"Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жолдауы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2013 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 Жолдауы.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 6) тармақшасына және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 17-бабы 4-тармағының 2) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі "Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" Жолдауды Қазақстан Республикасының Парламентіне ұсынады.

2012 жылы Қазақстан Республикасында еліміздің Негізгі Заңының принциптері мен нормаларын жүзеге асыруға бағытталған, азаматтардың өмір сүру сапасын арттыру мақсатында мемлекет ресурстарын мейлінше тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін мемлекеттік деңгейдегі бірқатар маңызды шешімдер қабылданды.

Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев 2012 жылғы 14 желтоқсанда "Қазақстан-2050" Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстанның одан әрі дамуының ұзақ мерзімді бағыттарын айқындап берді.

Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінің құқықтық, экономикалық, әлеуметтік, мәдени және өзге де салалары дамуының негізгі векторларын қамтитын бұл бағдарламалық құжат мемлекеттің конституциялық жолмен дамуының және елдегі конституциялық заңдылықты нығайтудың болашағын да айқындайды.

"Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Қазақстан-2050" Стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 18 желтоқсандағы № 449 Жарлығымен Қазақстан Республикасы Президентінің Жолдауын іске асыру жөніндегі Жалпыұлттық іс-шаралар жоспары бекітілді.

"Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам" атты 2012 жылғы 10 шілдедегі бағдарламалық мақаласында Мемлекет басшысы Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамын құрудың негізгі бағыттарын көрсетіп, мемлекет пен қоғамның одан әрі әлеуметтік жаңғыртылуының принциптерін айқындап берді. Онда, мемлекет пен қоғамның бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық дамуының конституциялық негіздерін (Конституцияның 1-бабының 1 және 2-тармақтары), әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына, қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығын (Конституцияның 24-бабының 1 және 2-тармақтары), әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне құқығын (Конституцияның 26-бабының 4-тармағы) және т.б. тереңдетіп іске асырумен байланысты әлеуметтік мемлекет құрудың мақсаты мен міндеттері тұжырымдалған.

Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 2012 жылғы 12 қарашада өткен 67-сессиясы барысында Қазақстан БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесіне мүше болып сайланды. Бұл шешім еліміздің құқық үстемдігін қамтамасыз ету саласындағы жетістіктерін тағы да растайды, сондай-ақ адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары саласындағы жалпыға бірдей қабылданған принциптерді сақтауда мемлекетімізге міндеттер жүктейді.

2012 жылғы 22 қарашада Париждегі Халықаралық көрмелер бюросының Бас Ассамблеясы Қазақстанның елордасы Астана қаласын ЭКСПО-2017 көрмесін өткізу орны деп жариялады, бұл әлем қауымдастығы тарапынан Қазақстан Республикасының экономикалық, ғылыми-технологиялық, әлеуметтік-мәдени жетістіктерін, болашақтағы қуат көздері, баламалы қуат көздері мен "жасыл экономика" секілді бүкіл адамзат үшін өзекті салаларда жаһандық экономика мен нарықтың дамуына деген жаңа көзқарасты қалыптастырудағы рөлін мойындау болып табылады.

Қазақстан Республикасының халықаралық қауымдастықта беделі артып, позициясы күшейе түскен сайын, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің халықаралық байланыстары да дамып, нығайып келеді.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 13 наурыздағы № 283 Жарлығымен Қазақстан Республикасы Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық Комиссияға (Венеция Комиссиясы) мүше болғаны белгілі. Бұл Комиссия қызметінің басты мақсаты – құқықтық мемлекеттің басты құндылықтарын, адам құқықтары мен демократияны ілгерілету; демократиялық институттардың қызмет істеу тиімділігін арттыру және заң үстемдігі принциптерін іске асыру; негізгі құқықтар мен бостандықтарды, әсіресе, қоғамдық институттардың қызметіне азаматтардың қатысу құқықтарын күшейту; жергілікті және өңірлік өзін-өзі басқару органдарының демократияны дамытудағы үлесін арттыру жолында конституциялық бақылау органдарының ынтымақтастығын орнату болып табылады.

2013 жылғы 24 сәуірден бастап Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі Азия елдері конституциялық әділет органдарының адамзаттың ортақ құндылықтары – демократияны, адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуді ілгерілету жөніндегі өңірлік ашық алаңы – Азия елдерінің конституциялық соттары мен баламалы институттары қауымдастығына мүше болып табылады.

Республикада құқықтық мемлекетті қалыптастыру және конституциялық заңдылықты нығайту заңнаманың серпінді дамуымен біте қайнасады. Бұл мемлекет өмірінің, экономикалық және әлеуметтік өмірдің негізгі салаларын реттейтін заңдар қабылдауды қажет етеді.

