ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Д.Р. Абдукадыровтың өкілі – заң консультанты Н.Е. Игиликовтің,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – вице-министр Д.М. Ваисовтың,

Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің өкілі – Еңбек және әлеуметтік әріптестік департаментінің директоры Д.К. Набиевтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Нормашығармашылық қызметін үйлестіру департаментінің бастығы А.Т. Маутованың,

Жеке сот орындаушылары республикалық палатасының өкілі – төраға орынбасары Г.А. Смагуловтың,

Қазақстан Республикасындағы Бала құқықтары жөніндегі уәкіл Д.Б. Закиеваның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың алименттерді өндіріп алу жөніндегі істерді қараған кезде заңнаманы қолдануы туралы" 2019 жылғы 29 қарашадағы № 6 нормативтік қаулысының (бұдан әрі – ЖС НҚ) 29-тармағы екінші, үшінші және төртінші абзацтарының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішті қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы А.Е. Жатқанбаеваны және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет елдердің заңнамасына, халықаралық тәжірибеге талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ЖС НҚ-ның 29-тармағы екінші, үшінші және төртінші абзацтарының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) 3-бабының 4-тармағына, 13-бабының 2-тармағына, 14-бабына, 26-бабының 1-тармағына, 39-бабының 1-тармағына, 61-бабы 3-тармағының 1) және 6) тармақшаларына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті. Өтініш субъектісінің пікірінше, бұлар тараптардың бірінің материалдық немесе отбасылық жағдайының өзгеруіне байланысты соттың алименттер мөлшерін азайту құқығын шектейтін ережелерді қамтиды, бұл құқық "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" 2011 жылғы 26 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 175-бабының 1-тармағында көзделген.

Өтініш субъектісі екі өндіріп алушыға (тиісінше бір және үш баласына) қатысты алимент төлеуші болып табылады және ол төлейтін алименттердің жалпы сомасы кірісінің 3/4 құрайды. Алименттер мөлшерін азайту туралы талапты қарау процесінде сот ЖС НҚ-ның жоғарыда аталған ережелерін қолданған.

Өтініш субъектісі дау айтып отырған ЖС НҚ ережелерінің конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасы Негізгі Заңда әлеуметтік құқықтарға және оларды қорғауға кепілдік бере отырып, адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары ең қымбат қазынасы болып табылатын әлеуметтік мемлекетті орнықтыруға деген ұмтылысын дәйекті түрде іске асырады. Адамның құқықтары мен бостандықтары абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады деген конституциялық ереже осы құқықтар мен бостандықтарды басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбай, конституциялық құрылысқа және қоғамдық имандылыққа қол сұқпай жүзеге асыру жөніндегі Конституция нормасымен бекітіледі (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы, 12-бабының 1, 2 және 5-тармақтары).

Осыған байланысты Конституциялық Сот ата-ананың етене құқықтары мен міндеттері, сот арқылы қорғалу құқығын қоса алғанда, әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың заңға қайшы келмейтін кез келген тәсілін пайдалану құқығы, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең, сондай-ақ неке, отбасы, ана, әке мен бала мемлекеттің қорғауында болуы көзделетін Конституция нормаларына назар аударады (Конституцияның 13, 14 және 27-баптары).

Аталған конституциялық ережелерді басшылыққа ала отырып, заң шығарушы Кодексте неке (ерлі-зайыптылық) тоқтатылғаннан кейін де ата-ана құқықтарын сақтауды, ата-ананың өз балаларына қатысты тең құқықтары мен міндеттерін көздейтін бірқатар норманы бекітті (14, 66, 68-баптар және басқалар).

2. Кодекстің 66-бабының 1-тармағына сәйкес баланың өзi ата-анасынан және отбасының басқа да мүшелерiнен Кодекстің 5-бөлімінде белгіленген тәртіппен және мөлшерде күтіп-бағу қаражатын алуға құқығы бар. Жалақы және (немесе) өзге де кірістер кәмелетке толмаған балаларды күтіп-бағуға арналған алимент төлемдерінің көздері болып табылады (Кодекстің 139-бабының 1-тармағы).

