ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 214-бабы ескертуінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Д.Я. Чернышевтің өкілі – адвокат О.В. Черновтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Қаржылық мониторинг агенттігінің өкілі – Тергеу басқармасының басшысы О.С. Тажмаганбетовтің,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр А.Қ. Мұқанованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің сектор меңгерушісі Ә.М. Ракишеваның,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

сарапшы – заң ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының бас ғылыми қызметкері С.М. Рахметовтің қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Д.Я. Чернышевтің 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – Қылмыстық кодекс) 214-бабы ескертуінің Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 1-тармағына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Е.Ә. Оңғарбаевты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасында және жекелеген шет елдерде қолданылатын құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Cотына (бұдан әрі – Конституциялық Cот) Қылмыстық кодекстің 214-бабы ескертуінің Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция) сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Алматы қаласы Алмалы аудандық сотының 2023 жылғы 10 мамырдағы үкімімен өтініш субъектісі Қылмыстық кодекстің 214-бабының бірінші бөлігі бойынша сотталып, оған айыппұл түрінде жаза тағайындалған.

Өтініш пен ұсынылған материалдардан өтініш беруші ірі мөлшерде кіріс алатын, қамтамасыз етілмеген цифрлық активтерді (криптовалюталарды) айырбастау арқылы жасалған заңсыз кәсіпкерлігі үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылғанын түсінуге болады.

Өтініш субъектісі Қылмыстық кодекстің 214-бабының дау айтылып отырған ескертуі Конституцияның 14-бабының 1-тармағына сәйкес келмейді, өйткені ол іс-әрекеттері ірі мөлшерде кіріс алумен байланысты, ал қылмыстық істерінде залал келтірмеген адамдарға қолданылмауға тиіс, бұл оларды залал келтірген және оны өз еркімен өтеген кінәлілермен тең емес жағдайға қояды деп пайымдайды.

Қылмыстық кодекстің қаралып отырған нормасының конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму Республика қызметінің түбегейлі қағидаттарының бірі болып табылады (Негізгі Заңның 1-бабының 2-тармағы).

Конституцияның 6-бабының 2-тармағында меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді деп көрсетіледі.

Негізгі Заңның 14-бабында заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең қағидаты бекітіледі, бұл тиісті құқықтық қатынастардың барлық субъектілері үшін талаптар мен құқықтық жауаптылықтың біртұтастығын көздейді.

Конституцияның 26-бабының 4-тармағына сәйкес әркімнің кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар.

Кәсіпкерлік қызмет еркіндігі құқығын шектеудің негіздері мен шектері Конституцияның 39-бабы 1-тармағының нормасынан туындайды, оған сәйкес адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңдармен шектелуі мүмкін.

"Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы" 2012 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасы заңының (бұдан әрі – Заң) 4-бабында экономикалық қауіпсіздікті ұлттық қауіпсіздік түрлерінің бірі деп белгіленеді. Оны мемлекет шаралар жүйесі, оның ішінде қылмыстық-құқықтық сипаттағы шаралар жүйесі арқылы қамтамасыз етеді.

Кәсіпкерлік қызмет еркіндігі құқығын қамтамасыз ету және іске асыру ел экономикасын дамытудың маңызды және қажетті шарты болып табылады. Мемлекет аталған құқықты қамтамасыз ете отырып, Заңның 5-бабында айқындалған ұлттық мүдделерді негізге алуға тиіс.

Мемлекет пен қоғамның экономикалық мүдделеріне залал келтірумен байланысты жекелеген іс-әрекеттердің қоғамға жоғары қауіптілігін ескере отырып, заң шығарушы Қылмыстық кодексте экономикалық қызмет саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтарға тарау белгілеп берді.

Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ нормативтік қаулысында қандай да бір іс-әрекеттерге қылмыстық сипат беру кезінде заң шығарушы бірінші кезекте олардың қоғамға қауіптілігі дәрежесін негізге алады. Бұдан басқа, қылмысқа қарсы іс-қимылға бағытталып қабылданатын заңдардың әлеуметтік және экономикалық алғышарттары мен салдары ескеріледі деп атап өтті.