Мемлекет басшысының 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасын орындау мақсатында Қазақстан Республикасының Парламенті адамның және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын нығайтуға, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік және құқықтық жүйелерін дамытуға септігін тигізетін заңдар қабылдады. Халықаралық құқық талаптарын ұлттық заңнамаға кезең-кезеңімен кіріктіруге ықпал ететін бірқатар халықаралық шарттар бекітілді.

Қазақстан Республикасында құқық қорғау және сот жүйесін дәйектілікпен жаңғырту жұмыстары жалғасуда. Қазіргі таңда құқық қорғау қызметінің тиімділігін арттыруға, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына берілген конституциялық кепілдіктерді күшейтуге қаратылған Қылмыстық, Қылмыстық іс жүргізу, Қылмыстық атқару, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстердің жаңа редакцияларының жобалары әзірленуде.

Бұдан бұрынғы Жолдауды (2012 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1) Қазақстан Республикасының Парламентінде жариялағаннан бері өткен кезең ішінде Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Төрағасының Конституцияның жекелеген нормаларын түсіндіру, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің кейбір нормативтік қаулыларына түсіндірме беру мәселелері бойынша өтініштерін қарады.

Мәселен, Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің өтініші бойынша "өзге де нормативтік құқықтық актілер", "басқа да құқықтық актілер" ұғымдарының мазмұнын, республиканың заң және өзге де нормативтік құқықтық актілерін әзірлеу, ұсыну, талқылау, қолданысқа енгізу және жариялау бойынша арнаулы заңның нысанасын кеңейтуге жол берілетінін не берілмейтінін түсіндіру мақсатында Қазақстан Республикасы Конституциясының 62-бабы 8-тармағына және 83-бабы 1-тармағына ресми түсіндірме берді.

"Қазақстан Республикасы Конституциясының 62-бабы 8-тармағының және 83-бабы 1-тармағының нормаларын ресми түсіндіру туралы" 2013 жылғы 6 наурыздағы № 1 Нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес "өзге де нормативтік құқықтық актілер" деп заң актілері болып табылмайтын кез келген нормативтік құқықтық актілерді түсінген жөн. Бұл ретте "құқықтық акт" термині өзінің мазмұны бойынша "нормативтік құқықтық акт" терминінен кең, ал Конституцияның 83-бабының 1-тармағында пайдаланылатын "басқа да құқықтық актілер" ұғымы өзге актілердің бәрін, нормативтік сипаты барларын да, мұндай белгісі жоқтарын да қамтиды, деп белгіледі.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 62-бабының 8-тармағына сәйкес заң және өзге де нормативтік құқықтық актілерін әзірлеу, ұсыну, талқылау, күшіне енгізу және жариялау тәртібі арнаулы заңмен және Қазақстан Республикасының Парламенті мен оның палаталарының регламенттерімен айқындалуға тиіс. Бұл ретте Конституция арнаулы заңның реттеу нысанасын Конституцияның 62-бабының 8-тармағында көрсетілген заң және өзге де нормативтік құқықтық актілерін әзірлеу, ұсыну, талқылау, күшіне енгізу және жариялау тәртібімен ғана шектемейді. Оған мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың құқық шығару және құқық қолдану қызметінің басқа да мәселелері, солардың ішінде нормативтік болып табылмайтын құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау тәртібін реттеу мәселелері енгізілуі мүмкін. Қажет кезде заң шығарушы, Конституциямен көзделген өкілеттіктерін пайдалана отырып, мұны жасауға хақылы.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік органдардың құзыретін заңнамалық және (немесе) заңға тәуелді деңгейде бекіту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң жобасын Парламентте қарау барысында мәселелер туындауына байланысты, Конституциялық Кеңес "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 35-бабы 1-тармағының 1) тармақшасына сәйкес, Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Төрағасының "Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабын, 61-бабы 3-тармағының 1) және 3) тармақшаларын, сондай-ақ мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша басқа да бірқатар нормаларын ресми түсіндіру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2008 жылғы 15 қазандағы № 8 Нормативтік қаулысына түсіндірме беру туралы өтінішін қарады.

Парламент Сенатының Төрағасы Конституциялық Кеңестің бұл аталған Нормативтік қаулысына түсіндірме берілген кезде, Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 3) тармақшасындағы "мемлекеттік органдарды ұйымдастыру мен олардың қызметінің негіздері" деген конституциялық ұғымның мазмұнын түсіндіруді, сондай-ақ заңның және заңға тәуелді актілердің реттеу нысаналары болып табылатын функциялардың ара-жігін белгілеуді сұраған.

"Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабын, 61-бабы 3-тармағының 1) және 3) тармақшаларын, сондай-ақ мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша басқа да бірқатар нормаларын ресми түсіндіру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2008 жылғы 15 қазандағы № 8 Нормативтік қаулысына түсіндірме беру туралы" 2013 жылғы 16 мамырдағы № 2 Қосымша қаулыда Конституциялық Кеңес былай деп белгіледі.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 61-бабы 3-тармағының 3) тармақшасында белгіленген "мемлекеттік органдарды ұйымдастыру мен олардың қызметінің негіздері" деп мемлекеттік органдардың құқықтық мәртебесінің мазмұнына (басшылық жасау салалары, миссиялары, негізгі міндеттері, функциялары мен өкілеттіктері), құру, тарату, қайта құру және қызметін ұйымдастыру тәртібіне деген негізгі көзқарасты айқындайтын түбегейлі принциптер мен нормаларды түсінген жөн.

Заңдарда мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызметінің негізін құрайтын функциялар, сондай-ақ жүзеге асырылуы Конституцияның 61-бабы 3-тармағында аталған аса маңызды қоғамдық қатынастарды қамтитын функциялар белгіленеді. Бұл, соның ішінде, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігі мәселелеріне, құқық шектеу сипатындағы шараға, сондай-ақ, құқық қорғау, бақылау-қадағалау функцияларын және жекелеген қызмет түрлерін іске асыруға рұқсат беру тәртібін белгілеуді қоса отырып, мемлекеттік органдардың мемлекеттік емес ұйымдармен және жеке тұлғалармен өзара қарым-қатынасына қатысты болады.

Заңға тәуелді деңгейде, іске асырылуы Конституцияның 61-бабы 3-тармағында санап көрсетілген қоғамдық қатынастарды қамтымайтын функциялар белгіленеді. Бұл заңда бекітілген функцияларды жүзеге асыру механизмін айқындауға, мемлекеттік органдардың іштей ұйымдастырылуы мен қызметіне, техникалық және технологиялық нормаларды қабылдауына (шығаруына) қатысты болуы мүмкін. Заңға тәуелді деңгейде мемлекеттік органдардың функциялары заңға тәуелді тиісті акт шығаратын субъекттің өкілеттіктері шегінде ғана белгіленеді.

Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларындағы құқықтық позициялар мен жолдауларындағы ұсынымдарды орындау мақсатында Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары бірқатар заңнамалық актілер мен өзге де шешімдер қабылдады.

"Қарағанды облысының Қарағанды қаласы Қазыбек би ауданының № 2 аудандық сотының өтініші бойынша "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы" 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңының 44-бабы 1-тармағының конституциялығын тексеру туралы" Конституциялық Кеңестің 2011 жылғы 7 желтоқсандағы № 5 Нормативтік қаулысына сәйкес, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әртүрлі заңнамалық актілердің құқық нормалары арасындағы қайшылықтарды, олқылықтарды, коллизияларды және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін нормаларды жою мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2012 жылғы 27 сәуірдегі № 15-V Қазақстан Республикасының Заңымен "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы" 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310-ІІІ Қазақстан Республикасының Заңына жылжымайтын мүлікке құқықты мемлекеттік тіркеуден бас тартудың толық негіздерін қарастыратын өзгерістер енгізілді, сондай-ақ сот актісімен белгіленген жылжымайтын мүлікке құқықты (құқық ауыртпалығын) тіркеуден бас тартуға тыйым белгіленді.

Аталған нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес сондай-ақ, меншік иелерінің және өзге де заңды түрде иелік етушілердің, кепіл ұстаушылардың және өзге де тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында, Қазақстан Республикасы Конституциясының 81-бабына сай Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеу тәртібіне қатысты сот практикасы мәселелері бойынша түсіндірме беруі қажет екенін атап өтті.

Жоғарғы Сот ұсынған ақпарат бойынша, жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеумен байланысты сот практикасын ағымдағы жылы қорыту жоспарланған, оның қорытындысына қарай "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы" Заңның нормаларын соттардың қолдануы бойынша Жоғарғы Соттың нормативтік қаулысын қабылдау қажеттігі туралы шешім қабылданатын болады.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға және ақшаны қолма-қол ақшаға айналдыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2012 жылғы 21 маусымдағы № 19-V Қазақстан Республикасының Заңымен Конституциялық Кеңестің "Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабы 2-тармағын ресми түсіндіру және "Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы" Қазақстан Республикасы Заңының және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы" 2009 жылғы 20 тамыздағы № 5 Нормативтік қаулысындағы бірқатар құқықтық позициялары жүзеге асырылды.

"Конституциялық мерзімдерді есептеу мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 Нормативтік қаулысын орындау мақсатында, Қазақстан Республикасының Үкіметі конституциялық заңдарда қарастырылған мерзімдердің басталуы мен аяқталуын есептеуді ретке келтіруге бағытталған "Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына конституциялық мерзімдерді есептеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының жобасын әзірлеп, Парламентке енгізген.

"Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер туралы" 2013 жылғы 15 сәуірдегі № 88-V және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік көрсетілетін қызметтер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2013 жылғы 15 сәуірдегі № 89-V Қазақстан Республикасының Заңдарымен "Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабын, 61-бабы 3-тармағының 1) және 3) тармақшаларын, сондай-ақ мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру мәселелері бойынша басқа да бірқатар нормаларын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2008 жылғы 15 қазандағы № 8 Нормативтік қаулысының "мемлекеттік функциялар" және "мемлекеттік көрсетілетін қызметтер" ұғымдарының, мемлекеттік органдардың осы саладағы өкілеттіктерінің ара-жігін ажыратуға және олардың мемлекеттік қызметтер көрсетуінің тәртібін жетілдіруге қатысты бірқатар құқықтық позициялары іске асырылды.

Заңнамалық актілердегі кемшіліктер мен қайшылықтарды одан әрі жою мақсатында, Конституциялық Кеңестің бірқатар жолдауларындағы (2006 жылғы 19 маусымдағы № 01-3/1, 2011 жылғы 16 маусымдағы № 09-5/1 және т.б.) ұсынымдарға сәйкес "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әртүрлі заңнамалық актілердің құқық нормалары арасындағы қайшылықтарды, олқылықтарды, коллизияларды және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтар жасауға ықпал ететін нормаларды жою мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2012 жылғы 27 сәуірдегі № 15-V Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды.

Қазақстан Республикасының Парламенті, азаматтарға білікті заң көмегін тегін көрсету жүйесін жетілдіру мақсатында, Конституцияның 13 және 16-баптарына және Конституциялық Кеңестің ұсынымдарына (2012 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 жолдау) сәйкес Республика Үкіметі енгізген "Мемлекет кепілдік берген заң көмегі туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекет кепілдік берген заң көмегін ұсыну жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заң жобаларын қарастыруда. Парламент сондай-ақ Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 жолдауындағы ұсынымдарды орындауға бағытталған "Жол қозғалысы туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жол қозғалысы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң жобаларын қарауда.

Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 Жолдауындағы заң жобаларының қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің мағыналық жағынан тең болуы және заң жобаларына жүргізілетін лингвистикалық сараптаманың сапасын арттыру қажеттігі туралы ұсынымдарын жүзеге асыру аясында, Республика Премьер-Министрі Кеңсесінің ақпараты бойынша, 2012 жылы жүргізілген ғылыми лингвистикалық сараптамалардың көлемі 2011 жылмен салыстырғанда 75 %-ға ұлғайған.

Конституциялық Кеңес, Республикадағы конституциялық заңдылықтың жай-күйін айқындау және бағамдау қолданыстағы құқық дамуының белгілі бір қорытындысын шығаруды ғана емес, заңнамалық реттеудің проблемаларын анықтауды, заңнаманы одан әрі жетілдірудің негізгі бағыттарын айқындаудағы жүйелі көзқарасты, табылған кемшіліктер мен қайшылықтарды жоюды да қажетсінеді деп пайымдайды.

1. "Конституциялық мерзімдерді есептеу мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 Нормативтік қаулысын негізге ала отырып, адамды ұстау, сондай-ақ бұл ұстаудың басталуы мен аяқталуы мерзімдерін есептеу тәртібін белгілейтін Республиканың бірқатар заңдарын Конституцияның 16-бабы 2-тармағына сәйкестендіру қажет.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының кодексіне, "Халықтың көші-қоны туралы", "Шет елдіктердің құқықтық жағдайы туралы", "Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Ішкі әскерлері туралы", "Төтенше жағдайлар туралы", "Соғыс жағдайы туралы", "Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың алдын алу туралы", "Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы", "Терроризмге қарсы тұру туралы" заңдарға және өзге де заңнамалық актілерге тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізген жөн.

2. "Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы 3-тармағын және 76-бабы 2-тармағын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2000 жылғы 20 желтоқсандағы № 21/2 қаулысына және 2010 жылғы 25 мамырдағы № 09-5/1 Жолдауына сәйкес "мемлекет мұқтажы", "ерекше жағдайлар", "құны тең бағамен өтелген кезде" деген ұғымдардың мазмұны заңдарда айқындалуға тиіс. Дегенмен, азаматтық, банк саласындағы және өзге де заңнамаға (2003 жылғы 20 маусымдағы № 442-ІІ Қазақстан Республикасының Жер кодексіне енгізілген кейбір өзгерістерді қоспағанда) тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізілмеді, сондай-ақ заңдарда пайдаланылатын "алып қою" және "мәжбүрлеп айыру" терминдерінің ұғымы мен айырмашылығы ашып көрсетілмеді. Мемлекет мұқтажы үшін мүліктен мәжбүрлеп айыру жағдайларын ерекше деп танудың нақты критерийлері айқындалмады.

Конституциялық Кеңес, қолданыстағы заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерге орынсыз жиілетіп өзгерістер мен толықтырулар енгізу заң шығармашылығы процесіндегі кемшіліктердің бірі болып табылатынына мемлекеттік органдардың назарын аудару қажет деп есептейді. 2012 жылдың өзінде ғана Әкімшілік құқық бұзушылық туралы 2001 жылғы 30 қаңтардағы № 155-ІІ Қазақстан Республикасының кодексіне 25 заңмен түзетулер енгізілді, "Салық және бюджетке төленетін өзге де міндетті төлемдер туралы" 2008 жылғы 10 желтоқсандағы № 99-IV Қазақстан Республикасының кодексіне (Салық кодексіне) – 20 заңмен, "Халықтың денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" 2009 жылғы 18 қыркүйектегі № 193-IV Қазақстан Республикасының кодексіне – 9 заңмен түзетулер енгізілді.

Заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің жобаларын әзірлеу және оларға түзетулер енгізуді ретке келтірудің, уәкілетті органдардың заң шығарушылық және өзге де норма шығармашылық қызметті үйлестірудегі рөлін күшейтудің жолдарын айқындау мақсатқа сай болар еді.

Негізгі Заң конституциялық заңдылық режимін нығайтуда Қазақстан Республикасының Президентіне, Парламентіне, Үкіметіне, Конституциялық Кеңесіне, сот жүйесіне, прокуратура органдарына маңызды рөл арнайды. Сонымен бірге, елдегі конституциялық заңдылықты қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының барлық мемлекеттік органдары мен лауазымды тұлғаларының, ұйымдары мен азаматтарының міндеті болып табылады.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы	И.РОГОВ.

"О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан"

Послание Конституционного Совета Республики Казахстан от 12 июня 2013 года № 09-3/1.

В соответствии с подпунктом 6) статьи 53 Конституции Республики Казахстан и подпунктом 2) пункта 4 статьи 17 Конституционного закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года № 2737 "О Конституционном совете Республики Казахстан" Конституционный совет Республики Казахстан представляет Парламенту Республики Казахстан Послание "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан".

В 2012 году в Республике Казахстан принят ряд важных государственных решений, направленных на воплощение в жизнь принципов и норм Основного закона страны, позволяющих наиболее эффективно использовать ресурсы государства в целях повышения качества жизни граждан.

Президент Республики Казахстан – Лидер нации Нурсултан Абишевич Назарбаев 14 декабря 2012 года в своем Послании народу Казахстана "Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства" определил долгосрочные направления дальнейшего развития республики.

Данный программный документ, содержащий основные векторы эволюции экономической, политической, правовой, социальной, культурной и иных сфер общественной жизни Республики Казахстан, определяет также перспективы конституционного развития государства и укрепления конституционной законности в стране.

Указом Президента Республики Казахстан от 18 декабря 2012 года № 449 "О мерах по реализации Послания Главы государства народу Казахстана от 14 декабря 2012 года "Стратегия "Казахстан-2050": новый политический курс состоявшегося государства" утвержден Общенациональный план мероприятий по реализации Послания Президента Республики Казахстан.

В программной статье от 10 июля 2012 года "Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда" Глава государства обозначил основные направления строительства Общества Всеобщего Труда и определил принципы дальнейшей социальной модернизации государства и общества. В ней сконцентрированы цели и задачи строительства социального государства, связанные с углубленной реализацией конституционных основ экономического развития государства и общества на благо всего народа (пункты 1 и 2 статьи 1 Конституции), права на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии, права на условия труда, отвечающие требованиям безопасности и гигиены, вознаграждение за труд без какой-либо дискриминации, а также социальную защиту от безработицы (пункты 1 и 2 статьи 24 Конституции), права каждого на свободу предпринимательской деятельности (пункт 4 статьи 26 Конституции) и другие.

В ходе прошедшей 12 ноября 2012 года 67-й сессии Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций Казахстан избран членом Совета ООН по правам человека. Данное решение в очередной раз подтверждает успехи страны в обеспечении верховенства права, а также возлагает на государство обязанности по соблюдению общепринятых принципов в области прав и свобод человека и гражданина.

22 ноября 2012 года Генеральной ассамблеей Международного бюро выставок в Париже столица Казахстана Астана объявлена местом проведения ЭКСПО-2017, что является признанием мировым сообществом экономических, научно-технических, социально-культурных достижений республики, ее роли в формировании новых подходов к развитию глобальной экономики в таких актуальных для всего человечества сферах, как энергия будущего, альтернативные источники энергии и "зеленая" экономика.

С ростом авторитета Республики Казахстан и ее усиливающейся позицией в мировом сообществе развиваются и укрепляются международные связи Конституционного совета Республики Казахстан.

Как известно, в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 13 марта 2012 года № 283 Республика Казахстан стала членом Европейской комиссии за демократию через право (Венецианская комиссия). Главной целью деятельности данной комиссии является сотрудничество органов конституционного контроля в продвижении основных ценностей правового государства, прав человека и демократии; в повышении эффективности функционирования демократических институтов и реализации принципа верховенства закона; в упрочении основных прав и свобод, особенно тех, которые касаются прав участия граждан в деятельности общественных институтов; в расширении вклада органов местного и регионального самоуправления в развитие демократии.

С 24 апреля 2013 года Конституционный совет Республики Казахстан является членом Ассоциации азиатских конституционных судов и эквивалентных институтов – региональной открытой площадки органов конституционной юстиции стран Азии по продвижению общих ценностей человечества – демократии, обеспечения прав и свобод человека.

Формирование правового государства и укрепление конституционной законности в республике органически связаны с динамичным развитием законодательства. Это требует принятия законов, регулирующих основные сферы государственной, экономической и социальной жизни.

Во исполнение Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года, утвержденной Указом Главы государства от 24 августа 2009 года № 858, Парламентом Республики Казахстан приняты законы, способствующие упрочению конституционных прав и свобод человека и гражданина, развитию экономической, социальной и правовой систем государства. Ратифицирован ряд международных договоров, содействующих поэтапной имплементации в национальное законодательство требований международного права.

В Республике Казахстан продолжается последовательная модернизация правоохранительной и судебной систем. Разрабатываются проекты новых редакций Уголовного, Уголовно-процессуального, Уголовно-исполнительного кодексов, Кодекса об административных правонарушениях, призванных повысить эффективность правоохранительной деятельности и укрепить конституционные гарантии прав и свобод человека и гражданина.

За период, истекший с момента оглашения в Парламенте Республики Казахстан предыдущего послания (от 12 июня 2012 года № 09-3/1), Конституционным советом рассмотрены обращения Премьер-Министра Республики Казахстан, председателя Сената Парламента Республики Казахстан по вопросам официального толкования отдельных норм Конституции, а также истолкования некоторых нормативных постановлений Конституционного совета Республики Казахстан.

Так, Конституционным советом по обращению Премьер-Министра Республики Казахстан дано официальное толкование пункта 8 статьи 62 и пункта 1 статьи 83 Конституции Республики Казахстан в целях разъяснения содержания понятий "иные нормативные правовые акты", "другие правовые акты", допустимости расширения предмета специального закона по разработке, представлению, обсуждению, введению в действие и опубликованию законодательных и иных нормативных правовых актов республики.

В нормативном постановлении от 6 марта 2013 года № 1 "Об официальном толковании норм пункта 8 статьи 62 и пункта 1 статьи 83 Конституции Республики Казахстан" Конституционный совет установил, что под "иными нормативными правовыми актами" следует понимать любые нормативные правовые акты, не являющиеся законодательными актами. При этом термин "правовой акт" по своему содержанию шире термина "нормативный правовой акт", а используемое в пункте 1 статьи 83 Конституции понятие "другие правовые акты" включает в себя все иные акты, как носящие нормативный характер, так и не обладающие указанным признаком.

В соответствии с пунктом 8 статьи 62 Конституции Республики Казахстан порядок разработки, представления, обсуждения, введения в действие и опубликования законодательных и иных нормативных правовых актов должен определяться специальным законом и регламентами Парламента Республики Казахстан и его палат. При этом Конституция не ограничивает предмет правового регулирования специального закона исключительно порядком разработки, представления, обсуждения, введения в действие и опубликования законодательных и иных нормативных правовых актов, указанных в пункте 8 статьи 62 Конституции. В него могут быть включены и другие вопросы правотворческой и правоприменительной деятельности государственных органов и должностных лиц, в том числе вопросы регулирования порядка разработки и принятия правовых актов, не являющихся нормативными. При необходимости законодатель вправе сделать это, используя полномочия, предусмотренные Конституцией.

Конституционный совет в соответствии с подпунктом 1) пункта 1 статьи 35 Конституционного закона Республики Казахстан "О Конституционном совете Республики Казахстан" рассмотрел ходатайство председателя Сената Парламента Республики Казахстан об истолковании нормативного постановления Конституционного совета Республики Казахстан от 15 октября 2008 года № 8 "Об официальном толковании статьи 54, подпунктов 1) и 3) пункта 3 статьи 61, а также ряда других норм Конституции Республики Казахстан по вопросам организации государственного управления" в связи с вопросами, возникшими в ходе обсуждения в Парламенте проекта Закона "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам закрепления компетенции государственных органов на законодательном и (или) подзаконном уровнях".

При истолковании указанного нормативного постановления Конституционного совета председатель Сената Парламента просил разъяснить содержание конституционного понятия, указанного в подпункте 3) пункта 3 статьи 61 Конституции "основы организации и деятельности государственных органов", а также установить разграничение между функциями, являющимися предметами регулирования законов и подзаконных актов.

В Дополнительном постановлении от 16 мая 2013 года № 2 "Об истолковании нормативного постановления Конституционного совета Республики Казахстан от 15 октября 2008 года № 8 "Об официальном толковании статьи 54, подпунктов 1) и 3) пункта 3 статьи 61, а также ряда других норм Конституции Республики Казахстан по вопросам организации государственного управления" Конституционный совет установил следующее.

Под "основами организации и деятельности государственных органов", установленными в подпункте 3) пункта 3 статьи 61 Конституции Республики Казахстан, следует понимать основополагающие принципы и нормы, определяющие основные подходы к содержанию правового статуса (сферы руководства, миссии, основные задачи, функции и полномочия), порядку образования, упразднения, реорганизации государственных органов и организации их деятельности.

В законах устанавливаются функции государственных органов, составляющие основу организации и деятельности государственного органа, а также функции, реализация которых затрагивает важнейшие общественные отношения, указанные в пункте 3 статьи 61 Конституции. Это касается, в том числе, вопросов правосубъектности физических и юридических лиц, мер правоограничительного характера, а также взаимоотношений государственных органов с негосударственными организациями и физическими лицами, включая установление правоохранительных, контрольно-надзорных функций и разрешительного порядка осуществления отдельных видов деятельности.

На подзаконном уровне устанавливаются функции, осуществление которых не затрагивает общественные отношения, перечисленные в пункте 3 статьи 61 Конституции. Это может касаться определения механизма реализации закрепленных в законе функций, внутренней организации и деятельности государственных органов, принятия (издания) технических и технологических норм. На подзаконном уровне функции государственных органов устанавливаются только в пределах полномочий субъекта, издающего соответствующий подзаконный акт.

Во исполнение правовых позиций нормативных постановлений и рекомендаций посланий Конституционного совета государственными органами Республики Казахстан принят ряд законодательных актов и иных решений.

В соответствии с нормативным постановлением Конституционного совета от 7 декабря 2011 года № 5 "О проверке конституционности пункта 1 статьи 44 Закона Республики Казахстан от 26 июля 2007 года № 310-III "О государственной регистрации прав на недвижимое имущество" по обращению районного суда № 2 Казыбекбийского района города Караганды Карагандинской области" Законом Республики Казахстан от 27 апреля 2012 года № 15-V "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам исключения противоречий, пробелов, коллизий между нормами права различных законодательных актов и норм, способствующих совершению коррупционных правонарушений" в Закон Республики Казахстан от 26 июля 2007 года № 310-III "О государственной регистрации прав на недвижимое имущество" внесены изменения, предусматривающие исчерпывающие основания отказа в государственной регистрации права на недвижимое имущество, а также закреплен запрет на отказ в регистрации права (обременения права) на недвижимое имущество, установленного судебным актом.

В названном нормативном постановлении Конституционный совет в целях защиты прав и законных интересов собственников и других законных владельцев, залогодержателей и иных лиц указал также на необходимость дачи, согласно статье 81 Конституции Республики Казахстан, разъяснений Верховным судом Республики Казахстан по вопросам судебной практики, касающейся порядка регистрации прав на недвижимое имущество.

По представленной Верховным судом информации, в текущем году запланировано обобщение судебной практики, связанной с государственной регистрацией прав на недвижимое имущество, по результатам которого будет решен вопрос о необходимости принятия нормативного постановления Верховного суда по применению судами норм Закона "О государственной регистрации прав на недвижимое имущество".

Законом Республики Казахстан от 21 июня 2012 года № 19-V "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам противодействия легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма и обналичивания денег" реализован ряд правовых позиций Конституционного совета, содержащихся в его нормативном постановлении от 20 августа 2009 года № 5 "Об официальном толковании пункта 2 статьи 18 Конституции Республики Казахстан и проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан Закона Республики Казахстан "О противодействии легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма" и Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам противодействия легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма".

Во исполнение нормативного постановления Конституционного совета от 13 апреля 2012 года № 2 "Об официальном толковании норм Конституции Республики Казахстан по вопросу исчисления конституционных сроков" Правительством Республики Казахстан разработан и внесен в Парламент проект Конституционного закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан по вопросам исчисления конституционных сроков", направленный на упорядочение исчисления начала и окончания сроков, предусмотренных в конституционных законах.

Законами Республики Казахстан от 15 апреля 2013 года № 88-V "О государственных услугах" и от 15 апреля 2013 года № 89-V "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам государственных услуг" реализован ряд правовых позиций нормативного постановления Конституционного совета от 15 ноября 2008 года № 8 "Об официальном толковании статьи 54, подпунктов 1) и 3) пункта 3 статьи 61, а также ряда других норм Конституции Республики Казахстан по вопросам организации государственного управления", касающиеся разграничения понятий "государственные функции" и "государственные услуги", полномочий государственных органов в данной сфере и совершенствования порядка оказания ими государственных услуг.

В целях дальнейшего устранения имеющихся в законодательных актах недостатков и противоречий, в соответствии с рекомендациями ряда посланий Конституционного совета (от 19 июня 2006 года № 01-3/1, от 16 июня 2011 года № 09-5/1 и другие) принят Закон Республики Казахстан от 27 апреля 2012 года № 15-V "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам исключения противоречий, пробелов, коллизий между нормами права различных законодательных актов и норм, способствующих совершению коррупционных правонарушений".

Парламентом Республики Казахстан рассматриваются проекты законов Республики Казахстан "О гарантированной государством юридической помощи" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования системы предоставления гарантированной государством юридической помощи", внесенные Правительством республики в соответствии со статьями 13 и 16 Конституции и рекомендациями Конституционного совета (послание от 12 июня 2012 года № 09-3/1) в целях усовершенствования системы оказания гражданам бесплатной квалифицированной юридической помощи. Парламентом рассматриваются проекты законов "О дорожном движении" и "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дорожного движения", в которых также предусматриваются нормы, направленные на исполнение рекомендаций Конституционного совета, содержащихся в послании от 12 июня 2012 года № 09-3/1.

В рамках реализации рекомендаций послания Конституционного совета от 12 июня 2012 года № 09-3/1 о необходимости смысловой аутентичности текстов законов на казахском и русском языках и обеспечения качества лингвистической экспертизы законопроектов объем проведенных в 2012 году научных лингвистических экспертиз, по информации Канцелярии Премьер-Министра Республики, увеличен в сравнении с 2011 годом на 75 %.

Конституционный совет полагает, что оценка состояния конституционной законности в республике требует не только подведения определенных итогов развития действующего права, но и выявления проблем законодательного регулирования, системного подхода при определении основных направлений дальнейшего совершенствования законодательства, устранения выявленных в нем пробелов и противоречий.

1. Исходя из нормативного постановления Конституционного совета от 13 апреля 2012 года № 2 "Об официальном толковании норм Конституции Республики Казахстан по вопросу исчисления конституционных сроков", требуется приведение в соответствие с пунктом 2 статьи 16 Конституции ряда законов республики, устанавливающих порядок задержания лица, а также исчисления начала и окончания срока такого задержания.

Соответствующие изменения и дополнения следует внести в Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстан, Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях, законы "О миграции населения", "О правовом положении иностранцев", "О Внутренних войсках Министерства внутренних дел Республики Казахстан", "О чрезвычайном положении", "О военном положении", "О профилактике бытового насилия", "Об органах внутренних дел Республики Казахстан", "О противодействии терроризму"и другие законодательные акты.

2. В соответствии с постановлением Конституционного совета от 20 декабря 2000 года № 21/2 "Об официальном толковании пункта 3 статьи 26 и пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан" и посланием от 25 мая 2010 года № 09-5/1 в законах должно быть определено содержание понятий "государственные нужды", "исключительные случаи", "условия равноценного возмещения". Тем не менее, в гражданское, банковское и иное законодательство не внесены соответствующие изменения и дополнения (за исключением некоторых изменений в Земельный кодекс Республики Казахстан от 20 июня 2003 года № 442-ІІ), а также не раскрыто понятие и различие используемых в законах терминов "изъятие" и "принудительное отчуждение". Не определены четкие критерии признания случаев принудительного отчуждения имущества для государственных нужд исключительными.

Конституционный совет считает также необходимым обратить внимание государственных органов на такой недостаток законотворческого процесса, как неоправданно частое внесение изменений и дополнений в действующие законы и иные нормативные правовые акты. Только в 2012 году в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях от 30 января 2001 года № 155-II поправки внесены 25 законами, в Кодекс Республики Казахстан от 10 декабря 2008 года № 99-IV "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс) – 20 законами, в Кодекс Республики Казахстан от 18 сентября 2009 года № 193-IV "О здоровье народа и системе здравоохранения" – 9 законами.

Целесообразно определить пути упорядочения разработки проектов законов и иных нормативных правовых актов и внесения в них поправок, усиления роли уполномоченных органов по координации законодательной и иной нормотворческой деятельности.

В деле укрепления режима конституционной законности важная роль отводится Основным законом Президенту Республики Казахстан, Парламенту, Правительству, Конституционному совету, судебной системе, органам прокуратуры. В то же время обеспечение конституционной законности в стране является обязанностью всех государственных органов и должностных лиц, а также организаций и граждан Республики Казахстан.

Председатель Конституционного
совета Республики Казахстан	Игорь Рогов