Бұған дейін Конституциялық Сот ата-ана алатын кірістің бір бөлігін баласын күтіп-бағуға қаражат ретінде беру оның құқықтарын шектеу ретінде қаралмайды, бұл ата-ананың етене міндеті болып табылады деп атап өткен болатын (2024 жылғы 28 маусымдағы № 46 нормативтік қаулы).

Балаларын күтіп-бағудың тәртібі мен нысанын ата-ана өзара келісім бойынша дербес айқындайды. Алименттер бойынша берешек төлеуден бас тарту оны сот шешімі негізінде мәжбүрлеп өндіріп алуға алып келеді (Кодекстің 138-бабы).

Бұл ретте Кодексте неке бұзылған кезде өзінің кәмелетке толмаған балаларын, сондай-ақ заңда белгіленген жағдайларда кәмелетке толған балаларын күтіп-бағу туралы келісім жасасу ата-ананың міндеті емес, тек құқығы ретінде қаралады. Неке бұзу алдында алименттік міндеттемелер және ерлі-зайыптылардың ортақ бірлескен мүлкін бөлу туралы шартты жасасу ажырасу процесін едәуір жеңілдетеді, өз балаларын күтіп-бағу жөніндегі ата-ананың мүліктік құқықтары мен міндеттеріне қатысты ата-ана қарым-қатынастарына мемлекеттің араласуын азайтады. Мұндай шарт баланың мүдделерін ата-ананың өздері ерікті түрде барынша қамтамасыз ету мақсатына негіз болады және ата-ана құқықтарымен және міндеттерімен байланысты қатынастарының тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік береді.

3. Ата-ана арасында кәмелетке толмаған балаларына алимент төлеу туралы келісімнің болмауы алименттер мөлшерін айқындаған кезде соттардың: бір балаға – ай сайын ата-анасы жалақысының және (немесе) өзге де кірісінің – төрттен бір бөлігін, екі балаға – үштен бір бөлігін, үш және одан да көп балаға тең жартысын өндіріп берудің біріздендірілген үлестік тәсілді қолдануын негіздейді (Кодекстің 139-бабының 1-тармағы).

Кодекстің 139-бабының 2-тармағына сәйкес бұл үлестердің мөлшерін сот тараптардың материалдық немесе отбасылық жағдайын және назар аударарлық өзге де мән-жайларды ескере отырып, кемітуі немесе көбейтуі мүмкін деп көзделген. Аталған ережелер Кодекстің 175-бабының 1-тармағында және ЖС НҚ-ның 29-тармағында өз дамуын тапты.

Кәмелетке толмаған баласына алимент төлейтін ата-ананың алименттер мөлшерін азайту туралы талабын шешуге қатысты ЖС НҚ-ның 29-тармағының екінші абзацында ата-ананың материалдық немесе отбасылық жағдайының өзгеруі оның талап қоюын қанағаттандыру үшін сөзсіз негіз болып табылмайды деп көрсетіледі. Аталған ереженің мұндай редакциясы практикада екіұштылық түсінік туғызады.

Сонымен қатар, Кодекстің тиісті нормасында тараптардың тап осы материалдық немесе отбасылық жағдайының өзгеруі алимент төлемдері үлестерінің мөлшерін өзгерту туралы сот шешімі үшін негіз болмайды деп бекітіледі.

Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты (бұдан әрі – Жоғарғы Сот) ЖС НҚ-ның 29-тармағының үшінші абзацында алименттер бойынша төлемдер бірнеше өндіріп алушыға жүзеге асырылған кезде, егер ата-ананың материалдық немесе отбасылық жағдайының өзгеруі көрсетілмесе, олардың мөлшері азайтуға жатпайды деп түсіндіреді. Ал, ЖС НҚ-ның 29-тармағының дау айтылып отырған төртінші абзацында сот балаларды күтіп-бағуға өндіріп алынатын алименттер мөлшерін негізсіз азайту мақсатында берілген талап қоюдан бас тартуы мүмкін деп көрсетіледі, бұл басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауға сәйкес келеді және ата-ананың алименттер төлеу міндетінен жалтару әрекеттерінің жолын кесуге бағытталған.

Жоғарғы Соттың нормативтік қаулылары бірыңғай сот практикасы қалыптастыратын, қолданыстағы құқықтың бір бөлігі болып табылады және заңдардың мақсаттарына, қағидаттары мен мазмұнына сәйкес келуге тиіс. Судья сот талқылауында анықталған және дәлелденген барлық нақты мән-жайды ескере отырып, Конституция мен заңдар негізінде дербес шешім қабылдауға міндетті.