2. Қылмыстық кодекстің 214-бабына жүргізілген құқықтық талдау оның ережелерінде, егер іс-әрекеттер азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі залал келтірсе не ірі мөлшерде кіріс алумен немесе акцизделетін тауарларды айтарлықтай мөлшерде өндірумен, сақтаумен, тасымалдаумен не өткізумен ұштасса, кәсiпкерлiк қызметті, банктік қызметтi (банк операцияларын), микроқаржылық немесе коллекторлық қызметті тiркеусіз, сол сияқты осындай қызмет үшін міндетті лицензиясыз не Қазақстан Республикасының рұқсаттар және хабарламалар туралы заңнамасын бұза отырып жүзеге асырумен, сол сияқты кәсіпкерлік қызметтің тыйым салынған түрлерімен айналысумен байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтардың бірнеше балама құрамының бар екендігін растайды.

Қылмыстық кодекстің 214-бабында жауаптылық көзделген қылмыстардың құрамдарының ерекшеліктері осы нормада объективті жақтың міндетті белгілері ретінде үш дербес белгінің көрсетілуінде болып тұр: азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке ірі залал келтіру түріндегі салдар, ірі мөлшерде кіріс алу немесе акцизделетін тауарларды айтарлықтай мөлшерде өндіру, сақтау, тасымалдау не өткізу. Бірінші белгі қылмыстық салдарға жатады, ал екінші және үшінші белгілер қоғамға қауіпті жасалған іс-әрекеттің ауқымын сипаттайды. Яғни, адамның іс-әрекетінде осы қылмыстың құрамын айқындау үшін санамаланған белгілердің бірін анықтау жеткілікті.

3. Қылмыстық кодекстің 5-бөлімінде қылмыстық жауаптылықтан босату түрлері көзделген, бұлар қылмыстық құқықтың жекелеген қағидаттарын іске асыруға бағытталған. Қылмыстық жауаптылықтан босату қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамға қатысты қылмыстық-құқықтық сипаттағы шараларды қолданудан бас тартуды көздейді.

Жекелеген жағдайларда заң шығарушы қылмыстық құқық бұзушылықтардың нақты құрамдарына қатысты ерекше шарттарды баптардың ескертулері түрінде айқындайды.

"Құқықтық актілер туралы" 2016 жылғы 6 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының 23-бабының 8-тармағына сәйкес нормативтiк құқықтық актiнiң құрылымдық элементі тиiстi нұсқауларды нормативтiк құқықтық актiнiң мәтiнiнде құқық нормасының мәніне нұқсан келтiрмей жазу мүмкiн болмаған кезде ескертумен толықтырылуы мүмкiн.

Қылмыстық кодекстің 214-бабында осы баптың бірінші бөлігінде көзделген іс-әрекетті алғаш рет жасаған адам залалды өз еркімен өтеген жағдайда қылмыстық жауаптылықтан босатылатыны туралы ескерту қамтылады.

Қылмыстық кодекстің баптарына ескертулер енгізу жекелеген ұғымдарды түсіндіруге, зиянның, залалдың көлемі мен мөлшерін белгілеуге немесе нақты бапқа қатысты қылмыстық жауаптылықтан босату шарттарын айқындауға бағытталған.

Қылмыстық кодекстің 214-бабы ескертуінің мазмұнынан ол азаматқа, ұйымға немесе мемлекетке алғаш рет ірі залал келтірілген және сот үкім шығарған кезге дейін залал ерікті түрде өтелген жағдайларда ғана қолданылатыны шығады. Ескертуде Қылмыстық кодекстің 214-бабында көрсетілген ірі мөлшерде кіріс алумен немесе акцизделетін тауарларды айтарлықтай мөлшерде өндірумен, сақтаумен, тасымалдаумен не өткізумен байланысты қылмыстарды жасау жағдайлары қамтылмайды, өйткені бұл іс-әрекеттер қандай да бір қылмыстық салдар болмаған кезде де заңмен қоғамға қауіпті деп танылған.

Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігінің 219, 221, 222, 233, 236, 241, 244 және 245-баптарында адам келтірген залалды өз еркімен өтеген кезде оны қылмыстық жауаптылықтан босататын ескертулер бар. Қылмыстық заңда залал келтірілмеген кезде кінәлілерді жауапқа тартатын баптардың едәуір саны қамтылады.

Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігі баптарының ескертулері, әдетте, қылмыстық құқық бұзушылықты алғаш рет жасаған және келтірген залалды толық көлемде өтеген, өз әрекеттерімен қылмыстық құқық бұзушылықты ашуға және тергеп-тексеруге септігін тигізген адамдарға қолданылады.

Заң шығарушының мұндай таңдамалы тәсілі ескертуде көрсетілген адамдарға қатысты ізгілік қағидатын іске асырумен байланысты және жүргізіліп жатқан елдің қылмыстық саясатына сәйкес келеді.

Қылмыстық кодекстің 53-бабы бірінші бөлігінің 1) және 6) тармақтарында мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет қылмыстық теріс қылық не алғаш рет онша ауыр емес немесе ауырлығы орташа қылмыс жасау; қылмыстық құқық бұзушылық салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залалды ерікті түрде өтеу, қылмыстық құқық бұзушылықпен келтірілген моральдық және өзге де зиянның орнын толтыру қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін мән-жайлар деп танылады.

Бұл ретте тағайындалатын жаза Қылмыстық кодекстің 39-бабының екінші бөлігіне сәйкес әлеуметтiк әдiлеттiлiктi қалпына келтiру, сондай-ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстық құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында қолданылады.

Конституцияның 61-бабы 3-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне қатысты негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы.

Парламент іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін, елдегі криминогендік ахуалды, қылмыстық заңмен қорғалатын объектілердің қорғалу дәрежесін, қылмыстық құқық бұзушылықтардың салдарын, сондай-ақ адамның қылмыстан кейінгі мінез-құлқын негізге ала отырып, жауаптылықты және одан босату жағдайларын белгілеуге құқылы.

Қылмыстық заңда Қылмыстық кодекстің 214-бабының бірінші бөлігінде көзделген, ірі мөлшерде кіріс алумен немесе акцизделетін тауарларды айтарлықтай мөлшерде өндірумен, сақтаумен, тасымалдаумен не өткізумен ұштасатын құқыққа қайшы іс-әрекеттер жасау, олар алғаш рет жасалса да, осы баптың ескертуінің қағидаларына жатпайтыны белгіленген. Бұл заң алдында жұрттың бәрі тең қағидатына қайшы келмейді, өйткені осы ескертудің қолданылуы ірі залал келтіруге алып келген, жауаптылық аталған бапта көзделген қылмыстық құқық бұзушылықты кім жасағанына байланысты емес.

Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НҚ нормативтік қаулысында "Конституцияның 14-бабының 1-тармағында кепілдік берілген заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген қабылданатын заңдарда адамдардың құқықтарында объективті және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтар белгіленбейді дегенді білдіреді. Тең жағдайлар кезінде құқық субъектілері тең құқықтық жағдайда болуға тиіс. Конституциялық-құқықтық мақсаттарды көздемейтін, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын шектеу шегі мәселесіне өзгеше көзқарас Конституцияның 39-бабының 3-тармағына қайшы келетін болады" деп атап өтті.

