Сот үкiмдерiн шығару тәжiрибесiн зерттеудің нәтижелерiн талқылай келе, Пленум қылмыстық iстердi қараудың сапасын арттыруда республика соттарының нақты жұмыстар жүргiзгенiн және заң және КСРО Жоғарғы Соты Пленумының "Сот үкiмi туралы" 1969-жылғы 30-маусымдағы қаулысы талаптарын негiзiнен қатаң сақтай отырып, үкiм шығарып отырғанын атап көрсетедi.
Соған қарамастан жеке iстер бойынша үкiм шығарған кезде заңды бұрмалауға жол берiлетіні, Пленумның басшылыққа алынуға тиiстi түсіндiрмелерiн қолдануда оның орындала бермейтіні кассациялық және қадағалау тәжiрибесiн зерттеп, қорыту материалдарынан көрiнiп отыр.
Сотталушыны ақтайтын әрi бетiн ашып беретiн iстiң мән-жайын жан-жақты, толық және объективтi зерттеу, сондай-ақ оның жауаптылығын ауырлататын және жеңілдететiн мән-жайлар туралы ҚIЖК-нiң 15-бабының талаптарын соттар үнемi сақтай бермейдi.
Үкiмнiң кiрiспе, баяндау және қорытындылау бөлiктерінің мазмұны туралы заң талаптары әркез орындала бермейді, iстiң мән-жайын, айыпты ойының ниетi мен бағытын, қылмыстың мақсаты мен дәлелдi себептерiн, басқа да елеулi мән-жайларды баяндау олардың кейбiреулерiнен толық көрiнiсiн таппайды. Қолда бар дәлелдерге барлық жағдайда қажеттi талдау жасалмайды, оған баға беруде және айыптың дәлелденгенi немесе дәлелденбегені туралы сот қорытындысын тұжырымдағанда қателіктер жiберiледi. Бiрнеше қылмыс жасағаны үшiн сотталушы айыпталған iстер бойынша да үкiм шығарғанда сот айыптың әрқайсысы бойынша және сотталушының әрқайсысына қатысты дәлелдерге әркез талдау жасамайды.
Жазаның түрi мен мөлшерiн тағайындаған кезде соттар жазаны жеке-жеке айырып алу принципiн әлi де болса бұрмалап келедi, жасалған қылмыстың, айыптының жеке басының қоғамға қаншалықты қауiптi екендiгi сипаты мен деңгейiн ескермейдi. Үкiмде қандай да бiр жаза шараларын таңдап алудың дәлелдерi әркез көрсетiлмейдi. Бiрнеше қылмыс жасаған айыпты деп танылған адамға қосымша жаза әр қылмысы үшiн бөлек емес, тек оның жиынтығы бойынша берiледi. Пайдақорлық қылмысымен айыпталған адамға кейде мүлкiн тәркiлеу, белгiлi бiр қызметтi атқару немесе белгiлi бiр кәсiппен айналысу құқығынан айыру секiлдi қосымша жаза қолдану мәселесi қаралмай қалып қояды.
Қазақ КСР Жоғарғы Сотының Пленумы қаулы етеді:
1. Республика соттарының назары үкiм шығарғанда КСРО Жоғарғы Соты Пленумының "Сот үкiмi туралы" 1969-жылғы 30-маусымдағы N 4 қаулысында көрсетiлген материалдық және iс жүргiзу заңының қалыптарын және оны қолдану жөнiндегi түсiнiктердi қатаң сақтау қажеттiгiне аударылсын.
2. Соттарға үкiмнiң тек iстiң мән-жайын жан-жақты, толық және объективтi зерттеу негiзiнде шығарылатыны атап көрсетiлсiн. Онда жасалған, соның iшiнде қылмыстың себептерi мен мақсаты анықталып, сот таныған, сондай-ақ бұл дәлелдердiң негiзiнде ол қылмыстың орын алған немесе алмағаны негiзiнде сот бiр ұйғарымға келген мән-жайлар толық айтылуға тиiс.
Үкiм айқын және түсiнiктi тiлмен жасалуға тиiс, онда бұлғалақ тұжырымдаманы пайдалануға, сөздердi қысқартуға, сондай-ақ қаралған iске қатысы жоқ оқиғаларды тiзбелеуге болмайды.
3. ҚIЖК-нiң 299-бабына сәйкес, iстiң басқа да мән-жайларымен қатар жаза тағайындау үшiн ерекше мәнi бар сотталушының жеке басына қатысты толық мәлiметтер, еңбек-түзеу колониясының түрi, сотталушының ерекше қауiптi баукеспе ұры екендігін мойындайтындығы (жасы, туған жерi,азаматтығы, сотталғаны, босату негiздерi т.б.), үкiмнiң кiрiспе бөлiгiнде көрсетiлуге тиiс екенiн соттардың ескергенi жөн.
4. Сот мәжiлiсiндегi зерттелген iс материалдарының оның баяндау бөлiгiне сәйкестiгi соттың заңды және тиянақты үкiм шығару шарттарының бiрi екендігін ескерiп, соттың, iстің мән-жайларын, дәлелдердi талдап, оған баға берiлуiн толық баяндауға баса назар аударуы керек. Ондайда сот мәжiлiсiнде қаралған барлық дәлелдерге үкiмде баға берiлуге тиiс екенiн де естен шығармау қажет.
5. Қылмыстық кодекстiң белгiлi бiр немесе басқа да бабы, оның бөлiгi немесе тармағы бойынша қылмысты саралау туралы сот үкiмiнiң қорытындысы дәлелдi болуы қажеттiгiне соттардың назары аударылсын. Үкiм бiрнеше сотталушыға шығарылған немесе сотталушы бiрнеше қылмысы үшiн айыпталған жағдайда, сот әрбiр сотталушыға және әр қылмысқа қатысы бар қылмысты саралауды қамтамасыз етуге тиiс.
6. Соттардың үкiмде жаза тағайындау дәлелдерiн келтiру туралы заң талаптарын қатаң сақтауы қажет. Шартты соттаудың, жасалған қылмыс үшiн заңда көрсетiлген жаза тағайындаудың төменнен де төмен шегiн қолданудың, басқа да неғұрлым жеңiл жазаға көшудiң, жазадан босатудың, жалпы ережелерден ауытқып, еңбек-түзеу колониясын тағайындаудың барлық жағдайында сот үкiмiнiң баяндау бөлiгiнде қабылданған шешiмнiң дәлелдерiн көрсетуi тиiс.
Егер заңның қолдануға болатын жазалау шараларында бас бостандығынан айыру ғана емес, басқаларына да жеңiлiрек жаза шарасын тағайындау мүмкiндiгi көрсетiлген болса, соның негiзiнде соттың дәл сол бас бостандығынан айыруға шешiм шығаруының дәлелдерiн үкiмнiң баяндау бөлiгiнде көрсеткенi жөн.
7. Қылмыстық кодекстiң ерекше бөлігiндегi әртүрлi баптарда көрсетiлген бiрнеше қылмысты жасаған адам айыбын мойындағанда, негiзгiсi секiлдi қосымша жазаның алдымен бiреуiне немесе бiрнеше қылмыс үшiн бөлек, содан соң олардың жиынтығы бойынша тағайындалатынын соттардың ескергенi жөн.
8. Үкiм шығарған кезде соттардың азаматтық талап арызды, айғақты дәлелдер тағдырын шешуге, сондай-ақ сот шығындарын бөлiстіруге және мемлекеттiк баж салығын өндiруге қатысы бар ҚIЖК-нiң 301-бабының талаптарын қатаң орындауы қажет.
9. Қазақ КСР Жоғарғы Сотының қылмыстық iстер жөнiндегi сот алқасы,
облыстық және Алматы қалалық соттары материалдық және iс жүргiзу заңы
үкiмдерiн шығарған және КСРО Жоғарғы Соты Пленумының "Сот үкiмi туралы"
1969-жылғы 30-маусымдағы N 4 қаулысын орындаған кезде соттардың оның
дұрыс қолданылуы үшiн қадағалауды күшейтуi тиiс. Iстi кассациялық және
қадағалау тәртiбiмен қараған кезде қателiктер түзетiлетiн, үкiмдi бұзу
мен өзгертудiң себептерi талданатын, олардың жою шаралары қолданылатын
болсын.
Мамандар:
Қасымбеков Б.А.
Икебаева Ә.Ж.