Осылайша, Жоғарғы Соттың сот бұрын белгілеген алименттер мөлшерін өзгерту туралы түсіндірулері жалпы Кодекстің 139-бабы 2-тармағының және 175-бабы 1-тармағының ережелерімен үйлеседі. Олар сот шешімін алдын ала айқындамауға тиіс және ата-ананың материалдық және отбасылық жағдайына байланысты және тараптардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің кепілі болып табылатын барлық мән-жайды жан-жақты және толық зерттеуге бағытталған болуға тиіс, бұл конституциялық ережелерге қайшы келмейді.

Бірнеше сот актісі бойынша өндіріп алынатын алименттер сомасының нақты мөлшері төлеуші жалақысының және (немесе) өзге де кірісінің жартысынан асатын жағдайлар пратикада орын алып жатады, бұл алиментті адам жалақысының және өзге де кірісінің 50 пайызынан астамын ұстап қалуды шектейтін Кодекстің 166-бабына, сондай-ақ төленуге тиесілі зейнетақы сомасының 50 пайызынан астамын өндіріп алуға тыйым салуды белгілейтін 2023 жылғы 20 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Әлеуметтік кодексінің 203-бабының 3-тармағына қайшы келеді.

Бір немесе бірнеше атқарушылық құжат бойынша борышкердің жалақысына немесе өзге де кіріс түрлеріне өндіріп алу қолданылған кезде жалақының немесе өзге де кірістің кемінде 50 пайызын сақтау "Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы" 2010 жылғы 2 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының 95-бабы 1-тармағының бірінші абзацында да көзделген. Сонымен қатар, 2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 115-бабы 3-тармағының негізінде өзімен борышкер еңбек қатынастарында тұратын жұмыс беруші, сондай-ақ өзінен борышкер кіріс алатын өзге тұлға жұмыскерге тиесілі жалақының 50 пайызынан аспайтын мөлшерін ұстап қалады.

Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, Конституциялық Сот соттардың заңнама талаптарын сақтауына қатысты қосымша түсіндіру беру қажет деп ойлайды.

4. Жоғарыда баяндалғандармен қатар Конституциялық Сот ата-ананың алименттік міндеттемелері туралы қолданыстағы заңнамада бірнеше өндіріп алушының бір жауапкерге қоятын талаптары бойынша алимент өндіріп алу тетігі жоқ екенін атап өтеді.

Кодекстің 139-бабының 1-тармағында балалар саны бойынша үлестік тәсіл белгіленеді, бірақ өндіріп алушылар саны ескерілмейді. Бірнеше өндіріп алушының болуы, әдетте, заң шығарушы белгілеген үлестердің сақталмауына әкеп соғуы мүмкін, бұл әр баланың қажеттіліктері мен мүдделерін ескере отырып, барабар күтіп-бағуды алу құқығына нұқсан келтіреді. Алименттер баланы қорғау ережелерін іске асыру тәсілдерінің бірі ғана болып табылады деп атап өтеді. Баланың мүдделерін барынша қамтамасыз ету тең дәрежеде ата-анасының екеуінен де кәмелеттік жасқа толғанға дейін (белгілі бір жағдайларда және одан әрі) қажетті қамқорлықты (күтімді), білім, тәрбие мен жеткілікті материалдық қамтамасыз етуді алу болып табылады. Бұл ата-ана осы уақыт кезеңінде еңбекті немесе өзге де қызметті жүзеге асырған жағдайда мүмкін болады, ол үшін ақы және одан түсетін кірістер алименттерді есептеу және төлеу көзі болып табылады.

Бұл, өз кезегінде, әрбір ата-ананың өзінің және өз отбасының денсаулығы мен әл-ауқатын сақтау үшін қажетті тамақты, киімді, баспананы, медициналық күтімді және қажетті әлеуметтік қызмет көрсетуді қоса алғанда, адамның қадір-қасиетіне сай келетін лайықты өмір сүру деңгейін сақтауын көздейді (Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1948 жылғы 10 желтоқсандағы 217А (III) резолюциясымен қабылданған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясының 25-бабы).