Конституциялық Сот заң алдында жұрттың бәрі тең қағидаты қылмыстық заңда көзделген барлық іс-әрекеттер бірдей жауаптылыққа және құқық бұзушылық жасауға байланысты өзге де салдарға әкеп соғуға тиіс дегенді білдірмейді деп есептейді. Жауаптылық мөлшері әрбір нақты құқық бұзушылықтың қоғамға қауіптілік дәрежесіне және Қылмыстық кодексте көрсетілген басқа да ілеспе мән-жайларға байланысты болатыны анық.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі 2003 жылғы 26 маусымдағы № 9 нормативтік қаулысында "Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабының 1-тармағында бекітілген заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең туралы конституциялық норма Қылмыстық кодекстің 14-бабы екінші бөлігінің ережелерінде өз көрінісін табады. Мұнда қылмыс жасаған адамдар шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, сеніміне, қоғамдық бірлестіктерге қатыстылығына, тұрғылықты жеріне немесе кез келген өзге де мән-жайларға қарамастан заң алдында тең екендігі атап өтіледі" деп айтып өтті. Бұдан әрі Конституциялық Кеңес "қылмыстық жауаптылықты белгілеу кезіндегі заң алдындағы теңдік дегеніміз қылмыс субъектілері бірдей әрекеті үшін, жеңілдететін де, ауырлататын да мән-жайларды ескере отырып, бірдей қылмыстық жауаптылықты арқалауға тиіс екенін білдіреді. Қылмыстың құрамы қылмыстық құқықтағы формальді теңдікті қамтамасыз етудің құралы болып табылады, ол қарапайым, сараланған және жеңілдетілген мән-жайлы болуы мүмкін" деп атап өтті.

4. Конституциялық іс жүргізу барысында қаралып отырған іс-әрекеттер үшін жауаптылық шараларының өзара келісімді болуын қамтамасыз етуге және әртүрлі салаға тиесілі заң нормаларының құрылымына байланысты кемшіліктер анықталды.

Қылмыстық кодекстің 214-бабының диспозициясы заң шығарушының оны заңнамалық тұрғыдан одан әрі жетілдіруге баса назарын аударады. Ол Қылмыстық кодекстің жекелеген нормаларында саралауға болатын заңсыз кәсіпкерлік қызметпен, банктік қызметпен (банк операцияларымен), микроқаржылық және коллекторлық қызметпен байланысты бірнеше балама іс-әрекеттермен артық тәптіштелген. Мұндай заңнамалық тәсіл құқық қолдану практикасында белгілі бір қиындықтарға алып келеді және адамның конституциялық құқықтарының бұзылу қаупін туғызады.

Бұдан басқа, азаматқа келтірілген ірі залалдың, сондай-ақ акцизделетін тауарлар айналымы кезіндегі айтарлықтай мөлшердің айқындамалары өзара үйлестірілмеген: 2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінде (бұдан әрі – ӘҚбК) – бір мың айлық есептік көрсеткіштен аспайтын, ал Қылмыстық кодексте екі мың айлық есептік көрсеткіш және одан көп деп көрсетілген (ӘҚбК-нің 153-бабы ескертпелерінің 1 және 3-тармақтары, Қылмыстық кодекстің 3-бабының 2) және 38) тармақтары).

Конституциялық Сот өз шешімінде құқыққа қарсы әрекетке қылмыстық сипат берумен байланысты мәселелерді шешу кезінде қылмыстық заң нормаларының диспозицияларында құқықтық нұсқамалардың айқындылығы және олардың құқықтық реттеудің жалпы жүйесінде келісілу талаптары нақты сақталуға тиіс. Кез келген қылмыстық құқық бұзушылық және ол үшін белгіленген жаза әрбір адам өзінің әрекеттерінің (әрекетсіздігінің) қылмыстық-құқықтық салдарын болжай алатындай болып көзделуге тиіс деп атап өтті (2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ нормативтік қаулы).

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 214-бабының ескертуі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда қамтылатын құқықтық ұстанымдарына сәйкес Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне және өзге де заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу мәселесін қарастыру ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан примечания статьи 214 Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения Чернышева Д.Я. – адвоката Чернова О.В.,

представителей:

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Агентства Республики Казахстан по финансовому мониторингу – руководителя Следственного управления Тажмаганбетова О.С.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Мукановой А.К.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – заведующего сектором Отдела законодательства Ракишевой А.М.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

эксперта – доктора юридических наук, профессора, главного научного сотрудника Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан Рахметова С.М.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Чернышева Д.Я. о проверке на соответствие пункту 1 статьи 14 Конституции Республики Казахстан примечания статьи 214 Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года (далее – Уголовный кодекс).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Онгарбаева Е.А. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) примечания статьи 214 Уголовного кодекса.

Приговором Алмалинского районного суда города Алматы от 10 мая 2023 года субъект обращения был осужден по части первой статьи 214 Уголовного кодекса с назначением ему наказания в виде штрафа.

Из обращения и представленных материалов следует, что заявитель был привлечен к уголовной ответственности за незаконное предпринимательство, совершенное путем обмена необеспеченных цифровых активов (криптовалют), с извлечением дохода в крупном размере.

Субъект обращения полагает, что оспариваемое примечание статьи 214 Уголовного кодекса не соответствует пункту 1 статьи 14 Конституции, поскольку оно не может быть применено к лицам, в уголовных делах которых отсутствует ущерб, а деяния связаны с извлечением дохода в крупном размере, что ставит их в неравное положение с виновными, которые причинили ущерб и добровольно его возместили.

При проверке конституционности рассматриваемой нормы Уголовного кодекса Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Одним из основополагающих принципов деятельности Республики является экономическое развитие на благо всего народа (пункт 2 статьи 1 Основного Закона).

В пункте 2 статьи 6 Конституции указывается, что собственность обязывает, пользование ею должно одновременно служить общественному благу. Субъекты и объекты собственности, объем и пределы осуществления собственниками своих прав, гарантии их защиты определяются законом.

Статья 14 Основного Закона закрепляет принцип равенства всех перед законом и судом, что предполагает единство требований и правовой ответственности для всех субъектов соответствующих правоотношений.

В соответствии с пунктом 4 статьи 26 Конституции каждый имеет право на свободу предпринимательской деятельности, свободное использование своего имущества для любой законной предпринимательской деятельности.

Основания и пределы ограничения права на свободу предпринимательской деятельности вытекают из нормы пункта 1 статьи 39 Конституции, согласно которому права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения.

Закон Республики Казахстан от 6 января 2012 года "О национальной безопасности Республики Казахстан" (далее – Закон) в статье 4 устанавливает одним из видов национальной безопасности экономическую безопасность. Она обеспечивается государством посредством системы мер, в том числе уголовно-правового характера.

Важным и необходимым условием развития экономики страны является обеспечение и реализация права на свободу предпринимательской деятельности. Государство, обеспечивая указанное право, должно исходить из национальных интересов, определенных в статье 5 Закона.

Учитывая высокую общественную опасность отдельных деяний, связанных с причинением ущерба экономическим интересам государства и общества, законодатель в Уголовном кодексе определил главу, посвященную уголовным правонарушениям в сфере экономической деятельности.

Конституционный Суд в своем нормативном постановлении от 18 мая 2023 года № 14-НП отмечал, что при криминализации тех или иных деяний законодатель в первую очередь исходит из степени их общественной опасности. Кроме того, учитываются социальные и экономические предпосылки и последствия принимаемых законов, которые направлены на противодействие преступности.

2. Правовой анализ статьи 214 Уголовного кодекса свидетельствует о наличии в ее положениях нескольких альтернативных составов уголовных правонарушений, связанных с осуществлением предпринимательской деятельности, банковской деятельности (банковских операций), микрофинансовой или коллекторской деятельности без регистрации, а равно без обязательной для такой деятельности лицензии либо с нарушением законодательства Республики Казахстан о разрешениях и уведомлениях, а равно занятием запрещенными видами предпринимательской деятельности, если эти деяния причинили крупный ущерб гражданину, организации или государству либо сопряжены с извлечением дохода в крупном размере или производством, хранением, перевозкой либо сбытом подакцизных товаров в значительных размерах.

Особенности составов преступлений, ответственность за которые предусмотрена в статье 214 Уголовного кодекса, заключаются в том, что в данной норме в качестве обязательных признаков объективной стороны указаны три самостоятельных признака: последствие в виде причинения крупного ущерба гражданину, организации или государству, извлечение дохода в крупном размере или производство, хранение, перевозка либо сбыт подакцизных товаров в значительных размерах. Первый признак относится к преступным последствиям, а второй и третий признаки характеризуют масштабы совершенного общественно опасного деяния. То есть для определения в деянии лица состава данного преступления достаточно установления одного из перечисленных признаков.

