ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Е.Ә. Оңғарбаев, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі А.Ф. Кунакбаевтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің төрағасы Т.Н. Джанибековтің,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Д.А. Сүлейменовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты А.Е. Нәренованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықтың өкілі – Азаматтық және саяси құқықтар бөлімінің меңгерушісі Д.Қ. Сариевтың,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – ғылыми-консультативтік кеңестің мүшесі С.С. Дельмановтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында А.Ф. Кунакбаевтың 2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің (бұдан әрі – ҚАК) 109-бабы екінші бөлігінің, 134-бабы бірінші бөлігі 2) тармақшасының және Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде № 9984 болып тіркелген Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 17 қарашадағы № 819 бұйрығымен бекітілген Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің ішкі тәртіптеме қағидаларының (бұдан әрі – Қағидалар) 104-тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.Т. Жақыпбаевты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ҚАК-тің 109-бабы екінші бөлігінің, 134-бабы бірінші бөлігі 2) тармақшасының және Қағидалардың 104-тармағының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) 12-бабының 1 және 2-тармақтарына, 13-бабының 1 және 3-тармақтарына, 20-бабының 2-тармағына, 39-бабының 1 және 3-тармақтарына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен және оған қоса берілген құжаттардан белгіленген тәртіпті бұзғаны үшін қылмыстық-атқару жүйесі мекемесінің тәртіптік изоляторына жабу кезінде өтініш субъектісіне білікті заң көмегін алу үшін адвокатына телефон қоңырауын шалу мүмкіндігі берілмегенін түсінуге болады.

2023 жылғы 21 және 26 желтоқсандағы шағымдарын сотқа жібермеген және адвокатына телефон қоңырауын шалу мүмкіндігін беруден бас тартқан мекеме қызметкерлерінің әрекеттерін заңсыз деп тану туралы 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 106-бабының тәртібімен берілген шағымды бірінші сатыдағы сот қанағаттандырусыз қалдырған. Апелляциялық сатыдағы сот өтініш берушінің шағымдарын сотқа жібермеу бөлігінде мекеме қызметкерлерінің әрекетсіздігін заңсыз деп танып, қалған бөлігінде бірінші сатыдағы сот қаулысы өзгеріссіз қалдырған.

Өтініш субъектісі өзі көрсеткен нормалар телефон арқылы сөйлесуге тыйым салу бөлігінде өзін заңға қайшы келмейтін барлық тәсілмен қорғауға конституциялық құқығын, сондай-ақ білікті заң көмегін алу құқығын бұзады деп есептейді. Конституциялық Сот отырысы барысында өтініш субъектісі аталған нормаларды денсаулық сақтауға конституциялық құқықты қорғауды да және жазасын өтеудің қатаң жағдайларындағы сотталғандар үшін телефон арқылы сөйлесуге қойылған шектеулерді де ескере отырып қарауды сұрады.

ҚАК-тің және Қағидалардың қаралып отырған ережелерінің конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі. Адамның құқықтары мен бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады, олардан ешкім айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы осыған қарай айқындалады (Конституцияның 12-бабының 1 және 2-тармақтары).

Әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқылы. Әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар. Заңда көзделген реттерде заң көмегі тегін көрсетіледі (Конституцияның 13-бабының 1 және 3-тармақтары).

Әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар. Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпиясы болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді (Конституцияның 20-бабының 2-тармағы).

Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар және заңмен белгіленген кепілді медициналық көмектің көлемін тегін алуға құқылы (Конституцияның 29-бабының 1 және 2-тармақтары).

Негізгі Заңның 39-бабының 1 және 3-тармақтарына сәйкес адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін. Конституцияның 11, 13 – 15-баптарында, 16-бабының 1-тармағында, 17, 19, 22-баптарында, 26-бабының 2-тармағында көзделген құқықтар мен бостандықтар ешбір жағдайда да шектелмеуге тиіс.

2. Бұған дейін Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі (бұдан әрі – Конституциялық Кеңес) құқықтардың немесе бостандықтардың нақты бір түрінің конституциялық деңгейіне жеткізілуі және Конституцияда оның кепілділігінің жариялануы мемлекеттің осы құқықтар мен бостандықтардың өзі құратын жүйе мен құрылым арқылы іске асырылуын қамтамасыз етуді өз міндетіне алады. Адамның Конституцияда жарияланған құқықтары мен бостандықтары осы құқықтар мен бостандықтардың жүзеге асырылу шарттары мен тәртібін белгілейтін заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуын айқындайды. Аталған қағида Қазақстанда қолданылатын құқықтың тұжырымдамалық негiзi болып табылады деп түсіндірген болатын (1996 жылғы 28 қазандағы № 6/2, 1999 жылғы 12 наурыздағы № 3/2 және 2003 жылғы 10 маусымдағы № 8 нормативтік қаулылар).

Конституциялық Сот 2024 жылғы 29 мамырдағы № 45-НҚ нормативтік қаулысында мемлекеттің Конституцияның 12-бабының 1-тармағында бекітілген конституциялық міндетті қабылдауы оны іске асыру үшін нақты тетіктер мен құралдарды айқындау, оның ішінде сот бақылауы және прокуратураның жоғары қадағалауы сияқты институттарды енгізу және олардың тиімділігін арттыру қажет екенін білдіреді деп атап өткен болатын.

Конституциялық Сот өтініш субъектісі қозғаған проблемаға қатысты нақты тетіктер мен құралдарды айқындаудың мұндай қажеттігі әркімнің білікті заң көмегін алуға конституциялық құқығын мемлекеттің қамтамасыз етуіне де қатысты деп пайымдайды.

Мұндай көмек алу құқығы заңдық тұрғыда маңызды іс-әрекеттер жасау кезінде білікті заңгерлердің кәсіби көмегін пайдалану мүмкіндігін көздейді. Мемлекет жеке адамның аталған құқығына кепілдік беру үшін де, білікті заң көмегін көрсететін адамдар қызметінің тиімділігін қамтамасыз ету үшін де тиісті жағдайлар жасау мақсатында қажетті нормативтік-құқықтық, ұйымдастырушылық және өзге сипаттағы шараларды қабылдауға тиіс. Конституциялық Кеңес мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету шеңберінде де, сондай-ақ сот үкімдері мен қаулыларын орындау барысында ұсынылатын құжаттарды дайындау кезінде де сотталған адамға білікті заң көмегін алу құқығын берген ҚАК нормаларын толықтырудың конституциялық табиғатын атап өткен болатын (2009 жылғы 20 тамыздағы № 5 және 2021 жылғы 4 маусымдағы № 1 нормативтік қаулылар).

Конституциялық Сот Конституцияда бекітілген әркімнің білікті заң көмегін алу құқығына назар аударады, ол ешбір жағдайда шектелуге жатпайды. Осы мәнмәтінде "Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы" 2018 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңынан (бұдан әрі – Заң) басқа өзге де нормативтік құқықтық актілерде заң көмегін көрсету ерекшеліктерін белгілеу құқықтық процестің ерекшелігі ескеріле отырып, мұндай көмек көрсететін адамдардың қызметі үшін ерекше жағдайлардың жасалуын білдіруі мүмкін, бірақ заң көмегінің көлемі, түрлері мен тәсілдері қысқартылмауға тиіс (2023 жылғы 25 қыркүйектегі № 29-НҚ нормативтік қаулы).

Конституциялық Сот үйқамаққа алу кезінде көзделген шектеулердің конституциялылығын қарап, оларды қолдану кезінде тұтқындалған адамның және оның қорғаушысының, өмір сүру және денсаулығын сақтау, құқық субъектісі ретінде танылу, өзінің құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғау, сот арқылы қорғалу және білікті заң көмегін алу құқықтарын қоса алғанда, Конституцияда кепілдік берілген құқықтарының сақталуын қамтамасыз етуге тиіс деп атап көрсеткен (2023 жылғы 11 сәуірдегі № 9 нормативтік қаулы). Конституциялық Сот осыған ұқсас тәсіл қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде жазасын өтеп жүрген сотталғандарға да қатысты қолданылуға тиіс деп есептейді.