Осы тәсіл ұзақ мерзімді міндеттеме ретінде алименттің өзіне негізделген, баланы тәрбиелеуші ата-ана және (немесе) басқа адамдар өздерінің қабілеттері және қаржылық мүмкіндіктері шегінде баланың дамуы үшін қажетті өмір сүру жағдайын қамтамасыз ету үшін негізгі жауапкершілікті алады және мемлекеттер заң бойынша бала үшін жауапкершілікті мойнына алған ата-анасының, қамқоршыларының немесе басқа да адамдардың құқықтары мен міндеттерін назарға ала отырып, барлық тиісті және әкімшілік шараны жүзеге асыруға міндеттенеді деген халықаралық құқық ережелерімен үйлеседі (1989 жылғы 20 қарашада қабылданған және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысымен ратификацияланған Бала құқықтары туралы конвенцияның 3-бабының 2-тармағы және 27-бабы).

Осылайша, Конституциялық Сот Қазақстан Республикасының кәмелетке толмаған балаларға алименттерді есептеу және өндіріп алу туралы қолданыстағы заңнамасына тексеріс жүргізу, сондай-ақ тиісті сот актілерін орындау тетігін жетілдіру қажет деп есептейді.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 2, 3-тармақтарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың алименттерді өндіріп алу жөніндегі істерді қараған кезде заңнаманы қолдануы туралы" 2019 жылғы 29 қарашадағы № 6 нормативтік қаулысының 29-тармағының екінші, үшінші және төртінші абзацтары Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының "Соттардың алименттерді өндіріп алу жөніндегі істерді қараған кезде заңнаманы қолдануы туралы" 2019 жылғы 29 қарашадағы № 6 нормативтік қаулысына түзетулер енгізу ұсынылсын.

3. Қазақстан Республикасының Үкіметіне ата-ана мен балалардың алименттік міндеттемелеріне қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасын Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес жетілдіру мәселесін қарау ұсынылсын.

4. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

5. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Соты

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения Абдукадырова Д.Р. – юридического консультанта Игиликова Н.Е.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – вице-министра Ваисова Д.М.,

Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан – директора Департамента труда и социального партнерства Набиева Д.К.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – начальника Департамента координации нормотворческой деятельности Маутовой А.Т.,

Республиканской палаты частных судебных исполнителей – заместителя председателя Смагулова Г.А.,

Уполномоченного по правам ребенка в Республике Казахстан Закиевой Д.К.,

рассмотрел в открытом заседании обращение о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан абзацев второго, третьего и четвертого пункта 29 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 29 ноября 2019 года № 6 "О применении судами законодательства при рассмотрении дел, связанных с взысканием алиментов" (далее – НП ВС).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Жатканбаеву А.Е. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав законодательство Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, международный опыт, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 4 статьи 3, пункту 2 статьи 13, статье 14, пункту 1 статьи 26, пункту 1 статьи 39 и подпунктам 1) и 6) пункта 3 статьи 61 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) абзацев второго, третьего и четвертого пункта 29 НП ВС, которые, по мнению субъекта обращения, содержат положения, ограничивающие право суда снижать размеры алиментов в связи с изменениями в материальном или семейном положении одной из сторон, как предусмотрено пунктом 1 статьи 175 Кодекса Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года "О браке (супружестве) и семье" (далее – Кодекс).

Субъект обращения является плательщиком алиментов в отношении двух взыскателей (на одного и трех детей соответственно) и общая сумма алиментов составляет 3/4 от его дохода. В процессе рассмотрения требования о снижении размера алиментов судом были применены вышеуказанные положения НП ВС.

При проверке конституционности оспариваемых субъектом обращения положений НП ВС Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Республика Казахстан, гарантируя в Основном Законе социальные права и их защиту, последовательно реализует свое стремление к утверждению социального государства, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы. Конституционное положение о признании прав и свобод человека абсолютными и неотчуждаемыми, определяющими содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов, подкрепляется нормой Конституции об осуществлении этих прав и свобод без нарушения прав и свобод других лиц, посягательства на конституционный строй и общественную нравственность (пункт 1 статьи 1, пункты 1, 2 и 5 статьи 12 Конституции).

В связи с этим Конституционный Суд обращает внимание на нормы Конституции, предусматривающие естественные права и обязанности родителей, право каждого на использование любых, не противоречащих закону способов защиты своих прав и свобод, включая право на судебную защиту, равенство всех перед законом и судом, а также нахождение под защитой государства брака, семьи, материнства, отцовства и детства (статьи 13, 14 и 27 Конституции).

Руководствуясь указанными конституционными положениями, законодатель закрепил в Кодексе ряд норм, предусматривающих сохранение родительских прав и после прекращения брака (супружества), равенство родителей в правах и обязанностях по отношению к своим детям (статьи 14, 66, 68 и другие).

2. Согласно пункту 1 статьи 66 Кодекса ребенок имеет право на получение содержания от своих родителей и других членов семьи в порядке и размерах, установленных разделом 5 Кодекса. Источниками алиментных выплат на содержание несовершеннолетних детей являются заработная плата и (или) иные доходы (пункт 1 статьи 139 Кодекса).

Ранее Конституционный Суд отмечал, что передача части получаемого дохода родителя в качестве средств на содержание ребенка не может рассматриваться как ограничение его прав, а является естественной обязанностью родителей (нормативное постановление от 28 июня 2024 года № 46).

Порядок и формы содержания детей определяются родителями самостоятельно по взаимному согласию. Отказ от уплаты задолженности по алиментам влечет за собой ее принудительное взыскание на основании решения суда (статья 138 Кодекса).

При этом в Кодексе заключение соглашения при расторжении брака о содержании своих несовершеннолетних детей, а также в установленных законом случаях совершеннолетних детей рассматривается сугубо как право родителей, а не как их обязанность. Заключение договора об алиментных обязательствах и разделе общего совместного имущества супругов перед расторжением брака значительно упрощает сам бракоразводный процесс, снижает вмешательство государства в отношения родителей применительно к их имущественным правам и обязанностям по содержанию своих детей. Такой договор служит цели наилучшего обеспечения интересов ребенка добровольно самими родителями и позволяет сохранить устойчивость их отношений, связанных с родительскими правами и обязанностями.

3. Отсутствие соглашения между родителями об уплате алиментов на несовершеннолетних детей обуславливает применение судами унифицированного долевого подхода при определении размера алиментов: на одного ребенка – одной четверти, на двух детей – одной трети, на трех и более детей – половины заработка и (или) иного дохода родителей ежемесячно (пункт 1 статьи 139 Кодекса).

Согласно пункту 2 статьи 139 Кодекса размер этих долей может быть уменьшен или увеличен судом с учетом материального или семейного положения сторон и иных заслуживающих внимания обстоятельств. Указанные положения получили свое развитие в пункте 1 статьи 175 Кодекса и пункте 29 НП ВС.

Абзац второй пункта 29 НП ВС касательно разрешения требования родителя, уплачивающего алименты на несовершеннолетнего ребенка, о снижении размера алиментов указывает, что изменение материального или семейного положения родителя не является безусловным основанием для удовлетворения его иска. Такая редакция данного положения на практике вызывает неоднозначное понимание.

Вместе с тем соответствующая норма Кодекса закрепляет, что именно изменения в материальном или семейном положении сторон могут быть основанием для судебного решения об изменении размеров долей алиментных выплат.

В абзаце третьем пункта 29 НП ВС Верховный Суд Республики Казахстан (далее – Верховный Суд) разъясняет, что при осуществлении выплат по алиментам нескольким взыскателям их размер не подлежит уменьшению, если не указано о наличии изменений материального или семейного положения родителя. Тогда как оспариваемый абзац четвертый пункта 29 НП ВС указывает на возможный отказ суда в иске, поданном в целях необоснованного снижения размера алиментов, взыскиваемых на содержание детей, что соответствует соблюдению прав и свобод других лиц и направлено на пресечение попыток уклонения родителя от обязанности по уплате алиментов.

Нормативные постановления Верховного Суда являются частью действующего права, формирующей единообразную судебную практику, и должны соответствовать целям, принципам и содержанию законов. Судья обязан самостоятельно принимать решения на основе Конституции и законов с учетом всех установленных и доказанных в судебном разбирательстве фактических обстоятельств.

Таким образом, разъяснения Верховного Суда об изменении ранее установленного судом размера алиментов в целом корреспондируются с положениями пункта 2 статьи 139 и пункта 1 статьи 175 Кодекса. Они не должны предопределять решения суда и быть направлены на всестороннее и полное исследование всех обстоятельств, связанных с материальным и семейным положением родителей и являющихся гарантией обеспечения прав и законных интересов сторон, что не противоречит конституционным положениям.