3. В Разделе 5 Уголовного кодекса предусмотрены виды освобождения от уголовной ответственности, которые направлены на реализацию отдельных принципов уголовного права. Освобождение от уголовной ответственности предполагает отказ от применения мер уголовно-правового характера в отношении лица, совершившего уголовное правонарушение.

В отдельных случаях законодатель определяет особые условия касательно конкретных составов уголовных правонарушений в виде примечаний статей.

В соответствии с пунктом 8 статьи 23 Закона Республики Казахстан от 6 апреля 2016 года "О правовых актах" структурный элемент нормативного правового акта может быть дополнен примечанием, когда соответствующие указания невозможно изложить в тексте нормативного правового акта без ущерба для смысла нормы права.

В статье 214 Уголовного кодекса содержится примечание, в котором говорится, что лицо, впервые совершившее деяние, предусмотренное частью первой данной статьи, освобождается от уголовной ответственности в случае добровольного возмещения ущерба.

Введение примечаний в статьи Уголовного кодекса направлено на разъяснение отдельных понятий, установление объема и размера вреда, ущерба или определение условий освобождения от уголовной ответственности применительно к конкретной статье.

Из содержания примечания статьи 214 Уголовного кодекса вытекает, что оно применяется только в случаях причинения крупного ущерба гражданину, организации или государству впервые и добровольного его возмещения до момента вынесения судом приговора. Примечание не охватывает случаи совершения указанных в статье 214 Уголовного кодекса преступлений, связанных с извлечением дохода в крупном размере или производством, хранением, перевозкой либо сбытом подакцизных товаров в значительных размерах, так как эти деяния признаны законом общественно опасными и при отсутствии каких-либо преступных последствий.

Примечания, согласно которым лицо освобождается от уголовной ответственности при добровольном возмещении причиненного им ущерба, имеются в статьях 219, 221, 222, 233, 236, 241, 244 и 245 Особенной части Уголовного кодекса. Уголовный закон содержит значительное количество статей, по которым виновные привлекаются к ответственности при отсутствии ущерба.

Примечания статей Особенной части Уголовного кодекса распространяются, как правило, на лиц, впервые совершивших уголовное правонарушение и возместивших причиненный ущерб в полном объеме, своими действиями способствовавших раскрытию и расследованию уголовного правонарушения.

Такой выборочный подход законодателя связан с реализацией принципа гуманизма по отношению к лицам, указанным в примечании, и согласуется с проводимой уголовной политикой страны.

В пунктах 1) и 6) части первой статьи 53 Уголовного кодекса обстоятельствами, смягчающими уголовную ответственность и наказание, признаются совершение впервые уголовного проступка либо впервые преступления небольшой или средней тяжести вследствие случайного стечения обстоятельств; добровольное возмещение имущественного ущерба, причиненного в результате уголовного правонарушения, заглаживание морального и иного вреда, причиненного уголовным правонарушением.

При этом назначаемое наказание в силу части второй статьи 39 Уголовного кодекса применяется в целях восстановления социальной справедливости, а также исправления осужденного и предупреждения совершения новых уголовных правонарушений как осужденным, так и другими лицами.

В соответствии с подпунктом 1) пункта 3 статьи 61 Конституции Парламент вправе издавать законы, которые регулируют важнейшие общественные отношения, устанавливают основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц.

Парламент вправе устанавливать ответственность и случаи освобождения от нее исходя из общественной опасности деяния, криминогенной обстановки в стране, степени защищенности объектов, охраняемых уголовным законом, последствий уголовных правонарушений, а также постпреступного поведения лица.

Уголовным законом установлено, что совершение противоправных деяний, предусмотренных частью первой статьи 214 Уголовного кодекса, сопряженных с извлечением дохода в крупном размере или производством, хранением, перевозкой либо сбытом подакцизных товаров в значительных размерах, даже если они совершены впервые, не подпадают под правила примечания данной статьи. Это не противоречит принципу равенства всех перед законом, так как применение указанного примечания не зависит от того, кто совершил уголовное правонарушение, повлекшее причинение крупного ущерба, ответственность за которое предусмотрена названной статьей.

Конституционный Суд в своем нормативном постановлении от 14 июля 2023 года № 21-НП отмечал, что "равенство всех перед законом и судом, гарантированное пунктом 1 статьи 14 Конституции, означает, что принимаемыми законами в правах лиц не могут устанавливаться различия, которые не имеют объективного и разумного обоснования. При равных условиях субъекты права должны находиться в равном правовом положении. Иной подход к вопросу о пределах ограничения прав и свобод человека и гражданина, не преследующий конституционно-правовые цели, будет противоречить статье 39 Конституции".

Конституционный Суд считает, что принцип равенства всех перед законом не означает, что все предусмотренные уголовным законом деяния должны влечь одинаковую ответственность и иные последствия, связанные с совершением правонарушения. Очевидно, что размер ответственности зависит от степени общественной опасности каждого конкретного правонарушения и других сопутствующих обстоятельств, указанных в Уголовном кодексе.

Конституционный Совет Республики Казахстан в нормативном постановлении от 26 июня 2003 года № 9 также констатировал, что "конституционная норма о равенстве всех перед законом и судом, закрепленная в пункте 1 статьи 14 Конституции Республики Казахстан, находит свое отражение в положениях части второй статьи 14 Уголовного кодекса. Здесь отмечается, что лица, совершившие преступления, равны перед законом, независимо от происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, принадлежности к общественным объединениям, места жительства или любых иных обстоятельств". Далее Конституционный Совет отмечал, что "равенство перед законом при определении уголовной ответственности означает, что субъекты преступления должны нести одинаковую уголовную ответственность за одни и те же деяния, с учетом как смягчающих, так и отягчающих обстоятельств. Средством обеспечения формального равенства в уголовном праве выступает состав преступления, который может быть простым, квалифицированным и со смягчающим обстоятельством".

4. В ходе конституционного производства выявлены недостатки, связанные с обеспечением взаимной согласованности мер ответственности за рассматриваемые деяния и конструкцией норм законов различной отраслевой принадлежности.

Диспозиция статьи 214 Уголовного кодекса акцентирует внимание законодателя на дальнейшее ее законодательное совершенствование. Она излишне загромождена несколькими альтернативными деяниями, связанными с незаконной предпринимательской деятельностью, банковской деятельностью (банковскими операциями), микрофинансовой и коллекторской деятельностью, которые могут быть дифференцированы в отдельных нормах Уголовного кодекса. Такой законодательный подход порождает определенные сложности в правоприменительной практике и создает риск нарушения конституционных прав человека.

Кроме того, не гармонизированы между собой определения крупного ущерба, причиненного гражданину, а также значительного размера при обороте подакцизных товаров: в Кодексе Республики Казахстан об административных правонарушениях от 5 июля 2014 года (далее – КоАП) – не более одной тысячи месячных расчетных показателей, а в Уголовном кодексе – две тысячи месячных расчетных показателей и более (пункты 1 и 3 примечаний статьи 153 КоАП, пункты 2) и 38) статьи 3 Уголовного кодекса).

Конституционный Суд в своем решении отмечал, что при разрешении вопросов, связанных с криминализацией противоправного поведения, в диспозициях норм уголовного закона должны четко соблюдаться требования определенности правовых предписаний и их согласованности в общей системе правового регулирования. Любое уголовное правонарушение и установленное за него наказание необходимо предусматривать таким образом, чтобы каждый мог предвидеть уголовно-правовые последствия своих действий (бездействия) (нормативное постановление от 18 мая 2023 года № 14-НП).

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующим Конституции Республики Казахстан примечание статьи 214 Уголовного кодекса Республики Казахстан.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о внесении изменений и дополнений в Уголовный кодекс и иные законы Республики Казахстан в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, содержащимися в настоящем нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан