жүйесінің соңғы (түпкілікті) құрамдауышы болып табылады, ол тәуекелдерді айқындау мен талдауды (1-қадам); тәуекелдерді азайтуды (2-қадам); провизиялар/резервтер құруды (3-қадам); қалдық тәуекелдермен жұмысты (4-қадам) қамтиды.

Бұл ретте бюджеттік тәуекелдерді басқару жүйесінің негізгі қағидаттары мыналар болып табылады:

тәуекелдің барынша қолайлы деңгейін ескере отырып, саясат шараларын таңдау;

тәуекелдерді басқару үшін барынша көп мүмкіндіктері бар органдарға тәуекелдерді бекіту;

пайданы/шығасыларды және тәуекелдердің басымдылығын талдау негізінде тәуекелдерді азайту стратегиясын әзірлеу;

"теріс пайдалану және масылдық тәуекелін" жою.

БТЕ-де орта және ұзақ мерзімді перспективада бюджеттік басқару және тұрақтылық үшін проблемаларға әкеп соқтыруы мүмкін бюджеттік болжамдардың әлеуетті тәуекелдері айқындалады.

Халықаралық практикаға сәйкес БТЕ-де макроэкономикалық конъюнктура үшін әлеуетті тәуекелдер айқындалады, өйткені макроэкономикалық тәуекелдер жиі туындайды және бюджеттік позицияға елеулі әсер етеді.

ЭЫДҰ-ға мүше жекелеген елдер бюджеттік тәуекелдерді талдауды іске асырды, онда жыл сайынғы бюджеттік құжаттаманың жекелеген
тараулары/бөлімдері түрінде не дербес құжат түрінде нәтижелер ашып көрсетіледі. Филиппин, Грузия, Руанда, Уганда және Гана сияқты елдер де БТЕ шығарады, Оңтүстік Африка Республикасы және Кения бюджет саясаты туралы жылдық есепте бюджеттік тәуекелдердің талдауын ашып көрсетеді.

Көптеген елдер үшін БТЕ-нің құрылымы жалпы ұқсас және мыналарды қамтиды: өткен макроэкономикалық күйзелістер мен экономикаға әсер етуді беру тетіктерінің нақты сипаттамасы; бюджет құрамдауыштарына (кіріс және шығыс бөліктеріне) ықпалдың сипаттамасы; болжамды қателіктерді талдау; әртүрлі макроэкономикалық сценарийлердің және/немесе болжамды эмпирикалық әсерлердің есептемесі; шартты міндеттемелер бойынша тәуекелдердің сипаттамасы; өзге де тәуекелдердің сипаттамасы.

Жекелеген елдер бюджеттік тәуекелдерді талдаумен қатар ұзақ мерзімді бюджеттік орнықтылықтың талдауын да шығарады, ол әдетте, БТЕ-ге қарағанда мерзімділігі аз дербес құжат түрінде жарияланады.

Ұзақ мерзімді бюджеттік орнықтылық туралы есеп (бұдан әрі – ҰБОЕ) қысқа және орта мерзімді экономикалық болжамдау шегінен асып түсетін кезеңде бюджет позициясына теріс әсер етуі мүмкін ЖІӨ өсуінің базалық көрсеткіштерінің, бюджет шығыстары мен кірістерінің трендтерін айқындау үшін әзірленеді. Мысалы, халықтың қартаюының ЖІӨ өсуіне, әсіресе зейнетақымен қамсыздандыру және денсаулық сақтау шығыстарына әсері. 2012 жылы Канада Қаржы министрлігі елдің зейнетақы төлемдері мен борышы бойынша "Халықтың қартаюының экономикалық және фискалдық көрсеткіштерге әсері туралы есеп" (Еconomic and Fiscal Implications of Canada's Aging Population) атты 2050 жылға дейінгі ұзақ мерзімді фискалдық болжам әзірледі.

Бұдан басқа бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы талдамалық есептерді қалыптастыру Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жұртшылықтың мемлекеттік қаржы үшін бюджеттік тәуекелдердің ауқымы мен көздері туралы хабардар болуын арттырады, тәуекелдерді тежеу жөніндегі шараларды қолдану үшін ынталандыруды күшейтеді, сондай-ақ мемлекеттік қаражатты басқару мәселелерінде Қазақстан Республикасының Үкіметі шешімдерінің тиімділігі мен нәтижелілігін және инвесторлар мен халық тарапынан сенім деңгейін арттырады.

Блоктық бюджетті қолдану тәжірибесі

Блоктық бюджетті қолдану тәжірибесі Сингапур Республикасының бюджет жүйесінде барынша қолданылады. Бұл жерде әрбір министрлік бойынша "бюджеттік блоктар" немесе "блоктық бюджет" (Block-budget) жүйесі бар. Бұл "блок" соңғы жеті жылдағы шығыстарды ескере отырып, ұзақ мерзімді перспективаға қалыптастырылады.

Мұндай блок бюджетте ЖІӨ үлесі ретінде белгіленеді, яғни әрбір министрлік бюджетінің көлемі ЖІӨ-ге қатысты пайыз түрінде айқындалды. Мысалы, Білім министрлігінің жоғарғы шегі жылына ЖІӨ-нің 4 %-ына тең болуы мүмкін.

"Блок" шеңберінде министрліктер әртүрлі қызмет түрлері арасындағы қаражаттың түпкілікті көлемін айқындауда дербестікке ие, яғни бір министрлік ішінде шығыстарды бөлу министрліктің өз ұйғарымы бойынша жүргізіледі.

Бюджетті атқару барысында бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері қаражатты басқаруда толық дербестікке ие, бюджеттік "блок" шеңберінде қаражатты қайта бөлуді келісудің қажеті жоқ.

Бес жылдық жоспарлау кезеңінде министрліктер келесі жылдары қаржыландыру есебінен бір жыл ішінде қаражатты қарызға ала алады және бір жыл ішінде қаржыландыруды келесі жылға қалдыра алады. Бес жылдық кезең ішінде шығыстар лимиті бекітілген, бірақ әрбір жеке жыл ауыспалы жыл болып табылады.

Блоктық бюджеттің артықшылығы – мұндай тетік үлкен болжамдылықты және бюджет шығыстарының анағұрлым тұрақты құрылымын қамтамасыз етеді.

ЭЫДҰ елдерінің бюджет шығыстарының шолуын қолдану тәжірибесі

Шығыстарға шолулар ЭЫДҰ елдерінде кеңінен пайдаланылады, бірақ олар ауқымы мен мақсаттары бойынша ерекшеленеді.

Бір типі – шығыстарға "жан-жақты" шолу. Әдетте, ол жалпы шығыстарды көптеп қысқарту қажеттілігі болған кезде немесе саяси мақсаттарға сәйкес шығыстарды стратегиялық қайта бөлу үшін жүзеге асырылады. Ұлыбритания мен Ирландия "жан-жақты" тәсілдің үлгісі болып табылады, олар бұл тәсілді қатаң үнемдеу кезеңінде жалпы қысқартуларға қол жеткізу үшін пайдаланған. Канада, Дания мен Нидерландыда қолданылатын неғұрлым стандартты тәсіл саланың немесе бағдарламаның шығыстарына неғұрлым шектеулі шолу жасауды білдіреді. Инновацияларға немесе үкіметтің негізгі құралдарын басқаруға арналған шығыстар сияқты салаларда деңгейлес шолу мысалдары да бар.

Қаражатты тиімді үнемдеу немесе басқа салаларға қайта бөлу мүмкіндігін айқындаудан басқа мұндай шолулар бар шығыстардың үкіметтің стратегиялық басымдықтарымен және мақсаттарымен үйлесімділігін тексеруде маңызды рөл атқаруы мүмкін.

Бюджет шығыстарына шолу:

тұрақты сипаттағы функциялар мен міндеттемелерді іске асыруға арналған шығыстардың оңтайлы көлемі мен құрылымын сақтауға;

мемлекеттік саясаттың басым бағыттарын қаржыландыруды қамтамасыз ету мақсатында бюджет қаражаты әкімшілерін бюджет шығыстарын оңтайландырудың ішкі резервтерін іздеуге ынталандыруға;

тиісті іс-шаралардың орындылығы мен өзектілігін, оларды іске асыру және қаржылық қамтамасыз ету тетіктерін, мемлекеттік саясат мақсаттарына қол жеткізу бойынша нәтижелер мен баламалы құралдардың болуын үнемі бағаламай, қаражат бөлудің көлемін дәстүрлі жоспарлаудан алшақтауға;

бюджет теңгерімділігі нашарлаған жағдайда бюджет шығыстарын желілік қысқарту практикасын барынша азайтуға;

ұзақ мерзімді перспективада – бюджет шығыстарының құрылымын қаржылық және әлеуметтік-экономикалық орындылығы тұрғысынан неғұрлым оңтайлы жағдайда ұстауға мүмкіндік береді.

Қазақстанға қарағанда шет елдер МЖӘ жобалары үшін бюджеттік міндеттемелерге шектеулер белгілеген кезде негізінен елдің
ЖІӨ бағдарланады.

4-БӨЛІМ.

МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫ БАСҚАРУДЫ ДАМЫТУ ПАЙЫМЫ

Бюджет-салық саясатының негізі қысқа мерзімді кезеңде макроэкономикалық және бюджеттік тұрақтылықты қамтамасыз етуге, орта мерзімді кезеңде бюджеттің орнықтылығына қол жеткізуге ықпал етуге және Үкіметтің даму саласындағы ұзақ мерзімді мақсаттарына сәйкес келуге тиіс.

Әлемдік экономиканы қалпына келтіру қарқыны да, ауқымы да әлі белгісіз болып отыр. Мемлекеттік борыштың өсуі мен әлемдегі бюджет тапшылығының жоғары болуы аясында сыртқы қаржыландыруға қол жеткізу шектеулі болады, кірістерді ұлғайту мүмкіндігі шектеулі екенін ескере отырып, ірі тапшылықты қаржыландыру әлі де қиын міндет болып отыр.

Бюджеттік шоғырландыру стратегиясын бастау қажет. Бюджетті сәтті шоғырландыру үшін:

1) салық-бюджет саясатының мықты іргетасын қалау;

2) мұнайға қатысты емес кірістерді жұмылдыру және салық жүйесін қайта қарау;

3) жеке сектор үшін ынталандыруды бұрмалайтын тиімділігі төмен шығыстарды қысқарту және қаражатты өнімділікті арттыратын шығыстарға қайта бағыттау қажет.

Бюджеттің орнықтылығын қамтамасыз ету және фискалдық саясаттың құбылмалылығын төмендету икемді және контрциклдік фискалдық қағидалар жүйесі есебінен қамтамасыз етілетін болады.

Бюджеттік қағидалар жүйесіне қойылатын маңызды талап қағидалардың түрлі элементтерінің өзара үйлесімділігі болып табылады, ондай жағдайда қағидалардың біреуін таңдау қалғандарының орындалуына ықпал етеді.

ҚРҰҚ-дан берілетін кепілдендірілген трансферт жөніндегі контрциклдік қағида мұнайдың бағасы жоғары болған кезде ҚРҰҚ-да қаражатты көбірек жинақтауға және мұнайдың бағасы төмен болған кезде бюджетті қолдауға мүмкіндік береді.

Бюджет теңгерімінің нысаналы көрсеткіштері орта мерзімді перспективаға арналған шығыстардың шекті мәндерін белгілеу арқылы іске асырылатын болады.

Шығыстардың шекті мәндері ҚРҰҚ-дан берілетін трансферттерді қысқарту және мемлекеттік борыш деңгейін қауіпсіз деңгейлерде ұстап тұру бойынша болжамды жолды, тиісті кезеңге арналған шынайы макроэкономикалық болжамдар мен кіріс болжамдарын көрсетуге тиіс.

2023 жылдан бастап республикалық бюджет шығыстарының өсу қарқынының жоғарғы лимитін оларды инфляция бойынша мақсатқа ұлғайтылған алдыңғы 10 жылдағы ЖІӨ-нің орташа нақты өсуімен шектей отырып, белгілеу жоспарлануда. Өсу қарқынын шектеу кейін барлық бюджет шығыстары үшін номиналды шығыстар шегіне айналуы мүмкін.

Болашақ шығыстар қажеттіліктері мен күтпеген факторлардан (мысалы, дүлей зілзалалар, қолайсыз макроэкономикалық соққылар, мұнай бағасының күрт төмендеуі және тағы басқа) туындайтын үрдістерге байланысты белгісіздіктерді назарға ала отырып, түпкілікті шығыстардың шектен аспауын кепілдендіру үшін шығыстар лимитіне қарағанда жоспарланатын шығыстар неғұрлым төмен деңгейде белгіленуге тиіс. Бұл күтпеген мән-жайларға арналған резерв күтпеген шығыстарды еңсеру үшін үкіметке маневр қорын, сондай-ақ болжаудағы қателіктер шамасын айқындайды.

COVID-19 коронавирус инфекциясының пандемиясы салдарының ел экономикасына теріс әсері етуінен орын алған Қазақстандағы бюджет тапшылығының ұлғаюы, нақты ЖІӨ-нің төмендеуі және ұлттық валютаның әлсіреуі борыштың өсуінің негізгі себебі болды.

2021 жылдың қорытындысы бойынша Еуразиялық экономикалық одаққа (бұдан әрі – ЕАЭО) қатысушы елдер үшін белгіленген лимит 50 % болса, мемлекеттік борыштың ЖІӨ-ге қатысты деңгейі 27,4 %-ды құрады.

ЕАЭО туралы шартқа сәйкес, осы индикатор Шартта белгіленген сандық мәндерге сәйкес келмеген жағдайда мүше мемлекеттер шаралар, оның ішінде бірлескен шаралар әзірлеп, іске асырады, сондай-ақ қажет болған жағдайда Еуразиялық экономикалық комиссия (бұдан әрі – ЕЭК) бекітетін тәртіпке сәйкес экономикалық жағдайды тұрақтандыруға бағытталған ЕЭК ұсынымдарын ескереді.

ЕАЭО туралы шартта белгіленген шекті мәннен асып кетуге жол бермеу мақсатында аралық шектеулер тетігін (автоматты борыштық тежегіштер) көздеу қажет, оларға қол жеткізілген кезде негізгі индикатордың бұзылуын болдырмау үшін белгілі бір қадамдарға автоматты түрде бастама жасалады.

Мұнайдың ұзақ мерзімді бағаларын бағалауға, фискалдық қағидалардың орындалуына мониторинг пен бақылауды қамтамасыз етуге Экономикалық саясат жөніндегі кеңес (бұдан әрі – ЭСК) белсенді қатысатын болады. ЭСК-нің қатысуы фискалдық қағидалар жүйесінің қатаңдығы мен ашықтығын арттыруға көмектеседі.

Осылайша әрбір қағида бір-бірін өзара байланыса толықтыратын макроэкономикалық тұрақтылықты күшейтуге ықпал ететін бюджет қағидаларының тиімді жүйесі құрылады.

Бюджет қағидаларының тиімді жүйесін құрудан басқа мемлекеттік қаржының орнықтылығын қамтамасыз ету саласындағы маңызды міндет бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы талдамалық есепте көрсетілетін бюджеттік тәуекелдерді және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығын есепке алу мен талдау болып табылады.

Осыған байланысты 2022 жылдан бастап енгізілетін бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы талдамалық есепте мемлекеттік қаржының орнықтылығына әсер ететін макроэкономикалық, бюджеттік, әлеуметтік және басқа да тәуекелдердің талдауы, сондай-ақ ұзақ мерзімді сипаттағы тәуекелдер қамтылуы тиіс.

Бюджеттік тәуекелдерді толық ашу макро-фискалды стресс-тестілеу қолданыла отырып, осы нәтижелер мемлекеттік қаржының экстремалды макроэкономикалық күйзелістерге беріктігін бағалау үшін пайдаланыла отырып, борыштық тәуекелдерді бағалауға негізделуі тиіс.

2020 жылы ел Президенті Қазақстан халқына Жолдауында үнемді және жауапты бюджет саясатының элементтерін қамтамасыз ету үшін түйінді бюджет коэффициенттерінің жиынтығын әзірлеу қажет екенін атап өтті.

ҚРҰҚ тұжырымдамасында және бюджет саясаты жүйесінде, сондай-ақ ӘЭДБ салық-бюджет саясатын және республикалық бюджет жобасын қалыптастыруға, мемлекеттік сектордың қарыз алуын жоспарлауға қатысты бюджеттік коэффициенттер жиынтығы қамтылған.

2014 жылғы 29 мамырдағы Еуразиялық экономикалық комиссия туралы шартта бюджеттік және борыштық көрсеткіштер мен ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер экономикалық саясатты қалыптастыруда сүйенуге тиіс сандық мәндер белгіленген.

Сонымен бірге бюджет саясатының тиімділігі мен орнықтылығына кешенді талдау мен бағалау жүргізу кезінде осы құжаттарда көрсетілген көрсеткіштер елдегі фискалдық жағдай мен бюджет саясатының ықтимал тәуекелдері туралы тұтас түсінік қалыптастыруға жеткіліксіз.

Борыштың қалыптасуына талдау жүргізіледі. МЖӘ жобалары шеңберінде туындайтын квазимемлекеттік және шарттық міндеттемелерді қоса алғанда, барлық тікелей және жанама мемлекеттік міндеттемелерді талдау және бағалау ұсынылады. Талдауда әртүрлі макроэкономикалық факторлардың елдің ішкі және сыртқы борышын қалыптастыруға әсерін ескеру қажет.

Ашықтық жылдық қаржылық есептілікте мемлекеттік кепілдіктер мен шартты міндеттемелерді ашып көрсету арқылы жақсарады.

Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздар (бұдан әрі – МБҚ) нарығының өтімділігін арттыру және кірістіліктің тәуекелсіз қисығын құру мақсатында бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті орган Ұлттық Банкпен (бұдан әрі – ҰБ) бірлесіп дәйекті жұмыс жүргізеді.

Ішкі қор нарығының дамуы мен өсуінің негізгі факторларының бірі жергілікті нарыққа шетелдік инвесторларды тарта отырып, базаны ұлғайту болып табылады, бұл ұлттық қор нарығының өтімділігін арттыруға және қарыз алу құнын төмендетуге мүмкіндік береді.

Бұл шаралар кешенін, атап айтқанда, МБҚ-ны дамушы елдердің халықаралық индекстеріне қосу жөніндегі іс-шараларды жүргізуді, сондай-ақ шетелдік инвесторлардың бағалы қағаздардың ішкі нарығына қол жеткізуін қамтамасыз ете отырып, халықаралық клирингтік жүйені енгізуді және МБҚ-ға сұранысты ұлғайтуды талап етеді.

Шығарылатын МБҚ өтімділігі мен тартымдылығын арттыру ішкі нарықта мемлекет үшін қарыз алудың нарықтық құнын қалыптастыруға оң ықпал етеді.

Бюджеттік жоспарлаудың тиімділігін арттыру жөніндегі міндет бюджетті жоспарлау кезінде пайдаланылатын әдістер мен құралдарды жетілдіруді талап етеді.

Осыған байланысты мемлекеттік органдарға тұрақты орта мерзімді лимиттер шегінде өз бюджетін дербес жоспарлауға мүмкіндік беретін бюджетті жоспарлаудың блоктық тетігінің элементтерін енгізу бойынша тәсілдерді пысықтау жоспарлануда.

Бюджеттік бағдарламаларды іске асырудың икемділігін, оның ішінде оларды стратегиялық мақсаттар мен ұлттық жобалардың айналасында одан әрі ірілендіру жолымен арттыру жөнінде шаралар қабылданатын болады.

Бөлінген бюджет қаражатын игеру практикасынан кету біртіндеп жүзеге асырылатын болады, бұл жыл соңында асығыс және әрдайым тиімді бола бермейтін шығыстарды болдырмауға мүмкіндік береді, бюджет ресурстарын үнемді және тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді және жобаның жылдық құнын емес, жалпы құнын басқаруға мүмкіндік береді.

Мемлекеттік шығыстар саласында тиімділікті арттыруға зор мүмкіндіктер бар, алайда жалпы мемлекеттік шығыстарды қысқартуға ғана негізделген бюджетті шоғырландыру орынсыз.

Мұнайға қатысты емес тапшылықты қысқартудың қажеттілігі шығыстарда қандай да бір маңызды ұлғайтулар жүргізбес бұрын тиімсіз пайдаланылатын қаражат мемлекет мақсаттарын, оның ішінде, әсіресе, мұнайға қатысты емес сауда секторларында өнімділікті арттыру және нарыққа бағдарланған экономикалық өсуді ынталандыру, неғұрлым өнімді экономикада анағұрлым сапалы жұмыс орындарын құру жөніндегі мақсаттарды қолдайтын неғұрлым өнімді шараларға бағытталатын мемлекеттік шығыстар мен кірістерді түзетуді жүзеге асыру қажет екенін білдіреді.

Осы мақсатта шығыстарға шолу енгізілетін болады, бұл ресурстарды шығыстардың жаңа басымдықтарына сәйкес қайта бөлуге мүмкіндік береді.

Аталған іс-шаралар мемлекеттік қаржының күйзелістерге орнықтылығын нығайтуға және контрциклдік шаралардың тиімділігін арттыруға бағытталған.

5-БӨЛІМ.

МЕМЛЕКЕТТІК ҚАРЖЫНЫ БАСҚАРУ САЯСАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ҚАҒИДАТТАРЫ МЕН ТӘСІЛДЕРІ

5.1. Мемлекеттік қаржыны басқару саясатының негізгі қағидаттары

Қойылған міндеттерді тиімді шешу мақсатында негізгі қағидаттар мыналар болуға тиіс:

бірыңғайлық қағидаты – Қазақстан Республикасында бірыңғай заңнамалық және нормативтік құқықтық базаны, ақша-кредит, бюджет және салық жүйелерін ұйымдастыру мен олардың жұмыс істеуінің бірыңғай қағидаттарын қолдану;

ұзақ мерзімді орнықтылық қағидаты – бюджет қағидаларының жүйесін қалыптастыру және белгіленген бюджет қағидаларын сақтай отырып, мемлекеттік қаржыны басқару саясатын іске асыру;

теңгерімділік қағидаты – қабылданатын міндеттемелердің ресурстарға сәйкестігі;

транспаренттілік қағидаты – мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді қоспағанда, мемлекеттік қаржы саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген бюджеттерді, даму жоспарларын және олардың атқарылуы туралы есептерді жариялау, сондай-ақ қоғам мен бұқаралық ақпарат құралдары үшін міндетті түрде ашық болу;

толықтық қағидаты – есептіліктерде Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық түсімдер мен шығыстарды есепке алудың толықтығы;

тиімділік қағидаты – орта мерзімді және ұзақ мерзімді перспективада мемлекеттік борыш, бюджет тапшылығы, бюджеттің мұнайға қатысты емес тапшылығы, ҚРҰҚ азаймайтын қалдығы және валюталық активі бойынша нысаналы көрсеткіштерді қамтамасыз ету;

үнемділік пен жауапкершілік қағидаты – бюджетті қалыптастыру кезінде сандық шектеулер мен белгіленген қағидаларды қатаң сақтау.

5.2. Мемлекеттік қаржыны басқару саясатының негізгі тәсілдері

Бюджеттің теңгерімділігін, шынай ЖІӨ-нің одан әрі өсуін және әлеуметтік қорғауды нығайтуды қамтамасыз ету бойынша қойылған міндеттерді ескере отырып, мемлекеттік қаржыны басқару саясаты мынадай тәсілдер негізінде қалыптасатын болады:

сақталуына тәуелсіз бағалау жүргізе отырып, мұнай бағасының ауытқуына тәуелсіз, негізделген және икемді фискалдық қағидаларды белгілеу;

бюджеттік параметрлерге сандық шектеулерді қатаң сақтау және фискалдық шектеулер шегінде бюджет шығыстарының көлемін айқындау;

бюджеттік тәуекелдердің алдын алу және олардың теріс салдарын барынша азайту бойынша шаралар қабылдау;

әлеуметтік-экономикалық саясаттың мақсатына сәйкес бюджет шығыстарына басымдық беру;

әлеуметтік-экономикалық әсері неғұрлым көп болатын бюджет қаражатын тиімді бөлу;

ҚРҰҚ-да қаржы ресурстарын жинақтауды жалғастыру;

салық саясатының күшейіп келе жатқан міндеттемелерге барабар болуы;

жеке сектор инвестицияларын алмастырмай, оларды ынталандыру;

өңірлік даму мәселелерін шешуде жергілікті органдардың қаржылық дербестігін кеңейту және жауапкершілігін арттыру;

халықты бюджеттік басқаруға тарта отырып, бюджетті жоспарлау мен атқарудың барлық кезеңдеріндегі ашықтық пен айқындық;

цифрландыру мен автоматтандыру есебінен мониторингті және әкімшілендіруді қамтамасыз ету.

5.3. ҚРҰҚ қаражатын қалыптастыру және пайдалану саясаты

ҚРҰҚ негізгі мақсаты болашақ ұрпақ үшін жинақтауларды қалыптастыру және республикалық бюджеттің әлемдік шикізат нарықтарындағы ахуалға тәуелділігін төмендету арқылы қаржы ресурстарын жинақтау болып табылады.

ҚРҰҚ функциялары жинақтау және тұрақтандыру болып табылады.

ҚРҰҚ қалыптастыру және пайдалану мына қағидаттарға негізделеді:

транспаренттілік – ҚРҰҚ қаражатын республикалық бюджет есебінен ғана ел экономикасына бағыттау, оның ішінде ҚРҰҚ мен квазимемлекеттік сектор субъектілері арасындағы кез келген қаржылық қатынастар;

есептілік – кірістілік бойынша нәтижелер соңғы 5 және 10 жылға және басқарудың басынан бастап көрсетілетін ҚРҰҚ бекітілген (жаңартылған, түзетілген) көрсеткіштерін, ҚРҰҚ қалыптастыру және пайдалану туралы есептерді, ҚРҰҚ инвестициялық басқару жөніндегі есептерді және ҚРҰҚ жылдық аудиттелген қаржылық есептілігі (құрылған кезден бастап) Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің веб-сайтында және "Әділет" Қазақстан Республикасының нормативтік-құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесінде міндетті түрде жариялау;

толықтық – Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық түсімдер мен шығыстардың ҚРҰҚ туралы есептілікте көрсетілуі;

уақтылылық – тиісті нормативтік құқықтық актілерде белгіленген мерзімде және тәртіпті сақтай отырып, Ұлттық қордың қолма-қол ақшасын бақылау шотына (бұдан әрі – ҚАБШ) енгізу және оны ҰБ-дегі Үкімет шоттарына аудару;

тиімділік – активтерді сақтау қажеттілігіне қарай Ұлттық қордың қаражатын басқару.

ҚРҰҚ қалыптастыру

ҚРҰҚ қаражатын жинақтау:

1) корпоративтік табыс салығы, жер қойнауын пайдалануға баламалы салық, пайдалы қазбаларды өндіруге салынатын салық, бонустар, экспортқа рента салығы, үстеме пайда салығы, өнімді бөлу жөніндегі үлес және өнімді бөлу туралы келісімшарт бойынша қызметін жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылардың қосымша төлемі жататын мұнай секторы ұйымдарынан түсетін тікелей салықтар (жергілікті бюджеттерге есептелетін салықтарды қоспағанда);

2) мұнай секторы ұйымдары жүзеге асыратын операциялардан түсетін басқа да түсімдер (жергілікті бюджеттерге есептелетін түсімдерді қоспағанда), оның ішінде мұнай келісімшарттары талаптарының бұзылғаны үшін түсетін түсімдер (жергілікті бюджеттерге есептелетін түсімдерді қоспағанда);

3) республикалық меншікті жекешелендіруден түсетін түсімдер;

4) ұлттық басқарушы холдингтердің, ұлттық холдингтердің, ұлттық компаниялардың және олардың еншілес, тәуелді және Үкімет айқындайтын тізбе мен тетік бойынша олармен үлестес болып табылатын өзге де заңды тұлғалардың активтерін бәсекелес ортаға беруден түсетін түсімдер;

5) ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін сатудан түсетін түсімдер;

6) ҚРҰҚ басқарудан түсетін инвестициялық кірістер;

7) Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де түсімдер мен кірістер есебінен жүзеге асырылады.

ҚРҰҚ ең жоғары мөлшері шектелмейді.

ҚРҰҚ қаражатын пайдалану

Орта және ұзақ мерзімді перспективада ҚРҰҚ пайдаланудың саясаты мен көлемі ҚРҰҚ валюталық активтерінің қысқаруына жол бермеу және оларды болашақ ұрпақ үшін жинақтау қажеттілігі негізге алына отырып жүзеге асырылатын болады.

ҚРҰҚ:

1) ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке жыл сайынғы кепілдендірілген трансферт түрінде;

2) ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке нысаналы трансферт түрінде;

3) ҚРҰҚ басқаруға және жыл сайынғы аудитті жүргізуге байланысты шығыстарды жабуға пайдаланылады.

Тұрақтандыру функциясын іске асыру мақсатында ҰБ қаржы нарығындағы қалыптасқан жағдайға байланысты ҰБ Басқармасы белгілеген тәртіппен ҚРҰҚ-ның активтерін айырбастауды және қайта айырбастауды жүргізеді. Бұл операциялар кепілдік берілген және нысаналы трансферттерді бөлу үшін жүргізіледі және ҰБ-ның интервенцияларына жатпайды. ҚРҰҚ-дан кепілдендірілген және нысаналы трансферттер бюджеттік рәсімдерге сәйкес республикалық бюджет арқылы өтуге тиіс.

Мемлекеттік, квазимемлекеттік және жеке сектор субъектілерінің қазақстандық бағалы қағаздарды, акциялар пакеттерін, қазақстандық компаниялардың қатысу үлестерін сатып алуына, екінші деңгейдегі банктерді қорландыруына, заңды және жеке тұлғаларға кредит беруіне, активтерді міндеттемелердің орындалуын қамтамасыз ету ретінде пайдалануына тыйым салынады.

Бюджет пен ҚРҰҚ теңгерімділігін қамтамасыз етуге осы Тұжырымдамада көзделген бюджет қағидаларында белгіленген шектеулер есебінен қол жеткізілетін болады.

Кепілдендірілген трансферт

2023 жылдан бастап кепілдендірілген трансферт мұнайдың есептік бағасына ("кесімді" бағасына) қарай болжанатын мұнай секторынан
ҚРҰҚ-ға түсетін түсімдердің көлемінен аспайтын мөлшерде айқындалатын болады.

Аталған бюджеттік қағида ҚРҰҚ активтерін одан әрі жинақтауға бағытталады және мұнайға қатысты емес тапшылықты азайтатын болады.

Нысаналы трансферттер

ҚРҰҚ-дан бөлінетін нысаналы трансферттер:

экономиканың құлдырауы немесе экономиканың өсу қарқынының баяулауы кезеңдеріндегі дағдарысқа қарсы бағдарламаларды;

ұлттық ауқымдағы әлеуметтік маңызы бар жобаларды, стратегиялық маңызды инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландырудың балама көздері болмаған кезде қаржыландыру үшін Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмасы бойынша ғана бөлінетін болады.

Нысаналы трансферттер кепілдендірілген трансферттен тыс бөлінетін болады. Бұл ретте ҚРҰҚ-дан берілетін нысаналы трансферттер есебінен мемлекеттің ағымдағы шығыстарын қаржыландыруға/бірлесіп қаржыландыруға тыйым салынады.

Республикалық бюджетке ҚРҰҚ-дан тартылған нысаналы трансферттің сомасы қаржы жылының қорытындысы бойынша пайдаланылмаған немесе толық пайдаланылмаған жағдайларда пайдаланылмаған сома бюджет қаражатының қалдықтары есебінен келесі қаржы жылында ҚРҰҚ-қа қайтарылуға жатады.

ҚРҰҚ пайдалану бойынша шектеулер

Жинақтау функциясын орындау үшін ҚРҰҚ-да төмендемейтін қалдық белгіленген, сондай-ақ ҚРҰҚ ең көп мөлшері шектелмеген.

ЖІӨ-нің болжамды мәнінен төмендетілмейтін қалдық тиісті жылдың соңына кемінде 25 %-ды құрайтын болады.

ҚРҰҚ активтерінің орта мерзімді кезеңде одан әрі қысқаруын болдырмау және ұзақ мерзімді перспективада қаражат жинақтауды қайта бастау мақсатында 2030 жылы ҚРҰҚ-ның валюталық активтері болжамдар бойынша 100,0 млрд АҚШ долларына дейін құрайды.

Тұрақтандыру функциясын іске асыру республикалық бюджетке жыл сайынғы кепілдендірілген трансфертті қамтамасыз етуді, сондай-ақ экономикалық құлдырау немесе экономиканың өсу қарқынының төмендеуі кезеңдерінде экономикалық өсуді ынталандыруға және ұлттық ауқымдағы әлеуметтік маңызы бар жобаларды, стратегиялық маңызды инфрақұрылымдық жобаларды іске асыруға бағытталған дағдарысқа қарсы бағдарламаларды қаржыландыру үшін нысаналы трансферттерді пайдалануды көздейді.

ҚРҰҚ қаражатын қазақстандық эмитенттердің ішкі қаржы құралдарына инвестициялауды қоса алғанда, ҚРҰҚ қаражатын кез келген өзгеше пайдалануға тыйым салынады.

Көрсетілген мақсатқа қол жеткізу үшін 2030 жылға дейінгі кезеңде:

1) ҚРҰҚ активтерін ұлғайту;

2) бюджеттің теңгерімділігін қамтамасыз ету және бюджеттің мұнай кірістеріне тәуелділігін төмендету.

3) Ұлттық қордың активтерін сақтау міндеттерін шешу көзделеді.

ҚРҰҚ-дан бөлінген қаражаттың мақсатты, заңды және тиімді пайдаланылуын мониторингтеуді ҚРҰҚ-дан бөлінген қаражаттың жұмсалуына мониторинг жүргізу жөніндегі комиссия жүзеге асырады.

ҚРҰҚ қаражатын қарқынды жинақтау, сондай-ақ оның активтерін тиімді басқару Қазақстан Республикасының орнықты дамуында шешуші рөл атқарады, мемлекеттік сектордың қарыз алуын дұрыс жоспарлауды және фискалдық орнықтылықты қолдау жөнінде шаралар қабылдауды талап етеді.

Осылайша, қарыз алудың барабар деңгейін айқындау ҚРҰҚ жинақталған активтерін ескере отырып, сараланған тәсілді талап етеді.

Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының активтерін басқару

ҚРҰҚ активтерін сенімгерлік басқаруды ҰБ, оның қызметін жалпы үйлестіруді − Ұлттық қорды басқару жөніндегі кеңес туралы ережеге сәйкес Ұлттық қорды басқару жөніндегі кеңес жүзеге асырады.

Жеке құжат − Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілетін, ҚРҰҚ активтерін басқару бөлігінде қолданыстағы ҚРҰҚ тұжырымдамасының барлық ережелері көрсетілетін, Ұлттық қордың активтерін басқару тұжырымдамасын әзірлеу ұсынылады.

5.4. Салық-бюджет саясаты

5.4.1. Бюджет қағидалары жиынтығын айқындау

Мемлекеттік қаржының орнықтылығын арттыру және фискалдық саясаттың құбылмалылығын төмендету бюджет қағидаларының жүйесін айқындау бюджет қағидалары шеңберінде бюджет саясатын қалыптастыру арқылы қамтамасыз етілетін болады.

Бюджет қағидалары контрциклдік және қосалқы болып бөлінеді.

Контрциклдік бюджет қағидалары негізгі болады, ҚРҰҚ-дан кепілдендірілген трансферт туралы қағиданы және республикалық бюджеттің шығыстары туралы қағиданы қамтиды.

ҚРҰҚ-дан кепілдендірілген трансферт туралы қағидаға сәйкес
ҚРҰҚ-дан кепілдендірілген трансферт мұнайдың бағасына ("кесімді баға") болжанатын, мұнай секторы ұйымдарынан ҚРҰҚ-ға түсетін түсімдер көлемінен аспауға тиіс.

Мұнайға "кесімді" баға ҰБ-мен келісу бойынша Ұлттық экономика министрінің бұйрығымен бекітілетін қағидаларға сәйкес және ЭСК қатысқан жағдайда айқындалатын болады.

ҚРҰҚ-ның жинақтау функциясын күшейту үшін "кесімді" баға өндірудің пандемияға дейінгі ең жоғары деңгейінен (90,5 млн тонна) асатын мұнай өндіру көлемінің өсуіне түзетілетін болады. Өндірудің көрсетілген деңгейінен асқан кезде кесімді баға төмендеу жағына қарай түзетілетін болады.

Мұнайға кесімді бағаны айқындау кезінде консерватизмнің жеткілікті деңгейі ҚРҰҚ қаражатының сақталуын және жинақталуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді, бұл мұнай қорлары сарқылғаннан кейін экономиканың тұрақты өсуін қолдауға мүмкіндік береді.

2024 жылдан бастап ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке бөлінетін кепілдендірілген трансферт мөлшері Ұлттық экономика министрінің бұйрығына сәйкес айқындалған 2 трлн теңгеден жоғары емес деңгейде кесімді бағаның траекториясы бойынша болжанады.

ҚРҰҚ-дан бөлінетін кепілдендірілген трансферт туралы қағида төмендемейтін қалдықты ескере отырып, мұнайға қатысты емес тапшылықты азайту және ҚРҰҚ активтерінің қысқаруына жол бермеу жөніндегі міндеттерді орындауға ықпал ететін болады.

Республикалық бюджеттің шығыстары туралы қағидаға сәйкес инфляция бойынша мақсатқа ұлғайтылған ұзақ мерзімді экономикалық өсу деңгейінде жоспарлы кезеңге арналған республикалық бюджет шығыстарының өсу қарқынына шектеу белгіленеді.

Бұл ретте ұзақ мерзімді өсу деңгейі жоспарлы кезеңнің алдындағы он жыл ішіндегі нақты жалпы ішкі өнімнің орташа өсу мәні ретінде айқындалады.

Инфляция бойынша мақсат ҰБ белгілеген жоспарлы кезеңге инфляция бойынша нысаналы бағдардың орталығы ретінде айқындалады.

Республикалық бюджеттің шығыстары туралы қағиданы қолдану нәтижесінде шығыстар көлемі нақты ЖІӨ-нің өсу қарқынынан және инфляциядан озық болмайды және экономикалық өсу кезеңінде шектелетін болады.

Контрциклдік қағидалар Бюджет кодексінде бекітілген және
2023 жылға және одан кейінгі жылдарға арналған республикалық бюджетті қалыптастыру кезінде пайдаланылатын болады.

Жоспарланған шығыстардың өсу қарқыны бюджеттің мұнайға қатысты емес кірістерімен және "кесімді" баға кезінде болжанатын ҚРҰҚ-дан республикалық бюджетке бөлінетін кепілдендірілген трансфертпен, нысаналы трансфертпен, сондай-ақ белгіленген шектеулерді ескере отырып жоспарланатын тапшылықпен де шектелетін болады.

Осыған байланысты контрциклдік бюджет қағидалары дербес өмір сүрмейді, керісінше бюджет қағидаларының басқа түрлерімен кешенді қолданған кезде бюджет саясатының келісілуін қамтамасыз ететін болады.

Бюджет қағидаларының қосалқы түрлері ретінде бюджеттің мұнайға қатысты емес тапшылығы туралы қағида, мемлекеттің таза активтері туралы қағида, борыш туралы қағида енгізілетін болады.

Республикалық бюджеттің мұнай кірістеріне тәуелділігін төмендетуді қамтамасыз ету және бюджеттің сыртқы факторларға орнықтылығын арттыру үшін салық-бюджет саясаты ЖІӨ-ге қатысты мұнайға қатысты емес тапшылықты біртіндеп төмендету негізге алына отырып қалыптастырылуы тиіс.

Осыны ескере отырып мұнайға қатысты емес тапшылық деңгейі 2030 жылы ЖІӨ-ге қатысты 5,0 %-дан аспайтын деңгейге дейін төмендетілетін болады.

	2022 жыл	2023 жыл	2024 жыл	2025 жыл	2026 жыл	2027 жыл	2028 жыл	2029 жыл	2030 жыл
Мұнайға қатысты емес тапшылық, ЖІӨ-ге %	8,1	7,3	6,7	6,0	<5,9	<5,9	<5,5	<5,5	5,0

Мұнайға қатысты емес тапшылық бойынша нысаналы мәндерге қол жеткізу бюджет тапшылығын, ҚРҰҚ трансферттерін басқару, шығыстардың шекті мәндерін белгілеу, сондай-ақ мұнайға қатысты емес кірістердің өсуін ынталандыру есебінен қамтамасыз етілетін болады.

Мемлекеттің таза активтері туралы қағида үкіметтің сыртқы борышының, кепілдендірілген борыштың және квазимемлекеттік сектордың сыртқы борышының ҚРҰҚ валюталық активтеріне қатынасымен айқындалатын мемлекеттің таза активтерін қысқартуға жол бермеуге бағытталған.

Бюджет қағидалары жүйесіне қойылатын маңызды талап әртүрлі элементтерінің бір-бірімен келісілуі, онда қағидалардың біреуін орындау басқалардың орындалуына ықпал етеді.

Бюджет қағидалары жүйесінің ажырамас бөлігі борыш туралы қағида болады.

Борышты басқару саясаты 2030 жылға дейінгі кезеңде үкіметтің борышын ЖІӨ-ге қатысты 30 %-дан аспайтын деңгейде және мемлекеттің борышын 35 %-дан аспайтын деңгейде ұстап тұруға бағытталатын болады.

Үкіметтің борышына қызмет көрсету жөніндегі шығыстар республикалық бюджет шығыстарының 15 %-ынан аспауы тиіс (борыштық жүктеме деңгейі).

Үкіметтің борышын белгіленген шектерде ұстап тұру үшін 2030 жылы бюджет тапшылығының деңгейін ЖІӨ-ге қатысты 2,0 %-ға дейін жоспарлы төмендету жоспарлануда.

Мұнай бағасының өсуі және шикі мұнайға салық салынатын экспорт көлемінің сақталуы немесе оның ұлғаюы және тиісінше бюджетке шикі мұнайға кедендік әкету бажы түсімдерінің ұлғаюы кезінде тапшылық қысқаратын болады. Шикі мұнай бағасы төмендеген кезде тапшылық экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін параметрлер шегінде ұлғаюы мүмкін.

Бюджет қағидасы ұғымы, қағидалардан ерекшеліктер, бюджет қағидалары жүйесін айқындау мәселесі, түзету, қағидалардан ауытқу ұғымдары Бюджет кодексінде бекітілетін болады.

ҚРҰҚ-дан бөлінетін кепілдендірілген трансферт туралы қағидалардың нысаналы бағдары Бюджет кодексінің 24-бабының 2-тармағына сәйкес жыл сайын Қазақстан Республикасының заңымен бекітіледі.

Республикалық бюджет тапшылығының және мұнайға қатысты емес тапшылықтың мөлшері Бюджет кодексінің 71-бабының 3-тармағына сәйкес жыл сайын республикалық бюджет туралы заңда бекітіледі.

Республикалық бюджеттің шығыстары, мемлекеттің таза активтері мен борышы туралы қағидалардың нысаналы бағдарлары Бюджет кодексінің 61-бабына сәйкес жасалатын республиканың ӘЭДБ-ның құрамында белгіленуге тиіс.

Өзгеретін экономикалық жағдайларға бейімделген және экономикадағы сілкіністерге жауап бере алатын бюджет қағидалары ең тиімді деп танылды.

Экономикалық өрлеу кезеңінде бюджет қағидаларының нысаналы бағдарларына қол жеткізу бағытына назар аударылса, ал экономиканың құлдырау кезеңінде тиісті түзетулердің мүмкіндіктері шектеулі болуы мүмкін.

Дағдарыс жағдайларында (энергия көздеріне, әлемдік бағалардың бір мезгілде төмендеуі, пандемияға байланысты экономикалық өсу қарқынының күрт төмендеуі және өзге де) нысаналы бағдарлар баяулау кезеңінде экономикалық дамуды ынталандыру үшін бюджет қаражатын пайдалану әлеуетін шектемеуі үшін үш жыл ішінде көрсеткіштерді міндетті қалпына келтіру тетігімен бюджет қағидаларын уақытша жұмсарту/ олардан уақытша ауытқу тетігі көзделетін болады.

Бюджет қағидаларының нысаналы бағдарларын түзетуді екі жағдайда:

экономикалық өсу мен бюджет кірістерінің төмендеуіне, мемлекет міндеттемелерінің және бюджеттің меншікті кірістерімен жабылмайтын бюджет шығыстарының өсуіне әкеп соққан дағдарысты және төтенше жағдайлар туындаған кезде;

нысаналы бағдар мәндерінің есептік деректерге сәйкес белгіленген нысаналы бағдарлардан нақты ауытқуы кезінде жүзеге асыруға болады.

Дағдарыстық және төтенше жағдайларда нысаналы бағдарларды түзету бюджет заңнамасына сәйкес нысаналы бағдарларды белгілейтін құжаттарға өзгерістер енгізу арқылы жүзеге асырылуы мүмкін.

Бұл ретте республиканың ӘЭДБ-ның құрамында республикалық бюджеттің бюджеттік параметрлерінде түзетілетін нысаналы бағдарларды көрсетумен, алдағы үш жыл ішінде бастапқы нысаналы бағдарға қайтару жөніндегі іс-қимыл жоспарын әзірлей отырып, нысаналы бағдарларды уақытша түзетудің болжамды траекториясы әзірленуі тиіс.

Бюджет қағидалары жұмысының тиімділігі жүргізіліп отырған бюджет саясатының сенімділігі мен инвесторлардың сенімін арттыратын берік институционалдық тетіктермен де нығайтылатын болады.

Бюджет қағидалары жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету және фискалдық тәртіпті күшейту үшін ЭСК тартылатын болады.

ЭСК бюджет қағидалардың нысаналы бағдарларын қарастыру жүзеге асыратын болады. Кеңестің қызметі тұтастай алғанда бюджет қағидалары жүйесінің қатаңдығы мен ашықтығын арттыруға көмектеседі.

2020 жылы халықаралық тәжірибені ескере отырып, бюджеттік тәуекелдер туралы есепті әзірлеудің әдіснамалық тәсілдерін түсіну үшін Халықаралық валюталық қор техникалық көмек көрсетті. Сарапшылар бюджеттік тәуекелдер туралы есептің негізін құрайтын талдау жүргізуді ұйымдастыру алдағы бірнеше жыл ішінде елеулі инвестицияларды, үйлестіруді және ресурстар бөлуді талап ететінін және Бюджет кодексінің нормасын сапалы іске асыру үшін (74-баптың 1-тармағының 1-1) тармақшасы) жұмыстың негізгі бағыттарын кезең-кезеңімен жүзеге асыру:

2022 жылы бюджеттік тәуекелдер туралы бірінші есепті әзірлеу және оны 2023 – 2025 жылдары басымдыққа сәйкес бюджеттік тәуекелдерді талдау бойынша пысықтау және бюджеттік стресс-тест жүргізу; демографиялық процестердің үрдістерін, мысалы, халықтың қартаюының және дамудың басқа да процестерін ескере отырып, ұзақ мерзімді бюджеттік орнықтылықты болжау моделін ғылыми институттармен бірлесіп пысықтау;

2026 жылдан бастап ұзақ мерзімді болжамдар модельдерін дамытуды ескере отырып, 3-5 жылда 1 рет кезеңділікпен мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы есепті әзірлеу ұсынылғанын атап өтті.

Осылайша 2022 жылы бюджет заңнамасының нормасын іске асыру үшін басымдыққа сәйкес тәуекелдерді кезең-кезеңімен талдап, ұзақ мерзімді бюджеттік орнықтылық болжамының моделін әзірлей отырып, Қазақстан Республикасында бюджеттік тәуекелдер туралы бірінші талдамалық есепті жыл сайынғы негізде дайындау көзделген. 2026 жылдан бастап экономикалық және ғылыми институттардың әлеуетін пайдалана отырып, ұзақ мерзімді экономикалық болжамдау модельдерін (10 және одан да көп жыл) әзірлеу үшін қаржы ресурстарын қамтамасыз етуді ескере отырып, мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы есептің құрамдастарын енгізу бөлігінде талдамалық есепті біртіндеп кеңейту жоспарланып отыр.

Бюджеттік және борыштық тәуекелдердің мониторингі үшін индикаторларды пайдалану жөніндегі халықаралық ұйымдардың ұсынымдарын, сондай-ақ талдамалық құрал ретінде бюджеттік практиканы ескере отырып, мемлекеттік қаржының теңгерімділігіне баға беруге мүмкіндік беретін бюджеттік коэффициенттердің тізбесі қалыптастырылатын болады. Көрсеткіштер тізбесі, тұтастай алғанда, макроэкономикалық тұрақтылық, бюджет орнықтылығы және экономикалық өсу, сондай-ақ Ұлттық қордың активтерін сақтау және қаржылық орталықсыздандыру саясатының тиімділігі жөніндегі коэффициенттерді қамтиды.

Осыған байланысты 2022 жылдан бастап 2023 – 2025 жылдарға арналған республикалық бюджет жобасын қалыптастыру кезінде бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы талдамалық есепте республикалық бюджет параметрлерінің макроэкономикалық күйзелістерге төзімділігін бағалай отырып, бюджеттік тәуекелдерді ашудың жоспарлануына байланысты бюджеттік коэффициенттер тізбесі осы құжаттың құрамында көрсетілетін болады.

Бұл фискалдық тәртіпті қамтамасыз ету жөнінде жүргізіліп жатқан жұмыстың үйлесімдігі мен тұтастығын қамтамасыз етуге және Парламент пен жұртшылыққа Үкімет жүргізіп отырған бюджет саясатының тиімділік дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.

5.4.2 Бюджеттің кіріс бөлігін нығайту (салық саясаты)

Кіріске салық салуды жетілдіру

Корпоративтік табыс салығын салуды қайта қарау

Бүгінгі күні Қазақстанда КТС мөлшерлемесі экономиканың барлық секторлары үшін 20 %-ды құрайды. ЭЫДҰ елдерінде КТС мөлшерлемелері 20 %-дан 40 %-ға дейін құрайды: АҚШ-та – 40 %-ға дейін,
Францияда – 38 %, Жапонияда – 33 %, Германияда – 30 %, Норвегияда – 27 %, Канадада – 26 %, Финляндияда – 20 %.

Бұл ретте соңғы жылдары тиімді мөлшерлеме 2,9 %-дан 3,8 %-ға дейін өзгеріп отыр. Төмен тиімді мөлшерлеме себептерінің бірі – әртүрлі жеңілдіктердің болуы. Жалпы бұл жеңілдіктер әлемдік тәжірибеге сәйкес келеді және Қазақстанның инвестициялық тартымдылығына бағытталған. Бұл ретте әлемдік тәжірибе жеңілдіктер жоғары базалық мөлшерлемелер аясында берілетінін көрсетеді.

Сондай-ақ көптеген елдерде табыс салығының мөлшерлемелері салаға байланысты өзгеріп отырады немесе белгілі бір салалардағы компаниялардың кірістеріне қосымша салықтар салынады.

Осыған байланысты КТС мөлшерлемесін қайта қарау мәселесі зерделеніп, қаралатын болады.

Трансферттік баға белгілеуді жетілдіру

Трансферттік баға белгілеуді және капиталды елден шығаруды бақылау шараларын күшейту мақсатында трансферттік баға белгілеу туралы заңнаманы жетілдіру ұсынылады.

Осыған байланысты:

трансферттік баға белгілеу бойынша ЭЫДҰ талаптарына сәйкес келтіру;

елден капиталды шығаруға қарсы іс-қимыл жасау және халықаралық іскерлік операцияларда және халықаралық іскерлік операцияларға байланысты мәмілелерде мемлекеттік кіріс ысырабын болдырмау мақсатында Қазақстан Республикасының тауар биржаларында жасалған мәмілелерді трансферттік бақылаудан босатуды алып тастау;

БРИКС елдерінің үлгісі бойынша халықаралық іскерлік операцияларда тараптар ашықтығының болмауы жөніндегі проблеманы шешу үшін трансферттік заңнама бойынша бақылауды күшейту мақсатында өзара байланысты тараптарды айқындауды кеңейту;

ЭЫДҰ елдерінің практикасы бойынша бағалар мен рентабельділіктің (маржиналдықтың) нарықтық диапазонын айқындау кезінде процентильдерді қолдану бойынша шаралар қолданылатын болады.

Капиталдың шығарылуына, оның ішінде дивидендтерге салық салуды жақсарту бөлігінде бақылауды күшейту

Компаниялар іс жүзінде елден капиталды шығару мен салық салудан жалтарудың әртүрлі схемаларын қолданатынын атап өткен жөн.

Бұл – салық салынатын базаны негізсіз азайту тәуекелдерін тудыратын материалдық емес қызметтерді көрсету бойынша үлестес тұлғалар арасындағы мәмілелер.

Сонымен қатар жосықсыз компаниялар шикізат өнімдерін төмен бағамен экспорттау схемаларын қолданады.

Мұндай фактілер салықтық тексерулер барысында анықталады.

Сондай-ақ инвестиция тартуды ынталандыру мақсатында дивидендтерді салық салудан босату бойынша жеңілдіктер енгізілгенін атап өтеміз.

Алайда бұл шара айқын нәтиже көрсетпей отыр.

Көптеген дамушы елдер (РФ, Беларусь, Қытай, Үндістан) бейрезиденттерге төленетін дивидендтерді салық салудан босатпайды.

Кіріс пен капиталға қатысты қосарланған салық салуды болдырмау және салық салудан жалтаруға жол бермеу туралы 55 конвенцияның (бұдан әрі – Конвенция) бірде-бірінде дивидендтерді салық салудан толық босату туралы ережелер жоқ. Мұндай конвенцияларда 5 % және 10 % мөлшерінде төмендетілген мөлшерлеме көзделген (Конвенцияның 10-бабы).

Конвенцияға сәйкес дивидендтер түріндегі кірістерге қолданылатын салық мөлшерлемесі:

34 елде – 5 % (Аустрия, Ұлыбритания, БАӘ, АҚШ, Нидерланды, Германия);

18 елде – 10 % (Қытай, Ресей, Түркия, Чехия, Малайзия);

Пәкістанда – 12,5 %;

Грузия мен Беларусьте – 15 %.

Осыған байланысты дивидендтерді салық салудан босату бойынша жеңілдіктерді қайта қарау және бірыңғай салық мөлшерлемесін белгілеу, сондай-ақ үлестес тұлғалар көрсететін материалдық емес қызметтер бойынша шегерімдерді пайдалануды шектеу ұсынылады.

Жанама салық салуды жетілдіру

Халықаралық тәжірибе Ұлыбританияда ҚҚС мөлшерлемесі 5 %-дан 20 %-ға дейін өзгеретінін көрсетеді. 20 % мөлшерлеме көптеген тауарлар мен қызметтерге қатысты, ал төмендетілген мөлшерлемелер (5 %) кейбір тауарларға (жанармай, негізгі азық-түлік түрлері, кітаптар, дәрі-дәрмектер, балалар киімі) ғана қатысты.

Осыған ұқсас тәжірибе ЕО елдерінде, сондай-ақ ТМД-ның кейбір елдерінде қолданылады: Беларусьте ҚҚС-тың үш мөлшерлемесі (20 %, 10 %, 0,5 %), Ресейде ҚҚС-тың екі мөлшерлемесі (20 %, 10 %), Молдовада
ҚҚС-тың екі мөлшерлемесі (16 %, 10 %) қолданылады.

Қазақстанда бизнесті мемлекеттік қолдау және дамыту мақсатында 2001 – 2009 жылдар аралығында ҚҚС мөлшерлемесі жүйелі түрде 20 %-дан 12 %-ға дейін төмендетілді.

Бұл ретте экономиканың әртүрлі басым салалары үшін салықтық жеңілдіктер қолданылады.

Осылайша бірыңғай жер салығын төлеушілер болып табылатын шаруашылық және фермерлік қожалықтар айналым көлеміне қарамастан ҚҚС төлеу міндетінен босатылады. Жеңіл және тамақ өнеркәсібі өнімдерін өндіру үшін ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеуде ҚҚС-тың есептелген сомасын 70 %-ға төмендету көзделген.

Қазақстан Республикасы Үкіметі айқындайтын арнайы инвестициялық келісімшарттар жасасу жөніндегі уәкілетті органмен жасалған арнайы инвестициялық келісімшарт шеңберінде заңды тұлға көлік құралдары және (немесе) ауыл шаруашылығы техникасы құрамындағы шикізатты және (немесе) материалдарды, сондай-ақ "Qyzyljar" арнайы экономикалық аймағының еркін қоймасы немесе еркін кедендік аймағы кедендік рәсімімен орналастырылған олардың компоненттерін импорттауға ҚҚС-тан босату көзделген. Дәрілік заттардың импорты да ҚҚС-тан босатылады.

Бұдан басқа салық төлеушілер Қазақстанда өндірілмейтін жабдықтар мен тауарлардың импорты бойынша есепке алу әдісімен ҚҚС төлеу тетігін белсенді пайдаланады, бұл ҚҚС-тан босатуға ұқсас. Бұл – ауыл шаруашылығы техникасы, автомобиль көлігінің жүк жылжымалы құрамы, тікұшақтар мен ұшақтар, теміржол локомотивтері мен вагондар және басқалар.

Осылайша ҚҚС жүктемесін төмендетудің икемді тетіктері бар.

Негізгі экономикалық әріптестермен салыстырғанда ҚҚС мөлшерлемесінің төмен болуы осы елдерден Қазақстанға тауарлардың экспортын тиімді етеді, бұл отандық бизнестің бәсекеге қабілеттілігіне теріс әсер етеді.

Осыған байланысты ҚҚС салық салуды жетілдіру мәселесі зерделеніп, қаралатын болады.

Акциз саясатын жетілдіру

Бензин мен дизель отынына бағаны мемлекеттік реттеудің болмауы нарықтың қолайлы конъюнктурасы үшін жағдай туғызды, бұл өз кезегінде өндірушілер мен делдалдардың маржасын ұлғайтуға негіз болды.

Бұл ретте соңғы уақытта акциз мөлшерлемелері өзгерген жоқ.

Бұдан басқа Ресей Федерациясында жүргізіліп жатқан салық маневріне орай акциздің мөлшері жыл сайын артып келеді, бұл ресейлік жанармай бекеттерінде бағаның жыл сайын өсуіне алып келеді.

Сондай-ақ 2025 жылғы 1 қаңтардан бастап ЕАЭО мұнай және мұнай өнімдерінің бірыңғай нарығының жұмыс істеуі жоспарланып отыр ("Еуразиялық экономикалық одақтың мұнай және мұнай өнімдерінің ортақ нарықтарын қалыптастыру туралы" Жоғары еуразиялық экономикалық кеңестің 2018 жылғы 6 желтоқсандағы № 23 шешімі).

Аталған факторлар Қазақстанда жанар-жағармай бағасының өсуіне алып келуі мүмкін.

Осыған байланысты өнім берушілер өндірушілер маржасының бір бөлігін акциздер арқылы алып қою ұсынылады.

Тау-кен-металлургия кешеніне (бұдан әрі – ТМК) салық жүктемесін қайта қарау

Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салудың әлемдік практикасы экономиканың шикізат секторына салынатын салық жүктемесі, әдетте, шикізаттық емес сектордың салық жүктемесінен асатындай болып құрылған, өйткені жер қойнауын пайдаланушылар елдің стратегиялық қорларын пайдаланады.

Бұл ретте ТМК-ға салық жүктемесі 8-9 %-дан аспайды, мұны экономиканың шикізаттық емес секторымен салыстыруға болады.

2020 жылдан бастап және 2021 жыл ішінде негізгі металдарға (мыс, алюминий және т.б.) бағаның өсуі үрдісінің байқалғанын атап өту қажет.

Осылайша 2 жыл ішінде мыс пен алюминий бағасы 1,5 еседен астам өсті. Қалған негізгі позициялар бойынша, жалпы алғанда, соңғы 5-6 жылда бағаның өсу серпіні байқалды, бұл саланың кірістілігінің өсуімен расталады.

Бұл ретте салық мөлшерлемесі өзгерген жоқ.

Осыған байланысты табиғи ресурстарды өндіру мен сатудан түсетін табысты арттыру мақсатында тау-кен секторына ПҚӨС салық мөлшерлемесі арқылы салық жүктемесін қайта қарау ұсынылады.

Салық жеңілдіктерін оңтайландыру және тиімділігін арттыру

Көбінесе қандай да бір салықтық ерекшелік салықтық жеңілдік ретінде қабылданады, дегенмен экономикалық мәні бойынша мұндай ерекшелік салықтық жеңілдік болып табылмайды.

Мұндай ерекшеліктерсіз тиісті салалардағы қаржылық-экономикалық операциялар орындылығын жоғалтады.

Сонымен қатар, уақыт өте келе өзектілігін жоғалтатын жеңілдіктер бар. Талдау қорытындылары бойынша мұндай жеңілдіктер ерекшеліктерге ұсынылатын болады.

Дивидендтер бойынша жеңілдік уақытында инвестицияларды тартуды ынталандыру үшін енгізілді.

Алайда бұл шара айқын нәтиже бермейді. Осыған байланысты дивидендтерді салық салудан босату бойынша жеңілдіктерді алып тастау ұсынылады.

Салықтық жеңілдіктерді талдау бойынша жұмыс бюджеттің кіріс бөлігін орындау мен экономиканың сапалы өсуін ынталандыру арасындағы теңгерімді сақтауды ескере отырып жалғасатын болады.

Цифрлық майнингке салық салу

Қазақстан цифрлық активтерді өндіру бойынша әлемдік көшбасшылардың біріне айналды және Қытай, АҚШ, Канада және Ресеймен бәсекелеседі. Ел халықаралық бизнес-қоғамдастық арасында Қазақстанға инвестициялардың негізгі демеушілері болып табылатын ірі инвестициялық компаниялардан тікелей шетелдік инвестицияларды тартады.

2021 жылғы деректер бойынша әлемдік майнингтің 6 % Қазақстанға тиесілі.

2022 жылдың басында 139 ұйым цифрлық майнинг саласындағы қызметпен айналысады. Ал 11 ұйым цифрлық майнинг инфрақұрылымын ұсынумен айналысады.

Цифрлық майнингті мемлекеттік реттеу және Қазақстанда заңнамалық деңгейде криптовалюталарды өндіру саласын ынталандыру үшін 2022 жылдан бастап цифрлық майнинг үшін төлемақы енгізілді.

Майнинг кезінде тұтынылған электр энергиясының 1 квт/сағ үшін төлем мөлшерлемесі 1 теңге.

Криптовалюталарды өндіруден қаржылық қайтарымды күшейту мақсатында майнинг үшін төлемақы мөлшерлемесін ұлғайту ұсынылады.

Салықтық және кедендік әкімшілендірудің тиімділігін арттыру

Соңғы жылдары мемлекеттік кірістер органдарының жұмысы "Электрондық шот-фактуралар" АЖ, "Виртуалды қойма" модулі, "Таңбалау", "Тәуекелдерді басқару жүйесі", онлайн-БКМ қолдану бастамаларын іске асыру жолымен қашықтан әкімшілендіруге қайта бағдарланған.

Бұл тәсілдер бюджеттің кіріс бөлігін, оның ішінде салық салуды реттеу, салықтық және кедендік әкімшілендіруді жақсарту, сондай-ақ заңсыз кәсіпкерлік қызметке бақылауды күшейту бойынша пәрменді шаралар қабылдау арқылы арттыруға бағытталған.

Іске асырылатын бастамалар құжаттық және физикалық қадағалануды қамтамасыз ететін, салықтық және кедендік әкімшілендіруді цифрландыруға бағытталған ақпараттық жүйелер кешені болып табылады.

Салықтық және кедендік әкімшілендіруді цифрландыру шеңберіндегі барлық іс-шаралар мен жобалар мемлекеттік реттеудің, сондай-ақ республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің тиімділігі мен ашықтығын арттырады.

Салықтық және кедендік әкімшілендірудің тиімділігін, сондай-ақ салықтардың жиналуын тұрақты жақсарту мақсатында осы бағыттағы жұмыс жалғастырылатын болады.

5.4.3 Бюджет шығыстарының тиімділігі мен экономикалық қайтарымдылығын арттыру

Бюджеттің тұрақтылығын және бюджет қаражатын басқарудың икемділігін арттыру мақсатында нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу қағидаттарын назардан тыс қалдырмай, блоктық бюджеттің жекелеген элементтерін енгізу ұсынылады.

Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджет қаражатын басқару бойынша дербестігін арттыру блоктық бюджет элементтерінің бірі болып табылады. Бюджетті жоспарлаудың блоктық тетігі мемлекеттік органдарға тұрақты орта мерзімді лимиттер шегінде өз бюджетін дербес жоспарлауға мүмкіндік береді.

Қазіргі уақытта бюджеттік бағдарламалардың бір әкімшісінің бюджеттік бағдарламаларының арасында қаражатты қайта бөлу бюджетті нақтылау кезінде ғана мүмкін болады.

Бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне бір бюджеттік бағдарлама шеңберінде бюджеттік кіші бағдарламалар, іс-шаралар, жобалар және т.б. арасында қаражатты дербес қайта бөлу құқығын беру арқылы бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджетті атқару процесінде дербестігін кеңейту ұсынылады.

Блоктық бюджет кезінде бюджеттік бағдарламалар әкімшілері бюджет қаражатын басқару бойынша кеңейтілген өкілеттіктерге ие болады және ұзақ мерзімді мақсаттарға көбірек назар аударылады, осыған байланысты тікелей игеру бюджетті атқарудың мақсаты болып табылмайды.

Блоктық бюджеттің мұндай элементі бюджет қаражатын игермегені үшін жауапкершіліктен бас тартуды білдіреді.

Сондықтан "бюджет қаражатын игермегені" үшін жауаптылықты "нәтижеге қол жеткізбегені" үшін жауаптылыққа ауыстыру ұсынылып отыр.

Бұл ретте бюджеттік бағдарламалардың әкімшілеріне Үкімет пен ЖАО шешімі бойынша пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) бюджет қаражатын келесі жылы толық пайдалану құқығын беру жоспарлануда.

Бұл жыл соңында асығыс және әрқашан тиімді бола бермейтін шығыстарды болдырмауға мүмкіндік береді, бюджет ресурстарын анағұрлым үнемді және тиімді пайдалануды қамтамасыз етеді және жобаның жылдық құнын емес, жалпы сомасын басқаруға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ бюджеттің тиімділігін арттыру және процесті бюрократиядан арылту үшін бірқатар шаралар ұсынылады.

ӘЭДБ-ны бір рет маусымда қалыптастыру орынды болады деп пайымдалады (қазір ол 2 кезеңде – ақпанда және тамызда қалыптастырылады). Бұл өткен жылдың статистикалық деректерін есепке алуға және бюджет параметрлерін қайта қарауды жүргізбеуге мүмкіндік береді.

Ұлттық басымдықтарға қол жеткізу және мемлекеттік жоспарлау жүйесіне бағындыру үшін бюджет шығыстарын мемлекеттік органның даму жоспарларының мақсаттары мен нысаналы индикаторларының басымдылығы негізінде айқындау қажет. Бұл ретте ұлттық жоба оған негіз болуға тиіс.

Бюджетті жоспарлау кезінде өткен жылғы бағалау нәтижелерін ескеру қажет. Ол үшін бағалау жүргізу мерзімін (шілде, тамыз) және бюджетті қалыптастыру рәсімдерін (наурыз) сәйкестендіру талап етіледі.

Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау жөніндегі уәкілетті органдар орталық және жергілікті мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігіне бағалау жүргізеді. Мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық және жергілікті уәкілетті органдар бюджеттік инвестициялардың, концессиялық жобалардың, МЖӘ жобаларының іске асырылуына бағалау жүргізеді. Бағалау нәтижелері бойынша шілдеде, тамызда ұсынымдар қалыптастырылады.

Бұл ұсынымдарды мемлекеттік органдар – мемлекеттік органның даму жоспарларын жасаған кезде, бюджеттік жоспарлау және мемлекеттік жоспарлау жөніндегі уәкілетті органдар – лимиттерді қалыптастыру және даму жоспарларының жобалары мен бюджеттік бағдарламалар жобаларын қарау кезінде пайдалануы тиіс.

Әзірлеу сатысында республикалық бюджет жобасына алдын ала бағалау жүргізіледі. Бұл тетікті жергілікті бюджеттерге және бюджеттерді нақтылау рәсімдеріне де қолдану қажет.

Бюджетті атқару бөлігінде бюджеттік тәртіпті арттыру және бюджет процесін жеңілдету шараларының бірі бюджетті нақтылауды бірінші жартыжылдықтың қорытындысы бойынша жүргізу болып табылады.

Сонымен бірге, үнемділік пен жауапкершілік қағидаттарын қамтамасыз ету мақсатында бюджетті жоспарлау кезінде оларға қатысты шығыстардың экономикалық әсерін бағалау тетігін бюджеттік инвестициялар мен субсидияларды жоспарлау кезеңінде ғана емес, сол сияқты іске асырудың қорытындысы бойынша да қолдану ұсынылады.

Бұл үшін орталық уәкілетті орган деңгейінде де, мемлекеттік органдар – бюджеттік бағдарламалар әкімшілері деңгейінде де әдіснамалық негіз әзірлеу талап етіледі.

Сонымен қатар, бюджет қаражатын жоспарлау мен пайдаланудың тиімділігін арттыру мақсатында бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің жауапкершілігін арттыру жоспарлануда.

Нәтижелерге бағдарланған бюджетті пайдаланудың табыстылығы, сондай-ақ бюджет қаражатының нәтижелілігі мен тиімділігі стратегиялық және бюджеттік жоспарлау саласында жұмыс істейтін кадрлар біліктілігінің кәсіби деңгейіне тікелей байланысты. Өйткені аталған қызметкерлер жыл ішінде бюджеттік бағдарламаларды іске асырудың тиімділігін зерделейді және талдау нәтижелері бойынша бағдарламаны және/немесе оның түрлі
іс-шараларын одан әрі іске асыру қажеттігін айқындайды, сондай-ақ қаржыландыру баламалары мен ұсынымдарды сипаттай отырып, шешу жолдарын әзірлейді.

Экономикалық басқарудың тиімділігі мен нәтижелілігін арттыру, сондай-ақ жоспарлау сапасын арттыру мақсатында стратегиялық және бюджеттік жоспарлау саласындағы адами ресурстарды дамыту жөніндегі шаралардың кешенді жоспарын әзірлей отырып, бюджеттік жоспарлауға тартылған мамандардың рөлі мен құзыретін күшейту қажет.

Мемлекеттік органдар қызметкерлерінің стратегиялық және бюджеттік жоспарлау саласындағы функционалдық міндеттері олардың жұмысының талдамалық құрамдас бөліктерін күшейтуге баса назар аудара отырып, түбегейлі қайта форматталуы тиіс.

Жыл бойы бюджеттік талдаушылар объектілерге барып бюджеттік бағдарламаларды іске асырудың тиімділігін зерделеуі және талдаудың нәтижелері бойынша бағдарламаны және/немесе оның түрлі
іс-шараларын одан әрі іске асыру қажеттігін айқындауға, сондай-ақ қаржыландыру баламалары мен ұсынымдарды сипаттай отырып, шешу жолдарын әзірлеуге.

Жұмыс мазмұнының өзгеруіне байланысты мемлекеттік органдардың даму жоспарлары мен бюджетін жоспарлауды және орындауды қамтамасыз етумен айналысатын қызметкерлер, жүктелетін жауапкершіліктің мөлшеріне сай олардың еңбекақысын көтерумен "А" функционалдық блогына жатқыза отырып, бюджеттік талдаушылар болуға тиіс.

Бюджеттік талдаушыларды стратегиялық және бюджеттік жоспарлаудың негізгі аспектілеріне, оның ішінде қаржылық емес көрсеткіштерді әзірлеу бойынша оқытуды ұйымдастыруды тұрақты негізде жүргізу қажет.

Бюджет шығыстарының тиімділігін арттыруға бағытталған және әлеуметтік-экономикалық саясаттың мақсаттарына сәйкес оларға басымдық беруді қамтамасыз ететін құралдардың бірі ретінде мемлекеттік қаржыны басқару жүйесіне бюджет шығыстарын шолуды енгізу қажет.

Мемлекеттік органдардың бюджет шығыстарына тұрақты шолулар жүргізуін практикаға енгізу бюджет қаражатын үнемдеу және мемлекеттік саясаттың басымдықтары арасында қайта бөлу әлеуетін айқындау үшін тиімділігі төмен шығыстарды анықтауға мүмкіндік береді.

Бюджет шығыстарына шолулар жүргізу деңгейлес шолулар қолданыла отырып, әрбір бес жыл сайын барлық бюджет шығыстарын қамти отырып, кең ауқымды топқа арналған есеп түрінде бюджет шығыстарын шолу нәтижелерін жариялау міндеттілігімен (таратылуы шектелген мәліметтерді қоспағанда) жүзеге асырылатын болады.

Мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін, бюджеттік жоспарлау сапасын арттыру, бюджет қаражатының нәтижелілігі мен тиімділігін жақсарту мақсатында бюджеттік жоспарлауда шешімдер қабылдау кезінде бюджет шығыстарын қол жеткізілген нәтижеге қарай жоспарлау қағидатын енгізе отырып, бағалау нәтижелерінің қолданылуын жақсарту қажет.

Өткен жылғы бюджеттік инвестицияларды бағалау, стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу және бюджеттік бағдарламаларды іске асыру нәтижелері жоспарлы кезеңге арналған бюджетті әзірлеу кезінде ескерілуге тиіс.

Бұл міндетті іске асыру үшін бағалаудың нәтижесі бойынша қорытындылар қалыптастыру мерзімдерін бюджетті қалыптастыру және ресурстарды бөлу жөніндегі шешімдерді қабылдау процестерімен үндестіру қажет.

Сонымен бірге мемлекеттік органдар қызметінің, мемлекеттік мүлікті басқарудың, бюджеттік инвестицияларды іске асырудың тиімділігін бағалаудың нәтижелері азаматтық қоғам мен өкілді органдар үшін қолжетімді болуға тиіс.

Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті мен облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың тексеру комиссиялары жүргізетін бағалаудың нәтижелері Парламент пен мәслихатқа ұсынылатын республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есепке қорытындылардың құрамына енгізілуі, сондай-ақ мемлекеттік органдардың интернет ресурстарында орналастырылуға тиіс.

Сонымен бірге бюджеттік инвестицияларды іске асыруды, бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуымен және бюджет қаражатымен өзара байланысты даму жоспарларының мақсаттарына қол жеткізуді бағалау нәтижелерін Парламент пен мәслихатқа ұсынылатын, осы есептерді мемлекеттік органдардың интернет ресурстарында міндетті түрде орналастыра отырып, бюджет шығыстары бойынша жылдық талдамалық есептің құрамына енгізу қажет.

Мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігін бағалау нәтижелері Қоғамдық кеңестердің отырыстарында, квазимемлекеттік сектор субъектілеріне бюджеттен қаражат бөлу туралы мәселелерді талқылау кезінде Парламент пен мәслихатта белсенді талқылануы және республикалық және жергілікті бюджеттер туралы ақпараттың құрамына енгізілуі тиіс.

Нәтижелерді бағалау бюджет қаражаты мен мемлекет активтерінің нәтижелілігі мен тиімділігін арттыру жөніндегі тұжырымдарды ғана емес, сол сияқты ұсынымдарды да қамтуы, сондай-ақ мемлекет ресурстарын неғұрлым тиімді бөлуге ықпал ету тиіс.

Бюджетаралық қатынастар саясаты жалпы одан әрі фискалдық орталықсыздандыру бағытына сәйкес келуі тиіс.

Мемлекет басшысының бюджетаралық қатынастарды реформалау шеңберіндегі соңғы тапсырмалары аясында ЖАО-ның одан әрі қаржылық дербестігін арттыруға баса назар аудара отырып, бюджетаралық қатынастар жүйесін жетілдіру қажет.

ЖАО-ның республикалық бюджет қаражатына тәуелділігін қысқарту мақсатында салық түсімдерінің жекелеген түрлерін жергілікті деңгейге беру, республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы қарсы трансферттерді барынша азайту тәсілдері пысықталатын болады.

Сонымен қатар жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу кезінде бұрын республикалық бюджеттен нысаналы трансферттер түрінде қаржыландырылған шығындарды жергілікті бюджеттердің шығыс базасына барынша беру мәселелері пысықталатын болады.

ЖАО-ның қаржылық дербестігі мен жауапкершілігін кеңейту мақсатында субвенциялар мен алып қоюларды есептеу кезінде де жергілікті бюджеттер базасына нысаналы даму трансферттерін беру және оларды өңірлерге бөлу тәсілдерін қайта қарау ұсынылады.

Нәтижесінде ЖАО-ға өңірлердің республикалық бюджетке тәуелділігін біртіндеп төмендете отырып, өңірлік экономиканы дамыту және жергілікті бюджеттер кірістерін ұлғайту үшін қосымша ынталандыру пайда болады.

2022 жылы бюджетаралық қатынастар жүйесін одан әрі жетілдіру мақсатында жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі одан әрі жетілдірілетін болады, оның негізінде келесі 2023 – 2025 жылдарға орта мерзімді кезеңге арналған Заң әзірленетін болады.

Сонымен қатар бюджет заңнамасында орталық органдар мен
ЖАО-лардың жалпы сипаттағы трансферттердің есептеулеріне берілетін ақпараттың негізділігі, дұрыстығы үшін жауапкершілігін көздеу жоспарлануда.

Бюджетаралық қатынастарды қалыптастыруға ұсынылған жаңа тәсілдерді іске асыру оны жергілікті бюджеттердің бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестіру мақсаттарына қол жеткізу тұрғысынан жақсартуға мүмкіндік береді.

Бюджет шығыстарының есептілігін және бақылауда болуын қамтамасыз ету

Бюджет шығыстарының тиімділігін арттырудың қажетті шарты бюджет шығыстарының есептілігін және бақылауда болуын қамтамасыз ету болып табылады.

Сондықтан мемлекеттік басқару секторы операцияларының сыныптамасын одан әрі мемлекеттік қаржы статистикасы жөніндегі халықаралық стандарттардың және ұлттық шоттар жүйесінің талаптарымен үйлестіру, сондай-ақ бюджеттік (бухгалтерлік) есепке алуды жүргізу, бюджеттік (бухгалтерлік) және өзге де қаржылық есептілікті жасау үшін сыныптаманың осындай түрін қолдануға қойылатын бірыңғай талаптарды белгілеу қажет.

Мемлекеттік басқару секторын, оның ішінде ақпараттық базаны қалыптастыра отырып және белгіленген өлшемшарттарға сәйкес мемлекеттік басқару секторына енгізуге жататын заңды тұлғаларды іріктей отырып қамтуды біртіндеп кеңейту қажет.

Бұл ретте мемлекеттік басқару секторын толық қамтамасыз ету маңызды. Мемлекеттік басқарудың әрбір деңгейіне қатысты қалыптастырылатын статистика осы секторды құрайтын барлық бірліктерді қамтуы тиіс.

Озық шетелдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, республикалық және жергілікті деңгейдегі мемлекеттік және квазимемлекеттік секторларды, сондай-ақ Ұлттық қор мен бюджеттен тыс қорларды қамтитын мемлекеттің шоғырландырылған қаржылық есептілігін жасауға кезең-кезеңімен көшу қажет болып табылады.

Дәл осындай қаржылық есептілік елдің қаржылық жағдайының тұтас көрінісін қамтамасыз етеді.

Шоғырландыру периметрін және бухгалтерлік есептіліктің шоғырландырылатын көрсеткіштерінің объектілерін кеңейту, сондай-ақ сегменттер бойынша есептілікті қалыптастыру шоғырландырылған бухгалтерлік есептіліктің толықтығы мен дұрыстығын, қаржылық талдаудың, мониторингтеудің және мемлекеттік қаржыны басқарудың сапасын арттыруға мүмкіндік береді.

Осыған байланысты халықаралық стандарттарға сәйкес жасалған елдің шоғырландырылған қаржылық есептілігіне кезең-кезеңімен көшу жөніндегі шаралар іске асырылатын болады.

2023 жылға арналған республикалық бюджет жобасын қалыптастырудан бастап Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорының және Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының түсімдері мен шығыстарының болжамы үш жылдық кезеңге арналған республикалық бюджет туралы заң жобасына жеке қосымшада көрсетілетін болады. Көрсетілген қорлардың нақты түсімдері мен шығыстары туралы ақпарат Үкіметтің республикалық бюджеттің атқарылуы туралы жылдық есебінде көрсетілетін болады.

Бұл бюджеттен тыс қорлар шығыстарының айқындығын арттырады.

Бұдан басқа:

Халықаралық валюта қорының нұсқаулығына сәйкес мемлекеттік қаржы статистикасы бойынша ақпаратты қалыптастыру әдіснамасының толық қолданылуын қамтамасыз ету;

мемлекеттік сектор ұйымдары үшін бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік қағидалары мен рәсімдерін жетілдіру;

"Мемлекеттік аудит және қаржылық бақылау туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес ішкі мемлекеттік аудит пен қаржылық бақылау жүйесін жетілдіру және дамыту;

ішкі мемлекеттік қаржылық бақылауды ұйымдастыруды жетілдіру;

бюджет процесінің ашықтығын қамтамасыз ету және оған азаматтық қоғам институттарын тарту қажет.

2022 жылы мақсаты бюджетті атқару жөніндегі уәкілетті органның бірыңғай электрондық платформасында бұлтты бухгалтерияны енгізу туралы мәселені пысықтау болып табылатын "Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есептің бірыңғай ақпараттық жүйесі" пилоттық жобасы (бұдан әрі – "БЕ БАЖ") аяқталатын болады.

Перспективада ішкі мемлекеттік аудит жөніндегі уәкілетті орган "БЕ БАЖ"-да, мемлекеттік органдардың бухгалтерлік есебіне (шоғырландырылған қаржылық есептілік аудиті жүргізілетін объектілерде) электрондық мониторинг жүргізетін болады, онда қол жеткізу мен аудитордың кабинеті көзделеді.

Бұл онлайн режимде бюджеттік мониторинг жүргізу жолымен мемлекеттік шығыстардың тиімділігін бақылауды күшейтуге мүмкіндік береді.

Бюджет процесін автоматтандыру шеңберінде 2020 жылы мемлекеттік жоспарлаудың ақпараттық жүйесі (бұдан әрі – МЖАЖ) мен "Ашық бюджеттер" порталы арасында бюджеттік өтінімдердің деректерін беру бойынша интеграция іске асырылды.

2022 жылы бюджеттік бағдарламаларды "Ашық бюджеттер" порталына ("Бюджеттік бағдарламалар" жаңа модулін әзірлеу бойынша жұмыстар аяқталғаннан кейін) МЖАЖ беру бойынша интеграцияны іске асыру жоспарланып отыр.

Осылайша "Ашық бюджеттер" порталында және "Халықтық қатысу бюджеті" модулінде орналастырылатын деректер МЖАЖ-дан келіп түседі, ол өз кезегінде онлайн бюджеттік мониторингті іске асыратын жүйемен интеграцияланатын болады.

Қазынашылық жүйесін одан әрі дамыту қазынашылық органдарының да, қазынашылық жүйесін пайдаланушылардың да қаржылық тәртіп үшін тиісті жауапкершілікті бекітуі арқылы оның функционалдығын жетілдіруді көздейді.

Перспективада қазынашылық органдары БҚС-ғы қаражат қалдықтарын және өтімділікті басқару жөніндегі құралдарды дамытады, оның ішінде ақша қаражатының қозғалысын болжауды дамыту, бюджет тапшылығын қаржыландыру үшін ақша қаражатын тарту құралдарын кеңейту және уақытша бос қаражатты түрлі қаржы құралдарына орналастыру жолымен дамытатын болады.

Қазынашылық төлемдер жүйесіне қатысушылар қатарына барлық мемлекеттік ұйымдарды қосу жолымен ҚАБШ мен қызмет көрсететін ұйымдардың санын ұлғайту көзделіп отыр.

Қазынашылық жүйесін дамыту ақша қаражатын бюджет қаражатын алушыларға жеткізудің жеделдігін арттыруға, бүкіл бюджет процесінің айқындылығы мен ашықтығын қамтамасыз ете отырып, өтімділіктің жеткілікті көлемде болуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Мемлекеттік инвестициялық саясатты, оның ішінде мемлекеттік-жекешелік әріптестік міндеттемелерін басқару

Бюджеттің тиімді күрделі шығыстары ұзақ мерзімді экономикалық өсудің негізін қалыптастырудың тиімді құралы бола алады.

Мемлекеттік инвестициялық саясаттың құрамдас бөлігі ретінде бюджеттік инвестициялық саясаттың негізгі бағыттары Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі инвестициялық саясаты тұжырымдамасында айқындалатын болады.

Бюджеттік инвестициялық саясаттың басты мақсаты ел халқының жоғары өмір сүру сапасын қамтамасыз етуге ықпал ететін жаңғыртуды, құрылымдық қайта құруларды және ұлттық экономиканың тұрақты өсу қарқынын қамтамасыз етуге бағытталған инвестициялық жобаларды іске асыру үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылады. Бұл бағыттағы жұмыс бюджеттік инвестициялардың әлеуметтік-экономикалық тиімділігі ескеріле отырып, жүргізілетін болады.

Мемлекет жобаларды іске асыруға бюджет қаражатын тартуды кезең-кезеңімен азайтатын болады және бюджеттік инвестициялық жобаларды 100 % тиімді игеруді қамтамасыз етуге және ұлттық жобалар шеңберінде жеке бастамаларды іске асыруға жәрдемдесуге баса назар аударады.

Бұл ретте салық-бюджет тұрақтылығын сақтау мақсатында мемлекеттік инвестициялар ерекше жағдайларда ғана жеке капитал жетіспейтін жоғары технологиялық және капиталды көп қажет ететін жобаларға бағытталатын болады және олар сапалы инвестицияларды болжайды. Мұндай инвестициялар кемсітусіз, деңгейлес сипатқа ие болады.

Сонымен бірге бюджеттік инвестицияларды жекелеген мониторингтеу және бағалау рәсімдерін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасатын болады.

2021 жылдан бастап бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бюджетті жоспарлау кезеңінде бюджеттік инвестицияларды іске асыру үшін мәлімделетін шығыстардың экономикалық тиімділігіне бағалау жүргізеді.

Бұл ретте аяқталған бюджеттік инвестицияларды бағалау жөніндегі қолданыстағы заңнама жобаның жоспарланған нәтижелерін қол жеткізілген нәтижелермен ғана салыстыру мақсатын қойып отыр.

Бюджет шығыстарының ең жақсы тиімділігін қамтамасыз ету мақсатында бюджеттік инвестицияларды іске асырудан болатын әлеуметтік-экономикалық әсерге бағалау жүргізу тетігі жетілдірілетін болады.

Ел экономикасына қосымша инвестициялар көлемін тарту мақсатында Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі инвестициялық саясаты тұжырымдамасына сәйкес МЖӘ тетіктерін трансформациялауды қоса алғанда, инвестициялардың баламалы көздерін дамыту бойынша шаралар қабылданатын болады.

МЖӘ қолдауға арналған мемлекеттік шығыстардың тиімділігін арттыру үшін МЖӘ бойынша жобаларды іске асыру үшін экономиканың басым салаларының тізбесін айқындай отырып, МЖӘ тетігін ең көп нәтиже алынатын салаларға шоғырландыру бойынша жұмыс жүргізілетін болады.

МЖӘ одан әрі дамытуда МЖӘ жобаларын іске асыруға мемлекеттің қатысуын кезең-кезеңімен қысқарту мақсатында негізінен бюджеттен тыс қаражат есебінен іске асырылатын жобаларға басымдық беріледі.

МЖӘ саласындағы заңнамаға тиісті түзетулер әзірлей отырып, МЖӘ жобаларын іріктеу, дайындау және басқару жүйесін жетілдіру тетікті одан әрі дамытудың негізгі бағытына айналады.

МЖӘ жобаларын іріктеу жүйесіне жаңа тәсілдерді әзірлеу кезінде мемлекеттік сатып алу рәсімдерін болдырмау үшін МЖӘ пайдалануға жол бермеу, жобаның бастамашылары мен мемлекет арасында жауапкершілікті, міндеттемелерді, кепілдіктерді, тәуекелдер мен кірістерді теңгерімді бөлуді қамтамасыз ету, сондай-ақ МЖӘ жобаларын іріктеудің және оларға қойылатын талаптардың қатаң және бағаланатын өлшемшарттарын енгізу сияқты талаптар ескерілетін болады.

МЖӘ жобаларын жоспарлау және іске асыру сапасын арттыру мақсатында МЖӘ бойынша қабылданған мемлекеттік міндеттемелердің тиімділігін бағалаудың қажетті әдістемесін әзірлей отырып, мемлекеттік әріптестердің (бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің) құзыреттерін арттыру бойынша шаралар қабылданатын болады.

Сонымен бірге МЖӘ жұмсалатын шығыстарды ұзақ мерзімді жоспарлауды қамтамасыз ету мақсатында төлемдер шарттарын, сондай-ақ мемлекеттік әріптестің жобаға қатысу үлесін және МЖӘ жобасына қатысты қоса қаржыландыруды қолдану мүмкіндігін айқындайтын өлшемшарттарды нақтылай отырып, МЖӘ жобаларын мемлекет тарапынан қоса қаржыландыруға қатысты нақты заңнамалық негіз белгілеу мәселесі пысықталатын болады.

МЖӘ және концессиялар саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік органдардың МЖӘ шарттары бойынша қаржылық міндеттемелерді қабылдау мүмкіндігі үкімет пен өңірлердің лимиттерімен шектеледі.

Қазақстан Республикасының МЖӘ жобалары бойынша лимиттерді айқындау саласындағы қолданыстағы заңнамасының, атап айтқанда шектеуге жататын мемлекеттік қолдау шаралары түрлерінің басқаша түсінілуін болдырмау мақсатында мемлекеттік міндеттемелер құрамына енгізуге жататын мемлекеттік қолдау шараларын (ИШӨ, ОШӨ, БЖС, қоса қаржыландыру, кепілдіктер, субсидиялар) нақтылауға қатысты лимиттерді айқындау әдістемесіне іріктемелі өзгерістер енгізу мәселесі пысықталады.

Мемлекеттің шартты, оның ішінде МЖӘ жобалары бойынша міндеттемелерін мониторингтеу бөлігінде жобалардың рентабельділігін егжей-тегжейлі бағалауды, өзін-өзі ақтау мерзімін және мемлекет шығыстарының барынша әлеуетті көлемін қамтуы тиіс, жобалардың қаржылық-экономикалық негіздемесіне бақылауды күшейту қажет.

МЖӘ жобалары бойынша мемлекеттік міндеттемелердің, оның ішінде мемлекеттік концессиялық міндеттемелердің, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың лимиттерін айқындау әдістемесі жаңартылатын болады.

Инвестор шығындарын өтеу көзін міндетті түрде көрсете отырып, есептеу кезінде өтеу үшін ұсынылатын инвестор шығындарының түрлерін нақтылау жөніндегі талаптарды заңнама деңгейінде регламенттеу жоспарланып отыр.

Мемлекеттік мүлікті басқарудың тиімділігі

Жекешелендіру тетіктерін жетілдіру, сондай-ақ мемлекет қатысатын ұйымдар үшін рұқсат етілген қызмет түрлерінің тізбесін оңтайландыру тәсілдерін қайта қарау жолымен мемлекеттің экономикаға қатысуын одан әрі қысқарту бойынша жұмыс жүргізілетін болады.

Квазимемлекеттік сектор субъектілерінің нарықпен бәсекелестігі тұрғысынан тұрақты талдау осы жұмыс бағыттарының біріне айналуы тиіс. Егер кәсіпорын жеке сектор ұйымдары жұмыс істейтін салада жұмыс істесе, онда бәсекелестікті болдырмау үшін оны жою не жекешелендіру туралы мәселе қойылуға тиіс.

Мемлекеттік басқаруды жаңғыртудың маңызды бөлігі квазимемлекеттік секторды реформалау болады. Бұл елдің стратегиялық міндеттерін іске асырудағы квазимемлекеттік сектордың рөлін қайта ойластыруды талап етеді.

Бұл бағытта ұйымдар қызметінің ерекшелігіне қарай квазимемлекеттік сектор субъектілерін құрудың шарттары мен нысандарын заңнамалық түрде қайта қарау қажет.

Мемлекеттік мүлікті есепке алуды жетілдіру мақсатында мемлекеттік меншік тізілімін өзектілендіре отырып, тұрақты негізде мемлекеттік мүлікке түгендеу жүргізуді қамтамасыз ету қажет. Түгендеудің қорытындысы есепке алуды ретке келтіру жөніндегі шараларды қабылдау үшін ғана емес,
сондай-ақ мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігі мен жоспарлау сапасын арттыру үшін де қызмет етуі тиіс.

Назарды ұйымдастырушылық мәселелерінен олардың бәсекеге қабілеттілігі, рентабельділігі мен қаржылық тұрақтылығы тұрғысына ауыстыру жолымен қолданыстағы мемлекеттік мүлікті басқару тиімділігін бағалау жетілдірілетін болады.

Пайдаланушылар үшін ашық, қолжетімді және ыңғайлы бірыңғай ақпараттық ресурсты құра отырып, квазимемлекеттік сектор қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету қажет. Ақпараттық ресурста квазимемлекеттік сектор туралы қажетті талдамалық ақпарат қамтылуы тиіс.

Жер, су шаруашылығының су тоғандарын, орман ресурстарын, жер қойнауын пайдалану құқықтарын, радиожиілік спектрін және мемлекеттің түрлі мемлекеттік меншік объектілерімен операциялар жасауға айрықша құқықтарын қоса алғанда, мемлекеттің басқа да активтерін беруге жария сауда-саттықты мемлекеттік мүлік тізілімінің www.gosreestr.kz веб-порталы арқылы электрондық форматқа көшіру қажет.

Бұдан басқа квазимемлекеттік сектордың қызметіне күнделікті араласуға және ұйымның стратегиясына қайшы келетін міндеттерді күштеп таңуға жол бермейтін ЭЫДҰ-ның стандарттары бойынша квазимемлекеттік сектордың мемлекеттік органдармен өзара қарым-қатынасын құруға көшу қажет.

5.5. Мемлекеттік борышты басқару саясаты

Мемлекеттік борышты басқару саясаты валюталық тәуекелдерді азайтуға, бюджетке борыштық жүктеменің өсуін шектеуге, дефолтқа жол бермеуге, сондай-ақ сыртқы қарыздарды пайдаланудың тиімділігі мен тәртібін арттыруға бағытталатын болады.

Қарыз алу мәселелерінде орталық мемлекеттік органдар мен ЖАО, ұлттық холдингтерді үйлестіруді, борыш бойынша тиісті лимиттер белгілеуді қоса алғанда, мемлекеттік және квазимемлекеттік міндеттемелерді басқару саясатын мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті орган қалыптастыратын болады.

Бюджетті атқару жөніндегі орталық уәкілетті орган мемлекеттік басқару секторының борышын және мемлекеттің шартты міндеттемелерін реттеу жөніндегі саясаттың орындалуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ мемлекеттік борыштың және мемлекет бақылайтын ұйымдар борышының жай-күйіне мониторинг жүргізеді.

ҰБ сыртқы сектор статистикасын қалыптастыру жөніндегі халықаралық әдіснаманы басшылыққа ала отырып, мемлекет бақылайтын ұйымдардың және жеке сектордың сыртқы борышының жай-күйіне мониторинг жүргізеді, елдің сыртқы борышының жай-күйіне бағалау жүргізетін болады.

Сонымен қатар мемлекеттік борышты басқару жүйесінде ЭСК осы Тұжырымдамада белгіленген борыш бойынша шектеулер мен қағидалардың орындалуын қарайтын болады.

Мемлекеттік борышты басқару саясаты мынадай қаржылық шектеулер мен қағидалар шегінде жүзеге асырылады.

Борыштық тұрақтылықты сақтап тұру мақсатында мемлекеттік борыш пен квазимемлекеттік сектордың борышы жиынтығында ЖІӨ-ге қатысты 60 %-дан аспауға тиіс.

Бюджетке борыштық жүктемені шектеу мақсатында үкіметтік борышқа қызмет көрсету жөніндегі шығыстар республикалық бюджет шығыстарының 15 %-ынан аспауға тиіс.

Жалпы мемлекеттік борыш ЖІӨ-ге қатысты 35 %-дан аспайтын деңгейде сақталады.

Мемлекеттік борыштың, үкіметтік борыштың және борыштық жүктеменің көрсетілген деңгейлері асып кеткен жағдайда мемлекеттік және үкіметтік борыштың жай-күйі мен құрылымы егжей-тегжейлі талданатын болады.

Қажет болған жағдайда даму бағдарламаларына қаржыландыруды тарту және/немесе шетел қатысатын жобаларды іске асыру мерзімдері, бюджет шығыстарын оңтайландыруды және теңгерімделген бюджетті қамтамасыз етуді қоса алғанда, бюджет тапшылығының деңгейін түзетуін қоса алғанда, борышты қысқарту бойынша шаралар қабылдау бөлігінде түзетулер енгізілетін болады.

Сонымен қатар резиденттердің сыртқы қарыз алуын ынталандырмауға немесе шектеуге бағытталған жанама шаралар (арнайы валюталық режимді енгізу, пруденциялық нормативтерді реттеу және т.б.) күшейтілуі мүмкін.

Мемлекеттік борышты басқару әдістерін жетілдіру:

1) қолайсыз нарықтық жағдайлар кезеңінде қаржыландыруды тартуда барынша икемділікке қол жеткізуге мүмкіндік беретін, Қаржы министрлігі Қазынашылық комитетінің (бұдан әрі – Қазынашылық) шоттарында ірі кассалық артық қаражатты қалыптастыру және қолдау;

2) асып кеткен кезде мемлекеттік органдар шектеу шараларын қабылдайтын, квазимемлекеттік сектор борышының деңгейі бойынша жаңа "алдын алу" ковенанттарын белгілеу сияқты іс-шараларды да қамтуы мүмкін.

Елдің қаржылық тұрақтылығын қолдау мақсатында Үкіметтің сыртқы борышын (мемлекет кепілдік берген сыртқы борышты қоса алғанда) және квазимемлекеттік сектордың сыртқы борышын басқару саясаты ҚРҰҚ пайдалану саясатымен байланыстырылуы тиіс.

Жиынтық сыртқы борышты басқару үшін жиынтығында ҚРҰҚ валюталық активтерінің көлемінен аспауға тиіс, Үкіметтің сыртқы борышы (мемлекет кепілдік берген сыртқы борышты ескере отырып) мен квазимемлекеттік сектор субъектілерінің сыртқы борышының көлемі бойынша шектеулер қолданылатын болады.

Осылайша елдің таза теріс сыртқы борышы сақталады.

Осыны ескере отырып, квазимемлекеттік сектордың сыртқы борышын лимиттеу де жалғасады. Квазимемлекеттік сектордың қарыз алуы жөніндегі жоспарлар Үкімет жанындағы Квазимемлекеттік сектордың сыртқы борышының шекті көлемін айқындау мәселелері жөніндегі арнайы комиссия арқылы міндетті келісуден өтетін болады.

Сыртқы борыштың шекті лимиті айқындалатын квазимемлекеттік сектор субъектілерінің тізбесі кеңейтіледі.

Квазимемлекеттік сектордың сыртқы борышының шекті көлемі бірінші кезекте ҚРҰҚ валюталық активтерінің жиынтық сыртқы борыштан асып кетуіне жол бермеу жөніндегі талапты сақтау негізге алына отырып, айқындалатын болады.

Бұдан басқа валюталық тәуекелдерді төмендету мақсатында квазимемлекеттік сектор субъектілері қажет болған кезде квазимемлекеттік сектордың сыртқы борышының шекті көлемін айқындау мәселелері жөніндегі комиссияның ұсынымы бойынша шетел валютасында жаңа қарыздарды хеджирлейтін болады.

Халықаралық әдіснама мен практикаға сәйкес елдің борыштық тұрақтылығы бір немесе бірнеше параметрлердің мәнімен біркелкі сипатталмауы мүмкін. Сондықтан уәкілетті мемлекеттік органдар тұрақты негізде, оның ішінде бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының тұрақтылығы туралы жыл сайынғы талдамалық есепті дайындау шеңберінде борыштық тұрақтылыққа кешенді талдау жүргізетін болады

Борыштық тұрақтылықты арттыру үшін борыштық тұрақтылықты мониторингтеу мен бағалаудың талдамалық құралдары жетілдірілетін, борыштық тұрақтылықтың қолданыстағы индикаторларына түгендеу жүргізілетін және жаңа индикаторлары белгіленетін болады.

Бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді тұрақтылығы туралы талдамалық есепті әзірлеу шеңберінде борыштық тұрақтылықты бағалау және болжау, сондай-ақ түрлі макро-фискалдық күйзелістер (ЖІӨ-нің нақты өсуін төмендету, пайыздық мөлшерлеменің өсуі, мемлекеттің шартты міндеттемелерін іске асыру) іске асырылған жағдайда борыш траекториясын бағалауға бағытталған макро-фискалдық стресс-тестілеуді жүргізу құралдары пысықталатын болады.

ЖАО-ның борыштық тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында ЖАО борышының лимиттерін айқындау жөніндегі тәсілдер қайта қаралатын болады. Бұл ретте жергілікті атқарушы органның борышын өтеуге және оған қызмет көрсетуге арнаған шығыстар жергілікті бюджеттің меншікті кірістері мен жалпы сипаттағы трансферттер сомасының 10 % тең мөлшерден аспауы тиіс.

Мемлекеттік қарыз алу саясаты

Республикалық бюджет тапшылығын қаржыландыру қажеттіліктеріне сәйкес мемлекеттік қарыз алудың ашық және болжамды саясаты жүргізіледі.

Мемлекеттік қарыз алу негізінен ішкі нарықта жүзеге асырылатын болады.

Капитал сыртқы нарықтарға шыққан жағдайда, бірінші кезекте кірістіліктің қолайлы деңгейін ескере отырып, теңгемен қаржыландыру құралдары қаралатын болады.

"Астана" халықаралық қаржы орталығы (бұдан әрі – АХҚО) бағалы қағаздар нарығының артықшылықтарын пайдалану мақсатында 2018 – 2019 жылдардағы еурооблигациялар мен 2020 жылы рубль облигацияларын шығару тәжірибесі бойынша АХҚО биржасында шетелдік валютада МБҚ шығару жөніндегі жұмысты жалғастырады.

Халықаралық қаржы ұйымдарынан және шетелдік банктер мен ұйымдардан қарыз алу ұлттық валютадағы қаржы құралдарына және нарықтық конъюнктураға сәйкес келетін қарыз алу шарттарымен ұзақ мерзімді өтімділігі бар құралдарға артықшылық бере отырып, жүзеге асырылатын болады.

Бұл ретте "өзін-өзі ақтамайтын" инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру үшін сыртқы қарыздар мен мемлекеттік кепілдікпен алынатын қарыздардан бас тарту жоспарланып отыр.

Шет мемлекеттердің үкіметтік ұйымдарынан қарыз алу мемлекеттің мүдделеріне сай келетін қолайлы қаржылық және заңдық шарттармен елдің экономикалық және стратегиялық мүдделерінің сақталуы ескеріле отырып қаралады.

Кепілдендірілген сұраныс қамтамасыз етілген жағдайда, сондай-ақ халықаралық нарық тарапынан қарыз алудың қолайлы жағдайларында еурооблигацияларды ұлттық валютада не ұлттық валютамен құбылмалылығы ұқсас өзге де валюталарда шығарудың баламалы нұсқаларын қарау үшін капиталдың ішкі нарықтарындағы жағдайға тұрақты талдау жүргізілетін болады.

Ішкі нарықта жеткілікті өтімділік және капиталдың сыртқы нарығының қолайлы конъюктурасы болмаған кезде шетел валютасында деноминацияланған еурооблигацияларды шығарудың түрлі нұсқаларының мүмкіндігін қарастыру үшін борыштық капиталдың халықаралық нарықтары конъюнктурасын мониторингтеу тұрақты негізде жүзеге асырылады.

Қарыз алуды мониторингтеуді күшейту үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі мен халықаралық қаржы ұйымдары арасындағы Әріптестік туралы негіздемелік келісімдерді іске асыру жөніндегі үйлестіру кеңесінің (бұдан әрі – Үйлестіру кеңесі) құзыреті кеңейтілетін болады.

Үкіметтік қарыздар мен мемлекеттік кепілдікпен берілетін қарыздар есебінен қаржыландыру жоспарланып отырған барлық жобалар, сондай-ақ ХҚҰ-мен әріптестік туралы барлық жаңа халықаралық шарттар мен үкіметтік келісімдер Үйлестіру кеңесі арқылы өтетін болады. Бұдан басқа Үйлестіру кеңесінің бір функциясы үкіметтік қарыздар мен мемлекеттік кепілдікпен берілетін қарыздар есебінен жобалардың іске асырылуының тиімділігін бағалау жөніндегі есептерді қарау болмақ.

Мемлекеттік борыш статистикасын жетілдіру

Мемлекеттік борыштың статистикасын жетілдіру және оны халықаралық әдіснамаға сәйкес келтіру шеңберінде мемлекеттік борыштың құрамында қысқа мерзімді ноталары кредиттік тәуекелге ұшырамайтын және дефолт мүмкіндігін болдырмайтын ұлттық валютаның жалғыз эмитенті ретінде ҰБ-ның борышы ескерілмейді.

ҰБ-ның ішкі борышы ақша-кредит саясатының құралы болып табылатын қысқа мерзімді ноталар түрінде болады, банк жүйесінің өтімділігін реттеуге арналған және бюджет шығыстарын қаржыландыру үшін пайдаланылмайды.

Мұндай тәсіл ҰБ мен бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті органның борыштық міндеттемелеріндегі функционалдық айырмашылықтарды ескергенде, орынды болып табылады.

Квазимемлекеттік сектордың міндеттемелерін толық есепке алу үшін бюджеттің атқарылуы жөніндегі орталық уәкілетті орган ұлттық операторлардың, мемлекеттік кәсіпорындардың және коммуналдық меншіктегі кәсіпорындардың ішкі және сыртқы борышына мониторинг жүргізетін болады.

Мемлекеттік бағалы қағаздардың ішкі нарығын дамыту

Борыштық саясат борыштық құралдардың ішкі нарығының дамуына жәрдемдесетін болады. МБҚ-ның белсенді нарығын дамыту отандық бағалы қағаздар нарығын дамытуға қолайлы ықпал етеді. Бұл нарықтағы жеткілікті өтімділікті қолдауға ықпал ететін МБҚ бастапқы және қайталама нарықтарын одан әрі дамытуды білдіреді.

Ішкі МБҚ нарығын дамыту мақсатында МБҚ шығару негізінен кірістілік деңгейі мен бағалы қағаздар нарығына қатысушылар үшін мерзімдері қолайлы ұлттық валютамен ішкі нарықта жүзеге асырылатын болады.

Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті органның МБҚ мен ҰБ ноталарын нарықтық сұраныс пен ұсыныстың негізінде бастапқы нарықта тұрақты орналастыра отырып, кірістіліктің нарықтық және әділ қисығын құру бойынша жұмыс жалғасады.

Нарыққа қатысушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында шығарулар санын қысқарта отырып, МБҚ эмиссиясының көлемін ірілендіру жоспарлануда.

Мемлекеттік борыштың оңтайлы құрылымын қалыптастыру құралы ретінде кері сатып алу және нарықтық конъюнктура қолайлы болған кезде МБҚ шығарылымдарын шешуші мерзімдерде жете орналастыру тәжірибесі қолданылатын болады.

Бұл МБҚ-ның өтеу графигін оңтайландыруға, эталондық шығарылымдарды құруға, сондай-ақ мемлекеттік борыш фрагментациясын төмендете отырып, айналымдағы МБҚ шығарылымдарын ірілендіруге мүмкіндік береді.

Негізінен нарықта неғұрлым сұранысқа ие болып табылатын, айналыс мерзімі 10 жылға дейінгі МБҚ орналастырылады.

Сонымен қатар ұлттық валютадағы МБҚ ұлттық эталондық шығарылымдары құрылатын болады.

МБҚ шығару жөніндегі жоспарлар мен графиктер олардың қатаң сақталуын қамтамасыз ете отырып, алдын ала жарияланады.

МБҚ орналастыруда нарыққа қатысушылардың үлесін арттыру жоспарланып отыр.

МБҚ өтеу графигін оңтайландыру және инвесторлар арасында неғұрлым көп сұранысқа ие айналыс мерзімі қысқа облигациялар шығаруды қамтамасыз ету мақсатында ішкі қор нарығында МБҚ кері сатып алу тетіктерін әзірлеу жөнінде шаралар қабылданатын болады.

МБҚ-ны дамушы елдердің халықаралық индекстеріне қосу бойынша жұмыс жүргізіледі.

Халықаралық депозитарийлер арқылы шетелдік инвесторлардың қазақстандық қор нарығына қол жеткізуі қамтамасыз етіледі.

5.6. Бюджет процесінің айқындылығын және ашықтығын арттыру

Бюджет процесінің айқындылығы мен ашықтығы:

жүргізілетін бюджет саясаты туралы ақпараттың қолжетімділігі;

қоғамдық ресурстарды пайдалану көздері мен бағыттары туралы ақпараттың қолжетімділігі;

бюджет процесінің бастапқы кезеңдерінде азаматтардың пікірлерін ескере отырып, қоғамдық қатысуды дамыту, азаматтардың әлеуметтік белсенді бөлігінің бюджет қаражатын пайдалану бағыттары туралы негізделген пікірін қалыптастыру;

бюджет ресурстарын жұмсаудың басым баптарын талқылауға жұртшылықтың кеңінен қатысуы қағидаттарының сақталуын болжайды.

Бюджет туралы ақпаратқа нысаналы аудиторияны азаматтар, қоғамдық ұйымдар, сарапшылар қоғамдастығы, бұқаралық ақпарат құралдары
(бұдан әрі – БАҚ), бизнес өкілдері, саяси қайраткерлер, мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдары құрайды.

Бюджет мәселелерінде жұртшылықпен өзара іс-қимыл тетіктерінің тиімділігін арттыру үшін ақпараттың құрамы мен мазмұны тұрғысынан қолжетімділігін қамтамасыз ету маңызды. Бюджеттік деректердің, олардың егжей-тегжейлілік дәрежесі көрсетіле отырып, практикалық мәнге ие болуы, қисынды дәйектілікпен құрылуы және онлайн-порталда машинада оқылатын нысанда ұсынылуы тиіс.

Мемлекеттік және жергілікті басқару органдарының жұртшылықпен интернет ақпараттық-телекоммуникациялық желісі арқылы коммуникациясының негізгі порталы "Ашық бюджет" порталы болып табылады, мұнда бюджеттік деректер өздерінің кәсіби мақсаттарында бюджет туралы ақпаратты пайдаланатын мүдделі қолданушылардың кең ауқымы үшін ұсынылған.

Азаматтар порталда бағдарлана алуы және қажетті ақпаратты оңай табуы үшін "Ашық бюджеттер" порталында ақпараттың нақты санаттарға бөлінуі, ақпаратты іздеу құралдары жақсартылуы тиіс.

"Ашық бюджеттер" порталында бюджет процесінің барлық кезеңдерінде бюджеттік сыныптамаға сәйкес нақтыланған деректердің, сондай-ақ жартыжылдық және жылдық негізде бюджеттің атқарылуы бойынша, мемлекеттік борыш бойынша талдамалық ақпараттың жариялануын қамтамасыз ету қажет.

Халықты қоғамдық қаржыны басқаруға тарту тәсілі ретінде "Азаматтық бюджет" жобасы азаматтарға мемлекеттік шешімдер қабылдау процесіне өзінің қатыстылығын сезінуге, сондай-ақ билік органдары қабылдайтын шешімдерге ықпал етуге немесе бюджеттен қаржыландырудың бірінші кезектегі объектілері мен бағыттарын айқындауға мүмкіндік береді. Аудандық деңгейдегі (өңірлік маңызы бар қала деңгейі) азаматтық бюджеттер де әрбір аумақтың БАҚ баспасөзінде жариялануы тиіс.

Қоғамдық кеңестердің рөлін қайта қараудың маңызы зор.

Қоғамдық кеңестер жергілікті деңгейде бюджетті бірлесіп жоспарлаудың пайдалы құралы бола алады.

Бюджетті бекіту кезінде қоғамдық сараптама жүргізу үшін орталық мемлекеттік органдар мен әкімдіктер жанынан құрылған қоғамдық кеңестер алаңын пайдалану жоспарлануда.