На практике имеют место случаи, когда фактический размер взыскиваемой суммы алиментов по нескольким судебным актам превышает половину заработка и (или) иного дохода плательщика, что противоречит статье 166 Кодекса, ограничивающей удержание алиментов свыше 50 процентов от заработной платы и иного дохода лица, а также пункту 3 статьи 203 Социального кодекса Республики Казахстан от 20 апреля 2023 года, устанавливающему запрет на взыскание более 50 процентов от причитающейся к выплате суммы пенсии.

Сохранение не менее 50 процентов заработной платы или иного дохода при обращении взыскания на заработную плату или иные виды дохода должника по одному или нескольким исполнительным документам предусмотрено также абзацем первым пункта 1 статьи 95 Закона Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей". Кроме того, на основании пункта 3 статьи 115 Трудового кодекса Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года работодатель, с которым должник состоит в трудовых отношениях, а также иное лицо, от которого должник получает доход, удерживает не более 50 процентов от причитающейся работнику заработной платы.

Исходя из вышесказанного, Конституционный Суд полагает необходимым дать дополнительное разъяснение относительно соблюдения судами требований законодательства.

4. Наряду с вышеизложенным Конституционный Суд отмечает отсутствие в действующем законодательстве об алиментных обязательствах родителей механизма взыскания алиментов по требованиям нескольких взыскателей, предъявляемым к одному ответчику.

Пункт 1 статьи 139 Кодекса устанавливает долевой подход по количеству детей, но не учитывает количество взыскателей. Наличие нескольких взыскателей, как правило, может повлечь за собой несоблюдение долей, установленных законодателем, что приведет к ущемлению права каждого ребенка на получение адекватного содержания с учетом его потребностей и интересов. Алименты являются только одним из способов реализации положений о защите детства. Наилучшее обеспечение интересов ребенка заключается в получении необходимой заботы (ухода), образования, воспитания и достаточного материального обеспечения в равной степени от обоих родителей до достижения им совершеннолетия (в определенных случаях и далее). Это возможно при условии осуществления родителями на протяжении всего этого периода времени трудовой или иной деятельности, оплата за которую и доходы от которой являются источником исчисления и уплаты алиментов.

Указанное, в свою очередь, предполагает сохранение каждому родителю приемлемого уровня жизни отвечающего человеческому достоинству, включая пищу, одежду, жилище, медицинский уход и требуемое социальное обслуживание, необходимого для поддержания здоровья и благосостояния его самого и его семьи (статья 25 Всеобщей декларации прав человека, принятой резолюцией 217 А (III) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 10 декабря 1948 года).

Настоящий подход обоснован самой природой алиментов как длящегося обязательства, соотносится с положениями международного права об основной ответственности родителя (и) или других лиц, воспитывающих ребенка, за обеспечение в пределах своих способностей и финансовых возможностей условий жизни, необходимых для развития ребенка, и обязывает государства осуществлять все соответствующие и административные меры, принимая во внимание права и обязанности его родителей, опекунов или других лиц, несущих за него ответственность по закону (пункт 2 статьи 3 и статья 27 Конвенции о правах ребенка, принятой 20 ноября 1989 года и ратифицированной постановлением Верховного Совета Республики Казахстан от 8 июня 1994 года).

Таким образом, Конституционный Суд считает необходимым проведение ревизии действующего законодательства Республики Казахстан об исчислении и взыскании алиментов на несовершеннолетних детей, а также совершенствования механизма исполнения соответствующих судебных актов.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктами 2 и 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующими Конституции Республики Казахстан абзацы второй, третий и четвертый пункта 29 нормативного постановления Верховного Суда Республики Казахстан от 29 ноября 2019 года № 6 "О применении судами законодательства при рассмотрении дел, связанных с взысканием алиментов".

2. Рекомендовать Верховному Суду Республики Казахстан внести поправки в нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 29 ноября 2019 года № 6 "О применении судами законодательства при рассмотрении дел, связанных с взысканием алиментов" с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в настоящем нормативном постановлении.

3. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о совершенствовании законодательства Республики Казахстан касательно алиментных обязательств родителей и детей в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

4. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан