ИПС "Әділет"

      Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі, Төраға И.И.Рогов, Кеңес мүшелері І.Ж.Бақтыбаев, Н.В.Белоруков, А.Н.Жайылғанова, В.А.Малиновский, А.М.Нұрмағамбетов, Ү.М.Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:
      өтініш субъектісінің өкілі - Қазақстан Республикасының Әділет вице-министрі М.Б.Бекетаевтың,
      Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының өкілі - Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Заңнама және құқық мәселелері комитетінің төрағасы Б.М.Имашевтың,
      Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің өкілі - Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаты С.Ғ.Темірболатовтың,
      Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының өкілі - Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы Ж.Н.Бәйішевтің,
      Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі - Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының орынбасары А.Қ.Дауылбаевтың,
      Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің өкілі - Қазақстан Республикасының Қаржы вице-министрі Р.Е.Дәленовтің,
      Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің өкілі -Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Департаментінің директоры Т.Б.Оразаевтың,
      Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың Кеден одағы комиссиясы Хатшылығының өкілі - Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың Кеден одағы комиссиясы Хатшылығының құқық департаменті директоры Н.Б.Слюсарьдің қатысуымен,
      өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасының Премьер-, Министрі К.Қ.Мәсімовтің "Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының нормаларын Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан осы нормада белгіленген басымдығының қолданылуы және олардың осындай шарттарға сәйкес құрылатын халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдеріне тікелей қолданылуы бөлігінде" ресми түсіндіру туралы өтінішін қарады.
      Баяндамашы - Конституциялық Кеңестің мүшесі В.А.Малиновскийдің хабарлауын, отырысқа қатысушылардың және сарапшылар: заң ғылымдарының докторы, профессор Е.М.Абайділдиновтің, заң ғылымдарының докторы, профессор М.А.Сәрсембаевтың сөйлеген сөздерін тыңдап, Еуропа Кеңесінің құқық арқылы демократия үшін Еуропалық Комиссиясының (Венециялық комиссиясының) сарапшылары А.Нюсбергердің және Е.Танчевтің; Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың Интеграциялық комитеті Бас хатшысының орынбасары С.Ю.Глазьевтің; заң ғылымдарының докторы, профессор С.Л.Сергевниннің (Ресей Федерациясы); Қазақстан Республикасы Қаржы және салық құқығы ғылыми-зерттеу институтының (заң ғылымдарының кандидаты Е.В.Порохов), Д.А.Қонаев атындағы университеттің (заң ғылымдарының докторы, профессор Ө.Қ.Қопабаев, заң ғылымдарының кандидаты Г.А.Жайлин) қорытындыларымен, конституциялық іс жүргізудің өзге де материалдарымен танысып шығып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі

анықтады:

      Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесіне 2009 жылғы 7 қазанда Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің "Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының нормаларын Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан осы нормада белгіленген басымдығының қолданылуы және олардың осындай шарттарға сәйкес құрылатын халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдеріне тікелей қолданылуы бөлігінде" ресми түсіндіру туралы өтініші келіп түсті. Кеден одағының комиссиясы туралы 2007 жылғы 6 қазандағы Шартқа (бұдан әрі - Шарт) қатысушы мемлекеттердің аумақтарында Шарттың 7-бабына сәйкес Кеден одағы комиссиясының (бұдан әрі - Комиссия) Тараптар үшін міндетті сипаты бар шешімдерін іске асыру тәсіліне қатысты мәселені Республика Үкіметінің қарауы өтініш беруге себеп болған.
      Өтініштің мән-жайына қатысты қолданыста Негізгі Заңның 4-бабының нормаларын Қазақстан Республикасы Конституциясының өзге де ережелері және нормаларымен жиынтықтап талдай келе, Конституциялық Кеңес мынаны негізге алды.
      1. Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет және халықаралық қатынастардың дербес субъектісі болып табылады, Қазақстан халқының мүддесін көздей отырып, Қазақстан Республикасының Конституциясы негізінде және халықаралық шарттары мен заңдарына сәйкес өзге мемлекеттермен ынтымақтастық пен тату көршілік саясатын іске асырады. Бұл ретте, Қазақстанның егемендігі Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық қатынастарға қолданылады, ал "Конституцияда көзделген Республика егемендігінің, тәуелсіздігінің және конституциялық құрылысының негіздеріне жататын жалпы ережелер, принциптер мен нормалар (1-5, 10-12, 34, 36, 39 және өзге де баптары) бірінші кезекте Конституциямен, ал содан кейін ғана - соған негізделетін заңдық күші кемдеу нормативтік құқықтық актілермен қамтамасыз етіліп, қорғалады" (Конституциялық Кеңестің 2003 жылғы 1 желтоқсандағы N 12 Қаулысы).
      Мемлекетаралық (үкіметаралық) экономикалық ұйымдар халықаралық құқық субъектілері ынтымақтастығының маңызды нысаны болып табылады. Қазіргі кезеңде экономикалық қатынастарды реттеудің тиімді тәсілдерінің бірі ретінде мұндай ұйымдар шешімдерінің ролі арта түсуде.
      "Кеден одағының комиссиясы туралы Шартты ратификациялау туралы" 2008 жылғы 24 маусымдағы N 45-ІV Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған, Кеден одағының комиссиясы туралы 2007 жылғы 6 қазандағы Шартқа сай құрылған Комиссия, ерікті түрдегі мемлекетаралық шарт негізінде мемлекеттердің егемендік теңдігі принципіне сәйкес, Тараптардың мемлекеттік органдар өкілеттіктерінің бір бөлігін Комиссияға ерікті түрде кезең-кезеңімен беруі, Тараптардың өзара пайдасы мен ұлттық мүдделерін есепке алуды қамтамасыз ету принциптері негізінде оған кеден одағының жұмыс істеуі мен дамуы жағдайын қамтамасыз ету құзыреті берілетін орган болып табылады.
      2. Еліміздің мемлекеттік органдарының жекелеген өкілеттіктерін халықаралық ұйымдар мен олардың органдарына беру мүмкіндігі көзделген арнайы норма Қазақстан Республикасының Конституциясында жоқ. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының - ішкі және сыртқы саясатты қалыптастыру мен іске асырудағы тәуелсіздігі және дербестігі оның негізін құрайтын егемен мемлекеттің, конституциялық және халықаралық деңгейде танылған мәртебесі Республикаға Негізгі Заңның ережелері мен нормаларын сақтай отырып осындай шешім қабылдауға мүмкіндік береді.
      Бұл ұйғарым Конституцияның кіріспесінде паш етілген, Қазақстан халқының дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілеуінен, Қазақстанның халықаралық құқықтың принциптері мен нормаларын құрметтейтіндігі, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасау, олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау саясатын жүргізетіндігі туралы Негізгі Заңның 8-бабының ережелерінен келіп шығады.
      Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы - Қазақстан халқы, ол өзіне тиесілі билікті тікелей жүзеге асырады және (немесе) өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді. Бұл ретте халық пен мемлекет атынан билік жүргізу құқығы Республика Президентіне, сондай-ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламентке берілген (Конституцияның 3-бабының 1-3-тармақтары).
      Халық атынан билік етіп және оның ерік-жігерін жүзеге асыра отырып, Мемлекет басшысы сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын айқындайды, халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкілдік етеді (Конституцияның 40-бабының 1-тармағы), келіссөздер жүргізеді және Республиканың халықаралық шарттарына қол қояды, бекіту грамоталарына қол қояды (44-баптың 11) тармақшасы), ал Республика Парламенті заңдар қабылдау арқылы Республиканың халықаралық шарттарын ратификациялайды және олардың күшін жояды (Конституцияның 54-бабы 1-тармағының 7) тармақшасы).
      Конституциялық Кеңес, Республика Президенті мен Парламентінің бұл көрсетілген конституциялық өкілеттіктері халықтың ерік-жігері мен мемлекет егемендігін жүзеге асырудың, сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын, халықаралық қатынастар саласында Республика Конституциясының ережелері мен нормалары іске асырылуын қамтамасыз етудің нысаны болып табылады деп есептейді (Конституциялық Кеңестің 2006 жылғы 18 мамырдағы N 2 және 2008 жылғы 26 маусымдағы N 5қаулылары).
      "Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы" 2005 жылғы 30 мамырдағы N 54-ІII Қазақстан Республикасының Заңында "егер мұндай халықаралық шарттар Қазақстан Республикасының егемендік құқықтарының бір бөлігін жүзеге асыруды оларға беруді көздейтін болса немесе олардың органдары шешімдерінің Қазақстан Республикасы үшін заңдық тұрғыдан міндеттілігін белгілесе, Қазақстан Республикасының мемлекетаралық бірлестіктер мен халықаралық ұйымдарға қатысуы туралы" халықаралық шарттар ратификациялауға жататындар қатарында айқындалған (11-баптың 5) тармақшасы). Сол арқылы Парламент өз құзыреті шегінде заң қабылдау арқылы Қазақстанның халықаралық ұйымдарға кіруі, соның ішінде Қазақстан Республикасының егемендік құқықтарының бір бөлігін іске асыруды оларға бере отырып немесе олардың органдары шешімдерінің Қазақстан Республикасы үшін заңдық тұрғыдан міндеттілігін белгілей отырып кіруі мүмкін екенін растады.
      3. Қазақстан Республикасының Негізгі Заңына сәйкес Республикада қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады. Конституцияның ең жоғары заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады. Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады (4-баптың 1-3-тармақтары).
      "Қызылорда облыстық сотының "Байқоңыр" кешенін жалға беру туралы шарттың 6-бабы 6.12-тармағының екінші бөлігін, "Байқоңыр" кешені аумағында құқық тәртібін қамтамасыз етудегі құқық қорғау органдарының өзара іс-қимылы туралы келісімнің 5 және 11 -баптарын конституциялық емес деп тану жөніндегі ұсынымы туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2001 жылғы 7 мамырдағы N 6/2 Қаулысында Конституцияның Республика аумағында жоғары тұруы принципі расталады, халықаралық шарттардың соған сәйкес болуы міндетті екендігі атап көрсетіледі. "Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының 7) тармақшасын ресми түсіндіру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2006 жылғы 18 мамырдағы N 2 Қаулысында, белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының халықаралық шарты немесе оның жекелеген ережелері, Негізгі Заңның 4-бабының 2-тармағына сай Республика аумағында ең жоғары заңды күші бар Республика Конституциясына қайшы деп танылған жағдайда, мұндай шарт толығымен немесе Конституцияға сәйкес емес деп танылған бөлігінде орындауға жатпайды, деп атап көрсетілген.
      Конституцияның жоғары тұруы принципін Конституциялық Кеңес басқа да бірқатар қаулыларда нақтылап, сол қаулыларда халықаралық құқық және қазақстандық заңнама нормаларының өзара қарым-қатынасы мен өзара іс-әрекетінің, халықаралық шарттардың қолданыстағы құқық жүйесіндегі орнының, оларды жасасу және қолдану тәртібінің жекелеген аспектілері бойынша құқықтық позициялар айқындалды ("Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағын және 12-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы" 1996 жылғы 28 қазандағы N 6/2 қаулы, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 1-тармағын, 14-бабының 1-тармағын, 77-бабы 3-тармағының 3) тармақшасын, 79-бабының 1-тармағын және 83-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы" 1997 жылғы 6 наурыздағы N 3 қаулы, "Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан Республикасы Парламенті 1998 жылғы 4 ақпанда қабылдаған, Қазақстан Республикасы Президентіне қол қоюға берілген Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) Республика Конституциясына сәйкестігі туралы өтініші туралы" 1998 жылғы 27 наурыздағы N 1/2 қаулы, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 92-бабының 4-тармағын ресми түсіндіру туралы" 2000 жылғы 15 маусымдағы N 8/2 қаулы, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы" 2000 жылғы 11 қазандағы N 18/2 қаулы, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының 7) тармақшасын ресми түсіндіру туралы" 2001 жылғы 13 желтоқсандағы N 16-17/3 қаулы, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының 7) тармақшасын ресми түсіндіру туралы" 2006 жылғы 18 мамырдағы N 2 қаулы).
      4. Халықаралық шарттармен қатар "Республиканың басқа да міндеттемелерінің" нормалары Қазақстанда қолданылатын құқыққа жатқызылған (Конституцияның 4-бабының 1-тармағы). Конституциялық Кеңес, басқа да халықаралық міндеттемелер өздерін туындататын халықаралық шарттардың құрамдас бөлігі, не болмаса олардың қисынды түрдегі мазмұндық (материалдық) не ұйымдық (процессуалдық) жалғасы ретінде солардың шеңберінде де, халықаралық шарттардан тыс, өз бетінше де пайда болуы мүмкін деп пайымдайды. Алғашқылары, осы нормативтік қаулыда баяндалған шарттар сақталған жағдайда, ратификацияланған халықаралық шарттың заңдық сипаттарына ие болуы мүмкін. Екіншілерінде мұндай сипаттар жоқ. Сондықтан, қаралып отырған өтінішке қатысты қолданыста, Қазақстан ратификациялаған Шартқа сәйкес құрылған Комиссияның шешімінен келіп шығатын, Қазақстанның құқықтарын жүзеге асыруды және міндеттерін орындауды Негізгі Заңның 4-бабының 1-тармағында көрсетілген Республиканың басқа да міндеттерін орындау деп түсінген жөн.
      Шартта Беларусь Республикасының, Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының мемлекеттік органдары өкілеттіктерінің бір бөлігін өз еркімен кезең-кезеңімен халықаралық ұйымның органы - Комиссияға беру көзделген, ол өз өкілеттіктері шегінде Тараптар үшін міндетті сипаты бар шешімдер қабылдайды (Шарттың 2 және 7-баптары). Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-тармағына сәйкес Шарт оны ратификациялаудан кейін тікелей қолданылатын және қазақстандық заңдардан басым болатын заңдық сипаттар алды.
      Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-тармағында "Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылады" делінген. Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарға сәйкес құрылған халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының актілеріне қатысты қолданыста бұл, егер мұндай халықаралық шартта қатысушы мемлекеттер үшін аталған актілердің міндетті сипаты бар екені көрсетілген болса, онда Тарап, оның мемлекеттік органдары, лауазымды тұлғалары, ұлттық заңнаманың актілерін соларға сәйкестендіруді қоса отырып, мұндай талапты орындауға бағытталған барлық қажетті ұйымдастырушылық-құқықтық іс-шараларды іске асыруға міндетті екенін білдіреді. Демек, Комиссияның Шартқа сай міндетті сипаты бар актісі Қазақстан Республикасының заңына немесе өзге де нормативтік құқықтық актісіне қайшы келсе, онда жалпы ереже бойынша Комиссия қабылдаған құқықтық норма қолданылады.
      Сонымен бірге, Конституциялық Кеңес, халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының, Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтитындығы, және Конституцияда белгіленген мемлекеттің біртұтастығын және аумақтық тұтастығын, Республиканы басқару нысанын өзгертуге болмайтындығы туралы Конституцияның 2-бабы 2-тармағының және 91-бабы 2-тармағының ережелерін бұзатын шешімдері Қазақстан үшін міндетті деп танылмайды деп есептейді. Адамды және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттің ең қымбат қазынасы деп паш ететін Негізгі Заңның 1-бабының 1-тармағын негізге алып, Комиссияның адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін шешімдері республика заңдарынан басым тұратын және тікелей қолданылатын сипатқа ие болмайды.
      Конституциялық Кеңес, "Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының нормаларын қолдану туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2008 жылғы 10 шілдедегі N 1 Нормативтік қаулысына сәйкес, ратификацияланған, тікелей қолданылатын және оларды қолдану үшін заң шығаруды талап етпейтін халықаралық шарттар материалдық немесе процессуалдық құқық (қылмыстық-құқықтық және әкімшілік-құқықтық қатынастар аясын қоспағанда) нормалары ретінде пайдаланылатынын назарға алды.
      Халықаралық ұйымның немесе оның органының Қазақстан үшін міндетті шешімді қабылдау рәсімі, республикалық референдумда қабылданған шешімдерде, сондай-ақ шартты жасасу және ратификациялау кезінде Республика Президенті мен Парламентінің актілерінде білдіріліп, халықаралық шартқа енгізілген Қазақстан халқының ерік-жігерін бұрмалау мүмкіншілігіне жол бермейтін құқықтық кепілдіктерді көздеуге тиіс.
      Қаралып отырған өтінішке қатысты қолданыста мұндай кепілдіктер бар екенін атап өткен жөн.
      Комиссия қызметінің қағидаттары ретінде Тараптардың мемлекеттік органдар өкілеттіктерінің бір бөлігін Комиссияға ерікті түрде кезең-кезеңімен беруі; Тараптардың өзара пайдасы мен ұлттық мүдделерін есепке алуды қамтамасыз ету; қабылданатын шешімдердің экономикалық негізділігі; ашықтық, жариялылық және әділдік паш етіледі (Шарттың 2-бабы). Комиссияға әрбір Тараптан қажетті өкілеттіктер берілген үкімет басшысының орынбасары немесе үкімет мүшесі болып табылатын бір өкілден кіреді (Шарттың 4-бабы). Шешімдер 2/3 көпшілік дауыспен қабылданады (Шарттың 7-бабы).
      Бұл орайда қатысушы мемлекеттердің егемендік еркі сақталуына қосымша кепілдіктер белгіленген. "Егер Тараптардың бірі Комиссия қабылдайтын шешіммен келіспесе, бұл мәселе кеден одағының мемлекет басшылары деңгейіндегі жоғары органының қарауына енгізіліп, ол ымыраға келу арқылы шешім қабылдайды. Комиссия сондай-ақ, егер бұл кеден одағының шарттық-құқықтық базасын қалыптастыратын халықаралық шарттарда көзделсе, ымыраға келу арқылы шешім қабылдайды. Кез келген Тараптың кеден одағының жоғары органына Комиссияның шешімін қайта қарау туралы ұсыныс енгізуге құқығы бар. Егер шешімді қабылдау кезінде қажетті дауыс саны жиналмаған болса, Комиссия мәселені кеден одағының жоғары органының қарауына беруге құқылы (Шарттың 7-бабы). Осылайша, Шартта көзделген "жанамалаған вето" рәсімі Тараптардың әр бірінің позициялары міндетті түрде ескерілуін қамтамасыз етеді.
      Шарттың 8-бабына сай Комиссияның шешімдері ресми жариялануға тиіс. Бұл Конституцияның 4-бабы 4-тармағының, Республика қатысушысы болып табылатын барлық халықаралық шарттар жарияланады, деген талабына сәйкес келеді.
      Республиканың нормативтік құқықтық актілерінен басымдығы бар Комиссия шешімдерінің тікелей қолданылуы, олардың Қазақстанда қолданылатын құқықтың нормаларын жоятынын білдірмейді. Ратификацияланған халықаралық шарттарға теңестірілген Комиссия шешімдерінің басымдығы мен тікелей қолданылуы мұндай шарттар нормаларының жағдайға қарай басымдығын көздейді (Конституциялық Кеңестің 2000 жылғы 11 қазандағы N 18/2 Қаулысы). Бұл, Республиканың құқықтық актілерімен қарама-қайшылық туындаған жағдайда, алдағы уақытта мұндай қарама-қайшылық жойылғанға дейін Комиссияның міндетті шешімдерінің нормалары қолданылатынын білдіреді. Комиссияның ұсыныс сипатындағы шешімдерінің Республика заңнамасынан басымдығы болмайды.
      Баяндалғанның негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы N 2737 Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын 31-33, 37-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі

қаулы етеді:

      1. Қазақстан Республикасы Конституциясы 4-бабының нормалары, Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің өтінішіне қатысты қолданыста, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес құрылатын халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының (солардың ішінде, "Кеден одағының комиссиясы туралы Шартты ратификациялау туралы" 2008 жылғы 24 маусымдағы N 45-ІV Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған, Кеден одағының комиссиясы туралы 2007 жылғы 6 қазандағы Шартқа сай құрылған Кеден одағы комиссиясының) шешімдеріне Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының Республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және мұндай шешімдер тікелей қолданылады деген нормалары қолданылатынын білдіреді. Бұл ретте, Негізгі Заңның 4-бабының 1 және 2-тармақтарына сай Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес құрылатын халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдері Қазақстан Республикасының Конституциясына қайшы келмеуге тиіс.
      2. Қазақстан Республикасы қатысушы болып табылатын халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының шешімдері, Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта осы шешімдердің Қазақстан үшін міндетті сипаты тікелей көрсетілген жағдайда, Республика ратификациялаған халықаралық шарттың заңдық сипатын алады. Халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының, Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтитындығы, және Конституцияда белгіленген мемлекеттің біртұтастығын және аумақтық тұтастығын, Республиканы басқару нысанын өзгертуге болмайтындығы туралы Конституцияның 2-бабы 2-тармағының және 91-бабы 2-тармағының ережелерін бұзатын шешімдері Қазақстан үшін міндетті деп танылмайды.
      3. Халықаралық ұйымның және (немесе) оның органының Қазақстан үшін міндетті шешімі мен Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері арасында қарама-қайшылық болған жағдайда, алдағы уақытта мұндай қайшылық жойылғанға дейін халықаралық ұйымның және (немесе) оның органының шешімі қолданылады.
      4. Халықаралық ұйымдар мен олардың органдарының адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарына нұқсан келтіретін шешімдері тікелей қолданылмайды, және, тиісінше, Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінен басымдығы болмайды.
      5. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сай нормативтік қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген ретті ескере отырып, түпкілікті болып табылады.
      6. Осы нормативтік қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

      Қазақстан Республикасы
      Конституциялық Кеңесінің
      Төрағасы                                     И. Рогов

      Конституционный Совет Республики Казахстан в составе Председателя Рогова И.И., членов Совета Бахтыбаева И.Ж., Белорукова Н.В., Жаилгановой А.Н., Малиновского В.А., Нурмагамбетова А.М, Стамкулова У.М., с участием:
      представителя субъекта обращения - вице-Министра юстиции Республики Казахстан Бекетаева М.Б.,
      представителя Сената Парламента Республики Казахстан - председателя Комитета по законодательству и правовым вопросам Сената Парламента Республики Казахстан Имашева Б.М.,
      представителя Мажилиса Парламента Республики Казахстан - депутата Мажилиса Парламента Республики Казахстан Темирбулатова С.Г.,
      представителя Верховного Суда Республики Казахстан - судьи Верховного Суда Республики Казахстан Баишева Ж.Н.,
      представителя Генеральной прокуратуры Республики Казахстан - заместителя Генерального Прокурора Республики Казахстан Даулбаева А.К.,
      представителя Министерства финансов Республики Казахстан - вице-Министра финансов Республики Казахстан Даленова Р.Е.,
      представителя Министерства иностранных дел Республики Казахстан - директора Департамента Содружества Независимых Государств Министерства иностранных дел Республики Казахстан Уразаева Т.Б.,
      представителя Секретариата Комиссии таможенного союза Евразийского экономического сообщества - директора правового департамента Секретариата Комиссии таможенного союза Евразийского экономического сообщества Слюсарь Н.Б.
      рассмотрел в открытом заседании обращение Премьер-Министра Республики Казахстан Масимова К.К. об официальном толковании "норм статьи 4 Конституции Республики Казахстан в части распространения установленного данной нормой приоритета ратифицированных Республикой международных договоров перед ее законами и непосредственности их применения на решения международных организаций и их органов, образуемых в соответствии с такими договорами".
      Заслушав сообщение докладчика - члена Конституционного Совета Малиновского В.А., выступления участников заседания и экспертов: доктора юридических наук, профессора Абайдельдинова Е.М. и доктора юридических наук, профессора Сарсембаева М.А., ознакомившись с заключениями: экспертов Европейской Комиссии за демократию через право (Венецианская комиссия) Совета Европы Нюсбергер А. и Танчева Е.; заместителя Генерального секретаря Интеграционного комитета Евразийского экономического сообщества Глазьева С.Ю.; доктора юридических наук, профессора Сергевнина С.Л. (Российская Федерация); Научно-исследовательского института финансового и налогового права Республики Казахстан (кандидат юридических наук Порохов Е.В.), Университета им. Д.А. Кунаева (доктор юридических наук, профессор Копабаев O.K., кандидат юридических наук Жайлин Г.А.), другими материалами конституционного производства, Конституционный Совет Республики Казахстан

установил:

      В Конституционный Совет Республики Казахстан 7 октября 2009 года поступило обращение Премьер-Министра Республики Казахстан об официальном толковании "норм статьи 4 Конституции Республики Казахстан в части распространения установленного данной нормой приоритета ратифицированных Республикой международных договоров перед ее законами и непосредственности их применения на решения международных организаций и их органов, образуемых в соответствии с такими договорами". Поводом для обращения послужило рассмотрение Правительством Республики вопроса о способе реализации на территориях государств-участников Договора о Комиссии таможенного союза от 6 октября 2007 года (далее - Договор) решений Комиссии таможенного союза (далее - Комиссия), имеющих согласно статье 7 Договора обязательный характер для Сторон.
      Проанализировав нормы статьи 4 Основного Закона в совокупности с другими положениями и нормами Конституции Республики Казахстан применительно к предмету обращения, Конституционный Совет исходит из следующего.
      1. Республика Казахстан является независимым государством и самостоятельным субъектом международных отношений, осуществляет в интересах народа Казахстана политику сотрудничества и добрососедских отношений с другими государствами на основе Конституции и в соответствии с международными договорами и законами Республики Казахстан. При этом, суверенитет Казахстана распространяется на международные отношения, участником которых является Республика Казахстан, а "предусмотренные в Конституции общие положения, принципы и нормы, относящиеся к основам суверенитета, независимости и конституционного строя Республики (статьи 1-5, 10-12, 34, 36, 39 и другие), обеспечиваются и охраняются в первую очередь Конституцией, а лишь затем - основывающимися на ней нормативными правовыми актами меньшей юридической силы" (Постановление Конституционного Совета от 1 декабря 2003 года № 12).
      Межгосударственные (межправительственные) экономические организации являются важной формой сотрудничества субъектов международного права. В современный период повышается роль решений таких организаций как одного из эффективных способов регулирования экономических отношений.
      Комиссия, созданная согласно Договору о Комиссии таможенного союза от 6 октября 2007 года, ратифицированному Законом Республики Казахстан от 24 июня 2008 года № 45-IV "О ратификации Договора о Комиссии таможенного союза", является органом, которому на добровольной межгосударственно-договорной основе в соответствии с принципом суверенного равенства государств передается компетенция по обеспечению условий функционирования и развития Таможенного союза на принципах добровольной поэтапной передачи Комиссии части полномочий государственных органов Сторон, обеспечения взаимной выгоды и учета их национальных интересов.
      2. Конституция Республики Казахстан не содержит специальной нормы, предусматривающей возможность передачи отдельных полномочий государственных органов страны международным организациям и их органам. Вместе с тем, конституционный и международно-признанный статус Республики Казахстан - суверенного государства, основу которого составляют его независимость и самостоятельность в формировании и осуществлении внутренней и внешней политики, позволяет Республике принимать подобные решения с соблюдением положений и норм Основного Закона.
      Данный вывод вытекает из провозглашенного в Преамбуле Конституции Республики желания народа Казахстана занять достойное место в мировом сообществе, а также положений статьи 8 Основного Закона об уважении Казахстаном принципов и норм международного права, о проведении политики сотрудничества и добрососедских отношений между государствами, их равенства и невмешательства во внутренние дела друг друга.
      Единственным источником государственной власти является народ Казахстана, осуществляющий принадлежащую ему власть непосредственно и (или) делегирующий осуществление своей власти государственным органам. При этом правом выступать от имени народа и государства наделены Президент Республики, а также Парламент в пределах его конституционных полномочий (пункты 1 - 3 статьи 3 Конституции).
      Выступая от имени народа и реализуя его волю, Глава государства определяет основные направления внешней политики, представляет Казахстан в международных отношениях (пункт 1 статьи 40 Конституции), ведет переговоры, подписывает международные договоры Республики и ратификационные грамоты (подпункт 11) статьи 44), а Парламент Республики посредством принятия законов ратифицирует и денонсирует международные договоры (подпункт 7) пункта 1 статьи 54 Конституции).
      Конституционный Совет считает, что указанные конституционные полномочия Президента и Парламента Республики являются формой воплощения воли народа и суверенитета государства, обеспечения реализации основных направлений внешней политики, положений и норм Конституции Республики в сфере международных отношений (постановления Конституционного Совета от 18 мая 2006 года № 2 и от 26 июня 2008 года № 5).
     Законом Республики Казахстан от 30 мая 2005 года № 54-III "О международных договорах Республики Казахстан" в числе подлежащих ратификации определены международные договоры "об участии Республики Казахстан в межгосударственных объединениях и международных организациях, если такие международные договоры предусматривают передачу им осуществления части суверенных прав Республики Казахстан или устанавливают юридическую обязательность решений их органов для Республики Казахстан" (подпункт 5) статьи 11). Тем самым Парламентом в пределах его компетенции посредством принятия закона подтверждена возможность вступления Казахстана в международные организации, в том числе с передачей им осуществления части суверенных прав Республики Казахстан или установления юридической обязательности решений их органов для Республики Казахстан.
      3. В соответствии с Основным Законом Республики Казахстан действующим правом в Республике являются нормы Конституции, соответствующих ей законов, иных нормативных правовых актов, международных договорных и иных обязательств Республики, а также нормативных постановлений Конституционного Совета и Верховного Суда Республики. Конституция имеет высшую юридическую силу и прямое действие на всей территории Республики. Международные договоры, ратифицированные Республикой, имеют приоритет перед ее законами и применяются непосредственно, кроме случаев, когда из международного договора следует, что для его применения требуется издание закона (пункты 1-3 статьи 4).
      В Постановлении Конституционного Совета Республики Казахстан от 7 мая 2001 года № 6/2 "О представлении Кызылординского областного суда о признании неконституционными части второй пункта 6.12 статьи 6 Договора аренды комплекса "Байконур", статей 5 и 11 Соглашения о взаимодействии правоохранительных органов в обеспечении правопорядка на территории комплекса "Байконур" подтверждается принцип верховенства Конституции на территории Республики, указывается на обязательность соответствия ей международных договоров. В Постановлении Конституционного Совета Республики Казахстан от 18 мая 2006 года № 2 "Об официальном толковании подпункта 7) статьи 54 Конституции Республики Казахстан" указано, что в случае признания в установленном порядке международного договора Республики Казахстан или отдельных его положений противоречащими Конституции Республики, обладающей согласно пункту 2 статьи 4 Основного Закона высшей юридической силой на территории Республики, такой договор полностью или в части, признанной не соответствующей Конституции, не подлежит исполнению.
      Данный принцип верховенства Конституции конкретизирован Конституционным Советом в ряде других постановлений, в которых определены правовые позиции по отдельным аспектам соотношения норм международного права и казахстанского законодательства, места международных договоров в системе действующего права, порядка их заключения и применения (постановления от 28 октября 1996 года № 6/2 "Об официальном толковании пункта 1 статьи 4 и пункта 2 статьи 12 Конституции Республики Казахстан", от 6 марта 1997 года № 3 "Об официальном толковании пункта 1 статьи 4, пункта 1 статьи 14, подпункта 3) пункта 3 статьи 77, пункта 1 статьи 79 и пункта 1 статьи 83 Конституции Республики Казахстан", от 27 марта 1998 года № 1/2 "Об обращении Президента Республики Казахстан "О соответствии Конституции Республики представленного на подпись Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть), принятого Парламентом Республики Казахстан 4 февраля 1998 года", от 15 июня 2000 года № 8/2 "Об официальном толковании пункта 4 статьи 92 Конституции Республики Казахстан", от 11 октября 2000 года № 18/2 "Об официальном толковании пункта 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан", от 13 декабря 2001 года № 16-17/3 "Об официальном толковании подпункта 7) статьи 54 Конституции Республики Казахстан", от 18 мая 2006 года № 2 "Об официальном толковании подпункта 7) статьи 54 Конституции Республики Казахстан").
      4. Наряду с международными договорами к действующему праву Казахстана отнесены также нормы "иных обязательств Республики" (пункт 1 статьи 4 Конституции). Конституционный Совет полагает, что иные обязательства могут возникать как в рамках порождающих их международных договоров, выступая их составными частями, либо логическими содержательными (материальными) либо организационными (процессуальными) продолжениями, так и самостоятельно, вне международных договоров. Первые, при соблюдении изложенных в настоящем нормативном постановлении условий могут приобретать юридические свойства ратифицированного международного договора. Вторые таковыми свойствами не обладают. Поэтому применительно к рассматриваемому обращению реализацию прав и исполнение обязанностей Казахстана, вытекающих из решений Комиссии, созданной в соответствии с ратифицированным Казахстаном Договором, следует понимать как выполнение иных обязательств Республики, указанных в пункте 1 статьи 4 Основного Закона.
      Договором предусмотрена добровольная поэтапная передача части полномочий государственных органов Республики Беларусь, Республики Казахстан и Российской Федерации органу международной организации - Комиссии, которая в пределах своих полномочий принимает решения, имеющие обязательный характер для Сторон (статьи 2 и 7 Договора). В соответствии с пунктом 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан Договор после его ратификации приобрел юридические свойства непосредственности его применения и приоритетности перед казахстанскими законами.
     Пункт 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан гласит, что "международные договоры, ратифицированные Республикой, имеют приоритет перед ее законами и применяются непосредственно, кроме случаев, когда из международного договора следует, что для его применения требуется издание закона". Применительно к актам международных организаций, созданных в соответствии с ратифицированными Республикой Казахстан международными договорами, и их органов это означает, что если в таком международном договоре указано, что названные акты носят обязательный для государств-участников характер, то Сторона, ее государственные органы, должностные лица обязаны осуществлять все необходимые организационно-правовые мероприятия, направленные на исполнение такого требования, включая приведение в соответствие с ними актов национального законодательства. Следовательно, если акт Комиссии, носящий согласно Договору обязательный характер, противоречит закону или иному нормативному правовому акту Республики Казахстан, то по общему правилу действует правовая норма, принятая Комиссией.
      Вместе с тем, Конституционный Совет считает, что не могут быть признаны в качестве обязательных для Казахстана решения международных организаций и их органов, нарушающие положения пункта 2 статьи 2 и пункта 2 статьи 91 Конституции о том, что суверенитет Республики распространяется на всю ее территорию, и о недопустимости изменения установленных Конституцией унитарности и территориальной целостности государства, формы правления Республики. Исходя из пункта 1 статьи 1Основного Закона, провозглашающего человека, его жизнь, права и свободы высшей ценностью государства, не могут обладать свойствами приоритета перед казахстанскими законами и непосредственности применения решения Комиссии, ущемляющие конституционные права и свободы человека и гражданина.
      Конституционным Советом принято к сведению, что в соответствии с Нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 10 июля 2008 года № 1 "О применении норм международных договоров Республики Казахстан", ратифицированные международные договоры, имеющие непосредственное действие и не требующие издания законов для их применения, используются в качестве норм материального (за исключением сфер уголовно-правовых и административно-правовых отношений) или процессуального права.
      Процедура принятия обязательного для Казахстана решения международной организации или его органа должна предусматривать правовые гарантии, исключающие возможность искажения заложенной в международном договоре воли народа Казахстана, выраженной в решениях, принятых республиканским референдумом, а также в актах Президента и Парламента Республики при заключении и ратификации договора.
      Применительно к рассматриваемому обращению следует отметить, что такие гарантии имеются.
      В качестве принципов деятельности Комиссии провозглашаются добровольность поэтапной передачи Комиссии части полномочий государственных органов Сторон, обеспечение взаимной выгоды и учет национальных интересов Сторон; экономическая обоснованность принимаемых решений; открытость, гласность и объективность (статья 2 Договора). В состав Комиссии входят по одному представителю от каждой Стороны в статусе заместителя главы правительства или члена правительства (статья 4 Договора). Решения принимаются большинством в 2/3 голосов (статья 7 Договора).
      При этом установлены дополнительные гарантии соблюдения суверенной воли государств-участников. "Если одна из Сторон не согласна с принимаемым решением Комиссии, вопрос вносится на рассмотрение высшего органа таможенного союза на уровне глав государств, который принимает решение консенсусом. Комиссия также принимает решение консенсусом, если это предусматривается международными договорами, формирующими договорно-правовую базу таможенного союза. Любая Сторона имеет право внести в высший орган таможенного союза предложение о пересмотре решения Комиссии. Если при принятии решения не было набрано необходимое число голосов, Комиссия вправе передать вопрос на рассмотрение высшего органа таможенного союза" (статья 7 Договора). Таким образом, предусмотренная Договором процедура "опосредованного вето" обеспечивает обязательный учет позиции каждой из Сторон.
      Согласно статье 8 Договора решения Комиссии подлежат официальному опубликованию. Это соответствует требованию пункта 4 статьи 4 Конституции, согласно которому все международные договоры, участником которых является Республика, публикуются.
      Непосредственное применение решений Комиссии, имеющих приоритет перед нормативными правовыми актами Республики, не означает отмену ими норм действующего права Казахстана. Приоритет и непосредственное применение приравненных к ратифицированным международным договорам решений Комиссии предполагают ситуативное превосходство норм таких договоров (Постановление Конституционного Совета от 11 октября 2000 года № 18/2). Это означает, что в случаях возникновения коллизии с нормами правовых актов Республики действуют нормы обязательных решений Комиссии впредь до устранения такой коллизии. Решения Комиссии, имеющие рекомендательный характер, приоритета перед законодательством Республики не имеют.
      На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьями 31 - 33, 37 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Конституционного закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года № 2737 "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан

постановляет:

      1. Нормы статьи 4 Конституции Республики Казахстан применительно к предмету обращения Премьер-Министра Республики Казахстан означают, что на решения международных организаций и их органов, образуемых в соответствии с международными договорами Республики Казахстан (в том числе, Комиссии таможенного союза, созданной согласно Договору о Комиссии таможенного союза от 6 октября 2007 года, ратифицированному Законом Республики Казахстан от 24 июня 2008 года № 45-IV "О ратификации Договора о Комиссии таможенного союза"), распространяются положения статьи 4 Конституции Республики Казахстан о приоритете ратифицированных Республикой Казахстан международных договоров перед ее законами и непосредственности применения таких решений. При этом, согласно пунктам 1 и 2 статьи 4 Основного Закона, решения международных организаций и их органов, образуемых в соответствии с международными договорами Республики Казахстан, не могут противоречить Конституции Республики Казахстан.
      2. Решения международных организаций и их органов, участником которых является Республика Казахстан, могут приобретать юридические свойства ратифицированного Республикой международного договора, в случае непосредственного указания на обязательный характер для Казахстана данных решений в международном договоре, ратифицированном Республикой Казахстан. Не могут быть признаны в качестве обязательных для Казахстана решения международных организаций и их органов, нарушающие положения пункта 2 статьи 2 и пункта 2 статьи 91 Конституции о том, что суверенитет Республики распространяется на всю ее территорию, и о недопустимости изменения установленных Конституцией унитарности и территориальной целостности государства, формы правления Республики.
      3. В случае коллизии между обязательным для Казахстана решением международной организации и (или) ее органа и нормативными правовыми актами Республики Казахстан действует решение международной организации и (или) ее органа впредь до устранения такой коллизии.
      4. Не могут применяться непосредственно и, соответственно, иметь приоритет перед нормативными правовыми актами Республики Казахстан решения международных организаций и их органов, ущемляющие конституционные права и свободы человека и гражданина.
      5. В соответствии с пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики
Казахстан настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.
      6. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

      Председатель
      Конституционного Совета
      Республики Казахстан                       И. Рогов

Об официальном толковании норм статьи 4 Конституции Республики Казахстан применительно к порядку исполнения решений международных организаций и их органов