Бүгінгі таңда Бюджет кодексінде әкімдіктердің жергілікті бюджеттердің жобаларын талқылауды және олардың орындалуы туралы жылдық есептерін қоғамдық кеңестерде өткізу көзделген.

"Қоғамдық кеңестер туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен қоғамдық кеңестерге белгілі бір өкілеттіктер берілген.

Қоғамдық кеңес коммерциялық емес ұйымдардың өкілдерімен және азаматтармен бірге бюджеттік бағдарламаларды іске асырудан азаматтар үшін жағымсыз салдарды және қоғамдық мүдделерді анықтау үшін қоғамдық мониторинг жүргізе алады.

Аудандық (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттер мен аудандық маңызы бар қалалар, ауылдар, ауылдық округтер бюджеттерінің инфрақұрылымдық және әлеуметтік бастамаларына қоғамдық сараптау бюджеттік бағдарламалардың әкімшілері бюджеттік өтінім жасағанға дейін жүргізіледі.

Қоғамдық сараптамаға бірінші кезекте жергілікті бюджеттердің елді мекендердегі әлеуметтік инфрақұрылымды абаттандыру және дамыту жөніндегі шығыстарын жатқызу қажет.

Сонымен қатар қабылданатын бюджеттік шешімдер бойынша да жұртшылықпен кері байланысты ұйымдастыру жоспарлануда.

Қоғамдық кеңестерге жұртшылық өкілдерінің неғұрлым көп енуі мәселесі қаралатын болады.

Мемлекеттік органдардың интернет-ресурстарында атауын, басшының деректерін (Т.А.Ә. (бар болса), телефон) көрсете отырып, тауарды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) жеткізуші туралы ақпаратты міндетті түрде жариялау қажет. Мемлекеттік сатып алудың қорытындысы бойынша тауар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) бірлігінің құны туралы ақпаратты да орналастыру қажет.

5.7. Бюджет процесін автоматтандыру және цифрландыру

Бюджет процесін автоматтандыру және цифрландыру бюджеттің кіріс бөлігін арттыру, көлеңкелі экономика деңгейін төмендету, ресурстарды стратегиялық басымдықтарға сәйкес ұтымды пайдалану, мемлекет пен азаматтардың өзара іс-қимылы және сенім деңгейін арттыру үшін маңызды.

Салықтық бақылау рәсімдерін толыққанды цифрландыруды және салық міндеттемелерінің орындалуына қашықтан мониторинг жүргізу керек. Мұндағы жұмыстың негізгі бағыттары ұлттық қадағалап отыру жүйесін, электрондық шот-фактураларды, тауарларға арналған электрондық жүкқұжаттарды, тауарларды таңбалау жүйесін, электрондық бюджеттік жоспарлау, мемлекеттік қолдау шараларына бюджет шығыстарының тиімділігін талдау АЖ енгізу, жасанды интеллект, big data, блокчейн технологияларын енгізу болып табылады.

Салық және кеден жүйесі кабинеттерін біріктіре отырып, салық төлеушінің бірыңғай кабинетінің үздіксіз жұмысын қамтамасыз ету және E-Salyk-Azamat тегін мобильді қосымшасын белсенді түрде ілгерілету маңызды (жеке тұлғалар үшін).

Кәсіпкерлерге тұтынушылардан банктік мобильді қосымшалар арқылы түсетін ақша аударымдарын фискалдау проблемасын шешуге назар аударудың маңызы зор.

Жер қойнауын пайдалану, офшорларға транзакциялар саласында салық салуды жетілдіру, елден капитал шығаруға бақылауды күшейту, сондай-ақ декларациялау және әріптес елдер арасындағы кедендік статистикадағы алшақтықтар өзекті мәселелер болып табылады.

Алда басым транзиттік бағыттар бойынша кеден бекеттерін жаңғырту және автоматтандыру, кедендік ресімдеу уақытын қысқарту міндеті тұр.

Әкімшілендіру процестерін автоматтандыру және адами факторды болдырмау мақсатында "Экспорттық бақылау" модулі іске қосылды және навигациялық пломбаларды пайдалану басталды. "Экспорттық бақылау" модулі Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитеті ішкі жергілікті желісі бойынша немесе INTERNET арқылы жұмыс істейтін "ЭШФ" АЖ арқылы жүзеге асырылады.

Осыған байланысты салықтық және кедендік әкімшілендіруді одан әрі цифрландыру жөніндегі жұмыстар жалғасатын болады.

Бюджет процесін автоматтандыру мен цифрландыру барлық төрт кезеңді: бюджетті жасау, қарау, бекіту және атқаруды қамтуы тиіс.

Бюджеттік жоспарлау процесін автоматтандыру ағымдағы сипаттағы бюджеттің барлық шығыстары бойынша заттай нормалардың болуын қамтамасыз ете отырып, оларды заттай нормалардың болуы, толықтығы мен өзектілігі тұрғысынан жыл сайын түгендеумен қоса жүргізілуі тиіс. Заттай нормалар болмаған кезде тиісті салалардың (аялардың) уәкілетті органдары бюджет заңнамасында белгіленген тәртіппен заттай нормаларды әзірлеу және бекіту жөнінде шаралар қабылдауы тиіс.

Бюджет процесін автоматтандыру және цифрландыру мемлекеттік дерекқорлармен интеграцияны ескере отырып жүзеге асырылуы тиіс.

Барлық мемлекеттік қолдау алушылардың мониторингі есебінен мемлекеттік ақшаны жұмсаудың тиімділігін арттыру жөніндегі ақпараттық жүйені пысықтау жөніндегі міндет мемлекеттік қолдау шараларының тиімділігін бағалаудың арнайы әдістемесін бекітуді талап етеді.

Мемлекеттік шығыстардың тиімділігін бақылауды күшейту мақсатында онлайн режимде бюджеттік мониторинг жүргізу қажет.

Бюджеттік мониторингті онлайн режимде жүргізу ақпараттық жүйелерді пайдалана отырып, бюджет процесін оның барлық кезеңдерінде (жоспарлау, сатып алу, орындау және аудит) қадағалауды білдіреді.

Бұл тетік уақтылы ден қоюға және пәрменді басқарушылық шешімдер қабылдауға, оның ішінде өңірлер бөлінісінде ресурстарды өнімді бөлуге мүмкіндік береді.

Бюджеттік мониторингті енгізу де мемлекеттік сатып алу рәсімдерін өткізу және өнім берушілермен шарт жасасқанға дейін қорытынды шығару кезінде бұзушылықтардың жолын кесу бөлігінде елеулі нәтиже берген қолданыстағы "Камералдық бақылау" практикасына ұқсас ден қою шараларын қабылдау үшін нысаналы индикаторларға сәйкес келмеу тәуекелдері (жоспар/факт) туралы "сигнал беретін" болады.

Мониторинг қолданыстағы "е-Қаржымині", "Мемлекеттік жоспарлаудың ақпараттық жүйесі", "Электрондық мемлекеттік сатып алудың" автоматтандырылған интеграцияланған ақпараттық жүйесі", "Салықтық әкімшілендірудің интеграцияланған ақпараттық жүйесі" ақпараттық жүйелері мен мемлекеттік органдардың басқа да жүйелерін интеграциялау арқылы жүзеге асырылатын болады.

Бюджеттік инвестициялар және МЖӘ жобалары бойынша бірыңғай цифрлық дерекқор құрылатын болады.

Барлық процесті автоматтандыру және цифрландыру арқылы бюджеттік жоспарлаудың тиімділігін арттыру маңызды міндет болып табылады. Әзірленген "Халық қатысатын бюджет" жобасы азаматтарға жобалық ұсыныстарға бастама жасауға және жергілікті бюджет қаражатының бір бөлігін бөлу бойынша дауыс беруге мүмкіндік береді.

6-БӨЛІМ. НЫСАНАЛЫ ИНДИКАТОРЛАР ЖӘНЕ КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕЛЕР

Нысаналы индикаторлар:

мұнайға қатысты емес тапшылықты 2030 жылы 5,0 %-дан аспайтын деңгейге дейін төмендету;

бюджет тапшылығын 2030 жылы ЖІӨ-ге қатысты 2,0 %-ға дейін төмендету;

мемлекеттік борышты 2030 жылы – ЖІӨ-ге қатысты 35,0 %-дан асырмай, оның ішінде Үкімет борышын – 2030 жылы ЖІӨ-ге қатысты 30,0 %-дан асырмай сақтау.

Күтілетін нәтижелер:

ҚРҰҚ-ның валюталық активтерін 2030 жылы 100 млрд АҚШ долларына дейін ұлғайту;

таза сыртқы активтер (үкіметтің сыртқы борышының, кепілдік берілген борыштың және квазимемлекеттік сектордың сыртқы борышының ҚРҰҚ-ның валюталық активтеріне қатынасы) – 0,75;

республикалық бюджеттен үкіметтік борышқа – бюджет шығыстарының 15 %-нан аспайтын деңгейде қызмет көрсету;

трансферттерді есептемегенде мемлекеттік бюджет кірістерін 2030 жылы ЖІӨ-ге қатысты 18 %-ға дейін ұлғайту.

Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар осы Тұжырымдамаға қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржысын басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі
іс-қимыл жоспарына сәйкес жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржысын басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасына ҚОСЫМША

Қазақстан Республикасының мемлекеттік қаржысын басқарудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-қимыл жоспары

Р/с №	Атауы	Аяқтау нысаны	Орындалу мерзімі	Жауапты орындаушылар
1	2	3	4	5
1. ҚРҰҚ қаражатын қалыптастыру және пайдалану саясаты
1-нысаналы индикатор. Мұнайға қатысты емес тапшылық деңгейін 2030 жылы ЖІӨ-ге қатысты 5 %-ға дейін, оның ішінде мына жылдар бойынша: 2021 жылы ЖІӨ-ге қатысты 10,0 %-ға дейін; 2022 жылы ЖІӨ-ге қатысты 8,1 %-ға дейін; 2023 жылы ЖІӨ-ге қатысты 7,3 %-ға дейін; 2024 жылы ЖІӨ-ге қатысты 6,7 %-ға дейін; 2025 жылы ЖІӨ-ге қатысты 6,0 %-ға дейін; 2026 жылы ЖІӨ-ге қатысты < 5,9 %-ға дейін; 2027 жылы ЖІӨ-ге қатысты < 5,9 %-ға дейін; 2028 жылы ЖІӨ-ге қатысты < 5,5 %-ға дейін; 2029 жылы ЖІӨ-ге қатысты < 5,5 %-ға дейін төмендету.
1.	"Елдің бесжылдық кезеңге арналған әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштерін қалыптастыру үшін бюджеттік параметрлерді болжау әдістемесін және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2021 жылғы 2 маусымдағы № 154 бұйрығына ҚРҰҚ-дағы қаражатының төмендетілмейтін қалдығын есептеу әдістемесін бекіту бөлігінде өзгерістер енгізу	бұйрық жобасы	2023 жылғы 1-тоқсан	ҰЭМ ҰБ (келісу бойынша)
2.	"Ұлттық басқарушы холдингтердің, ұлттық холдингтердің, ұлттық компаниялардың және олардың еншілес, тәуелді және олармен үлестес болып табылатын өзге де заңды тұлғалардың активтерін бәсекелес ортаға беруден Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына түсетін түсімдердің қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 4 маусымдағы № 323 қаулысына өзгерістер енгізу	Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы	2022 жылғы 2-тоқсан	ҰЭМ, ҰБ (келісу бойынша), мүдделі МО
3.	ҚРҰҚ активтерін басқару тұжырымдамасын әзірлеу	ҚР Президенті Жарлығының жобасы	2022 жылғы 2-тоқсан	ҰБ ҰЭМ Қаржымині
2. Салық-бюджет саясаты 2.1. Бюджеттік қағидалар жиынтығын айқындау
2-нысаналы индикатор. Бюджет тапшылығын 2030 жылы ЖІӨ-ге қатысты 2 %-ға дейін, оның ішінде мына жылдар бойынша: 2021 жылы ЖІӨ-ге қатысты 3,1%-ға; 2022 жылы ЖІӨ-ге қатысты 3,3%-ға дейін; 2023 жылы ЖІӨ-ге қатысты 3,1%-ға; 2024 жылы ЖІӨ-ге қатысты 2,9%; 2025 жылы ЖІӨ-ге қатысты 2,7%; 2026 жылы ЖІӨ-ге қатысты 2,5%; 2027 жылы ЖІӨ-ге қатысты 2,3 %; 2028 жылы ЖІӨ-ге қатысты 2,1 %; 2029 жылы ЖІӨ-ге қатысты 2,1% төмендету
4.	ҚР Бюджет кодексіне бюджеттік қағидалар бойынша өзгерістер енгізу жөніндегі заң жобасын әзірлеу	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2024 жыл	ҰЭМ, Қаржымині, ҰБ (келісу бойынша)
5.	Бюджеттік тәуекелдер және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнықтылығы туралы талдамалық есепті жасау кезінде ұзақ мерзімді бюджеттік орнықтылықты болжау модельдерін қолдану бойынша ұсынымдар әзірлеу	талдамалық зерттеулер	2022 – 2026 жж. жыл сайын	ҰЭМ, "ЭЗИ" АҚ (келісу бойынша)
6.	"Қаржылық есептілік нысандарын және оларды жасау мен ұсыну қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2017 жылғы 1 тамыздағы № 468 бұйрығына, "Бюджеттік бағдарламалар әкімшілері мен бюджетті атқару жөніндегі жергілікті уәкілетті органдардың шоғырландырылған қаржылық есептілікті жасау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2016 жылғы 6 желтоқсандағы № 640 бұйрығына жылдық қаржылық есептілікте мемлекеттік кепілдіктер мен шартты міндеттерді ашуды қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылдау бөлігінде өзгерістер енгізу	бұйрық жобасы	2023 жыл	Қаржымині, ҰЭМ
2.2. Бюджеттің кіріс бөлігін нығайту (салық саясаты)
7.	Трансферттік баға белгілеуді жетілдіру, сондай-ақ капиталдың шығарылуына бақылауды күшейту	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2022 жылғы желтоқсан	Қаржымині, ҰЭМ, мүдделі МО
8.	Салықтық заңнаманы: кірістерге салық салу, оның ішінде дивидендтер түрінде салық салуды жетілдіру, ҚИК салық салуды жетілдіру, материалдық емес қызметтер бойынша шегерімге шектеу енгізу; жанама салық салу; ПҚӨС мөлшерлемелерін ұлғайту жолымен ТМК-ге салық жүктемесін арттыру; тиімсіз салықтық жеңілдіктерді қысқарту; цифрлық майнинг үшін төлем мөлшерлемесін қайта қарау бөлігінде жетілдіру	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2022 жылғы желтоқсан	ҰЭМ, Қаржымині, мүдделі МО, "Атамекен" ҰКП (келісу бойынша)
9.	Салықтық және кедендік әкімшілендіруді одан әрі цифрландыру	Үкіметке ақпарат	2022 жылғы желтоқсан	Қаржымині, ҰЭМ
2.3. Бюджет шығыстарының тиімділігі мен экономикалық қайтарымдылығын арттыру
10.	Бюджетті жоспарлау кезіндегі блоктық тетік элементтерін енгізу жөніндегі заң жобасын әзірлеу	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2022 жылғы маусым	ҰЭМ, Қаржымині, мүдделі МО
11.	"Б" корпусының мемлекеттік әкімшілік лауазымдарын функционалдық	бұйрық жобасы	2022 жылғы мамыр	МҚІА, Қаржымині, ҰЭМ
	блоктар бойынша бөлу жөніндегі әдістемесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігі төрағасының 2021 жылғы 11 тамыздағы № 138 бұйрығына толықтырулар енгізу
12.	Стратегиялық және бюджеттік жоспарлау саласында адами ресурстарды дамыту жөніндегі шаралардың кешенді жоспарын әзірлеу	бірлескен бұйрық жобасы	2022 жылғы желтоқсан	МҚІА, ҰЭМ, Қаржымині, мүдделі МО
13.	"Қазақстан Республикасы Үкiметiнің және жергiлiктi атқарушы органдардың мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобалары бойынша мемлекеттік міндеттемелерінің, оның ішінде мемлекеттiк концессиялық мiндеттемелерiнiң лимиттерін айқындау әдістемесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2015 жылғы 26 қарашадағы № 731 бұйрығына әдістемені жетілдіру бөлігінде өзгерістер енгізу туралы	бұйрық жобасы	2022 – 2023 жылдар	ҰЭМ, Қаржымині
14.	Мемлекеттік инвестициялық жобалардың экономикалық тиімділігі бойынша ұсынымдар әзірлеу	зерттеулер	2022 – 2023 жылдар	ҰЭМ
15.	МЖӘ тетіктерін мемлекеттік сатып алу рәсімдеріне қатыспау үшін пайдалануды болдырмау және жоба бастамашылары мен мемлекет арасындағы міндеттерді, міндеттемелерді, кепілдіктерді, тәуекелдер мен кірістерді теңгерімді бөлуді қамтамасыз ету мақсатында жаңа тәсілдерін әзірлеу. МЖӘ тетіктеріне жаңа тәсілдерді әзірлеу, іріктеудің және оларға қойылатын талаптардың қатаң және бағаланатын өлшемшарттарын енгізу. Іске асырылып жатқан және іске асыруға жоспарланған МЖӘ жобалары талаптарына сәйкестігіне талдау жүргізу	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2022 жылғы маусым	ҰЭМ
16.	Бюджет кодексіне бюджет шығыстарына шолу, қазынашылық органдарының қызметін жетілдіру жөніндегі нормаларды регламенттеу бойынша ұсыныстар енгізу бөлігінде өзгерістер енгізу жөніндегі Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеу	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2024 жыл	ҰЭМ, Қаржымині, мүдделі МО
17	Бюджет кодексіне халықаралық стандарттарға сәйкес жасалған елдің шоғырландырылған қаржылық есептілікке кезең-кезеңмен өтуін қамтамасыз ету бөлігінде өзгерістер енгізу жөніндегі Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеу	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2028 жыл	Қаржымині, Есеп Комитеті (келісу бойынша)
18.	Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеудің жаңа әдістемесін ескере отырып, 2023 – 2025 жылдарға арналған республикалық және жергілікті бюджеттер арасындағы жалпы сипаттағы трансферттер туралы Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеу	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2022 жылғы тамыз	ҰЭМ, Қаржымині
19.	Бюджетаралық қатынастарды реформалау бөлігінде "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекет басшысының жекелеген тапсырмаларын іске асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеу	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2022 жыл	ҰЭМ, мүдделі МО
20.	"Жалпы сипаттағы трансферттердің есеп-қисаптар әдістемесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрінің 2014 жылғы 11 желтоқсандағы № 139 бұйрығына өзгерістер енгізу	ҰЭМ бұйрық жобасы	2022 жыл	ҰЭМ, мүдделі МО
21.	"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік мүлікті басқаруды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеу	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2023 жыл	ҰЭМ, Қаржымині, Есеп комитеті (келісу бойынша)
22.	Мемлекеттің әртүрлі мемлекеттік меншік объектілерімен операция жасауға айрықша құқықтарын қоса алғанда, жер, су шаруашылығы су айдындарын, орман ресурстарын, жер қойнауын пайдалану құқықтарын, радиожиілік спектрін және мемлекеттің басқа да активтерін беруге жария сауда- саттықты мемлекеттік мүлік тізілімінің www.gosreestr.kz веб-порталы арқылы электрондық форматқа көшіру	Қазақстан Республикасының Үкіметіне есеп	2022 – 2023 жылдар	Қаржымині, АЕО (келісу бойынша), мүдделі МО
3. Мемлекеттік борышты басқару саясаты
3-нысаналы индикатор. Мемлекеттік борышты 2030 жылы ЖІӨ-ге қатысты 35,0 %-дан асырмай сақтау, оның ішінде Үкімет борышын ЖІӨ-ге қатысты 30,0 %-дан асырмай, оның ішінде: - мемлекеттік борышты 2021 жылғы ЖІӨ-ге қатысты 27,4 %-дан асырмай; 2022 жылы ЖІӨ-ге қатысты 31,7 %; 2023 жылы ЖІӨ-ге қатысты 32,6 %; 2024 жылы ЖІӨ-ге қатысты 33,1 %; 2025 жылы ЖІӨ-ге қатысты 33,3 %; 2026 жылы ЖІӨ-ге қатысты 33,6 %; 2027 жылы ЖІӨ-ге қатысты 33,8 %; 2028 жылы ЖІӨ-ге қатысты 33,8 %; 2029 жылы ЖІӨ-ге қатысты 33,7 %; 2030 жылы ЖІӨ-ге қатысты 35,0 % сақтау; - Үкімет борышын 2021 жылғы ЖІӨ-ге қатысты 23,0 %-дан асырмай; 2022 жылы ЖІӨ-ге қатысты 25,5 %; 2023 жылы ЖІӨ-ге қатысты 26,8 %; 2024 жылы ЖІӨ-ге қатысты 27,7 %; 2025 жылы ЖІӨ-ге қатысты 28,3 %; 2026 жылы ЖІӨ-ге қатысты 28,9 %; 2027 жылы ЖІӨ-ге қатысты 29,5 %; 2028 жылы ЖІӨ-ге қатысты 29,6 %; 2029 жылы ЖІӨ-ге қатысты 29,8 %; 2030 жылы ЖІӨ-ге қатысты 30,0 % сақтау.
23.	Бюджет кодексіне ҰБ борышын мемлекеттік борыш құрылымынан алып тастау, қарыздар мен мемлекеттік кепілдіктер беруге қойылатын талаптарды жетілдіру бөлігінде өзгерістер енгізу	Қазақстан Республикасы Заңының жобасы	2022 жыл	ҰЭМ, Қаржымині, ҰБ (келісу бойынша)
24.	"Қазақстан Республикасының Үкіметі мен халықаралық қаржы ұйымдары арасындағы әріптестік туралы негіздемелік келісімдерді іске асыру жөніндегі үйлестіру Кеңесін құру туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 9 маусымдағы № 632 қаулысына оның құзыретін кеңейту бөлігінде толықтырулар енгізу	Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы	2022 жылғы 3-тоқсан	ҰЭМ, Қаржымині, мүдделі МО, мүдделі ұйымдар (келісу бойынша)
25.	"Үкіметтік борыштың және жергілікті атқарушы орган борышының лимитін, мемлекеттік кепілдіктер мен мемлекет кепілгерліктерін беру лимиттерін айқындау ережесін бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 15 маусымдағы № 906 қаулысына өзгерістер енгізу	Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы	2022 жылғы 4-тоқсан	ҰЭМ, Қаржымині, мүдделі МО
26.	"Квазимемлекеттік сектордың сыртқы және ішкі қарыздарына мониторинг жүргізу және бақылау қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2018 жылғы 20 сәуірдегі № 210 қаулысына өзгерістер енгізу Обновленный	Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулысының жобасы	2022 жылғы 4-тоқсан	Қаржымині, ҰЭМ
4. Бюджет процесінің айқындығын және ашықтығын арттыру
27.	Қаражатты игеруден/игермеуден нәтижелерге қол жеткізуге ауысу шеңберінде бағалау нәтижелерінің пайдалы болуы мен қолданылуына баса назар аудара отырып, бағалау және мониторинг түрлерін жүйелеу	ПӘ-ге ұсыныстар	2023 жыл	Есеп комитеті, СЖРА (келісу бойынша), ҰЭМ, Қаржымині
28.	"Ашық бюджеттер" онлайн-порталының жұмысын жақсарту: "Ашық бюджеттер" порталында азаматтар үшін бюджеттік ақпаратты берудің бірыңғай форматын енгізу, нақты атау және құрылымдау; "Ашық бюджеттер" порталында қажетті ақпаратты іздеу құралдарын жақсарту	"Ашық бюджеттер" порталының жетілдірілген функционалы	2023 – 2025 жылдар	ЦИДАӨМ, Қаржымині, мүдделі МО
29.	Бюджеттік материалдарды, талдамалық ақпаратты ұсынудың интерактивті нысандарын пайдалану	"Ашық бюджеттер" порталының жетілдірілген функционалы	2023 – 2026 жылдар	ЦИДАӨМ, Қаржымині, мүдделі МО
30.	"Ашық бюджеттер" интернет-порталының ашық материалдарын пайдалана отырып, мобильді қосымшаларды және/немесе сервистерді әзірлеу	мобильдік сервис	2026 – 2027 жылдар	ЦИДАӨМ, Қаржымині, мүдделі МО
5. Бюджет процесін автоматтандыру және цифрландыру
31.	"Онлайн бюджеттік мониторинг" енгізу	ақпараттық жүйе	2022 – 2024 жылдар	Қаржымині, мүдделі МО
32.	"Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есептің бірыңғай ақпараттық жүйесін" енгізу	ақпараттық жүйе	2024 – 2025 жылдар	Қаржымині, мүдделі МО

Ескертпе: аббревиатуралар мен қысқарған сөздер:

АЕО	–	Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі "Ақпараттық-есептеу орталығы" акционерлік қоғамы
АҚШ	–	Америка Құрама Штаттары
"Атамекен" ҰКП	–	"Атамекен" Қазақстан Республикасының ұлттық кәсіпкерлер палатасы
АХҚО	–	"Астана" халықаралық қаржы орталығы
ӘЭДБ	–	әлеуметтік-экономикалық даму болжамы
БАҚ	–	бұқаралық ақпарат құралдары
БЖС	–	басқаруды жүзеге асырғаны үшін сыйақы
"БЕ БАЖ"	–	"Бухгалтерлік есептің бірыңғай ақпараттық жүйесі" пилоттық жобасы
БҚШ	–	бірыңғай қазынашылық шот
БТЕ	–	бюджеттік тәуекелдер туралы есеп
Бюджет кодексі	–	Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі
Бюджет саясаты тұжырымдамасы	–	Қазақстан Республикасының жаңа бюджет саясатының тұжырымдамасы
ЕЭО	–	Еуразиялық экономикалық одақ
ЕК	–	Еуропалық кеңес
Есеп Комитеті	–	Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті
ЕЭК	–	Еуразиялық экономикалық комиссия
ЖАО	–	жергілікті атқарушы органдар
ЖСҚ	–	жобалау-сметалық құжаттар
ЖІӨ	–	жалпы ішкі өнім
ИШӨ	–	инвестициялық шығындардың өтемақысы
КТС	–	корпоративтік табыс салығы
ҚАБШ	–	қолма-қол ақшаны бақылау шоты
Конвенция	–	Табыс пен капиталға қатысты қосарланған салық салуды болдырмау және салық салудан жалтаруға жол бермеу туралы конвенция
Қазынашылық	–	Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Қазынашылық комитеті
Қаржымині	–	Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі
ҚҚС	–	қосылған құн салығы
ҚРҰҚ	–	Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры
ҚРҰҚ тұжырымдамасы	–	Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасы
МБҚ	–	мемлекеттік бағалы қағаздар
МЖӘ	–	мемлекеттік-жекешелік әріптестік
МЖӘ туралы заңы	–	"Мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы" Қазақстан Республикасының Заңы
МЖАЖ	–	мемлекеттік жоспарлаудың ақпараттық жүйесі
МҚІА	–	Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігі
МО	–	мемлекеттік органдар
ОШӨ	–	операциялық шығындардың өтемақысы
ПӘ	–	Қазақстан Республикасының Президенті Әкімшілігі
"Самұрық-Қазына" ҰӘҚ	–	"Самұрық-Қазына" ұлттық әл-ауқат қоры" акционерлік қоғамы
СЖРА	–	Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі
ҰБ	–	Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі
ҰБОЕ	–	ұзақ мерзімді бюджеттік орнықтылығы туралы есеп
ҰЭМ	–	Қазақстан Республикасының Ұлттық экономика министрлігі
Үйлестіру кеңесі	–	Қазақстан Республикасының Үкіметі мен халықаралық қаржы ұйымдары арасындағы әріптестік туралы негіздемелік келісімдерді іске асыру жөніндегі үйлестіру кеңесі
ХҚҰ	–	халықаралық қаржы ұйымдары
ЦДИАӨМ	–	Қазақстан Республикасының Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі
ШОБ	–	шағын және орта бизнес
ЭЗИ	–	"Экономикалық зерттеулер институті" акционерлік қоғамы
"ЭШФ" АЖ	–	"Электрондық шот-фактуралар" ақпараттық жүйесі
ЭЫДҰ	–	Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы

О проекте Указа Президента Республики Казахстан "Об утверждении Концепции управления государственными финансами Республики Казахстан до 2030 года"

Постановление Правительства Республики Казахстан от 30 апреля 2022 года № 276.

Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

внести на рассмотрение Президента Республики Казахстан проект Указа Президента Республики Казахстан "Об утверждении Концепции управления государственными финансами Республики Казахстан до 2030 года".

Премьер-Министр Республики Казахстан

А. Смаилов

Об утверждении Концепции управления государственными финансами Республики Казахстан до 2030 года

В соответствии с пунктом 5 Общенационального плана мероприятий по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2021 года "Единство народа и системные реформы – прочная основа процветания страны", утвержденного Указом Президента Республики Казахстан от 13 сентября 2021 года № 659, ПОСТАНОВЛЯЮ:

1. Утвердить прилагаемую Концепцию управления государственными финансами Республики Казахстан до 2030 года.

2. Признать утратившими силу некоторые указы Президента Республики Казахстан согласно приложению к настоящему Указу.

3. Правительству Республики Казахстан, государственным органам, непосредственно подотчетным и подчиненным Президенту Республики Казахстан, и иным организациям принять меры, вытекающие из настоящего Указа.

4. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

5. Настоящий Указ вводится в действие со дня его подписания.

Президент Республики Казахстан

К.Токаев

УТВЕРЖДЕНА Указом Президента Республики Казахстан от 2022 года №

КОНЦЕПЦИЯ
УПРАВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННЫМИ ФИНАНСАМИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ДО 2030 ГОДА

СОДЕРЖАНИЕ

Раздел 1. Паспорт (основные параметры)

Раздел 2. Анализ текущей ситуации

2.1. Оценка действующего государственного регулирования в области государственных финансов

2.2. Ключевые проблемы и обоснование необходимости разработки Концепции управления государственными финансами

Раздел 3. Обзор международного опыта

Раздел 4. Видение развития управления государственными финансами

Раздел 5. Основные принципы и подходы к формированию политики управления государственными финансами

5.1. Основные принципы политики управления государственными финансами

5.2. Основные подходы к политике управления государственными финансами

5.3. Политика формирования и использования средств Национального фонда Республики Казахстан

5.4. Налогово-бюджетная политика

5.4.1. Определение набора бюджетных правил

5.4.2. Укрепление доходной части бюджета (налоговая политика)

5.4.3 Повышение эффективности и экономической отдачи бюджетных расходов

5.5. Политика управления государственным долгом

5.6. Повышение прозрачности и открытости процесса по управлению государственными финансами

5.7. Автоматизация и цифровизация процесса управления государственными финансами

Раздел 6. Целевые индикаторы и ожидаемые результаты

Раздел 7. План действий по реализации Концепции управления государственными финансами Республики Казахстан до 2030 года.

РАЗДЕЛ 1. ПАСПОРТ (ОСНОВНЫЕ ПАРАМЕТРЫ)

Наименование	Концепция управления государственными финансами Республики Казахстан до 2030 года
Основание для разработки	Стратегия развития Казахстана до 2050 года, Национальный план развития Республики Казахстан до 2025 года, Послание Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2020 года "Казахстан в новой реальности: время действий", Послание Главы государства народу Казахстана от 1 сентября 2021 года "Единство народа и системные реформы – прочная основа процветания страны"
Государственный орган, ответственный за разработку Концепции	Министерство национальной экономики Республики Казахстан
Государственные органы, организации, ответственные за реализацию Концепции	Центральные и местные исполнительные органы, субъекты квазигосударственного сектора
Сроки реализации	2022 – 2030 годы

РАЗДЕЛ 2.

АНАЛИЗ ТЕКУЩЕЙ СИТУАЦИИ

2.1. Оценка действующего государственного регулирования в бюджетной сфере

С момента обретения независимости Казахстан прошел большой путь становления и совершенствования системы бюджетного регулирования.

Был проведен ряд серьезных, взаимосвязанных и хорошо продуманных реформ в бюджетной сфере.

Важной реформой бюджетной системы Казахстана стало создание в 2000 году Национального фонда Республики Казахстан (далее – НФРК) с целью накопления финансовых ресурсов для будущих поколений посредством сбережения нефтяных доходов, а также снижения зависимости республиканского бюджета от ситуации на мировых сырьевых рынках. НФРК стал важным инструментом поддержания макроэкономической стабильности в стране.

Создание НФРК позволило в период "пиковых" уровней цен на сырьевых рынках нивелировать внешние шоки кризисов 2000-х годов посредством выделения средств на реализацию масштабных антикризисных программ.

Целями направления основного объема доходов от нефти в НФРК в сочетании с фиксированным трансфертом в бюджет являются ограничение влияния волатильности нефтяных доходов на бюджет и повышение бюджетной дисциплины.

Бюджетный процесс на всех уровнях государственного управления регулируется Бюджетным кодексом Республики Казахстан (далее – Бюджетный кодекс), принятым в 2008 году.

Направления бюджетной политики, включая формирование и использование средств НФРК, определены в Концепции новой бюджетной политики Республики Казахстан, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан от 26 июня 2013 года № 590 (далее – Концепция бюджетной политики), и Концепции формирования и использования средств Национального фонда Республики Казахстан, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан от 8 декабря 2016 года № 385 (далее – Концепция НФРК).

Концепция бюджетной политики определяет видение, основные подходы к формированию фискальной политики до 2020 года и меры, направленные на обеспечение комплексных реформ в сфере государственных финансов. В Концепции бюджетной политики установлены также правила в отношении дефицита государственного бюджета и долга.

Данная фискальная основа усовершенствована в Концепции НФРК, в которой были установлены дополнительные правила в отношении ненефтяного дефицита бюджета, правительственного долга и минимального объема активов НФРК, а также изменена система трансфертов из НФРК в республиканский бюджет.

С 2017 года с учетом внесенных в Бюджетный кодекс дополнений уровень ненефтяного дефицита утверждается в законе о трехлетнем республиканском бюджете.

На сегодняшний день бюджетная система Казахстана базируется на бюджетных правилах.

Бюджетные правила, ограничивающие дефицит и ненефтяной дефицит бюджета, а также устанавливающие параметры государственного долга и нижний предел финансовых активов НФРК, ставят цели поддержания устойчивости государственных финансов.

В 2018 – 2020 годы в Концепцию НФРК были внесены изменения в отношении правил по гарантированному трансферту из НФРК в республиканский бюджет, ненефтяному дефициту и стабилизации долга.

Согласно изменениям размер гарантированного трансферта из Национального фонда в республиканский бюджет должен составлять в 2019 - 2021 годах 2 700 млрд тенге ежегодно. В последующие годы размер гарантированного трансферта был поэтапно снижен, а также был смягчен лимит ненефтяного дефицита на 2019 – 2020 годы.

В целях предотвращения замещения активов Национального фонда правительственным долгом введены следующие ограничения:

расходы на обслуживание и погашение правительственного долга не должны превышать 15 % от доходов республиканского бюджета, включая трансферты из Национального фонда;

объем внешнего долга Правительства (с учетом внешнего гарантированного государством долга) и внешнего долга субъектов квазигосударственного сектора не должен превышать общий размер валютных активов Национального фонда.

В этих целях с определением лимитов правительственного долга и гарантированного государством долга будет устанавливаться ограничение по внешнему заимствованию квазигосударственного сектора через согласование их объемов с Правительством. Данное ограничение закреплено в Бюджетном кодексе.

В 2020 году в Бюджетном кодексе закреплено бюджетное правило, регламентирующее размер гарантированного трансферта из НФРК. Согласно правилу размер гарантированного трансферта не должен превышать прогнозируемые поступления в НФРК от нефтяного сектора при установленной цене "отсечения" на нефть.

В Казахстане виды рисков, способных оказать влияние на экономику страны, рассматриваются Правительством при разработке Прогноза социального экономического развития (далее – ПСЭР) на среднесрочный период, который является основой планирования республиканского бюджета.

С 2018 года в составе ПСЭР представляется оценка устойчивости государственных финансов.

По мнению экспертов Международного валютного фонда, несмотря на раскрытие набора рисков в ПСЭР, действующие методы моделирования ограничены анализом узкого диапазона механизмов воздействия макроэкономических рисков, выстроены по аспекту предложения в экономике. В результате происходит недооценка степени влияния экономических шоков на бюджетные позиции, что приводит к реализации бюджетных рисков.

Вместе с тем показатели социально-экономического развития прогнозируются на пять лет и параметры бюджета составляются на три года. В действующей системе не закреплено требование по разработке долгосрочных прогнозов, охватывающих период более 10 лет. Наблюдаемая тенденция в других странах, связанная с демографическими показателями, такие как старение населения, увеличение рождаемости, или же с климатическими изменениями, актуальна и для Казахстана, так как имеет последствия для экономического роста, программ пенсионного обеспечения, здравоохранения и социального обслуживания, налогообложения и других, что также отразится на параметрах государственного бюджета.

В целях приближения действующей системы прогнозирования и планирования страны к передовой линии бюджетной практики международными экспертами рекомендована публикация отдельного документа, который станет важной вехой на пути дальнейшего совершенствования работы Правительства по анализу и управлению бюджетными рисками и оценке устойчивости государственных финансов.

Принятая с 1 января 2022 года норма бюджетного законодательства (подпункт 1-1 пункта 1 статьи 74 Бюджетного кодекса) служит основанием для разработки аналитического отчета о бюджетных рисках и долгосрочной устойчивости государственных финансов, который Правительство Республики Казахстан представляет в Парламент Республики Казахстан одновременно с проектом закона о республиканском бюджете на плановый период.

Для Казахстана внедрение системы управления бюджетными рисками и оценки долгосрочной устойчивости государственных финансов является важным дополнением к применяемому в настоящее время стратегическому планированию в бюджетном процессе. Раскрытие бюджетных рисков и оценка долгосрочной устойчивости будут способствовать определению баланса издержек и выгод при принятии политических решений, обеспечат понимание долгосрочных точек давления.

Укрепление доходной базы бюджета осуществляется за счет принимаемых мер в части повышения качества налогового и таможенного администрирования с учетом использования цифровых технологий, в результате которых в доход республиканского бюджета ежегодно обеспечивается порядка 700-800 млрд тенге дополнительных поступлений. За последние 3 года (2019 – 2021 годы) бюджет уже получил более 2,3 трлн тенге дополнительных поступлений (916 млрд тенге в 2019 году, 710 млрд тенге в 2020 году, 683 млрд тенге в 2021 году).

В прогнозе поступлений на 2022 год за счет мер налогового и таможенного администрирования и их цифровизации учтены дополнительные поступления в размере 726 млрд тенге, что позволило снизить уровень теневой экономики с 27 % в 2018 году до 20,2 % в 2020 году к ВВП (23,7 % в 2019 году).

Работа в данном направлении будет продолжена с учетом полноценного функционирования в 2022 году Национальной системы прослеживаемости товаров, представляющей собой комплекс информационных систем.

Кроме того, с учетом международного опыта уполномоченным органом по исполнению бюджета начат проект по горизонтальному мониторингу крупного бизнеса, основанный на дистанционном информационном взаимодействии налоговых органов с бухгалтерией крупного бизнеса по обоюдному согласию сторон, что исключает налоговые доначисления и штрафы в будущем.

Согласно действующему законодательству о трансфертном ценообразовании контроль не осуществляется по сделкам, совершенным на товарной бирже с биржевыми товарами в соответствии с законодательством Республики Казахстан (далее – РК) о товарных биржах.

За период 2015 – 2020 годы всего проведено 147 проверок по трансфертному ценообразованию у экспортеров стратегически важных товаров (нефть, газ, нефтепродукты, металлы, руды и концентраты, уголь, зерно), по результатам которых взыскано в бюджет налогов на сумму 50 млрд тенге.

Кроме того, при мониторинге сделок за 2019 год по сжиженному газу и зерну, реализованным через товарные биржи Казахстана, установлено занижение цен на 10-25 % от рыночных цен в стране импорта (Узбекистан, Таджикистан, Афганистан).

Также на практике создаются искусственные посреднические структуры, которые принимают минимальный риск при последующей реализации экспортируемой продукции и не признаются взаимосвязанными сторонами.

Такие сделки не контролируются законодательством о трансфертном ценообразовании, и происходит вывод капитала из РК.

Запущены мобильные приложения с удобными и простыми функционалами для кардинального упрощения исполнения налоговых обязательств. Это "E-Salyq-Azamat" – для физических лиц и с 1 января 2022 года "E-Salyq-business" – для индивидуальных предпринимателей.

Вместе с тем в отечественном налоговом законодательстве существует широкий спектр преференций, отсрочек, вычетов, изменений способов уплаты налогов и других обязательных платежей бюджет, которые являются льготами.

Анализ налоговых льгот и преференций проводится на постоянной основе.

Действующий Налоговый кодекс содержит 277 налоговых льгот.

Сумма данных льгот составила в 2018 году – 4 511,4 млрд тенге.

В разрезе налогов сумма по льготам налога на добавленную стоимость (далее – НДС) – 2 700,4 млрд тенге, по корпоративному подоходному налогу (далее – КПН) – 1 786,5 млрд тенге, по остальным льготам – 24,5 млрд тенге, т.е. львиную долю в структуре занимают льготы по НДС и КПН (99,5 %).

Сумма льгот в 2019 году составила – 4 017,7 млрд тенге, в 2020 году – 4 401,9 млрд тенге. Структура льгот сохранилась.

Основная часть из этих льгот является стандартной, т.е. соответствующей международной практике.

В 2020 году сумма льгот по НДС составила 3 153,4 млрд тенге (71,6 %).

Сумма льгот по КПН в 2020 году составила 1 224,6 млрд тенге (27,8 %).

Большое количество налоговых льгот обходится государству значительной суммой упущенного дохода.

В 2014 – 2020 годы работа по повышению эффективности бюджетной системы проводилась в соответствии с Концепцией бюджетной политики и Планом Нации 100 шагов.

Реформы проводились комплексно. Основной посыл реформ в этом периоде – это продолжение работы по переходу от "управления бюджетными средствами" к "управлению результатами".

В этой связи в 2013 году была принята Концепция совершенствования Системы государственного планирования, ориентированной на результаты (далее – Концепция).

Концепция до настоящего времени содержит основные принципы и подходы по дальнейшему развитию системы государственного планирования, а также определяет цели и задачи реализации государственной политики по вопросам государственного планирования.

Основными принципами являются необходимость и правомерность разработки документов нижестоящего уровня в зависимости от документов, стоящих на уровень выше.

Это означает, что целевые индикаторы и показатели результатов должны декомпозироваться и определяться исходя из иерархии документов системы государственного планирования.

В свою очередь расходы бюджета должны быть направлены на достижение целевых индикаторов и показателей результатов, установленных в документах системы государственного планирования, то есть на "управление результатами".

Основные подходы к "управлению результатами" предполагают следующее:

бюджет формируется исходя из целей и результатов государственной политики;

при планировании расходов основное внимание уделяется обоснованию конечных результатов в рамках бюджетных программ;

распределение бюджетных средств между администраторами бюджетных средств и (или) реализуемыми ими бюджетными программами осуществляется в прямой зависимости от достижения конечных результатов в соответствии с приоритетами, установленными программными документами страны;

оценка результатов деятельности администраторов бюджетных средств осуществляется по достигнутым результатам.

Применение бюджетирования, ориентированного на результат, позволяет:

сосредоточить бюджетные расходы на приоритетных направлениях развития экономики;

установить взаимосвязь между ожидаемыми результатами бюджетных программ и объемом необходимых ресурсов;

повысить обоснованность бюджетных расходов;

расширить самостоятельность государственных органов с повышением их ответственности за реализацию бюджетных программ.

Для реализации принципов бюджетирования, ориентированного на результат, потребовался пересмотр структуры и содержания документов, участвующих в бюджетном процессе.

Были внедрены новые форматы стратегического плана государственного органа и плана развития территорий.

Цели и целевые индикаторы деятельности государственного органа устанавливаются в стратегическом плане государственного органа. Из стратегического плана государственного органа в отдельный документ были выделены бюджетные программы.

Была усилена роль бюджетной программы, как основного документа, где определяются прямые и конечные результаты, достигаемые за счет расходования бюджетных средств, и обеспечивается взаимосвязь бюджетных средств с целевыми индикаторами стратегического плана. Одновременно в Бюджетном кодексе были даны четкие определения понятиям "прямые результаты" и "конечные результаты".

Основным принципом формирования бюджетной программы является включение в одну бюджетную программу расходов, направленных на достижение одной стратегической цели, конечного результата.

В связи с чем бюджетные программы были укрупнены в соответствии с целями стратегического плана государственных органов и планов развития территорий.

С укрупнением бюджетных программ государственным органам была предоставлена определенная самостоятельность: в ходе исполнения бюджета перераспределять средства в пределах одной бюджетной программы в целях достижения запланированных целевых индикаторов.

Одновременно конкретизирована и усилена ответственность первых руководителей государственных органов и руководителей бюджетных программ за недостижение прямых и конечных результатов бюджетных программ (как при полном, так и неполном освоении бюджетных средств).

Таким образом, была выстроена бюджетная система, функционирующая на принципах "бюджетирования, ориентированного на результат".

Начиная с формирования бюджета на 2021 – 2023 финансовые годы, внедрена новая система бюджетного планирования, основанная на принципах бережливости и экономической отдачи.

С внедрением новых подходов в бюджетном планировании бюджетный процесс начинается не с лимитов по расходам, а с приоритезации стратегических целей и задач.

Администраторы бюджетных программ в рамках бюджетной заявки осуществляют оценку эффективности заявляемых расходов на бюджетные инвестиции и бюджетные субсидии.

Эти новшевства позволяют обеспечить эффективное использование бюджетных средств.

Теперь бюджетные средства выделяются преимущественно на расходы с наибольшей отдачей на экономику в виде будущих бюджетных доходов, рабочих мест, частных инвестиций.

При каждом министерстве созданы ведомственные бюджетные комиссии, которые утверждают заявку администраторов по постоянным расходам. Помимо самостоятельности это повысит качество планирования на уровне самих государственных органов.

Таким образом, бюджетным законодательством значительно расширены границы самостоятельности государственных органов с одновременным усилением ответственности.

Изменения затронули формат представления проекта бюджета, отчета о его исполнении и их рассмотрения в Парламенте. Эти процедуры акцентированы на достижении результатов согласно принципу перехода от "управления деньгами" к "управлению результатами".

Так, на сегодняшний день в Парламент помимо документов и материалов, вносимых уполномоченным органом по бюджетному планированию, представляются документы администраторов бюджетных программ в виде стратегических планов и бюджетных программ, оценки экономического эффекта от заявляемых расходов на бюджетные инвестиции и субсидии.

При обсуждении годового отчета в Парламенте заслушиваются доклады уполномоченных лиц, руководителей администраторов бюджетных программ о достижении прямых и конечных результатов и акимов по полученным из республиканского бюджета целевым трансфертам и бюджетным кредитам.

В пояснительных записках отражается информация о достижении целевых индикаторов стратегических планов, программ развития территории, показателей результатов бюджетных программ, причин их недостижения.

В 2021 году в стране была принята новая Система государственного планирования: указами Президента РК были утверждены Общенациональные приоритеты Республики Казахстан до 2025 года и Национальный план развития Республики Казахстан до 2025 года.

Были утверждены национальные проекты с интеграцией на законодательной основе в бюджетный процесс. Согласно требованиям Бюджетного кодекса финансирование мероприятий национальных проектов осуществляется в приоритетном порядке с соблюдением принципов бюджетной системы.

Обеспечена замена стратегических планов государственных органов и программ развития территорий на планы развития государственных органов и планов развития областей, городов республиканского значения, столицы, соответственно.

Создаваемая в стране система бюджетирования, ориентированная на результаты, требовала дальнейшего развития системы оценки результатов с внедрением новых инструментов оценки.

Указом Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 954 была внедрена Система ежегодной оценки эффективности деятельности центральных государственных и местных исполнительных органов областей, города республиканского значения, столицы как инструмент для повышения эффективности их деятельности.

Предметом оценки эффективности деятельности центральных государственных и местных исполнительных органов была определена степень реализации возложенных задач и функций государственного органа. Оценка проводилась по следующим направлениям деятельности государственных органов:

1) достижение стратегических целей и задач в курируемых отрасли/сфере/регионе;

2) исполнение актов и поручений Президента Республики Казахстан, Администрации Президента Республики Казахстан, Правительства Республики Казахстан, Премьер-Министра Республики Казахстан, его заместителей, Руководителя Канцелярии Премьер-Министра Республики Казахстан;

3) реализация бюджетных программ при исполнении бюджета;

4) оказание государственных услуг;

5) управление персоналом;

6) применение информационных технологий.

Вопрос оценки бюджетных расходов для Казахстана приобрел актуальность в процессе внедрения новой системы бюджетного планирования, ориентированной на результат.

В 2017 году в Бюджетном кодексе законодательно закреплена норма, определившая комплексность системы оценки, согласно которой оценка результатов основывается на оценке реализации документов Системы государственного планирования, аудите эффективности и оценке эффективности деятельности центральных государственных и местных исполнительных органов.

В настоящее время в системе государственного управления Казахстана действуют следующие виды оценки:

оценка реализации документов Системы государственного планирования;

оценка эффективности деятельности государственных органов;

оценка реализации бюджетных инвестиций;

оценка эффективности управления государственным имуществом.

Оценка документов системы государственного планирования осуществляется в соответствии с постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 ноября 2017 года № 790 "Об утверждении Системы государственного планирования в Республике Казахстан" и позволяет на основе отчетов их реализации оценить достижение конкретных запланированных результатов с влиянием на социально-экономическое и/или общественно-политическое развитие страны.

Оценка эффективности деятельности центральных государственных органов и местных исполнительных органов (далее –МИО) осуществляется в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 19 марта 2010 года № 954 "О Системе ежегодной оценки эффективности деятельности центральных государственных и местных исполнительных органов областей, городов республиканского значения, столицы" и позволяет оценить достижение целей планов развития государственных органов, а также результативность показателей бюджетных программ.

Оценка реализации бюджетных инвестиций осуществляется в соответствии со статьями 157 и 159 Бюджетного кодекса и позволяет оценить эффективность реализации бюджетных инвестиций с учетом достижения долгосрочных показателей экономической и социальной отдачи от их реализации.

Оценка государственного имущества осуществляется в соответствии с Правилами оценки эффективности управления государственным имуществом, утвержденными приказом Министра национальной экономики от 11 марта 2015 года № 193 (зарегистрирован в реестре государственной регистрации нормативных правовых актов за № 10681). Она позволяет определить эффективность управления государственным имуществом, в том числе имуществом, закрепленным за государственными юридическими лицами, и принадлежащими государству акциями и долями участия в уставном капитале юридических лиц, устойчивость их финансового состояния и неплатежеспособность посредством расчета коэффициента текущей ликвидности к коэффициенту обеспеченности собственными оборотными средствами.

Все указанные виды оценки результатов проводятся на ежегодной основе с предоставлением результатов оценки с соответствующими выводами и рекомендациями в уполномоченные и вышестоящие органы.

Вместе с тем анализ использования рекомендации по результатам оценок, а также проводимая работа по совершенствованию процесса бюджетного планирования показывают, что имеются определенные проблемы в востребованности результатов оценок и их использовании при принятии решений по распределению ресурсов.

В рамках реализации Концепции бюджетной политики была пересмотрена система планирования бюджетных инвестиций, при которой уже на стадии формирования инвестиционных предложений до разработки технико-экономических обоснований и проектно-сметной документации (далее – ПСД) будут проводиться жесткий отбор проектов по соответствующим критериям и определяться схема их финансирования.

В целях сокращения излишних процедур при планировании и реализации бюджетных инвестиций в 2013 году в Бюджетный кодекс был внедрен метод отбора государственных инвестиционных проектов по принципу "бюджетного компаратора", который предполагает определение возможного вида и способов финансирования государственных инвестиционных проектов на стадии инвестиционного предложения за счет бюджетных либо частных инвестиций, т.е. реализацию проекта как бюджетного инвестиционного проекта, бюджетного кредита, формирование или увеличение уставного капитала юридических лиц, государственно-частного проекта либо за счет частных инвестиций.

Несмотря на проводимую работу по совершенствованию бюджетных процедур для планирования и реализации бюджетных инвестиций, одной из существенных проблем на сегодняшний день является отсутствие единой базы данных по бюджетным инвестициям, позволяющей вести на единой платформе полноценный учет и мониторинг всех планируемых и реализуемых бюджетных инвестиций, с накоплением и сохранением исторических данных по проектам, начиная с этапа их планирования до фактического ввода в эксплуатацию (достижение прямых и конечных результатов).

Для решения данного вопроса в настоящее время уполномоченным органом по бюджетному планированию совместно с уполномоченным органом по государственному планированию прорабатываются вопросы включения и развития отдельного модуля "Государственные инвестиционные проекты" в рамках развития "Информационной системы государственного планирования".

С введением в эксплуатацию вышеуказанной информационной системы ожидается оптимизация бизнес-процессов путем подключения всех заинтересованных государственных органов в единую информационную систему, что позволит завершить полный переход на электронный документооборот.

Также ожидается, что введение в эксплуатацию вышеуказанного модуля окажет своевременное содействие в решении некоторых актуальных вопросов, в том числе по введению базы данных по государственным инвестиционным проектам и внедрению подхода "единого окна" для рассмотрения технико-экономических обоснований и ПСД.

Полноценный институт государственно-частного партнерства (далее – ГЧП) был внедрен с принятием 31 октября 2015 года Закона Республики Казахстан "О государственно-частном партнерстве" (далее – Закон о ГЧП).

Закон о ГЧП открыл возможность реализации ГЧП во многих сферах экономики, расширил его контрактные формы, а также возможность заключения договоров не только на основании конкурса, но и путем прямых переговоров.

В 2019 году были внесены изменения в законодательство по ГЧП по повышению приоритетности и качества проектов, где закреплено, что решение по проектам ГЧП должно приниматься с учетом ценности для населения и срочности проекта. Для обеспечения комплексного и всестороннего подхода к разработке проектов, минимизации неучтенных рисков, снижению коррупциогенности было внедрено обязательное создание Межведомственной проектной группы.

За период существования института ГЧП с 2015 года по 1 декабря 2021 года заключено 876 договоров ГЧП на общую сумму 2 098 млрд тенге, в том числе количество проектов 1 категории – 331 (1 873,3 млрд тенге), 2 категории – 212 (118 млрд тенге), 3 категории – 333 (107,1 млрд тенге).

Нагрузка на бюджет зависит от отнесения ГЧП проектов к той или иной категории, так как 1 категория – полное возмещение всех затрат из бюджета, 2 категория – частичное возмещение затрат из бюджета и 3 категория – проекты, окупаемые за счет тарифов и платных услуг.

С момента повсеместного внедрения с 2020 года самостоятельных бюджетов органов местного самоуправления бюджетная система Казахстана представлена четырехуровневой системой государственного бюджета, состоящей из республиканского и трех уровней местных бюджетов в виде областных (городов республиканского значения, столицы), районных (городов областного значения), городов районного значения, сел, поселков и сельских округов.

В вопросах обеспечения эффективного государственного управления в стране региональная политика, реализуемая за счет местных бюджетов, имеет огромное значение. В свою очередь, в успешном функционировании местных бюджетов важная роль отводится системе межбюджетных отношений между центром и регионами.

Согласно действующей системе межбюджетные отношения регулируются трансфертами общего характера (бюджетные субвенции и изъятия), целевыми трансфертами (целевые текущие трансферты и трансферты на развитие) и кредитами.

Трансферты общего характера направлены на выравнивание уровня бюджетной обеспеченности (выравнивание доходов и расходов местных бюджетов) и обеспечение равных фискальных возможностей регионов для предоставления гарантированных государством услуг.

Целевые трансферты являются инструментом оперативного регулирования межбюджетных отношений в период действия трехлетних трансфертов общего характера.

Целевые текущие трансферты выделяются для компенсации потерь местных бюджетов, вытекающих из принятия нормативных правовых актов, а целевые трансферты на развитие – на выравнивание обеспеченности регионов социальной инфраструктурой и объектами жизнеобеспечения.

Объемы бюджетных субвенций и изъятий между республиканским и местными бюджетами утверждаются законом на трехлетний период и не подлежат изменению в течение трех лет.

Закрепление бюджетных субвенций и изъятий на 3 года имеет стимулирующий характер для регионов, так как дает возможность акимам самостоятельно распоряжаться дополнительными доходами, поступившими в период действия трехлетних трансфертов общего характера, для решения вопросов местного значения.

Доходы, полученные МИО свыше прогноза, а также свободные остатки бюджетных средств на начало года остаются в их распоряжении и не изымаются в республиканский бюджет, что создает стимул в увеличении налоговой базы по налогам, поступающим в местный бюджет.

Так, если ежегодное перевыполнение прогноза по доходам местных бюджетов за 2013 – 2019 в среднем составляло 109,2 % к предыдущему году, то за период 2020 – 2021 годах составило в среднем 124,5 % к предыдущему году.

Ежегодно имеются неиспользованные по итогам года остатки средств местных бюджетов. Так, на конец 2013 года остатки бюджетных средств регионов составляли 98,3 млрд тенге, тогда как на конец 2021 года составили 414,5 млрд тенге.

Данные средства регионами самостоятельно направляются на решение социально-экономических проблем, в том числе на развитие инфраструктуры.

За местными бюджетами закреплены налоговые поступления, имеющие стабильный характер, не зависящие от внешних факторов.

Текущие налоги, индивидуальный подоходный налог, социальный налог, транспортный, имущественный и земельный налоги и другие сборы, поступающие в местный бюджет, являются стабильным источником доходов МИО и менее подвержены воздействию экономических циклов.

Кроме того, данные налоги взимаются с налоговой базы, имеющей четкую территориальную привязку, и имеют высокую степень собираемости.

Все это обеспечивает стабильность доходов местных бюджетов.

Также с 2020 года в местные бюджеты переданы поступления КПН от малого среднего бизнеса (далее – МСБ) для усиления заинтересованности акимов в расширении налоговой базы через диверсификацию региональных экономик, а также развитие МСБ несырьевого сектора.

В результате в 2021 году дополнительно поступило в местные бюджеты 304 млрд тенге или 70,8 % к прогнозу (прогноз - 429 млрд тенге).

В целях усиления стимула МИО по повышению экономической активности в регионе, развитию МСБ и увеличению доходов местных бюджетов в рамках совершенствования бюджетного законодательства предусмотрено закрепление предельных нормативов распределения поступлений КПН от МСБ из областного бюджета в районный (города областного значения) бюджет не менее 50 %.

В 2021 году усовершенствована методика расчетов трансфертов общего характера, были пересмотрены показатели и коэффициенты с учетом их актуальности и учета региональной специфики, нацеленности на повышение уровня жизни населения.

Введены дополнительные отраслевые коэффициенты, учитывающие текущее состояние инфраструктуры в регионах.

Пересмотрен подход по определению прогноза текущих затрат местных бюджетов. В качестве расчетной базы используется фактически сложившийся уровень текущих расходов каждого региона.

Это объективно и максимально учитывает специфику каждого региона и сложившийся уровень текущих затрат региона на одного жителя (получателя бюджетных услуг).

Реформы в бюджетной системе коснулись и сфер учета и отчетности.

В соответствии с международным опытом заложены основы формирования отчетности по методу начисления, в связи с чем в настоящее время в государственном секторе существуют два потока информации: на кассовой основе и по методу начисления.

Финансовая отчетность государственных учреждений, формируемая с применением плана счетов бухгалтерского учета, представляет собой информацию по методу начисления.

Бюджетная отчетность и проект бюджета с применением единой бюджетной классификации представляют собой поток информации на кассовой основе.

Для дальнейшей реализации реформы необходимо объединение этих двух потоков информации, для чего с 2024 года предусмотрено применение единого плана счетов как кодификации счетов бухгалтерского учета, бюджетного учета и единой бюджетной классификации.

В настоящее время функции по обеспечению исполнения республиканского бюджета, расчетно-кассовому обслуживанию местного бюджета, формированию достоверной бюджетной отчетности о доходах и расходах бюджета на кассовой основе по всем уровням бюджета, а также составлению консолидированной финансовой отчетности по методу начисления возложены на органы казначейства, являющиеся с 1994 года ведомством с территориальными подразделениями в структуре центрального уполномоченного органа по исполнению бюджета.

Органы казначейства, аккумулируя на Едином казначейском счете (далее – ЕКС) поступления в НФРК, средства республиканского и местных бюджетов, внешних правительственных займов и грантов, на формирование и увеличение уставных капиталов юридических лиц, обеспечивают ежедневную оперативную их обработку и формирование бюджетной отчетности.

В результате дальнейшего совершенствования казначейской системы, повышения качества предоставляемых услуг, интеграции с другими смежными информационными системами в настоящее время органами казначейства обеспечиваются прозрачность проводимых финансовых операций, ускоренное доведение бюджетных денег до реального сектора экономики, полный безбумажный документооборот с участниками системы с сокращением времени на обработку финансовых документов с 3-х дней в 2010 году до 6 часов в 2021 году.

На устойчивость государственных финансов определенное влияние оказывает эффективность управления государственным имуществом ввиду активного финансирования за счет бюджетных средств субъектов квазигосударственного сектора.

За годы независимости Казахстан добился определенного прогресса в вопросах управления государственными активами.

В отсутствии динамично развивающегося частного сектора и постоянной зависимости от добывающей промышленности именно квазигосударственный сектор должен был стать одним из основных инструментов стимулирования экономического развития страны.

На первоначальном этапе создание субъектов квазигосударственного сектора было нацелено на решение определенных задач государства, в том числе на развитие стратегически важных и недоразвитых рынков, создание технологичных производств в несырьевых секторах экономики с последующим выходом субъектов квазигосударственного сектора из конкурентного рынка.

Было проведено разделение роли государства как собственника и управленца, сформированы национальные холдинги по управлению государственными активами и институты развития. Данный институт также позволил снизить нагрузку на государственный аппарат и обеспечить гибкость в вопросах управления и оплаты труда.

В целях сокращения участия государства в экономике в 2016 – 2020 годы в рамках реализации Комплексного плана приватизации продано 506 объектов, реорганизован и ликвидирован 301 объект. От реализации активов поступило 629,5 млрд тенге.

Дальнейшая работа по сокращению участия государства в экономике ведется в рамках реализации Комплексного плана приватизации на 2021 – 2025 годы, включающего 721 объект государственной собственности и квазигосударственного сектора.

Несмотря на проводимую работу, на сегодняшний день сохраняются значительная доля участия государства в экономике и большое количество субъектов квазигосударственного сектора.

Сегодня для субъектов квазигосударственного сектора законодательно определены три вида организационно-правовых форм: акционерное общество, товарищество с ограниченной ответственностью, республиканское и коммунальное предприятие.

Так, в стране в 2020 году функционирует порядка 6,5 тыс. организаций.

Значительная их часть (80 %) – социальные (сферы здравоохранения, образования, культуры, спорта), которые в основном функционируют как казенные предприятия (4,2 тыс.) и государственные предприятия на праве хозяйственного ведения (1,3 тыс.).

При этом акционерных обществ – 300, товариществ с ограниченной ответственностью – 600 (с учетом организаций, входящих в группу компаний ФНБ и "Байтерек").

В целом принятые меры в реализацию Концепции бюджетной политики и Концепции НФРК позволяют концентрировать государственные финансы на реализации приоритетных направлений развития страны, повышать эффективность управления государственными финансами, улучшать качество использования бюджетных средств и активов государства.

В результате реформ система управления государственными финансами в Казахстане продвинулась в направлении соблюдения принципов надлежащей международной практики, так:

существует достаточно сильная взаимосвязь между стратегическим

планированием и бюджетными расходами;

определен набор фискальных правил, обеспечивающий долгосрочную устойчивость бюджета и необходимый буфер в случае будущих экономических потрясений;

значительно улучшилась прозрачность бюджета и повысилось участие граждан путем внедрения онлайн-портала "Открытые бюджеты" и введения общественных советов;

принят учет по методу начислений в соответствии с международными стандартами, что повышает качество и прозрачность государственных финансов.

2.2. Ключевые проблемы и обоснование необходимости разработки Концепции управления государственными финансами

В целом установленные Правительством приоритеты в достижении ключевых национальных ориентиров соответствуют целям Стратегии Казахстана до 2050 года, Национальному плану развития Республики Казахстан до 2025 года.

С учетом приоритетов развития на средне- и долгосрочный период целью бюджетной политики явилось обеспечение сбалансированности государственных финансов и бюджетной эффективности с дальнейшим укреплением устойчивости государственных финансов.

Вместе с тем в формировании налогово-бюджетной политики сохраняются существенные проблемы и негативные тенденции, связанные с несоблюдением целевых ориентиров по параметрам государственных финансов, закрепленных в Концепциях бюджетной политики и НФРК.

В целях обеспечения сбалансированности государственного бюджета и Национального фонда налогово-бюджетная политика должна была формироваться исходя из постепенного снижения ненефтяного дефицита относительно ВВП до 6,0 % к 2025 году.

Траектория исполнения индикатора в 2013-2021 годах характеризуется ее неустойчивостью с резким увеличением в 2017-2020 годах с 7,3 % в 2013 году до 12,4 % в 2017 году и 11,5 % в 2020 году.

Динамика целевого значения ненефтяного дефицита Национального плана развития РК до 2025 года и государственного бюджета, в % к ВВП

Источник: статистический бюллетень Министерства финансов Республики Казахстан, Информационно-правовая система нормативных правовых актов Республики Казахстан

Неустойчивость среднесрочных целевых ориентиров указывает на наличие существенных рисков для сохранения налогово-бюджетной стабильности и, в целом, для достижения показателей Национального плана развития Республики Казахстана до 2025 года в заявленных значениях.

Недостаточность целенаправленной работы по управлению фискальными рисками с определением мер, позволяющих финансировать текущие расходы, а также обеспечить финансированием долгосрочные приоритеты, не прибегая к существенной корректировке сальдо доходов и расходов бюджета и наращиванию долговых обязательств, привела к рискам разбалансировки государственных финансов.

Увеличение объема государственных расходов не сопровождалось соответствующей налогооблагаемой базой и полнотой доходной части бюджета.

За период с 2013 по 2021 годы доходы государственного бюджета без учета трансфертов в среднем составили 14 % к ВВП, тогда как расходы государственного бюджета имели устойчивую динамику роста с 20 % к ВВП в 2013 году до 23-25 % к ВВП в отдельных годах.

При этом в общем объеме расходов государственного бюджета доля бюджета развития сократилась с 18,9 % в 2013 году до 11,6 % в 2021 году.

Опережающие темпы роста расходов над доходами способствовали большему изъятию средств из НФРК и увеличению фискального дефицита бюджета.

Параметры государственного бюджета с 2013 по 2021 годы

Источник: статистический бюллетень Министерства финансов Республики Казахстан, расчеты Министерства национальной экономики Республики Казахстан

В результате поступления трансфертов из НФРК имели тенденцию постепенного роста с 3,9 % к ВВП в 2013 году до 8,1 % к ВВП в 2017 году и до 6,8-5,5 % к ВВП в 2020-2021 годах.

Из-за возросшего использования средств НФРК и снижения мировых цен на нефть с 2015 года впервые наметилась тенденция сокращения валютных активов Национального фонда, которые по итогам 2015 года составили 63,4 млрд долларов США (70,8 млрд долларов США в 2013 году) и достигли 55,3 млрд долларов США в 2021 году.

Этому также способствовала стимулирующая позиция налогово-бюджетной политики, принятая в 2014 году. Программы поддержки экономики финансировались за счет исключительного использования средств НФРК и дополнительного внешнего заимствования.

В продолжение последствия пандемии COVID-19 оказали сильное влияние на экономику, аналогично масштабам кризиса 2014-2015 годов. Из-за спада экономической активности уменьшились ненефтяные налоговые поступления в бюджет.

Для обеспечения мер по поддержке экономики и выполнения социальных обязательств в полном объеме в рамках антикризисной программы Правительства на 2020 год в республиканский бюджет привлечены дополнительные трансферты из НФРК.

Средства НФРК были направлены на усиление социальной поддержки граждан, в том числе на повышение доходов и поддержку малообеспеченных слоев населения, решение жилищных вопросов граждан с низкими доходами.

Традиционное балансирование параметров государственного бюджета за счет дополнительных изъятий из НФРК и увеличения дефицита бюджета привело к нарушению установленных целевых значений по дефициту и ненефтяному дефициту, государственному долгу и долговой нагрузке.

Минимальное значение дефицита бюджета обеспечено в 2013-2019 годах на уровне 1,9-1,3 % к ВВП, в 2020 – 2021 годах его значение составило 4-3,1 % к ВВП, соответственно.

Государственный долг

Формирование бюджета с дефицитом способствовало заимствованию со стороны Правительства на его покрытие и увеличению государственного долга.

Так, за период с 2013 по 2021 год уровень государственного долга увеличился с 12,5 % к ВВП до 27,4 % к ВВП. За этот же период в номинальном выражении государственный долг увеличился в 5 раз (с 4,4 трлн тенге в 2013 году до 22,0 трлн тенге в 2021 году).

Порядка 80 % государственного долга составляет долг Правительства, который увеличился с 4,4 трлн тенге в 2013 году до 18,7 трлн тенге в 2021 году.

Увеличение правительственного долга привело к росту затрат на его обслуживание. Расходы республиканского бюджета по обслуживанию правительственного долга выросли с 177,3 млрд тенге в 2013 году до 977,7 млрд тенге в 2021 году.

Квазигосударственный долг

Долг квазигосударственного сектора (ФНБ "Самрук-Қазына", холдинги "Байтерек" и "КазАгро") в период 2015 – 2019 годов находился на стабильном уровне и в среднем составлял 14-16 трлн тенге. По итогам 2020 года долг холдингов вырос до 18 трлн тенге, что составило 26 % к ВВП.

При этом внешний долг квазигосударственного сектора (ФНБ "Самрук-Қазына", холдинги "Байтерек" и "КазАгро") по итогам 2020 года составил порядка 16,7 млрд долларов США (эквивалентно 7 трлн тенге), сократившись с 23,9 млрд долларов США (эквивалентно 8 трлн тенге) в 2015 году.

Необходимость достижения приоритетов и целей, определенных в документах стратегического планирования, качественного рывка в социально-экономическом развитии в условиях ограниченности бюджетных ресурсов увеличивает актуальность разработки и реализации системы мер по совершенствованию бюджетной политики страны, в том числе пересмотра существующей бюджетной модели на основе построения системы новых бюджетных правил.

Несмотря на системное проведение реформ на протяжении последних нескольких лет и достаточно выстроенную систему бюджетных процедур и процессов в бюджетной сфере остается ряд нерешенных вопросов.

Сохранение системных недостатков в планировании нивелируют проводимые реформы по трансформации системы стратегического и бюджетного планирования.

В ходе реализации мероприятий по внедрению бюджетирования, ориентированного на результат, были выявлены проблемы с определением и приоритизацией целей и результатов деятельности и несоблюдением их иерархии, отсутствием квалифицированных кадров, умением структурированно работать с документами Системы государственного планирования, качественной разработкой собственно данных документов, их декомпозицией.

Не на должном уровне организована система по развитию человеческих ресурсов в сфере стратегического и бюджетного планирования, а также недостаточно продумана система мотивации на основе факторно-бальной шкалы государственных служащих, занимающихся бюджетным планированием, соразмерно возлагаемой на них ответственностью по обеспечению планирования, исполнения, достижения результатов бюджетных программ, ведения учета и отчетности государственных средств согласно требованиям Бюджетного кодекса.

Немаловажной остается проблема излишней бюрократизации процессов, незавершенности автоматизации процессов стратегического и бюджетного планирования.

В 2016 году в рамках реализации норм Закона Республики Казахстан от 16 ноября 2015 года № 401-V ЗРК "О доступе к информации" внедрен онлайн-портал "Открытые бюджеты", как компонент веб-портала "электронного правительства", обеспечивающий размещение бюджетной отчетности, консолидированной финансовой отчетности, гражданского бюджета, результатов государственного аудита и финансового контроля, а также публичное обсуждение проектов бюджетных программ и отчетов о реализации бюджетных программ.

Однако на сегодняшний день портал не решает поставленные задачи по причине несистематизированности данных, отсутствия информации для сравнения, сжатости сроков для обсуждения, низкого качества и нарушения сроков размещения информации.

В этой связи существует объективная необходимость в проведении всестороннего анализа и выработки эффективных рекомендаций по совершенствованию портала "Открытые бюджеты", направленных на обеспечение прозрачности и подотчетности бюджетных средств.

Снижение качества отбора бюджетных инвестиционных проектов отражается на приоритетах бюджета развития расходов республиканского бюджета.

Кроме того, отсутствует единая база данных по бюджетным инвестициям и проектам ГЧП для учета и мониторинга планируемых и реализуемых проектов с накоплением и сохранением их исторических данных, начиная с этапа их планирования до фактического ввода в эксплуатацию.

Низкое качество разработки ПСД, а также недостаточный учет работ или использование устаревших данных и технологий, применение необоснованных расчетов при составлении сметы строительных работ приводят к корректировке ПСД, продлению нормативных сроков строительства, удорожанию проекта и росту неэффективных затрат в целом.

Реализуемые проекты ГЧП не рассматриваются с призмы их бюджетной эффективности и управления рисками, связанными с государственными финансами, так как при рассмотрении основной акцент делается на соответствие обязательств по ГЧП к установленным лимитам государственных обязательств по проектам ГЧП. Вместе с тем в последние годы в связи с увеличением количества реализуемых проектов ГЧП имеется риск несоблюдения установленных лимитов государственных обязательств.

В системе межбюджетных отношений сохраняются региональные различия между регионами.

В настоящее время, кроме четырех регионов: Атырауской, Мангистауской областей и городов Алматы и Нур-Султана, все остальные тринадцать регионов относятся к субвенционным.

Общая сумма бюджетных изъятий, в 2013 году составлявшая 121,1 млрд тенге, на 2022 год составляет 490,4 млрд тенге.

Общая сумма бюджетных субвенций, в 2013 году составлявшая 865,8 млрд тенге, на 2022 год составляет 2 124,7 млрд тенге.

За период 2013-2022 годы увеличение объема субвенций намного опережает рост бюджетных изъятий. Так, если за этот период объем бюджетных изъятий вырос в 3 раза, то субвенций почти в 12 раз.

Кроме того, сохраняется высокая зависимость местных бюджетов от средств, выделяемых из республиканского бюджета. Доля зависимости местного бюджета от средств, выделяемых из республиканского бюджета, за период 2013 – 2021 годы в среднем составила 57 %.

Объем выделяемых из республиканского бюджета трансфертов регионам растет. Так, в 2013 году объем целевых текущих трансфертов составил более 500,0 млрд тенге, в 2022 году их объем вырос уже до 1 895,3 млрд тенге.

Увеличение целевых текущих трансфертов регионам в основном связано с необходимостью компенсации дополнительных расходов МИО, вытекающих из принятия новых нормативных правовых актов.

Кроме того, за счет целевых трансфертов из республиканского бюджета стали финансироваться объекты местного уровня, в том числе небольшой стоимости и сфер, которые законодательно относятся к компетенции МИО, такие как финансирование строительства врачебных амбулаторий, сельских клубов, физкультурно-оздоровительных комплексов в рамках Программы "Ауыл – Ел бесігі".

Таким образом трансферты из республиканского бюджета продолжают оставаться главным источником решения социально-экономических проблем регионов.

Со стороны МИО наблюдается слабая заинтересованность в снижении зависимости от трансфертов и пополнения доходной части местных бюджетов за счет других источников.

Вместе с тем сложившаяся система межбюджетных отношений указывает на наличие резервов для дальнейшего совершенствования.

Согласно требованиям Бюджетного кодекса рассмотрение уполномоченными органами по государственному и бюджетному планированию предложений администраторов бюджетных программ при планировании бюджета на новый плановый период должно основываться на результатах оценки эффективности достижения целей планов развития и показателей бюджетных программ за прошлый год.

При этом проведение оценки результатов в соответствии с установленным законодательством сроком осуществляется позже срока, установленного для представления документов для бюджетного планирования.

Кроме того, существующая система оценки эффективности расходов бюджета, несмотря на отнесение ее к составной части бюджетного процесса, на практике представляет разрозненную систему с разными целями, разными сроками и разными уровнями представления итоговых отчетов оценки, что в целом не позволяет учитывать их при планировании бюджета и выступать одним из рычагов повышения эффективности расходов.

В этой связи требуется рассмотреть вопрос синхронизации сроков оценки результатов со сроками процесса планирования бюджетных расходов, что позволило бы исходить при планировании бюджета из достигнутых результатов.

Актуальными остаются вопросы эффективности деятельности квазигосударственного сектора.

Сохраняются значительная доля участия государства в экономике и большое количество субъектов квазигосударственного сектора, насчитывающее около 6,5 тысяч организаций.

Наблюдаются низкая эффективность квазигосударственного сектора, его зависимость от государственного бюджета, слабое корпоративное управление, отсутствие стратегической взаимоувязки деятельности юридических лиц с участием государства с общестрановыми целями.

Действующая классификация государственной собственности не отражает коммерческую или некоммерческую цель создания субъектов квазигосударственного сектора, что приводит к отсутствию системности в определении организационно-правовых форм таких организаций, к различной системе финансирования из бюджета и учета имущества: государственные предприятия финансируются по повышенному нормативу подушевого финансирования в отличие от государственных учреждений, и учет имущества осуществляется по различным стандартам финансовой отчетности.

Требуют решения пробелы в отношении признания доходов и оценки государственных активов и обязательств. Для объективной и неискаженной картины финансового положения правительства и истинной стоимости бюджетных решений необходим точный учет затрат в соответствии с международными стандартами, что может дать полезную информацию об относительной эффективности в различных административных областях.

Сохраняется информационная закрытость квазигосударственного сектора. В открытом доступе отсутствуют данные о структурах компаний, результатах финансовой деятельности, выплачиваемых дивидендах и других аспектах деятельности юридических лиц с участием государства.

Кроме того, до настоящего времени остается не до конца урегулированным вопрос формирования консолидированной бухгалтерской отчетности по всем институциональным единицам государственного и квазигосударственного секторов, внебюджетных фондов.

С учетом анализа действующей ситуации отмечаем следующие основные проблемы государственных финансов:

зависимость бюджета от нефтяных поступлений, сокращение активов НФРК, связанные с увеличением изъятий из НФРК для поддержки экономики;

недостаточная консолидация ненефтяных налоговых поступлений, требующая отмены неэфффективных налоговых льгот, расширения налоговой базы, усиления мер администрирования налогов;

значительная доля участия государства в экономике с низкой эффективностью квазигосударственного сектора;

отсутствие дополнительных инструментов для оценки и переориентации расходов с низкоэффективных на высоко результативные, что способствовало бы формированию комплексного видения в приоритетах и направлениях бюджетных инвестиций.

Следствием указанных проблем являются хронический дефицит и увеличение ненефтяного дефицита, рост долговой нагрузки на бюджет, слабая финансовая дисциплина в части соблюдения установленных бюджетных правил, рост теневой экономики.

Исходя из изложенного одними из основных задач управления государственными финансами до 2030 года являются консолидация государственных финансов и восстановление сбалансированности и устойчивости бюджета за счет укрепления доходной части бюджета, накопления средств НФРК, пересмотра долговой политики, повышения эффективности и экономической отдачи бюджетных расходов, усиления транспарентности бюджета, в том числе автоматизации и цифровизации бюджетного процесса.

РАЗДЕЛ 3.

ОБЗОР МЕЖДУНАРОДНОГО ОПЫТА

Среди разнообразных подходов к бюджетной реформе в последние годы наиболее популярными областями внимания были фискальные правила, пересмотр приоритета расходов, усовершенствование бюджетного планирования и повышение прозрачности бюджета.

Бюджетное или фискальное правило налагает долговременные ограничения на налогово-бюджетную политику посредством числовых ограничений на бюджетные агрегаты. Это означает, что для налогово-бюджетной политики устанавливаются границы, которые нельзя часто менять, и некоторые оперативные рекомендации предоставляются путем определения числового целевого показателя, ограничивающего конкретный бюджетный агрегат, будь то расходы или доходы.

Правила долга устанавливают предел или цель для государственного долга в процентах от ВВП.

Этот тип правил, по определению, является наиболее эффективным с точки зрения обеспечения сближения с целевым показателем долга.

Правила бюджетного баланса ограничивают переменную, которая в первую очередь влияет на коэффициент долговой нагрузки и в значительной степени находится под контролем политиков.

Правило структурного баланса опирается на предварительно установленную ориентировочную цену нефти. В этом подходе фактически разрывается увязка расходов и колебаний нефтяных доходов, связанных с изменениями в цене, что предотвращает влияние волатильности цен на нефть на циклические колебания налогово-бюджетной политики. Ориентировочная цена нефти должна быть основана на долгосрочных исторических и будущих ценах.

Цена отсечения будет оцениваться путем применения экспертных оценок по цене на нефть (на основе консенсуса-прогноза по оценкам международных финансовых организаций (далее – МФО) на период бюджетного планирования при наличии формального ограничения сверху на уровне 30-летней средней цены на нефть (50$/brl).

Согласно правилу структурного баланса государственные расходы должны быть спланированы в размере, соответствующем доходам, скорректированным с учетом экономического цикла.

Правила расходов устанавливают ограничения на общие, основные или текущие расходы.

Такие лимиты обычно устанавливаются в абсолютных величинах или темпах роста, а иногда и в процентах от ВВП с временным горизонтом, в основном составляющим от трех до пяти лет.

Эти правила не связаны напрямую с целью обеспечения устойчивости долга, поскольку не ограничивают доходную часть. Однако они могут предоставить операционный инструмент для запуска необходимой фискальной консолидации, соответствующей устойчивости, когда они сопровождаются правилами долга или баланса бюджета.

Кроме того, они могут ограничивать расходы во время восходящего экономического цикла, когда непредвиденные поступления доходов временно высоки, а общие ограничения дефицита легко соблюдать.

Правила о доходах устанавливают потолок или минимум доходов и направлены на повышение собираемости доходов и/или предотвращение чрезмерного налогового бремени.

Категоризация правил

Тип правила	Плюсы	Минусы
Правило долга	Прямая связь с устойчивостью долга Легко контролировать и объяснять обществу	Отсутствует функция экономической стабилизации (может быть проциклической) Правило может быть выполнено с помощью временных мер На задолженность могут повлиять события, не зависящие от правительства
Правило расходов	Четкое оперативное руководство Обеспечивает экономическую стабилизацию Регулирует размер бюджета Относительно легко контролировать	Не связано напрямую с приемлемым уровнем долга, так как нет ограничений для доходной части Может привести к нежелательным изменениям в распределении расходов, если для достижения потолка произойдет переход к категориям расходов, которые не охватываются правилом
Правило доходов	Управляет размером бюджета Может улучшать политику доходов и администрирование Может предотвращать проциклические расходы (правила, ограничивающие использование непредвиденных доходов)	Не связано напрямую с приемлемым уровнем долга, поскольку нет ограничений на расходную часть (за исключением правил, ограничивающих использование непредвиденных доходов) Отсутствует функция экономической стабилизации (может быть проциклической)

Принимая во внимание компромиссы, многие страны комбинируют два или более фискальных правила.

Например, правило долга в сочетании с правилом расходов могло бы обеспечить связь с приемлемым уровнем долга, а также помочь политикам в принятии краткосрочных и среднесрочных операционных решений, допуская некоторую контрцикличность и ориентируясь на размер бюджета.

Точно так же этого можно было бы достичь за счет комбинации правила долга и циклически скорректированного бюджетного баланса.

В странах ОЭСР наиболее часто используемые правила ограничивают долг и баланс бюджета и часто это происходит в сочетании.

В национальных фискальных правилах также преобладают правила расходов. Часто они сочетаются с правилами баланса бюджета или долга, чтобы обеспечить более надежную основу для устойчивости долга.

Правила доходов играют гораздо более ограниченную роль, вероятно, потому что они менее подходят для обеспечения устойчивости государственных финансов.

Законодательная база для обеспечения имплементации правил в странах ОЭСР различается в зависимости от типа правления и страны. Основная часть правил национальных расходов, баланса и долга закреплена в законодательных нормах. Меньшее количество существующих правил доходов реализуется за счет сочетания политических обязательств, коалиционных соглашений и законодательных норм. В целом большинство правил баланса и долга является наднациональными правилами, установленными международными договорами в рамках Европейского Совета (далее – ЕС).

Механизмы автоматической корректировки

Механизмы автоматической корректировки правил могут повысить их силу, но пока они встроены в очень немногие правила. Как и в случае с другими элементами правил четкое определение механизма и закрепление его в законодательстве могут способствовать их соблюдению, но в конечном итоге имеет значение политическая воля.

Правила в отношении долга Польши и Словакии, которые устанавливают потолок долга в 60 % от ВВП, включают пороговые значения, по достижении которых автоматически инициируются действия, чтобы избежать нарушения этого правила.

Например, в случае Словакии, когда отношение долга к ВВП достигает 50 %, министр финансов обязан разъяснить парламенту причины увеличения и предложить меры по сокращению долга. На уровне 53 % ВВП кабинет министров должен принять пакет мер по сокращению долга и замораживанию заработной платы. При уровне 55 % расходы будут автоматически сокращены на 3 %, а бюджетные расходы в следующем году будут заморожены, за исключением тех, которые софинансированы фондами ЕС. При 57 % ВВП кабинет министров должен представить сбалансированный бюджет. В идеале более поздние триггерные точки не потребуются, если эффективные действия будут предприняты раньше.

Вспомогательные договоренности

Эффективное выполнение и мониторинг фискальных правил часто требуют ряда вспомогательных механизмов и хорошего институционального потенциала.

Среднесрочные бюджетные рамки, такие как те, которые используются в Австралии, Франции, Швеции и Соединенном Королевстве, устанавливают приоритеты, представляют и управляют как доходами, так и расходами в течение многолетних рамок на том же уровне, что и бюджетные ассигнования. Это позволяет правительствам продемонстрировать влияние текущей и предлагаемой политики в течение нескольких лет, установить будущие бюджетные приоритеты и в конечном итоге добиться лучшего контроля над государственными расходами.

Эффективные системы исполнения бюджета, такие как контроль обязательств, мониторинг просроченной задолженности и системы управления денежными средствами необходимы для того, чтобы результаты бюджета соответствовали бюджетным ассигнованиям.

Налогово-бюджетные правила могут поддерживаться законами о финансовой ответственности, которые обычно устанавливают процедурные требования и требования прозрачности, а в некоторых случаях также численные правила.

В некоторых странах, например, в Перу, Испании законы о фискальной ответственности содержат конкретные числовые цели национальных фискальных правил. В других странах (например, в Австралии и Новой Зеландии) законы о финансовой ответственности больше фокусируются на процедурных аспектах, устанавливают требования прозрачности и необходимость того, чтобы правительство подробно описывало фискальную стратегию в бюджетных документах.

Все большее число стран с развитой экономикой используют независимые органы для дальнейшего повышения доверия к своим финансовым правилам.

Одним из примеров является Шведский совет по налогово-бюджетной политике, который следит за соблюдением правила бюджетного баланса, оценивает, соответствует ли текущая налогово-бюджетная политика устойчивости бюджета, а также оценивает прозрачность бюджета и качество прогнозов. Налоговые советы или независимые комитеты также могут предоставить ключевые бюджетные предположения и методологии, например, для расчета потенциального ВВП и справочных цен на сырьевые товары в Чили, которые являются ключевыми факторами при выполнении правил. После кризиса некоторые страны создали фискальные советы (Ирландия, Португалия, Румыния, Соединенное Королевство).

Опыт по разработке отчета о бюджетных рисках и долгосрочной устойчивости государственных финансов показывает, что в отдельных странах-членах ОЭСР по отдельности как самостоятельные документы формируются:

1) отчет о фискальных (бюджетных) рисках;

2) отчет о долгосрочной устойчивости.

Отчет о бюджетных рисках (далее – ОБР) выступает финальным (конечным) компонентом системы управления бюджетными рисками, которая также включает определение и анализ рисков (шаг 1); снижение рисков (шаг 2); создание провизий/резервов (шаг 3); работу с остаточными рисками (шаг 4).

При этом основными принципами системы управления бюджетными рисками являются:

выбор мер политики с учетом максимально приемлемого уровня риска;

закрепление рисков за органами, имеющими наибольшие возможности для управления рисками;

выработка стратегии снижения рисков на основе анализа выгод/издержек и приоритетности рисков;

устранение "риска злоупотреблений и иждивенчества".

В ОБР определяются потенциальные риски для бюджетных прогнозов, способные приводить к проблемам для бюджетного управления и устойчивости в средне-и долгосрочной перспективе.

Согласно международной практике в ОБР определяются потенциальные риски для макроэкономической конъюнктуры, поскольку макроэкономические риски возникают часто и приводят к значительному эффекту на бюджетную позицию.

Отдельными странами-членами ОЭСР реализован анализ бюджетных рисков, в котором раскрываются результаты либо в виде отдельных глав/разделов ежегодной бюджетной документации, либо в виде самостоятельного документа. Такие страны, как Филиппины, Грузия, Руанда, Уганда и Гана также выпускают ОБР, Южно-Африканская Республика и Кения раскрывают анализ бюджетных рисков в ежегодном отчете о бюджетной политике.

Структура ОБР для многих стран в общем схожа и включает: четкое описание прошлых макроэкономических шоков и механизмов передачи воздействия на экономику; описание эффектов на компоненты бюджета (доходную и расходную части); анализ прогнозных погрешностей; расчет различных макроэкономических сценариев и/или приблизительных эмпирических эффектов; описание рисков по условным обязательствам; описание прочих рисков.

Отдельные страны наряду с анализом бюджетных рисках также выпускают анализ долгосрочной бюджетной устойчивости, который, как правило, публикуется в виде самостоятельного документа с меньшей периодичностью, чем ОБР.

Отчет о долгосрочной бюджетной устойчивости (далее – ОДБУ) разрабатывается для определения трендов базовых показателей роста ВВП, расходов и доходов бюджета, которые могут негативно отразиться на бюджетной позиции в период, превышающий горизонты кратко- и среднесрочного экономического прогнозирования. Например, эффект старения населения на рост ВВП и в особенности на расходы по пенсионному обеспечению и здравоохранению. В 2012 году Министерство финансов Канады разработало долгосрочный фискальный прогноз до 2050 года по пенсионным выплатам и долгу страны "Отчет о влиянии старения населения на экономические и фискальные показатели" (Economic and Fiscal Implications of Canada's Aging Population).

Кроме того, формирование аналитических отчетов о бюджетных рисках и долгосрочной устойчивости государственных финансов повысит осведомленность Правительства Республики Казахстан и общественности о масштабах и источниках бюджетных рисков для государственных финансов, усилит стимулы для принятия мер по сдерживанию рисков, а также будет способствовать повышению эффективности и результативности решений Правительства Республики Казахстан в вопросах управления государственными средствами и уровня доверия со стороны инвесторов и населения.

Опыт применения блочного бюджета

Опыт применения блочного бюджета наиболее применим в бюджетной системе Республики Сингапур. Здесь действует система "бюджетных блоков" или "блочного бюджета" (Block-budget) для каждого из министерств. Этот "блок" формируется на долгосрочную перспективу с учетом расходов последних семи лет.

Такой блок устанавливается в бюджете как доля в ВВП, то есть объем бюджета каждого министерства определен в виде процента от ВВП. Например, потолок Министерства образования может быть эквивалентен 4 % к ВВП в год.

В рамках "блока" министерства обладают самостоятельностью в определении окончательных объемов средств между различными видами деятельности, т.е. распределение расходов внутри одного министерства происходит по усмотрению самого министерства.

В ходе исполнения бюджета администраторы бюджетных программ имеют полную автономность по управлению средствами, нет необходимости согласования перераспределения средств в рамках бюджетного "блока".

В течение пятилетнего планового периода министерства могут занимать средства в течение одного года за счет ассигнований в последующие годы и откладывать ассигнования в течение одного года на следующий год. В течение пятилетнего периода лимит расходов фиксирован, но каждый отдельный год является переменным.

Преимуществом блочного бюджета является то, что такой механизм обеспечивает большую предсказуемость и более стабильную структуру расходов бюджета.

Опыт стран ОЭСР в применении обзоров бюджетных расходов

Обзоры расходов широко используются в странах ОЭСР, но различаются по своим масштабам и целям.

Один тип – это "всеобъемлющий" обзор расходов. Обычно он осуществляется, когда есть необходимость в большом сокращении общих расходов или для стратегического перераспределения расходов в соответствии с политическими целями. Примерами "всеобъемлющего" подхода являются Великобритания и Ирландия, которые использовали этот подход, чтобы добиться общих сокращений в периоды жесткой экономии. Более стандартный подход, применяемый в Канаде, Дании и Нидерландах, заключается в проведении более ограниченных обзоров расходов отрасли или программы. Существуют также примеры горизонтальных обзоров в таких областях, как расходы на инновации или управление основными средствами правительства.

Помимо определения возможностей для эффективной экономии или перераспределения средств на другие отрасли такие обзоры также могут играть роль в проверке согласованности существующих расходов со стратегическими приоритетами и целями правительства.

Обзоры бюджетных расходов позволяют:

поддерживать оптимальные объем и структуру расходов на реализацию функций и обязательств постоянного характера;

стимулировать администраторов бюджетных средств к поиску внутренних резервов оптимизации бюджетных расходов в целях обеспечения финансирования приоритетных направлений государственной политики;

отойти от традиционного планирования объемов бюджетных ассигнований без постоянной оценки целесообразности и актуальности соответствующих мероприятий, механизмов их реализации и финансового обеспечения, результатов и наличия альтернативных инструментов по достижению целей государственной политики;

минимизировать практику линейного сокращения бюджетных расходов в случае ухудшения сбалансированности бюджета;

в долгосрочной перспективе – поддерживать структуру бюджетных расходов в состоянии, наиболее близком к оптимальному с точки зрения финансовой и социально-экономической целесообразности.

В отличие от Казахстана зарубежные страны при установлении ограничений на бюджетные обязательства для проектов ГЧП в основном ориентируются на ВВП страны.

РАЗДЕЛ 4.

ВИДЕНИЕ РАЗВИТИЯ УПРАВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННЫМИ ФИНАНСАМИ

Основа бюджетно-налоговой политики должна обеспечивать макроэкономическую и бюджетную стабильность в краткосрочном периоде, способствовать достижению устойчивости бюджета в среднесрочном периоде и соответствовать долгосрочным целям Правительства в области развития.

Темпы и масштабы восстановления мировой экономики остаются неопределенными. На фоне роста государственного долга и высоких бюджетных дефицитов в мире доступ к внешнему финансированию будет ограничен, финансирование крупных дефицитов остается трудной задачей, учитывая ограниченные возможности увеличения доходов.

Необходимо начать стратегию бюджетной консолидации. Для успешной консолидации бюджета необходимы:

1) построение крепкого фундамента налогово-бюджетной политики;

2) мобилизация ненефтяных доходов и пересмотр налоговой системы;

3) сокращение низкоэффективных расходов, которые искажают стимулы для частного сектора, и перенаправление средств на расходы, повышающие производительность.

Обеспечение устойчивости бюджета и снижение волатильности фискальной политики будут обеспечиваться за счет системы гибких и контрцикличных фискальных правил.

Важным требованием к системе бюджетных правил является согласованность различных элементов правил между собой, при которых следование одному из правил способствует исполнению остальных.

Контрцикличное правило по гарантированному трансферту из НФРК позволит больше сберегать средства в НФРК при высоких ценах на нефть и поддерживать бюджет при низких ценах на нефть.

Целевые показатели бюджетного баланса будут реализованы путем установления предельных значений расходов на среднесрочную перспективу.

Пороговые значения расходов должны отражать предполагаемый путь по сокращению трансфертов из НФРК и удержанию уровня государственного долга на безопасных уровнях, реалистичные макроэкономические прогнозы и прогнозы доходов на соответствующий период.

С 2023 года планируется установить верхний лимит темпов роста расходов республиканского бюджета, ограничивая их средним реальным ростом ВВП за предыдущие 10 лет, увеличенного на цель по инфляции. Ограничения темпов роста затем могут быть преобразованы в номинальные потолки расходов для всех бюджетных расходов.

Принимая во внимание неопределенности, связанные с будущими потребностями в расходах и тенденциями, проистекающими из непредвиденных факторов (например, стихийные бедствия, неблагоприятные макроэкономические шоки, резкие падения цен на нефть и так далее), планируемые расходы должны быть установлены на более низком уровне, чем лимит расходов, чтобы гарантировать, что окончательные расходы не выйдут за предел порога. Этот резерв на случай непредвиденных обстоятельств будет определять запас маневра для правительства, чтобы справиться с неожиданными расходами, а также величину ошибок прогнозирования.

В Казахстане увеличение бюджетных дефицитов, снижение реального ВВП и ослабление национальной валюты, которые произошли в результате негативного влияния последствий пандемии коронавирусной инфекции COVID-19 на экономику страны, стали основными причинами роста долга.

По итогам 2021 года уровень государственного долга составил 27,4 % к ВВП, при лимите 50 %, установленного для стран-участниц Евразийского экономического союза (далее – ЕАЭС).

Согласно Договору о ЕАЭС, в случае несоответствия данного индикатора количественным значениям, установленным Договором, государства-члены разрабатывают и реализуют меры, в том числе совместные, а также при необходимости учитывают рекомендации Евразийской экономической комиссии (далее – ЕЭК), направленные на стабилизацию экономической ситуации, в соответствии с порядком, утверждаемым ЕЭК.

В целях недопущения превышения порогового значения, установленного договором о ЕАЭС, необходимо предусмотреть механизм промежуточных ограничений (автоматические долговые тормоза), по достижению которых автоматически инициируются определенные шаги, во избежание нарушения основного индикатора.

В оценке долгосрочных цен на нефть, обеспечении мониторинга и контроля за выполнением фискальных правил активное участие будет принимать Совет по экономической политике (далее – СЭП). Участие СЭП поможет повысить строгость и прозрачность системы фискальных правил.

Таким образом, будет создана эффективная система бюджетных правил, которая будет способствовать усилению макроэкономической стабильности, где каждое правило будет взаимосвязано дополнять друг друга.

Помимо выстраивания эффективной системы бюджетных правил важнейшей задачей в области обеспечения устойчивости государственных финансов являются учет и анализ бюджетных рисков и долгосрочной устойчивости государственных финансов, отражаемых в аналитическом отчете о бюджетных рисках и долгосрочной устойчивости государственных финансов.

В этой связи внедряемый с 2022 года аналитический отчет о бюджетных рисках и долгосрочной устойчивости государственных финансов должен содержать анализ макроэкономических, бюджетных, социальных и других рисков, которые влияют на устойчивость государственных финансов, а также рисков долгосрочного характера.

Полное раскрытие бюджетных рисков должно основываться на оценке долговых рисков с применением макрофискального стресс-тестирования, дальнейшим использованием этих результатов для оценки устойчивости государственных финансов в отношении экстремальных макроэкономических шоков.

В 2020 году Президент страны в своем Послании народу Казахстана отметил необходимость разработки свода ключевых бюджетных коэффициентов для обеспечения элементов бережливой и ответственной бюджетной политики.

В действующей системе Концепций НФРК и бюджетной политики, а также в ПСЭР содержится набор бюджетных коэффициентов по отношению формирования налогово-бюджетной политики и проекта республиканского бюджета, планирования заимствований государственного сектора.

Договором о Евразийской экономической комиссии от 29 мая 2014 года установлены бюджетные и долговые показатели и их количественные значения, в пределах которых государства члены ЕАЭС должны формировать экономическую политику.

В то же время при проведении комплексного анализа и оценки эффективности и устойчивости бюджетной политики показателей, отраженных в данных документах, недостаточно сформировать целостное представление о фискальной ситуации в стране и возможных рисках бюджетной политики.

Будет проведен анализ формирования долга. Предлагается проанализировать и оценить все прямые и косвенные государственные обязательства, включая квазигосударственные обязательства и условные обязательства, возникающие в рамках проектов ГЧП. В анализе необходимо учесть воздействие различных макроэкономических факторов на формирование внутреннего и внешнего долга страны.

Прозрачность будет улучшена путем раскрытия государственных гарантий и условных обязательств в годовой финансовой отчетности.

В целях повышения ликвидности рынка государственных ценных бумаг Министерства финансов (далее – ГЦБ) и построения безрисковой кривой доходности уполномоченным органом по исполнению бюджета ведется совместная последовательная работа с Национальным Банком Республики Казахстан (далее – НБ).

Одним из основополагающих факторов развития и роста внутреннего фондового рынка является увеличение базы инвесторов с привлечением иностранных инвесторов на локальный рынок, что позволит приумножить ликвидность национального фондового рынка и снизить стоимость заимствования.

Это требует комплекса мер, в частности, проведения мероприятий по включению ГЦБ в международные индексы развивающихся стран, а также внедрения международной клиринговой системы с обеспечением доступа иностранных инвесторов к внутреннему рынку ценных бумаг и увеличения спроса на ГЦБ.

Повышение ликвидности и привлекательности выпускаемых ГЦБ окажет положительное влияние на формирование рыночной стоимости заимствования для государства на внутреннем рынке.

Задача по повышению эффективности бюджетного планирования требует совершенствования используемых при планировании бюджета методов и инструментов.

В этой связи планируется проработка подходов по внедрению элементов блочного механизма планирования бюджета, позволяющего государственным органам самостоятельно планировать свой бюджет в пределах стабильных среднесрочных лимитов.

Будут приняты меры по повышению гибкости реализации бюджетных программ, в том числе путем их дальнейшего укрупнения вокруг стратегических целей и национальных проектов.

Будет постепенно осуществлен отход от практики освоения выделенных бюджетных средств, что позволит избежать в конце года поспешных и не всегда эффективных расходов, обеспечит более экономичное и эффективное использование бюджетных ресурсов и позволит управлять общей, а не годовой стоимостью проекта.

В сфере государственных расходов есть большие возможности для повышения эффективности, но консолидация бюджета, основанная исключительно на сокращении общих государственных расходов, нецелесообразна.

Необходимость сокращения ненефтяного дефицита означает, что прежде чем проводить какие-либо существенные увеличения в расходах, следует осуществить такие корректировки государственных расходов и доходов, при которых бы неэффективно используемые средства были направлены на более продуктивные меры, поддерживающие государственные цели, в том числе цели по повышению производительности и стимулированию ориентированного на рынок экономического роста, особенно в ненефтяных торгуемых секторах, созданию более качественных рабочих мест в более продуктивной экономике.

В этих целях будут введены обзоры расходов, что позволит перераспределить ресурсы в соответствии с новыми приоритетами расходов.

Данные мероприятия призваны укрепить устойчивость государственных финансов к шокам и повысить эффективность контрциклических мер.

РАЗДЕЛ 5.

ОСНОВНЫЕ ПРИНЦИПЫ И ПОДХОДЫ К ФОРМИРОВАНИЮ ПОЛИТИКИ УПРАВЛЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННЫМИ ФИНАНСАМИ

5.1. Основные принципы политики государственными управления финансами

В целях эффективного решения поставленных задач основными принципами должны стать:

принцип единства – применение единой законодательной и нормативной правовой базы, единых принципов организации и функционирования денежно-кредитной, бюджетной и налоговой систем в Республике Казахстан;

принцип долгосрочной устойчивости – формирование системы бюджетных правил и реализация политики управления государственными финансами с соблюдением установленных бюджетных правил;

принцип сбалансированности – соответствие принимаемых обязательств к ресурсам;

принцип транспарентности – опубликование нормативных правовых актов в области государственных финансов, утвержденных бюджетов, планов развития и отчетов об их исполнении, за исключением сведений, составляющих государственную или иную охраняемую законом тайну, а также обязательная открытость для общества и средств массовой информации; принцип полноты – полнота учета в отчетностях всех поступлений и расходов, предусмотренных законодательством Республики Казахстан;

принцип эффективности – обеспечение целевых показателей по государственному долгу, дефициту бюджета, ненефтяному дефициту бюджета, неснижаемому остатку и валютному активу НФРК в среднесрочной и долгосрочной перспективе;

принцип бережливости и ответственности – строгое соблюдение количественных ограничений и установленных правил при формировании бюджета.

5.2. Основные подходы к политике управления государственными финансами

Учитывая стоящие задачи по обеспечению сбалансированности бюджета, дальнейшего роста реального ВВП и укрепления социальной защиты, политика управления государственными финансами будет формироваться на основе следующих подходов:

установление обоснованных и гибких фискальных правил, не зависящих от колебаний цен на нефть, с проведением независимой оценки их соблюдения;

строгое соблюдение количественных ограничений на бюджетные параметры и определение объема расходов бюджета в пределах фискальных ограничений;

профилактика бюджетных рисков и принятие мер по минимизации их негативных последствий;

приоритизация расходов бюджета в соответствии с целями социально-экономической политики;

эффективное распределение бюджетных средств, обеспечивающее наибольший социально-экономический эффект;

продолжение накопления финансовых ресурсов в НФРК;

адекватность налоговой политики возрастающим обязательствам;

стимулирование инвестиций частного сектора, а не их замещение;

расширение финансовой самостоятельности и повышение ответственности местных органов в решении вопросов регионального развития;

открытость и прозрачность на всех этапах планирования и исполнения бюджета с вовлечением населения в бюджетное управление;

обеспечение мониторинга и администрирования за счет цифровизации и автоматизации.

5.3. Политика формирования и использования средств НФРК

Основной целью НФРК является сбережение финансовых ресурсов посредством формирования накоплений для будущих поколений и снижения зависимости республиканского бюджета от ситуации на мировых сырьевых рынках.

Функциями НФРК являются сберегательная и стабилизационная.

Формирование и использование средств НФРК будут основаны на следующих принципах:

транспарентность – направление средств НФРК в экономику страны только через республиканский бюджет, включая любые финансовые взаимоотношения между НФРК и субъектами квазигосударственного сектора;

подотчетность – обязательная публикация утвержденных (уточненных, скорректированных) показателей НФРК, отчетов о формировании и использовании средств НФРК, отчетов об инвестиционном управлении средствами НФРК, в которых результаты по доходности указываются за последние 5 и 10 лет и с начала управления, и годовой аудированной финансовой отчетности НФРК (с момента создания) на веб-сайте Министерства финансов Республики Казахстан и в информационно-правовой системе нормативных правовых актов Республики Казахстан "Әділет";

полнота – отражение в отчетности о НФРК всех поступлений и расходов, предусмотренных законодательством Республики Казахстан;

своевременность – зачисление на контрольный счет наличности (далее – КСН) Национального фонда и ее перевод на счета Правительства в НБ в сроки, установленные соответствующими нормативными правовыми актами и с соблюдением порядка;

эффективность – управление средствами Национального фонда исходя из необходимости сохранения активов.

Формирование НФРК

Накопление средств НФРК осуществляется за счет:

1) прямых налогов от организаций нефтяного сектора (за исключением налогов, зачисляемых в местные бюджеты), к которым относятся корпоративный подоходный налог, альтернативный налог на недропользование, налог на добычу полезных ископаемых, бонусы, рентный налог на экспорт, налог на сверхприбыль, доля по разделу продукции и дополнительный платеж недропользователей, осуществляющих деятельность по контракту о разделе продукции;

2) других поступлений от операций, осуществляемых организациями нефтяного сектора (за исключением поступлений, зачисляемых в местные бюджеты), в том числе поступлений за нарушения условий нефтяных контрактов (за исключением поступлений, зачисляемых в местные бюджеты);

3) поступлений от приватизации республиканской собственности;

4) поступлений от передачи в конкурентную среду активов национальных управляющих холдингов, национальных холдингов, национальных компаний и их дочерних, зависимых и иных юридических лиц, являющихся аффилированными с ними по перечню и механизму, определяемым Правительством;

5) поступлений от продажи земельных участков сельскохозяйственного назначения;

6) инвестиционных доходов от управления НФРК;

7) иных поступлений и доходов, не запрещенных законодательством Республики Казахстан.

Максимальный размер НФРК не будет ограничиваться.

Использование средств НФРК

Политика и объем использования НФРК в средне- и долгосрочной перспективе будут исходить из необходимости недопущения сокращения валютных активов НФРК и их накопления для будущих поколений.

НФРК используется:

1) в виде ежегодного гарантированного трансферта из НФРК в республиканский бюджет;

2) в виде целевого трансферта из НФРК в республиканский бюджет;

3) на покрытие расходов, связанных с управлением НФРК и проведением ежегодного аудита.

В целях реализации стабилизационной функции НБ в зависимости от сложившейся ситуации на финансовом рынке производит конвертацию и реконвертацию активов НФРК в порядке, установленном Правлением НБ. Данные операции проводятся для выделения гарантированного и целевого трансфертов и не относятся к интервенциям НБ. Гарантированный и целевой трансферты из НФРК должны проходить через республиканский бюджет в соответствии с бюджетными процедурами.

Приобретение казахстанских ценных бумаг субъектов государственного, квазигосударственного и частного секторов, покупка пакетов акций, долей участия казахстанских компаний, фондирование банков второго уровня, кредитование юридических и физических лиц, использование активов в качестве обеспечения исполнения обязательств запрещены.

Обеспечение сбалансированности бюджета и НФРК будет достигнуто за счет ограничений, установленных бюджетными правилами, предусмотренными настоящей Концепцией.

Гарантированный трансферт

Начиная с 2023 года, гарантированный трансферт будет определяться в размере, не превышающем объем поступлений в НФРК от нефтяного сектора, прогнозируемых при расчетной цене на нефть (цена "отсечения").

Данное бюджетное правило будет направлено на дальнейшее накопление активов НФРК и снижение ненефтяного дефицита.

Целевые трансферты

Целевые трансферты из НФРК будут выделяться исключительно по поручению Президента Республики Казахстан для финансирования:

антикризисных программ в периоды спада экономики или замедления темпов роста экономики;

социально значимых проектов национального масштаба, стратегически важных инфраструктурных проектов при отсутствии альтернативных источников их финансирования.

Целевые трансферты будут выделяться сверх гарантированного трансферта. При этом запрещается финансирование/софинансирование текущих расходов государства за счет целевых трансфертов из НФРК.

В случаях неиспользования или неполного использования по итогам финансового года суммы целевого трансферта, привлеченной из НФРК в республиканский бюджет, неиспользованная сумма будет подлежать возврату в НФРК в следующем финансовом году за счет остатков бюджетных средств.

Ограничения по использованию НФРК

Для выполнения сберегательной функции установлен неснижаемый остаток в НФРК, а также не ограничен максимальный размер НФРК.

Неснижаемый остаток от прогнозного значения ВВП на конец соответствующего года будет составлять не менее 25 %.

В целях предотвращения дальнейшего сокращения активов НФРК в среднесрочном периоде и возобновления накопления средств в долгосрочной перспективе в 2030 году валютные активы НФРК по прогнозам составят до 100,0 млрд долларов США.

Реализация стабилизационной функции предполагает обеспечение ежегодного гарантированного трансферта в республиканский бюджет, а также использование целевых трансфертов для финансирования антикризисных программ, направленных на стимулирование экономического роста в периоды экономического спада или снижения темпов роста экономики и реализацию социально значимых проектов национального масштаба, стратегически важных инфраструктурных проектов.

Любое иное использование средств НФРК запрещено, включая инвестирование средств НФРК во внутренние финансовые инструменты казахстанских эмитентов.

Для достижения указанной цели на период до 2030 года предусматривается решение следующих задач:

1) увеличение активов НФРК;

2) обеспечение сбалансированности бюджета и снижение зависимости бюджета от нефтяных доходов;

3) сохранение активов Национального фонда.

Мониторинг за целевым, законным и эффективным использованием средств, выделенных из НФРК, осуществляется Комиссией по мониторингу за расходованием средств, выделенных из НФРК.

Интенсивное накопление средств НФРК, а также эффективное управление его активами играют ключевую роль в устойчивом развитии Республики Казахстан, требуют правильного планирования заимствований государственного сектора и принятия мер по поддержанию фискальной устойчивости.

Таким образом, определение адекватного уровня заимствований требует взвешенного подхода с учетом накопленных активов НФРК.

Управление активами Национального фонда Республики Казахстан

Доверительное управление активами НФРК осуществляется НБ, общая координация деятельности – Советом по управлению Национальным фондом в соответствии с Положением о Совете по управлению Национальным фондом.

Предлагается разработка отдельного документа – Концепции управления активами Национального фонда Республики Казахстан, утверждаемой Указом Президента Республики Казахстан, в которой будут отражены все положения действующей Концепции НФРК в части управления активами НФРК.

5.4. Налогово-бюджетная политика

5.4.1. Определение набора бюджетных правил

Повышение устойчивости государственных финансов и снижение волатильности фискальной политики будут обеспечиваться через определение системы бюджетных правил, формирование и реализацию бюджетной политики в рамках бюджетных правил.

Бюджетные правила будут разделены на контрциклические и вспомогательные.

Контрциклические бюджетные правила будут являться основными и включают правило о гарантированном трансферте из НФРК и правило о расходах республиканского бюджета.

В соответствии с правилом о гарантированном трансферте из НФРК гарантированный трансферт из НФРК не должен превышать объем поступлений в НФРК от организаций нефтяного сектора, прогнозируемых при цене на нефть (цена "отсечения").

Цена "отсечения" на нефть будет определяться в соответствии с правилами, утверждаемыми приказом Министра национальной экономики по согласованию с НБ и при участии СЭП.

Для усиления сберегательной функции НФРК цена "отсечения" будет корректироваться на рост объема добычи нефти, превышающий максимальный допандемический уровень добычи (90,5 млн тонн). При превышении указанного уровня добычи цена отсечения будет скорректирована в сторону снижения.

Достаточный уровень консервативности при определении цены отсечения на нефть позволит обеспечить сохранность и накопление средств НФ РК, что позволит поддерживать устойчивый рост экономики после истощения нефтяных запасов.

С 2024 года размер гарантированного трансферта из НФРК в республиканский бюджет прогнозируется по траектории цены отсечения, определенной в соответствии с приказом Министра национальной экономики, на уровне не выше 2 трлн тенге.

Правило о гарантированном трансферте из НФРК будет способствовать выполнению задачи по снижению ненефтяного дефицита и недопущению сокращения активов НФРК с учетом неснижаемого остатка.

В соответствии с правилом о расходах республиканского бюджета устанавливается ограничение на темпы роста расходов республиканского бюджета на плановый период на уровне долгосрочного экономического роста, увеличенного на цель по инфляции.

При этом уровень долгосрочного роста определяется как среднее значение роста реального валового внутреннего продукта за десять лет, предшествующих плановому периоду.

Цель по инфляции определяется как центр целевого ориентира по инфляции на плановый период, установленный НБ.

В результате применения правила о расходах республиканского бюджета объем расходов не будет опережать темпы роста реального ВВП и инфляции и будет ограничен в период экономического роста.

Контрцикличные правила закреплены в Бюджетном кодексе и будут использованы при формировании республиканского бюджета на 2023 и последующие годы.

Темпы роста планируемых расходов будут также ограничиваться ненефтяными доходами бюджета и гарантированным трансфертом из НФРК в республиканский бюджет, прогнозируемым при цене "отсечения", целевым трансфертом, а также дефицитом, планируемым с учетом установленных ограничений.

В этой связи контрциклические бюджетные правила не будут существовать автономно, а будут обеспечивать при комплексном применении с другими видами бюджетных правил согласованность бюджетной политики.

В качестве вспомогательных видов бюджетных правил будут внедрены правило о ненефтяном дефиците бюджета, правило о чистых активах государства, правило о долге.

Для обеспечения снижения зависимости республиканского бюджета от нефтяных доходов и повышения устойчивости бюджета к внешним факторам налогово-бюджетная политика должна формироваться исходя из постепенного снижения ненефтяного дефицита относительно ВВП.

С учетом этого уровень ненефтяного дефицита будет снижен до уровня не выше 5,0 % к ВВП в 2030 году.

	2022 год	2023 год	2024 год	2025 год	2026 год	2027 год	2028 год	2029 год	2030 год
Ненефтяной дефицит, % к ВВП	8,1	7,3	6,7	6,0	<5,9	<5,9	<5,5	<5,5	5,0

Достижение целевых значений по ненефтяному дефициту будет обеспечиваться за счет управления дефицитом бюджета, трансфертами из НФРК, установления предельных значений расходов, а также стимулирования роста ненефтяных доходов.

Правило о чистых активах государства направлено на недопущение сокращения чистых активов государства, определяемых отношением внешнего долга правительства, гарантированного долга и внешнего долга квазигоссектора к валютным активам НФРК.

Важным требованием к системе бюджетных правил является согласованность различных элементов правил между собой, при которых следование одному из правил способствует исполнению остальных.

Неотъемлемой частью системы бюджетных правил будет выступать правило о долге.

Политика управления долгом будет направлена на поддержание правительственного долга на уровне не выше 30 % к ВВП и государственного долга не выше 35 % в период до 2030 года.

Расходы по обслуживанию долга Правительства должны составлять не более 15 % от расходов республиканского бюджета (уровень долговой нагрузки).

Для поддержания долга правительства в установленных пределах планируется планомерное снижение уровня дефицита бюджета до 2,0 % к ВВП в 2030 году.

При росте цен на сырую нефть, сохранении объемов облагаемого экспорта на сырую нефть или его увеличении и, соответственно, увеличении поступлений в бюджет вывозной таможенной пошлины на сырую нефть дефицит будет сокращаться. При снижении цен на сырую нефть дефицит может увеличиваться в пределах параметров, обеспечивающих экономическую безопасность.

Понятие бюджетного правила, исключения из правил, вопрос определения системы бюджетных правил, понятия корректировки, отклонения от правил будут закреплены в Бюджетном кодексе.

Целевой ориентир правила о гарантированном трансферте из НФРК согласно пункту 2 статьи 24 Бюджетного кодекса ежегодно утверждается законом Республики Казахстан.

Размеры дефицита и ненефтяного дефицита республиканского бюджета согласно пункту 3 статьи 71 Бюджетного кодекса ежегодно утверждаются в законе о республиканском бюджете.

Целевые ориентиры правил о расходах республиканского бюджета, чистых активах государства и долге должны устанавливаться в составе ПСЭР республики, составляемого согласно статье 61 Бюджетного кодекса.

Наиболее эффективными признаны бюджетные правила, адаптированные к меняющимся экономическим условиям и способные реагировать на шоковые изменения в экономике.

На стадии экономического подъема будут приниматься усилия в направлении достижения целевых ориентиров бюджетных правил, тогда как на стадии спада экономики возможности соответствующей корректировки могут быть ограничены.

В кризисных ситуациях (резкое снижение темпов экономического роста с одновременным снижением мировых цен на энергоносители, пандемия и прочее) для того, чтобы целевые ориентиры не ограничивали потенциал использования бюджетных средств для стимулирования экономического развития в период замедления, будет предусмотрен механизм временного смягчения/временного отклонения от бюджетных правил с механизмом обязательного восстановления показателей в течение трех лет.

Корректировку целевых ориентиров бюджетных правил возможно осуществлять в двух случаях:

при возникновении кризисных и чрезвычайных ситуаций, повлекших снижение экономического роста и доходов бюджета, рост обязательств государства и расходов бюджета, не покрываемых собственными доходами бюджета;

фактическое отклонение значений целевых ориентиров от установленных целевых ориентиров согласно отчетным данным.

В кризисных и чрезвычайных ситуациях корректировка целевых ориентиров может осуществляться путем внесения изменений в документы, устанавливающие целевые ориентиры, согласно бюджетному законодательству.

При этом должна быть разработана прогнозная траектория временной корректировки целевых ориентиров с разработкой плана действий по возврату к изначальному целевому ориентиру в течение последующих трех лет, отражением корректируемых целевых ориентиров в бюджетных параметрах республиканского бюджета в составе ПСЭР республики.

Эффективность работы бюджетных правил будет также подкрепляться прочными институциональными механизмами, повышающими убедительность проводимой бюджетной политики и доверие инвесторов.

Для обеспечения эффективности работы бюджетных правил и усиления фискальной дисциплины будет задействован СЭП.

СЭП будет осуществлять рассмотрение целевых ориентиров бюджетных правил. Деятельность Совета в целом поможет повысить строгость и прозрачность системы бюджетных правил.

В 2020 году для понимания методологических подходов разработки отчета о бюджетных рисках с учетом международной практики Международным валютным фондом оказана техническая помощь. Экспертами отмечена, что организация проведения анализа, составляющего основу отчета о бюджетных рисках, требует значительных инвестиций, координации и выделенных ресурсов на протяжении предстоящих нескольких лет и для качественной реализации нормы Бюджетного кодекса (подпункт 1-1 пункта 1 статьи 74) рекомендовано поэтапное осуществление основных направлений работы:

с разработкой в 2022 году первого отчета о бюджетных рисках и его доработкой в 2023 – 2025 годы по анализу бюджетных рисков согласно приоритетности и проведением бюджетного стресс-теста; параллельно проработка совместно с научными институтами модели прогноза долгосрочной бюджетной устойчивости с учетом тенденций демографических процессов, например, старения населения и других тенденций развития;

с 2026 года с учетом развития моделей долгосрочных прогнозов разработка отчета о долгосрочной устойчивости государственных финансов (ОДБУ) с периодичностью 1 раз в 3-5 лет.

Таким образом, в 2022 году в реализацию нормы бюджетного законодательства предусмотрена подготовка первого аналитического отчета о бюджетных рисках в Республике Казахстан на ежегодной основе, с поэтапным анализом рисков согласно приоритетности и проработкой модели прогноза долгосрочной бюджетной устойчивости.

С 2026 года с учетом обеспечения финансовых ресурсов для разработки моделей долгосрочного экономического прогнозирования (10 и более лет) с использованием потенциала экономических и научных институтов планируется постепенное расширение аналитического отчета в части включения составляющих отчета о долгосрочной устойчивости государственных финансов.

С учетом рекомендаций международных организаций по использованию индикаторов для мониторинга бюджетных и долговых рисков, а также бюджетной практики как аналитический инструментарий будет сформирован перечень бюджетных коэффициентов, которые позволят представить оценку сбалансированности государственных финансов. Перечень показателей охватит в целом коэффициенты по макроэкономической устойчивости, устойчивости бюджета и экономического роста, а также сохранению активов Национального фонда и эффективности политики финансовой децентрализации.

В связи с тем, что с 2022 года при формировании проекта республиканского бюджета на 2023 – 2025 годы планируется раскрытие бюджетных рисков с оценкой устойчивости параметров республиканского бюджета к макроэкономическим шокам в аналитическом отчете о бюджетных рисках и долгосрочной устойчивости государственных финансов, перечень бюджетных коэффициентов будет отражен в составе данного документа.

Это позволит обеспечить согласованность и целостность проводимой работы по обеспечению фискальной дисциплины и представит возможность Парламенту и общественности оценить степень эффективности проводимой Правительством бюджетной политики.

5.4.2. Укрепление доходной части бюджета (налоговая политика)

Совершенствование налогообложения доходов

Пересмотр налогообложения корпоративным подоходным налогом

Сегодня в Казахстане ставка КПН составляет 20 % для всех секторов экономики. Ставки КПН в странах ОЭСР составляют от 20 % до 40 %: США – до 40 %, Франция – 38 %, Япония – 33 %, Германия – 30 %, Норвегия – 27 %, Канада – 26 %, Финляндия – 20 %.

При этом в последние годы эффективная ставка варьируется от 2,9 % до 3,8 %. Одной из причин низкой эффективной ставки является наличие различных льгот. В целом эти льготы соответствуют мировому опыту и направлены на инвестиционную привлекательность Казахстана. При этом мировой опыт показывает, что льготы предоставляются на фоне высоких базовых ставок.

Также во многих странах ставки подоходного налога варьируются в зависимости от отрасли либо доходы компаний в определенных отраслях облагаются дополнительными налогами.

В этой связи будет изучен и рассмотрен вопрос пересмотра ставки КПН.

Совершенствование трансфертного ценообразования

В целях усиления мер контроля за трансфертным ценообразованием и выводом капитала из страны предлагается совершенствование законодательства о трансфертном ценообразовании.

В этой связи будут приняты меры по:

приведению в соответствие с требованиями ОЭСР норм по трансфертному ценообразованию;

исключению освобождения от трансфертного контроля сделок, совершенных на товарных биржах Республики Казахстан, в целях противодействия выводу капитала из страны и предотвращения потерь государственного дохода в международных деловых операциях и сделках, связанных с международными деловыми операциями;

расширению определения взаимосвязанных сторон в целях усиления контроля по трансфертному законодательству для решения проблемы по отсутствию прозрачности сторон в международных деловых операциях по примеру стран БРИКС;

применению процентилей при определении рыночного диапазона цен и рентабельности (маржинальности) по практике стран ОЭСР.

Усиление контроля за выводом капитала, в том числе в части совершенствования налогообложения дивидендов

Следует отметить, что компаниями на практике используются различные схемы вывода капитала из страны и уклонения от налогообложения.

Это – сделки между аффилированными лицами по оказанию нематериальных услуг, что создает риски необоснованного уменьшения налогооблагаемой базы.

Наряду с этим недобросовестные компании используют схемы по экспорту сырьевой продукции по заниженной стоимости.

Такие факты выявляются в ходе проведения налоговых проверок.

Также отмечаем, что в целях стимулирования привлечения инвестиций были введены льготы по освобождению дивидендов от налогообложения.

Однако данная мера не показывает очевидного эффекта.

Большинство развивающихся стран (РФ, Беларусь, Китай, Индия) не освобождают выплачиваемые нерезидентам дивиденды от налогообложения.

Ни одна из 55 конвенций об избежании двойного налогообложения и предотвращении уклонения от налогообложения в отношении на доход и капитал (далее – Конвенция) не содержит положений о полном освобождении дивидендов от налогообложения. В таких конвенциях предусмотрена сниженная ставка в размере 5 % и 10 % (ст. 10 Конвенции).

Ставки налога, применяемые к доходам в виде дивидендов в соответствии с Конвенцией:

в 34 странах – 5 % (Австрия, Великобритания, ОАЭ, США, Нидерланды, Германия);

в 18 странах – 10 % (Китай, Россия, Турция, Чехия, Малайзия);

в Пакистане – 12,5 %;

в Грузии и Беларуси – 15 %.

В этой связи предлагаются пересмотр льгот по освобождению налогообложения дивидендов и установление единой ставки налога, а также ограничение применения вычетов по нематериальным услугам, оказанным аффилированными лицами.

Совершенствование косвенного налогообложения

Международная практика показывает, что в Великобритании ставка НДС варьируется от 5 % до 20 %. Ставка 20 % применяется к большинству товаров и услуг, а сниженные ставки (5 %) действуют лишь для некоторых товаров (топливо, основные виды пищевых продуктов, книги, медикаменты, детская одежда).

Аналогичная практика применяется в странах ЕС, а также в некоторых странах СНГ: в Белоруссии действуют три ставки НДС (20 %, 10 %, 0,5 %), в России - две ставки НДС (20 %, 10 %), Молдавии - две ставки НДС (16 %,10 %).

В Казахстане в целях государственной поддержки и развития бизнеса с 2001 года до 2009 года ставка НДС планомерно снижалась с 20 % до 12 %.

При этом применяются меры налогового стимулирования для различных приоритетных отраслей экономики.

Так, крестьянские и фермерские хозяйства, которые являются плательщиками единого земельного налога, освобождены от обязательства по уплате НДС вне зависимости от размера оборота. При производстве и переработке сельскохозяйственной продукции для получения продуктов легкой и пищевой промышленности предусмотрено уменьшение исчисленной суммы НДС на 70 %.

Предусмотрено освобождение от НДС на импорт сырья и (или) материалов в составе транспортных средств и (или) сельскохозяйственной техники, а также их компонентов, помещенных под таможенную процедуру свободного склада или свободной таможенной зоны специальной экономической зоны "Qyzyljar" юридическим лицом в рамках заключенного специального инвестиционного контракта с уполномоченным органом по заключению специальных инвестиционных контрактов, определяемым Правительством Республики Казахстан. Также освобождается от НДС импорт лекарственных средств.

Кроме того, налогоплательщиками активно используется механизм уплаты НДС методом зачета по импорту оборудования и товаров, которые не производятся в Казахстане, что аналогично освобождению от НДС. Это – сельскохозяйственная техника, грузовой подвижной состав автомобильного транспорта, вертолеты и самолеты, железнодорожные локомотивы и вагоны, и другие.

Таким образом, существуют гибкие механизмы снижения нагрузки по НДС.

Низкая ставка НДС по сравнению с основными экономическими партнерами делает выгодным экспорт товаров из этих стран в Казахстан, что негативно сказывается на конкурентоспособности отечественного бизнеса.

В этой связи будет изучен и рассмотрен вопрос совершенствования налогообложения НДС.

Совершенствование акцизной политики

Отсутствие государственного регулирования цен на бензин и дизельное топливо создали условия для благоприятной конъюнктуры рынка, что в свою очередь послужило основанием для увеличения маржи производителей и посредников.

При этом ставки акцизов в последнее время не изменялись.

Кроме того, ввиду проводимого налогового маневра в Российской Федерации размер акциза ежегодно увеличивается, что влечет ежегодное увеличение цен на российских автозаправочных станциях.

Также с 1 января 2025 года планируется функционирование единого рынка нефти и нефтепродуктов ЕАЭС (Решение Высшего Евразийского экономического совета от 6 декабря 2018 года № 23 "О формировании общих рынков нефти и нефтепродуктов Евразийского экономического союза").

Данные факторы могут привести к увеличению цен на горюче-смазочные материалы в Казахстане.

В этой связи предлагается изъятие части маржи производителей поставщиков через акцизы.

Пересмотр налоговой нагрузки на горно-металлургический комплекс (далее – ГМК)

Мировая практика налогообложения недропользователей устроена таким образом, что налоговая нагрузка на сырьевой сектор экономики, как правило, должна превышать налоговую нагрузку не сырьевого сектора, поскольку недропользователи пользуются стратегическими запасами страны.

При этом налоговая нагрузка на ГМК не превышает 8–9 %, что сопоставимо с не сырьевым сектором экономики.

Необходимо отметить, что с 2020 года и в течение 2021 года наблюдалась тенденция увеличения цен на основные металлы (медь, алюминий и т.д.).

Так за 2 года цена на медь и алюминий выросла более чем в 1,5 раза. По остальным основным позициям в целом за последние 5-6 лет наблюдается динамика роста цен, что подтверждается ростом доходности отрасли.

При этом ставки налогов не изменились.

В этой связи в целях усиления отдачи от добычи и продажи природных ресурсов предлагается пересмотреть налоговую нагрузку на горнорудный сектор через повышение ставок НДПИ.

Оптимизация и повышение эффективности налоговых льгот

Зачастую то или иное налоговое исключение принимается за налоговую льготу, хотя исходя из экономической сущности такое исключение налоговой льготой не является.

Без таких исключений финансово-экономические операции в соответствующих сферах теряют свою целесообразность.

При этом есть льготы, которые со временем теряют свою актуальность. Такие льготы по итогам анализа будут предложены к исключению.

Льгота по дивидендам в свое время была введена для стимулирования привлечения инвестиций.

Однако данная мера не показывает очевидного эффекта. В этой связи предлагается исключение льготы по освобождению налогообложения дивидендов.

Работа по анализу налоговых льгот будет продолжена с учетом соблюдения баланса между исполнением доходной части бюджета и стимулированием качественного роста экономики.

Налогообложение цифрового майнинга

Казахстан стал одним из мировых лидеров по добыче цифровых активов и теперь конкурирует с Китаем, США, Канадой и Россией. Страна привлекает прямые иностранные инвестиции от крупных инвестиционных компаний, которые являются основными спонсорами инвестиций в Казахстан среди международного бизнес-сообщества.

По данным 2021 года 6 % мирового майнинга приходится на Казахстан.

На начало 2022 года 139 организаций занимаются деятельностью в области цифрового майнинга. Вместе с тем 11 организаций занимаются предоставлением инфраструктуры для цифрового майнинга.

Для государственного регулирования цифрового майнинга и стимулирования в Казахстане на законодательном уровне отрасли по добыче криптовалют с 2022 года введена плата за цифровой майнинг.

Ставка платы 1 тенге за 1 квт/час потребленной при майнинге электроэнергии.

В целях усиления финансовой отдачи от добычи криптовалют предлагается увеличение ставки платы за майнинг.

Повышение эффективности налогового и таможенного администрирования

В последние годы работа органов государственных доходов переориентирована на дистанционное администрирование путем реализации инициатив: ИС "Электронные счета-фактуры", модуль "Виртуальный склад", "Маркировка", "Система управления рисками", применение онлайн-ККМ.

Данные подходы направлены на повышение доходной части бюджета, в том числе посредством принятия действенных мер по регулированию налогообложения, улучшению налогового и таможенного администрирования, а также усилению контроля за незаконной предпринимательской деятельностью.

Реализуемые инициативы представляют собой комплекс информационных систем, обеспечивающих документальную и физическую прослеживаемость, и направлены на цифровизацию налогового и таможенного администрирования.

Все мероприятия и проекты в рамках цифровизации налогового и таможенного администрирования повысят эффективность и прозрачность государственного регулирования, а также доходной части республиканского бюджета.

В целях постоянного улучшения эффективности налогового и таможенного администрирования, а также собираемости налогов работа в данном направлении будет продолжена.

5.4.3. Повышение эффективности и экономической отдачи бюджетных расходов

Для повышения стабильности бюджета и гибкости в управлении бюджетными средствами, не пренебрегая принципами бюджетирования, ориентированного на результат, предлагается внедрить отдельные элементы блочного бюджета.

Повышение самостоятельности администраторов бюджетных программ по управлению бюджетными средствами является одним из элементов блочного бюджета. Блочный механизм планирования бюджета позволяет государственным органам самостоятельно планировать свой бюджет в пределах стабильных среднесрочных лимитов.

В настоящее время перераспределение средств между бюджетными программами одного администратора бюджетных программ возможно только при уточнении бюджета.

Предлагается расширить самостоятельность администраторов бюджетных программ в ходе исполнения бюджета путем предоставления права администраторам бюджетных программ самостоятельного перераспределения средств между бюджетными подпрограммами, мероприятиями, проектами и т.д. в рамках одной бюджетной программы.

При блочном бюджете администраторы бюджетных программ имеют расширенные полномочия по управлению бюджетными средствами и акцент в большей степени ориентирован на долгосрочные цели, в связи с чем непосредственно освоение не является целью исполнения бюджета.

Такой элемент блочного бюджета подразумевает отказ от ответственности за неосвоение бюджетных средств.

Поэтому предлагается заменить ответственность за "неосвоение бюджетных средств" на ответственность за "недостижение результатов".

При этом планируется предоставить право администраторам бюджетных программ по доиспользованию неиспользованных (недоиспользованных) бюджетных средств в следующем году по решению Правительства и МИО.

Это позволит избежать в конце года поспешных и не всегда эффективных расходов, обеспечит более экономичное и эффективное использование бюджетных ресурсов и позволит управлять общей, а не годовой стоимостью проекта.

Также предлагается ряд мер для повышения эффективности бюджета и дебюрократизации процесса.

Видится целесообразным формировать ПСЭР один раз в июне (сейчас формируется в 2 этапа – в феврале и в августе). Это позволит учесть статистические данные за прошлый год и не проводить пересмотр параметров бюджета.

В целях достижения национальных приоритетов и подчинения системе государственного планирования расходы бюджета необходимо определять исходя из приоритетности целей и целевых индикаторов планов развития государственного органа. Основой при этом должен быть национальный проект.

При планировании бюджета должны учитываться результаты оценки за прошлый год. Для этого требуется скорреспондировать сроки проведения оценки (июль, август) и процедур формирования бюджета (март).

Уполномоченные органы по государственному аудиту и финансовому контролю проводят оценку эффективности деятельности центральных и местных государственных органов. Центральный и местные уполномоченные органы по государственному планированию проводят оценку реализации бюджетных инвестиций, концессионных проектов, проектов ГЧП. По итогам оценок в июле, августе формируются рекомендации.

Данные рекомендации должны использоваться государственными органами – при составлении планов развития государственного органа, уполномоченными органами по бюджетному планированию и государственному планированию – при формировании лимитов и рассмотрении проектов планов развития и проектов бюджетных программ.

На стадии разработки проводится предварительная оценка проекта республиканского бюджета. Необходимо распространить данный механизм на местные бюджеты и на процедуру уточнения бюджетов.

В части исполнения бюджета одной из мер повышения бюджетной дисциплины и упрощения бюджетного процесса является проведение уточнения бюджета по итогам первого полугодия.

Вместе с тем, в целях обеспечения принципов бережливости и ответственности при планировании бюджета предлагается использовать механизм оценки экономического эффекта расходов на бюджетные инвестиции и субсидии не только на стадии их планирования, но и по итогам реализации.

Для этого требуется разработка методологической основы как на уровне центрального уполномоченного органа, так и на уровне государственных органов – администраторов бюджетных программ.

Вместе с тем, в целях повышения эффективности планирования и использования бюджетных средств планируется повышение ответственности администраторов бюджетных программ.

Успешность применения бюджета, ориентированного на результаты, а также результативность и эффективность бюджетных средств напрямую зависят от профессионального уровня квалификации кадров, занятых в сфере стратегического и бюджетного планирования, т.к. указанные сотрудники в течение года изучают эффективность реализации бюджетных программ и по результатам анализа определяют необходимость дальнейшей реализации программы и/или ее различных мероприятий, а также вырабатывают пути решения с описанием альтернатив финансирования и рекомендаций.

В целях повышения эффективности и результативности экономического управления, а также повышения качества планирования необходимо усиление роли и компетенции специалистов, задействованных в бюджетном планировании, с разработкой комплексного плана мер по развитию человеческих ресурсов в сфере стратегического и бюджетного планирования.

Функциональные обязанности сотрудников государственных органов в сфере стратегического и бюджетного планирования должны кардинально переформатироваться с акцентом на усиление аналитической составляющей их работы.

В течение года бюджетные аналитики должны изучать эффективность реализации бюджетных программ с посещением объектов, и по результатам анализа определять необходимость дальнейшей реализации программы и/или ее различных мероприятий, а также вырабатывать пути решения с описанием альтернатив финансирования и рекомендаций.

В связи с изменением содержания работы сотрудники, занимающиеся обеспечением планирования и исполнения планов развития и бюджета государственных органов, должны стать бюджетными аналитиками с повышением их оплаты труда соразмерно возлагаемой на них ответственности и с отнесением их к функциональному блоку "А".

Организацию обучения бюджетных аналитиков основным аспектам стратегического и бюджетного планирования, в том числе по разработке нефинансовых показателей, необходимо проводить на постоянной основе.

В качестве одного из инструментов, направленных на повышение эффективности бюджетных расходов и обеспечивающих их приоритизацию в соответствии с целями социально-экономической политики, необходимо внедрение в систему управления государственными финансами обзоров бюджетных расходов.

Внедрение в практику проведения государственными органами регулярных обзоров бюджетных расходов позволит выявить низкоэффективные расходы для определения потенциала экономии и перераспределения бюджетных средств между приоритетами государственной политики.

Проведение обзоров бюджетных расходов будет осуществляться с охватом всех бюджетных расходов каждые пять лет с применением горизонтальных обзоров, обязательностью опубликования (за исключением сведений ограниченного распространения) результатов обзоров бюджетных расходов в виде отчета для широкого круга.

В целях повышения эффективности деятельности государственных органов, качества бюджетного планирования, улучшения результативности и эффективности бюджетных средств необходимо улучшить применимость результатов оценки при принятии решений в бюджетном планировании с внедрением принципа планирования расходов бюджета от достигнутого результата.

Результаты оценки бюджетных инвестиций, достижения стратегических целей и реализации бюджетных программ за прошлый год должны учитываться при разработке бюджета на плановый период.

Для реализации этой задачи необходимо синхронизировать сроки формирования заключений по итогам оценки с процессами формирования бюджета и принятия решений по распределению ресурсов.

Вместе с тем результаты оценки эффективности деятельности государственных органов, управления государственным имуществом, реализации бюджетных инвестиций должны быть доступными для гражданского общества и представительным органам.

Результаты оценок, проводимых Счетным комитетом по контролю за исполнением республиканского бюджета и ревизионными комиссиями областей, городов республиканского значения, столицы должны включаться в состав заключений к отчету об исполнении республиканского и местных бюджетов, представляемых в Парламент и маслихат, а также размещены на интернет-ресурсах государственных органов.

Вместе с тем результаты оценки реализации бюджетных инвестиций, достижения целей планов развития во взаимосвязи с реализацией бюджетных программ и бюджетными средствами необходимо включать в состав годового аналитического отчета по расходам бюджета, представляемых в Парламент и маслихат с обязательным размещением этих отчетов на интернет - ресурсах государственных органов.

Результаты оценки эффективности управления государственным имуществом должны активно обсуждаться на заседаниях общественных советов, в Парламенте и маслихате при обсуждении вопросов о выделении из бюджета средств субъектам квазигосударственного сектора и включаться в состав информации о республиканском и местном бюджетах.

Оценка результатов должна содержать не только выводы, но и рекомендации по повышению результативности и эффективности бюджетных средств и активов государства, а также способствовать более эффективному распределению ресурсов государства.

Политика межбюджетных отношений в целом должна соответствовать курсу дальнейшей фискальной децентрализации.

В свете последних поручений Главы государства в рамках реформирования межбюджетных отношений необходимо совершенствовать систему межбюджетных отношений с акцентом на повышение дальнейшей финансовой самостоятельности МИО.

В целях сокращения зависимости МИО от средств республиканского бюджета будут проработаны подходы передачи отдельных видов налоговых поступлений на местный уровень, минимизации встречных трансфертов между республиканским и местными бюджетами.

Также будут проработаны вопросы при расчете трансфертов общего характера максимальной передачи в расходную базу местных бюджетов затрат, ранее финансировавшихся в виде целевых трансфертов из республиканского бюджета.

В целях расширения финансовой самостоятельности и ответственности МИО предлагается при расчете субвенций и изъятий передать также в базу местных бюджетов целевые трансферты на развитие и пересмотреть подходы к их выделению регионам.

В результате появится дополнительный стимул для МИО к развитию региональной экономики и увеличению доходов местных бюджетов с постепенным снижением зависимости регионов от республиканского бюджета.

В 2022 году в целях дальнейшего совершенствования системы межбюджетных отношений будет далее совершенствоваться методика расчетов трансфертов общего характера, на основании которой будет разработан Закон на следующий среднесрочный период на 2023 – 2025 годы.

Также планируется в бюджетном законодательстве предусмотреть ответственность центральных и МИО за обоснованность, достоверность представляемой информации к расчетам трансфертов общего характера.

Реализация предложенных новых подходов к формированию межбюджетных отношений позволит улучшить ее с точки зрения достижения целей выравнивания бюджетной обеспеченности местных бюджетов.

Обеспечение подотчетности и подконтрольности бюджетных расходов

Необходимым условием повышения эффективности бюджетных расходов является обеспечение подотчетности и подконтрольности бюджетных расходов.

Поэтому необходимы дальнейшая гармонизация классификации операций сектора государственного управления с требованиями международных стандартов по статистике государственных финансов и системы национальных счетов, а также установление единых требований к применению такого вида классификации для ведения бюджетного (бухгалтерского) учета, составления бюджетной (бухгалтерской) и иной финансовой отчетности.

Необходимо постепенно расширять охват сектора государственного управления, в том числе с формированием информационной базы и отбором юридических лиц, подлежащих включению в сектор государственного управления в соответствии с установленными критериями.

При этом важно обеспечить полный охват сектора государственного управления. Статистика, формируемая в отношении каждого уровня государственного управления, должна включать все единицы, которые составляют этот сектор.

Как показывает передовой зарубежный опыт, необходимым является поэтапный переход к составлению консолидированной финансовой отчетности государства, включающей государственный и квазигосударственный сектора на республиканском и местном уровне, а также Национальный фонд и внебюджетные фонды.

Именно такая финансовая отчетность обеспечит целостную картину финансового положения страны.

Расширение периметра консолидации и объектов консолидируемых показателей бухгалтерской отчетности, а также формирование отчетности по сегментам позволят повысить полноту и достоверность консолидированной бухгалтерской отчетности, качество финансового анализа, мониторинга и управления государственными финансами.

В этой связи будут реализованы меры по поэтапному переходу на консолидированную финансовую отчетность страны, составленную в соответствии с международными стандартами.

Начиная с формирования проекта республиканского бюджета на 2023 год, прогноз поступлений и расходов Государственного фонда социального страхования и Фонда социального медицинского страхования будет отражаться в отдельном приложении к проекту закона о республиканском бюджете на трехлетний период. Информация о фактических поступлениях и расходах указанных фондов будет отражаться в годовом отчете Правительства об исполнении республиканского бюджета.

Это повысит прозрачность расходов внебюджетных фондов.

Кроме того, необходимы:

обеспечение полного применения методологии формирования информации по статистике государственных финансов в соответствии с руководством Международного валютного фонда;

совершенствование правил и процедур бухгалтерского учета и финансовой отчетности для организаций государственного сектора;

совершенствование и развитие системы внутреннего государственного аудита и финансового контроля в соответствии с Законом Республики Казахстан "О государственном аудите и финансовом контроле";

совершенствование организации внутреннего государственного финансового контроля;

обеспечение открытости бюджетного процесса и вовлечение в него институтов гражданского общества.

В 2022 году будет запущен пилотный проект "Единая информационная система бухгалтерского учета в государственных учреждениях" (далее – "ЕИС БУ"), целью которого является проработка вопроса о внедрении облачной бухгалтерии на единой электронной платформе уполномоченного органа по исполнению бюджета.

В перспективе уполномоченным органом по внутреннему государственному аудиту в "ЕИС БУ" будет проводиться электронный мониторинг бухгалтерского учета государственных органов (на объектах, в которых проводится аудит консолидированной финансовой отчетности), где будут предусмотрены доступ и кабинет аудитора.

Это позволит усилить контроль за эффективностью государственных расходов путем проведения бюджетного мониторинга в режиме онлайн.

В рамках автоматизации бюджетного процесса в 2020 году реализована интеграция между информационной системой государственного планирования (далее – ИСГП) и порталом "Открытые бюджет" по передаче данных бюджетных заявок.

В 2022 году планируется реализовать интеграцию по передаче бюджетных программ ИСГП на портал "Открытые бюджеты" (после завершения работ по разработке нового модуля "Бюджетные программы").

Таким образом, данные, размещаемые на портале "Открытые бюджеты" и в модуле "Бюджет народного участия", поступают из ИСГП, которая в свою очередь будет интегрирована с системой, реализующей онлайн бюджетный мониторинг.

Дальнейшее развитие системы Казначейства предусматривает совершенствование ее функциональности с закреплением соответствующей ответственности за финансовую дисциплину как органами казначейства, так и пользователями системы казначейства.

В перспективе органы казначейства будут развивать инструменты по управлению остатками средств на ЕКС и ликвидностью, в том числе путем развития прогнозирования движения денежных средств, расширения инструментов привлечения денежных средств для финансирования дефицита бюджета и размещения временно свободных средств в различные финансовые инструменты.

Предусматривается увеличение количества КСН и обслуживающихся организаций путем включения в число участников системы казначейских платежей всех государственных организаций.

Развитие системы казначейства позволяет повысить оперативность доведения денежных средств до получателей бюджетных средств, обеспечить наличие ликвидности в достаточных объемах с обеспечением прозрачности и открытости всего бюджетного процесса.

Управление государственной инвестиционной политикой, в том числе обязательствами государственно-частного партнерства

Эффективные капитальные расходы бюджета могут выступать действенным инструментом формирования фундамента для долгосрочного экономического роста.

Основные направления бюджетной инвестиционной политики, как составляющей части государственной инвестиционной политики, будут определены в Концепции инвестиционной политики Республики Казахстан до 2025 года.

Главной целью бюджетной инвестиционной политики является создание благоприятных условий для реализации инвестиционных проектов, направленных на обеспечение модернизации, структурных преобразований и устойчивых темпов роста национальной экономики, способствующих обеспечению высокого качества жизни населения страны. Работа в данном направлении будет проводиться с учетом социально-экономической эффективности бюджетных инвестиций. Государство будет поэтапно минимизировать вовлечение бюджетных средств в реализацию проектов и сконцентрируется на обеспечении 100 % эффективного освоения бюджетных инвестиционных проектов и содействии реализации частных инициатив в рамках национальных проектов.

При этом в целях сохранения налогово-бюджетной стабильности государственные инвестиции только в исключительных случаях будут направляться на высокотехнологичные и капиталоемкие проекты, где есть недостаток частного капитала, и они предполагают качественные инвестиции. Такие инвестиции будут носить недискриминационный, горизонтальный характер.

Вместе с тем будет продолжена работа по совершенствованию отдельных процедур мониторинга и оценки бюджетных инвестиций.

С 2021 года администраторами бюджетных программ проводится оценка экономического эффекта от заявляемых расходов на реализацию бюджетных инвестиций на стадии планирования бюджета.

При этом действующее законодательство по оценке завершенных бюджетных инвестиций ставит целью только сопоставление запланированных

результатов проекта с достигнутыми результатами.

В целях обеспечения наилучшей эффективности бюджетных расходов будет совершенствован механизм проведения оценки социально - экономического эффекта от реализации бюджетных инвестиций.

В целях привлечения дополнительных объемов инвестиций в экономику страны согласно Концепции инвестиционной политики Республики Казахстан до 2025 года будут приняты меры по развитию альтернативных источников инвестиций, включая трансформацию механизмов ГЧП.

Для повышения эффективности государственных расходов на поддержку ГЧП будет проведена работа по фокусированию механизма ГЧП на отраслях, где будет получен наибольший эффект, с определением перечня приоритетных отраслей экономики для реализации проектов по ГЧП.

В дальнейшем развитии ГЧП приоритет будет отдаваться проектам, реализуемым преимущественно за счет внебюджетных средств, с целью поэтапного снижения участия государства в реализации проектов ГЧП.

Основным направлением дальнейшего развития механизма станут совершенствование системы отбора, подготовки и управления проектами ГЧП с разработкой соответствующих поправок в законодательство в области ГЧП.

При выработке новых подходов к системе отбора проектов ГЧП будут учтены такие требования, как недопущение использования ГЧП для ухода от процедур государственных закупок, обеспечение сбалансированного распределения обязанностей, обязательств, гарантий, рисков и доходов между инициаторами проектов и государством, а также внедрение жестких и оцениваемых критериев отбора и требований к проектам ГЧП.

Вместе с тем, в целях обеспечения долгосрочного планирования расходов на ГЧП будет проработан вопрос установления четкой законодательной рамки в отношении софинансирования проектов ГЧП со стороны государства с конкретизацией условий выплат, а также долей участия государственного партнера в проекте и критериев, определяющих возможность применения софинансирования к проекту ГЧП.

Согласно законодательству РК в области ГЧП и концессиях возможность принятия государственными органами финансовых обязательств по договорам ГЧП ограничивается лимитами правительства и регионов.

В целях исключения различного понимания действующего законодательства РК в области определения лимитов по проектам ГЧП, а именно в видах мер государственной поддержки, подлежащих ограничению, будет проработан вопрос внесения точечных изменений в методику определения лимитов касательно уточнения мер господдержки (КИЗ, КОЗ, ВЗУ, софинансирование, гарантии, субсидии), которые подлежат включению в состав государственных обязательств.

В части мониторинга условных обязательств государства, в том числе по проектам ГЧП, необходимо усилить контроль за финансово-экономическим обоснованием проектов, которое должно включать детальную оценку рентабельности, срока окупаемости проектов и максимального потенциального объема расходов государства.

Будет обновлена методика определения лимитов государственных обязательств по проектам ГЧП, в том числе государственных концессионных обязательств Правительства РК и местных исполнительных органов.

Планируется на уровне законодательства регламентировать требования по конкретизации видов затрат инвестора, предлагаемых для возмещения при расчете, с обязательным указанием источника их возмещения.

Эффективность управления государственным имуществом

Работа по дальнейшему сокращению участия государства в экономике будет проведена путем совершенствования механизмов приватизации, а также пересмотра подходов к оптимизации перечня видов деятельности, разрешенных для организаций с государственным участием.

Одним из направлений данной работы должен стать регулярный анализ на предмет конкуренции субъектов квазигосударственного сектора с рынком. Если предприятие работает в сфере, где действуют организации частного сектора, то должен ставиться вопрос о его ликвидации либо приватизации во избежание конкуренции.

Важной частью модернизации государственного управления будет реформирование квазигосударственного сектора. Это требует переосмысления роли квазигосударственного сектора в реализации стратегических задач страны.

В этом направлении необходимо законодательно пересмотреть условия и формы создания субъектов квазигосударственного сектора в зависимости от специфики деятельности организаций.

В целях совершенствования учета государственного имущества необходимо обеспечить проведение на постоянной основе инвентаризации государственного имущества с актуализацией реестра государственной собственности. Итоги инвентаризации должны служить не только для принятия мер по упорядочению учета, но и повышению эффективности управления государственным имуществом и качества планирования.

Будет усовершенствована действующая оценка эффективности управления государственным имуществом путем смещения фокуса с организационных вопросов на предмет их конкурентоспособности, рентабельности и финансовой устойчивости.

Следует обеспечить прозрачность деятельности квазигосударственного сектора с созданием открытого, доступного и удобного для пользователей единого информационного ресурса. Информационный ресурс должен содержать необходимую аналитическую информацию о квазигосударственном секторе.

Необходимо перевести на электронный формат через веб-портал реестра государственного имущества www.gosreestr.kz публичные торги на предоставление земель, водохозяйственных водоемов, лесных ресурсов, прав недропользования, радиочастотного спектра и других активов государства, включая исключительные права государства на оперирование различными объектами государственной собственности.

Кроме того, нужно перейти на выстраивание взаимоотношений квазигосударственного сектора с государственными органами по стандартам ОЭСР, не допускающим повседневного вмешательства в их деятельность и навязывание задач в разрез стратегии организации.

5.5. Политика управления государственным долгом

Политика управления государственным долгом будет направлена на снижение валютных рисков, ограничение роста долговой нагрузки на бюджет, недопущение дефолтов, а также повышение эффективности и дисциплины использования внешних заимствований.

Политика управления государственными и квазигосударственными обязательствами, включая координацию центральных государственных органов и МИО, национальных холдингов в вопросах заимствования, установление соответствующих лимитов по долгу, будет формироваться центральным уполномоченным органом по государственному планированию.

Центральный уполномоченный орган по исполнению бюджета будет обеспечивать выполнение политики по регулированию долга сектора государственного управления и условных обязательств государства, а также вести мониторинг состояния государственного долга и долга организаций, контролируемых государством.

НБ руководствуясь международной методологией по формированию статистики внешнего сектора, будет вести мониторинг состояния внешнего долга организаций, контролируемых государством, и частного сектора, проводить оценку состояния внешнего долга страны.

Также в системе управления государственным долгом СЭП будет рассматривать выполнение ограничений и правил по долгу, установленных настоящей Концепцией.

Политика управления государственным долгом будет осуществляться в пределах следующих финансовых ограничений и правил.

В целях поддержания долговой устойчивости государственный долг и долг квазигосударственного сектора в совокупности не должен превышать 60 % к ВВП.

В целях ограничения долговой нагрузки на бюджет расходы по обслуживанию правительственного долга не должны превышать 15 % от расходов республиканского бюджета.

В целом государственный долг будет поддерживаться на уровне не выше 35 % к ВВП.

В случае превышения указанных уровней государственного долга, правительственного долга и уровня долговой нагрузки, будут детально анализироваться состояние и структура государственного и правительственного долга.

При необходимости будут вноситься корректировки в программы развития в части привлечения финансирования и/или сроков реализации проектов с иностранным участием, принятия мер по сокращению долга, включая оптимизацию расходов бюджета, и обеспечению сбалансированного бюджета, включая корректировку уровня дефицита бюджета.

Также могут быть усилены косвенные меры (введение специального валютного режима, регулирование пруденциальными нормативами и так далее), направленные на дестимулирование или ограничение внешнего заимствования резидентов.

Свершенствование методов управления государственным долгом также может включать такие мероприятия, как:

1) формирование и поддержание крупных кассовых излишков на счетах Комитета казначейства Министерства финансов (далее – Казначейство), что позволит добиться большей гибкости в привлечении финансирования в периоды неблагоприятных рыночных условий;

2) установление новых "предупредительных" ковенантов по уровню долга квазигосударственного сектора, при превышении которых государственные органы будут принимать ограничительные меры.

В целях поддержания финансовой устойчивости страны политика управления внешним долгом Правительства (включая внешний гарантированный государством долг) и внешним долгом квазигосударственного сектора должна быть увязана с политикой использования НФРК.

Для управления совокупным внешним долгом будет применяться ограничение по объему внешнего долга Правительства (с учетом внешнего гарантированного государством долга) и внешнего долга субъектов квазигосударственного сектора, который в сумме не должен превышать объем валютных активов НФРК.

Таким образом, будет поддерживаться чистый отрицательный внешний долг страны.

С учетом этого также продолжится лимитирование внешнего долга квазигосударственного сектора. Планы по заимствованию квазигосударственного сектора будут проходить обязательное согласование через специальную Комиссию по вопросам определения предельного объема внешнего долга квазигосударственного сектора при Правительстве.

Будет расширен перечень субъектов квазигосударственного сектора, для которых будет определяться предельный лимит внешнего долга.

Предельный объем внешнего долга квазигосударственного сектора будет определяться в первую очередь исходя из соблюдения требования по недопущению превышения совокупным внешним долгом валютных активов НФРК.

Кроме того, в целях снижения валютных рисков субъекты квазигосударственного сектора при необходимости будут хеджировать новые займы в иностранной валюте по рекомендации Комиссии по вопросам определения предельного объема внешнего долга квазигосударственного сектора.

Согласно международной методологии и практике долговая устойчивость страны может однозначно не характеризоваться значением одного или нескольких параметров. Поэтому на регулярной основе уполномоченными государственными органами будет проводиться комплексный анализ долговой устойчивости, в том числе в рамках подготовки ежегодного аналитического отчета о бюджетных рисках и устойчивости государственных финансов.

Для повышения долговой устойчивости будут совершенствоваться аналитический инструментарий мониторинга и оценки долговой устойчивости, проводиться ревизия существующих и установление новых ндикаторов долговой устойчивости.

В рамках разработки аналитического отчета о бюджетных рисках и долгосрочной устойчивости государственных финансов будет проработан инструментарий для оценки и прогнозирования долговой устойчивости, а также проведения макро-фискального стресс-тестирования, направленного на оценку траектории долга в случае реализации различных макро-фискальных шоков (снижение реального роста ВВП, рост процентной ставки, реализация условных обязательств государства).

В целях обеспечения долговой устойчивости МИО будут пересмотрены подходы по определению лимитов долга МИО. При этом расходы на погашение и обслуживание долга МИО не должны превышать размер, равный 10 % от суммы собственных доходов местного бюджета и трансфертов общего характера.

Политика государственного заимствования

В соответствии с потребностями финансирования дефицита республиканского бюджета будет проводиться прозрачная и предсказуемая политика государственного заимствования.

Государственное заимствование будет осуществляться главным образом на внутреннем рынке.

В случае выхода на внешние рынки капитала, в первую очередь будут рассмотрены инструменты финансирования в тенге с учетом приемлемого уровня доходности.

В целях использования преимуществ рынка ценных бумаг Международного финансового центра "Астана" (далее – МФЦА) продолжится работа по выпуску ГЦБ в иностранной валюте на бирже МФЦА по опыту выпуска еврооблигаций 2018-2019 годов и рублевых облигаций в 2020 году.

Заимствование у международных финансовых организаций и иностранных банков и организаций будет осуществляться с предоставлением предпочтения финансовым инструментам в национальной валюте и инструментам с долгосрочной ликвидностью с условиями заимствования, соответствующими рыночной конъюнктуре.

При этом планируется отказаться от привлечения внешних займов и займов под государственную гарантию для реализации "неокупаемых" проектов.

Заимствование у правительственных организаций иностранных государств будет рассматриваться с учетом соблюдения экономических и стратегических интересов страны на приемлемых финансовых и юридических условиях, отвечающих интересам государства.

Будет проводиться регулярный анализ ситуации на внешних рынках капитала для рассмотрения альтернативных вариантов выпуска еврооблигаций в национальной валюте либо в иных валютах, имеющих схожую волатильность с национальной валютой, при условии обеспечения гарантированного спроса, а также приемлемых условиях заимствования со стороны международного рынка.

На регулярной основе будет осуществляться мониторинг конъюнктуры международных рынков долгового капитала для рассмотрения возможности различных вариантов выпуска еврооблигаций, деноминированных в иностранной валюте, при отсутствии достаточной ликвидности на внутреннем рынке и благоприятной конъюнктуры внешнего рынка капитала.

Для усиления мониторинга за заимствованием будет расширена компетенция Координационного совета по реализации рамочных соглашений о партнерстве между Правительством Республики Казахстан и международными финансовыми организациями (далее – Координационный совет).

Через Координационный совет будут проходить все проекты, планируемые к финансированию за счет правительственных займов и займов под государственную гарантию, а также все новые международные договора и правительственные соглашения о партнерстве с МФО. Кроме того, одной из функций Координационного совета станет рассмотрение отчетов по оценке эффективности реализации проектов за счет правительственных займов и займов под государственную гарантию.

Совершенствование статистики государственного долга

В рамках совершенствования статистики государственного долга и приведения ее в соответствие с международной методологией в составе государственного долга не будет учитываться долг НБ, как единственного эмитента национальной валюты, краткосрочные ноты которого не подвержены кредитному риску и исключают возможность дефолта.

Внутренний долг НБ, представляющий собой краткосрочные ноты, которые являются инструментом денежно-кредитной политики, предназначен для регулирования ликвидности банковской системы и не используется для финансирования бюджетных расходов.

Такой подход является целесообразным с учетом функциональных различий в долговых обязательствах НБ и уполномоченного органа по исполнению бюджета.

Для полноты учета обязательств квазигосударственного сектора центральный уполномоченный органы по исполнению бюджета будет вести мониторинг внутреннего и внешнего долга национальных операторов, государственных предприятий и предприятий, находящихся в коммунальной собственности.

Развитие внутреннего рынка государственных ценных бумаг

Долговая политика будет содействовать развитию внутреннего рынка долговых инструментов. Развитие активного рынка ГЦБ будет благоприятно влиять на развитие отечественного рынка ценных бумаг. Это подразумевает дальнейшее развитие первичного и вторичного рынков ГЦБ, способствующее поддержанию достаточной ликвидности на рынке.

В целях развития внутреннего рынка ГЦБ выпуск ГЦБ будет осуществляться преимущественно на внутреннем рынке в национальной валюте с уровнем доходности и сроками, приемлемыми для участников рынка ценных бумаг.

Продолжится работа по построению рыночной и справедливой кривой доходности с регулярным размещением ГЦБ уполномоченного органа по исполнению бюджета и нот НБ на первичном рынке на основе рыночного спроса и предложения.

В целях повышения заинтересованности участников рынка планируется укрупнить объемы эмиссии ГЦБ с сокращением количества выпусков.

В качестве инструмента формирования оптимальной структуры государственного долга будет применяться практика обратного выкупа и доразмещения выпусков ГЦБ на ключевых сроках при условии благоприятной рыночной конъюнктуры.

Это позволит оптимизировать график погашения ГЦБ, создать эталонные выпуски, а также укрупнить выпуски ГЦБ в обращении, снизив фрагментацию госдолга.

Преимущественно будут размещаться ГЦБ со сроками обращения до 10 лет, которые являются наиболее востребованными на рынке.

Также будут созданы национальные эталонные выпуски ГЦБ в национальной валюте.

Планы и графики по выпуску ГЦБ будут заблаговременно публиковаться с обеспечением строгого следования им.

В размещениях ГЦБ планируется повысить долю рыночных участников.

Будут приниматься меры по разработке механизмов обратного выкупа ГЦБ на внутреннем фондовом рынке в целях оптимизации графика погашений ГЦБ и обеспечения выпуска облигаций с коротким сроком обращения, имеющих наибольший спрос среди инвесторов.

Будет проведена работа по включению ГЦБ в международные индексы развивающихся стран.

Через международные депозитарии будет обеспечен доступ иностранных инвесторов к казахстанскому фондовому рынку.

5.6. Повышение прозрачности и открытости бюджетного процесса

Прозрачность и открытость бюджетного процесса предполагают соблюдение следующих принципов:

доступность информации о проводимой бюджетной политике;

доступность информации об источниках и направлениях использования общественных ресурсов;

развитие общественного участия, формирование обоснованного мнения социально-активной части граждан о направлениях использования бюджетных средств, учитывая мнение граждан уже на начальных стадиях бюджетного процесса;

широкое участие общественности в обсуждении приоритетных статей расходования бюджетных ресурсов.

Целевую аудиторию к информации о бюджете будут составлять граждане, общественные организации, экспертное сообщество, средства массовой информации (далее – СМИ), представители бизнеса, политические деятели, органы государственной власти и местного самоуправления.

Для повышения эффективности механизмов взаимодействия с общественностью в бюджетных вопросах важно обеспечение доступности информации с точки зрения ее состава и содержания. Бюджетные данные должны иметь практическое значение с указанием степени их детализации, быть выстроены в логической последовательности и предоставлены в онлайн-портале в машиночитаемой форме.

Основным порталом коммуникации органов государственного и местного управления с общественностью через информационно-телекоммуникационную сеть Интернет выступает портал "Открытые бюджеты", где бюджетные данные представлены для широкого круга заинтересованных пользователей, использующих информацию о бюджете, исходя из своих профессиональных целей.

Должны быть четкое категорирование информации на портале "Открытые бюджеты", улучшены инструменты поиска информации, чтобы граждане могли ориентироваться на портале и легко находить нужную информацию.

Необходимо обеспечить публикацию на портале "Открытые бюджеты" детализированных данных согласно бюджетной классификации на всех этапах бюджетного процесса, а также аналитической информации по исполнению бюджета, государственному долгу на полугодовой и годовой основе.

Как способ привлечения населения к управлению общественными финансами проект "Гражданский бюджет" дает возможность гражданам почувствовать свою причастность к процессу принятия государственных решений, а также возможность повлиять на решения, принимаемые органами власти, или определить первоочередные объекты и направления финансирования из бюджета. Гражданские бюджеты на районном уровне (уровень города регионального значения) также должны публиковаться в печати СМИ каждой территории.

Важно пересмотреть роль общественных советов.

Общественные советы могут стать полезным инструментом для совместного планирования бюджета на местном уровне.

Для проведения общественной экспертизы при утверждении бюджета планируется использовать площадку общественных советов, которые созданы при центральных государственных органах и акиматах.

На сегодня Бюджетным кодексом предусмотрено проведение акиматами обсуждения проектов местных бюджетов и годовых отчетов об их исполнении на заседании общественного совета.

Законом Республики Казахстан "Об общественных советах" общественные советы наделены определенными полномочиями.

Общественный совет вместе с представителями некоммерческих организаций и гражданами может проводить общественный мониторинг для выявления негативных последствий для граждан и общественных интересов от реализации бюджетных программ.

Общественная экспертиза общественно значимых расходов на инфраструктурные и социальные инициативы районных (городов областного значения) бюджетов и бюджетов городов районного значения, сел, сельских округов будет проводиться до составления бюджетной заявки администраторами бюджетных программ.

Общественной экспертизе необходимо подвергать в первую очередь расходы местных бюджетов по благоустройству и развитию социальной инфраструктуры в населенных пунктах.

Также планируется организовать обратную связь с общественностью по принимаемым бюджетным решениям.

Будет рассмотрен вопрос представления в общественных советах более широкого круга общественности.

Необходима обязательная публикация на интернет-ресурсах государственных органов информации о поставщике товара (работ, услуг) с указанием его наименования, данных руководителя (Ф.И.О (при наличии), телефон). Также необходимо размещать информацию по итогам государственных закупок о стоимости единиц товара (работы, услуги).

5.7. Автоматизация и цифровизация бюджетного процесса

Автоматизация и цифровизация бюджетного процесса важны для повышения доходной части бюджета, снижения уровня теневой экономики, рационального использования ресурсов в соответствии со стратегическими приоритетами, взаимодействия государства и граждан и повышения уровня доверия.

Нужно проводить полноценную оцифровку процедур налогового контроля и дистанционный мониторинг исполнения налоговых обязательств. Основными направлениями работы здесь выступают внедрение национальной системы прослеживаемости, электронных счетов-фактур, электронных накладных на товары, системы маркировки товаров, электронного бюджетного планирования, ИС анализа эффективности бюджетных расходов на меры государственной поддержки, внедрение технологий искусственного интеллекта, big data, блокчейн.

Важны обеспечение бесперебойной работы единого кабинета налогоплательщика, объединив кабинеты налоговой и таможенной системы, и активное продвижение бесплатного мобильного приложения E-Salyk-Azamat (для физических лиц).

Очень важно обратить внимание на решение проблемы фискализации денежных переводов, поступающих к предпринимателям от потребителей через банковские мобильные приложения.

Актуальными являются вопросы совершенствования налогообложения в сфере недропользования, транзакций в офшоры, усиления контроля за выводом капитала из страны, а также декларирования и расхождений в таможенной статистике между странами-партнерами.

Стоит задача модернизировать и автоматизировать таможенные пункты по приоритетным транзитным направлениям, сократить время таможенного оформления.

В целях автоматизации процессов администрирования и исключения человеческого фактора запущен модуль "Экспортный контроль" и начато использование навигационных пломб. Модуль "Экспортный контроль" осуществляется в ИС "ЭСФ", который работает по внутренней локальной сети Комитета государственных доходов Министерства финансов Республики Казахстан или через INTERNET.

В этой связи будет продолжена работа по дальнейшей цифровизации налогового и таможенного администрирования.

Автоматизация и цифровизация бюджетного процесса должны охватывать все четыре стадии: составление, рассмотрение, утверждение и исполнение бюджета.

Автоматизация процесса бюджетного планирования должна сопровождаться обеспечением наличия натуральных норм по всем расходам бюджета текущего характера с ежегодной их инвентаризацией на предмет наличия, полноты и актуальности натуральных норм. При отсутствии натуральных норм уполномоченным органам соответствующих отраслей (сферы) необходимо принять меры по разработке и утверждению натуральных норм в установленном бюджетным законодательством порядке.

Автоматизация и цифровизация бюджетного процесса должны осуществляться с учетом интеграции с государственными базами данных.

Задача по доработке информационной системы по повышению эффективности расходования государственных денег за счет мониторинга всех получателей государственной поддержки требует утверждения специальной методики оценки эффективности мер государственной поддержки.

В целях усиления контроля за эффективностью государственных расходов необходимо проведение бюджетного мониторинга в режиме онлайн.

Проведение бюджетного мониторинга в режиме онлайн заключается в отслеживании бюджетного процесса на всех его этапах (планирование, закупки, исполнение и аудит) с использованием информационных систем.

Данный механизм позволит своевременно реагировать и принимать действенные управленческие решения, в том числе в продуктивном распределении ресурсов в разрезе регионов.

Внедрение бюджетного мониторинга также будет "сигнализировать" о рисках несоответствия целевых индикаторов (план/факт) для принятия мер реагирования по аналогии существующей практике "камерального контроля", который дал ощутимый эффект в части пресечения нарушений при проведении процедур государственных закупок и подведении итогов до заключения договора с поставщиками.

Мониторинг будет осуществляться через интеграцию действующих информационных систем "е-Минфин", "Информационная система государственного планирования", "Автоматизированная интегрированная информационная система "Электронные государственные закупки", "Интегрированная информационная система налогового администрирования" и другие системы государственных органов.

Будет создана единая цифровая база данных по бюджетным инвестициям и проектам ГЧП.

Важной задачей является повышение эффективности бюджетного планирования через автоматизацию и цифровизацию всего процесса. Разработанный проект "Бюджет народного участия" позволяет гражданам инициировать проектные предложения и проводить голосование по распределению части средств местного бюджета.

РАЗДЕЛ 6. ЦЕЛЕВЫЕ ИНДИКАТОРЫ И ОЖИДАЕМЫЕ РЕЗУЛЬТАТЫ

Целевые индикаторы:

снижение ненефтяного дефицита до уровня не выше 5,0 % к ВВП в 2030 году;

снижение дефицита бюджета до 2,0 % к ВВП в 2030 году;

сохранение государственного долга на уровне не выше 35,0 % к ВВП – в 2030 году, в том числе долга Правительства на уровне не выше 30,0 % к ВВП в 2030 году.

Ожидаемые результаты:

увеличение валютных активов НФРК до 100,0 млрд долларов США в 2030 году;

чистые внешние активы (отношение внешнего долга Правительства, гарантированного долга и внешнего долга квазигоссектора к валютным активам НФРК) – 0,75;

обслуживание правительственного долга из республиканского бюджета – на уровне не более 15 % расходов бюджета;

увеличение доходов государственного бюджета без учета трансфертов до 18 % к ВВП в 2030 году.

Мероприятия по реализации Концепции будут осуществлены согласно Плану действий по реализации Концепции управления государственными финансами Республики Казахстан до 2030 года согласно приложению к настоящей Концепции.

ПРИЛОЖЕНИЕ к Концепции управления государственными финансами Республики Казахстан до 2030 года

План действий по реализации Концепции управления государственными финансами Республики Казахстан до 2030 года

№ п/п	Наименование	Форма завершения	Срок завершения	Ответственные исполнители
1	2	3	4	5
1. Политика формирования и использования средств НФРК
Целевой индикатор 1. Снижение ненефтяного дефицита в 2030 году до 5,0 % к ВВП, в том числе по годам: до 10,0 % к ВВП в 2021 году; 8,1 % к ВВП в 2022 году; 7,3 % к ВВП в 2023 году; 6,7 % к ВВП в 2024 году; 6,0 % к ВВП в 2025 году; <5,9 % в 2026 году; <5,9 % к ВВП в 2027 году; <5,5 % к ВВП в 2028 году; <5,5 % к ВВП в 2029 году.
1.	Внесение изменений в приказ Министра национальной экономики Республики Казахстан от 2 июня 2021 года № 154 "Об утверждении методики прогноза бюджетных параметров и Национального фонда Республики Казахстан для формирования показателей социально-экономического развития страны на пятилетний период" в части закрепления методики расчета неснижаемого остатка средств НФРК	проект приказа	1-квартал 2023 года	МНЭ, НБ (по согласованию)
2.	Внесение изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 4 июня 2018 года № 323 "Об утверждении Правил поступлений от передачи в конкурентную среду активов национальных управляющих холдингов, национальных холдингов, национальных компаний и их дочерних, зависимых и иных юридических лиц, являющихся аффилированными с ними, в Национальный фонд Республики Казахстан"	проект постановления Правительства Республики Казахстан	2-квартал 2022 года	МНЭ, НБ (по согласованию), заинтересованные ГО
3.	Разработка Концепции по управлению активами НФРК	проект Указа Президента Республики Казахстан	2-квартал 2022 года	НБ, МНЭ, МФ
2. Налогово-бюджетная политика 2.1. Определение набора бюджетных правил
Целевой индикатор 2. Снижение дефицита бюджета до 2 % к ВВП в 2030 году в том числе по годам: 3,1 % к ВВП в 2021 году; до 3,3 % к ВВП в 2022 году; 3,1 % к ВВП в 2023 году; 2,9 % к ВВП в 2024 году; 2,7 % к ВВП в 2025 году; 2,5 % к ВВП в 2026 году; 2,3 % к ВВП в 2027 году; 2,1 % к ВВП в 2028 году; 2,1 % к ВВП в 2029 году.
4.	Разработка проекта закона по внесению изменений в Бюджетный кодекс РК по бюджетным правилам	проект Закона Республики Казахстан	2024 год	МНЭ, МФ, НБ (по согласованию)
5.	Выработка рекомендаций по применению моделей прогноза долгосрочной бюджетной устойчивости при составлении аналитического отчета о бюджетных рисках и долгосрочной устойчивости государственных финансов	аналитическое исследование	ежегодно, 2022 – 2026 годы	МНЭ, АО "ИЭИ" (по согласованию)
6.	Внесение изменений в приказы Министра финансов Республики Казахстан от 1 августа 2017 года № 468 "Об утверждении форм и правил составления и представления финансовой отчетности", от 6 декабря 2016 года № 640 "Об утверждении Правил составления консолидированной финансовой отчетности администраторами бюджетных программ и местными уполномоченными органами по исполнению бюджета" в части принятия мер по обеспечению раскрытия в годовой финансовой отчетности государственных гарантий и условных обязательств	проект приказа	2023 год	МФ, МНЭ
2.2.Укрепление доходной части бюджета (налоговая политика)
7.	Совершенствование трансфертного ценообразования, а также усиление контроля за выводом капитала	проект Закона Республики Казахстан	декабрь 2022 года	МФ, МНЭ, заинтересованные ГО
8.	Внесение изменений в налоговое законодательство в части: налогообложения доходов, в том числе в виде дивидендов, совершенствования налогообложения КИК, введения ограничения на вычет по нематериальным услугам; косвенного налогообложения; повышения налоговой нагрузки на ГМК путем увеличения ставок НДПИ; сокращения неэффективных налоговых льгот; пересмотра ставки платы за цифровой майнинг	проект Закона Республики Казахстан	декабрь 2022 года	МНЭ, МФ, заинтересованные ГО, НПП "Атамекен" (по согласованию)
9.	Дальнейшая цифровизация налогового и таможенного администрирования	информация в Правительство	декабрь 2022 года	МФ, МНЭ
2.3. Повышение эффективности и экономической отдачи бюджетных расходов
10.	Разработка проекта закона по внедрению элементов блочного механизма планирования бюджета	проект Закона Республики Казахстан	июнь 2022 года	МНЭ, МФ, заинтересованные ГО
11.	Внесение дополнений в приказ Председателя Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы от 11 августа 2021 года № 138 "Об утверждении Методики по распределению административных государственных должностей корпуса "Б" по функциональным блокам"	проект приказа	май 2022 года	АДГС, МФ, МНЭ
12.	Разработка комплексного плана мер по развитию человеческих ресурсов в сфере стратегического и бюджетного планирования	проект совместного приказа	декабрь 2022 года	АДГС, МНЭ, МФ, заинтересованные ГО
13.	Внесение изменений в приказ Министра национальной экономики Республики Казахстан от 26 ноября 2015 года № 731 "Об утверждении Методики определения лимитов государственных обязательств по проектам государственно-частного партнерства, в том числе государственных концессионных обязательств, Правительства Республики Казахстан и местных исполнительных органов" в части усовершенствования методики	проект приказа	2022 – 2023 годы	МНЭ, МФ
14.	Выработка рекомендаций по вопросам экономической эффективности государственных инвестиционных проектов	исследования	2022 –2023 годы	МНЭ
15.	Выработка новых подходов к механизмам ГЧП с целью недопущения их использования для ухода от процедур государственных закупок и обеспечения сбалансированного распределения обязанностей, обязательств, гарантий, рисков и доходов между инициаторами проектов и государством. Внедрение жестких и оцениваемых критериев отбора и требований к проектам ГЧП. Проведение анализа адекватности условий реализуемых и планируемых к реализации проектов ГЧП	проект Закона Республики Казахстан	июнь 2022 года	МНЭ
16.	Разработка проекта Закона Республики Казахстан по внесению изменений в Бюджетный кодекс в части внедрения предложений по обзорам бюджетных расходов, регламентации норм по совершенствованию деятельности органов казначейства	проект Закона Республики Казахстан	2024 год	МНЭ, МФ, заинтересованные ГО
17.	Разработка проекта Закона Республики Казахстан по внесению изменений в Бюджетный кодекс в части обеспечения поэтапного перехода на консолидированную финансовую отчетность страны, составленную в соответствии с международными стандартами	проект Закона Республики Казахстан	2028 год	МФ, СК (по согласованию)
18.	Разработка проекта Закона Республики Казахстан о трансфертах общего характера между республиканским и местными бюджетами на 2023 – 2025 годы с учетом новой методики расчетов трансфертов общего характера	проект Закона Республики Казахстан	август 2022 года	МНЭ, МФ
19.	Разработка проекта Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам реализации отдельных поручений Главы государства" в части реформирования межбюджетных отношений	проект закона Республики Казахстан	2022 год	МНЭ, заинтересованные ГО
20.	Внесение изменений в приказ Министра национальной экономики Республики Казахстан от 11 декабря 2014 года № 139 "Об утверждении методики расчетов трансфертов общего характера"	проект приказа МНЭ	2022 год	МНЭ, заинтересованные ГО
21.	Разработка проекта Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования управления государственным имуществом"	проект Закона Республики Казахстан	2023 год	МНЭ, МФ, СК (по согласованию)
22.	Перевод в электронный формат через веб-портал реестра государственного имущества www.gosreestr.kz публичных торгов на предоставление земель, водохозяйственных водоемов, лесных ресурсов, прав недропользования, радиочастотного спектра и других активов государства, включая исключительные права государства на оперирование различными объектами государственной собственности	отчет в Правительство Республики Казахстан	2022 – 2023 годы	МФ, ИУЦ (по согласованию), заинтересованные ГО
3. Политика управления государственным долгом
Целевой индикатор 3. Сохранение государственного долга в 2030 году не выше 35,0 % к ВВП, в том числе долга Правительства – не выше 30,0 % к ВВП, в том числе: - государственный долг не выше 27,4 % к ВВП в 2021 году; 31,7 % к ВВП в 2022 году; 32,6 % к ВВП в 2023 году; 33,1 % к ВВП в 2024 году; 33,3 % к ВВП в 2025 году; 33,6 % к ВВП в 2026 году; 33,8 % к ВВП в 2027 году; 33,8 % к ВВП в 2028 году; 33,7 % к ВВП в 2029 году; 35,0 % к ВВП в 2030 году; - долг Правительства не выше 23,0 % к ВВП в 2021 году; 25,5 % к ВВП в 2022 году; 26,8 % к ВВП в 2023 году; 27,7 % к ВВП в 2024 году; 28,3 % к ВВП в 2025 году; 28,9 % к ВВП в 2026 году; 29,5 % к ВВП в 2027 году; 29,6 % к ВВП в 2028 году; 29,8 % к ВВП в 2029 году; 30,0 % к ВВП в 2030 году.
23.	Внесение изменений в Бюджетный кодекс в части исключения долга НБ из структуры государственного долга, совершенствования требований к предоставлению займов и государственных гарантий	проект Закона Республики Казахстан	2022 год	МНЭ, МФ, НБ (по согласованию)
24.	Внесение изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 9 июня 2014 года № 632 "О создании Координационного совета по реализации рамочных соглашений о партнерстве между Правительством Республики Казахстан и международными финансовыми организациями" в части расширения его компетенции	проект постановления Правительства Республики Казахстан	3-квартал 2022 года	МНЭ, МФ, заинтересо -ванные ГО, заинтересованные организации (по согласованию)
25.	Внесение изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 15 июня 2009 года № 906 "Об утверждении Правил определения лимита правительственного долга и долга местного исполнительного органа, лимитов предоставления государственных гарантий и поручительств государства"	проект постановления Правительства Республики Казахстан	4-квартал 2022 года	МНЭ, МФ, заинтересованные ГО
26.	Внесение изменений в постановление Правительства Республики Казахстан от 20 апреля 2018 года № 210 "Об утверждении Правил мониторинга и контроля за внешними и внутренними займами квазигосударственного сектора"Обновленный	проект постановления Правительства Республики Казахстан	4-квартал 2022 года	МФ, МНЭ
4. Повышение прозрачности и открытости бюджетного процесса
27.	Систематизация видов оценки и мониторинга с акцентом на полезность и применяемость результатов оценки в рамках перехода от освоения/неосвоения средств к достижению результатов	предложения в АП	2023 год	СК, АСПР (по согласованию), МНЭ, МФ
28.	Улучшение работы онлайн-портала "Открытые бюджеты": внедрение единого формата представления бюджетной информации, четкое наименование и структурирование бюджетной информации для граждан на портале "Открытые бюджеты"; улучшение инструментов поиска нужной информации на портале "Открытые бюджеты"	совершенствованный функционал портала "Открытые бюджеты"	2023 – 2025 годы	МЦРИАП, МФ, заинтересованные ГО
29.	Использование интерактивных форм предоставления бюджетных материалов, аналитической информации	совершенствованный функционал портала "Открытые бюджеты"	2023 – 2026 годы	МЦРИАП, МФ, заинтересованные ГО
30.	Разработка мобильных приложений и/или сервисов с использованием открытых материалов интернет-портала "Открытые бюджеты"	мобильный сервис	2026 – 2027 годы	МЦРИАП, МФ, заинтересованные ГО
5. Автоматизация и цифровизация бюджетного процесса
31.	Внедрение "Онлайн бюджетного мониторинга"	информацион-ная система	2022 – 2024 годы	МФ, заинтересованные ГО
32.	Внедрение "Единой информационной системы бухгалтерского учета в государственных учреждениях"	информационная система	2024 – 2025 годы	МФ, заинтересованные ГО

Примечание: расшифровка аббревиатур и сокращений:

ИУЦ	–	акционерное общество "Информационно-учетный центр" Министерства финансов Республики Казахстан
США	–	Соединенные Штаты Америки
НПП "Атамекен"	–	Национальная палата предпринимателей Республики Казахстан "Атамекен"
МФЦА	–	Международный финансовый центр "Астана"
ПСЭР	–	Прогноз социально-экономического развития
СМИ	–	средства массовой информации
ВЗУ	–	вознаграждение за осуществление управления
"ЕИС БУ"	–	"Единая информационная система бухгалтерского учета в государственных учреждениях"
ЕКС	–	единый казначейский счет
ОБР	–	отчет о бюджетных рисках
Бюджетный кодекс	–	Бюджетный кодекс Республики Казахстан
Концепция бюджетной политики	–	Концепция новой бюджетной политики Республики Казахстан
ЕАЭС	–	Евразийский экономический союз
ЕС	–	Европейский совет
СК	–	Счетный комитет по контролю за исполнением республиканского бюджета
ЕЭК	–	Евразийская экономическая комиссия
МИО	–	местные исполнительные органы
ПСД	–	проектно-сметные документы
ВВП	–	внутренний валовой продукт
КИЗ	–	компенсация инвестиционных затрат
КПН	–	корпоративный подоходный налог
КСН	–	контрольный счет наличности
Конвенция	–	Конвенция об избежании двойного налогообложения и предотвращении уклонения от налогообложения в отношении на доход и капитал
Казначейство	–	Комитет казначейства Министерства финансов Республики Казахстан
МФ	–	Министерство финансов Республики Казахстан
НДС	–	налог на добавленную стоимость
НФРК	–	Национальный фонд Республики Казахстан
Концепция НФРК	–	Концепция формирования и использования средств Национального фонда Республики Казахстан
ГЦБ	–	государственные ценные бумаги
ГЧП	–	государственно-частное партнерство
Закон о ГЧП	–	Закон Республики Казахстан "О государственно – частном партнерстве"
ИСГП	–	информационная система государственного планирования
АДГС	–	Агентство Республики Казахстан по делам государственной службы
ГО	–	государственные органы
КОЗ	–	компенсация операционных затрат
АП	–	Администрация Президента Республики Казахстан
ФНБ "Самрук-Қазына"	–	акционерное общество Фонд национального благосостояния "Самрук-Қазына"
АСПР	–	Агентство Республики Казахстан по стратегическому планированию и реформам
НБ	–	Национальный Банк Республики Казахстан
ОДБУ	–	отчет о долгосрочной бюджетной устойчивости
МНЭ	–	Министерство национальной экономики Республики Казахстан
Координационный совет	–	Координационный совет по реализации рамочных соглашений о партнерстве между Правительством Республики Казахстан и международными финансовыми организациями
МФО	–	международные финансовые организации
МЦРИАП	–	Министерство цифрового развития, инноваций и аэрокосмической промышленности Республики Казахстан
МСБ	–	малый и средний бизнес
ИЭИ	–	акционерное общество "Институт экономических исследований"
ИС "ЭСФ"	–	информационная система "Электронные счета-фактуры"
ОЭСР	–	Организация экономического сотрудничества и развития