Конституциялық Сот 2023 жылғы 26 желтоқсандағы № 39-НҚ нормативтік қаулысында ақпарат алу құқығы, өзінің конституциялық құндылығынан басқа, Конституцияда көзделген басқа да құқықтар мен бостандықтарды, оның ішінде білікті заң көмегін алуды және денсаулық сақтауды іске асыру кезінде үлкен маңызға ие деп түсіндіріп өткен.

Заңдарды қабылдаған кезде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының мәнін бұрмаламай және Конституцияда айқындалған нормаларға сәйкес келмейтін шектеулерді енгізбей, оларды шектеудің жол берілетін конституциялық шегін негізге алу қажет (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 11 сәуірдегі № 9 нормативтік қаулысы).

3. Конституцияның 34-бабының 1-тармағына сәйкес әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті. Бас бостандығынан айыру түріндегі жазаны орындау, бұған дейін Конституциялық Сот атап өткендей, қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде тәртіпті қамтамасыз етуді талап етеді, бұл жаза мақсаттарына қол жеткізу үшін қажет. Мұндай тәртіп сотталғандарды күзету мен оқшаулауды, оларды үнемі қадағалауды; оларға жүктелген міндеттердің орындалуын, олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің іске асырылуын; сотталғандардың, персоналдың және медицина қызметкерлерінің қауіпсіздігін; сотталғандардың белгілі бір санаттарын бөлек ұстауды, мекеме түріне қарай әртүрлі ұстау жағдайларын; жазаны өтеу жағдайларын өзгертуді қамтамасыз ететін жазаны өтеудің белгіленген режимін сақтау арқылы сақталады (2023 жылғы 6 желтоқсандағы № 37-НҚ нормативтік қаулы).

Сотталған адамның негізгі міндеттерінің қатарына оның жазаны орындайтын мекемелердің немесе органдардың ішкі тәртіптеме қағидаларын сақтауы, осы мекемелердің немесе органдардың қызметкерлерінің, сондай-ақ сотталғандардың мінез-құлқын бақылау мен қадағалауды жүзеге асыруға уәкілетті адамдардың заңды талаптарын орындауы жатады (ҚАК-тің 11-бабы бірінші бөлігінің 2) және 3) тармақшалары).

Осыған орай ҚАК-те жазаны өтеудің белгіленген тәртібін бұзған сотталғандардың құқықтарына белгілі бір шектеулердің бекітілуі Конституцияға қайшы келмейді. Бұл ретте құқықтардың адамның қадір-қасиетін қорламайтын мұндай шектеулері заң деңгейінде ғана белгіленуі мүмкін және жасалған бұзушылыққа мөлшерлес болуға тиіс.

Жазаны өтеудің белгіленген тәртібін бұзу түріне байланысты сотталғандарға ескерту, сөгіс, он бес тәулікке дейінгі мерзімге тәртіптік изоляторға жабу, сондай-ақ төрт айға дейінгі мерзімге жалғыз адамдық камераға ауыстыру сияқты жазалау шаралары қолданылады.

ҚАК-тің 134-бабы бірінші бөлігінің 2) тармақшасына сәйкес тәртіптік изоляторға жабылған сотталғандарға кездесуге, телефон арқылы сөйлесуге, тамақ өнiмдерi мен бiрiншi кезекте қажеттi заттарды сатып алуға, камерада темекі шегуге, сондай-ақ жатын орынды күндізгі уақытта пайдалануға тыйым салынады.

Сонымен бірге, ҚАК-тің 109-бабының екінші бөлігінде жазаны өтеудің қатаң жағдайларындағы, сондай-ақ жазалау тәртібімен тәртіптік изоляторда не жалғыз адамдық камерада ұсталатын сотталғандардың: жұбайы (зайыбы), жақын туысы қайтыс болған немесе науқастың өміріне қатер төндіретіндей қатты ауырған; оның отбасына айтарлықтай материалдық залал келтірген дүлей зілзала болған және өзге де айрықша жеке мән-жайлар болған жағдайларда телефон арқылы сөйлесуге құқығы бекітіледі.

Қағидалардың 104-тармағында тұтастай алғанда сотталғандарға әлеуметтік байланыстарды қолдау үшін телефон арқылы сөйлесуді беру тәртібі айқындалады. Онда ҚАК-тің 109-бабының екінші бөлігінде көрсетілген жағдайларда телефон арқылы сөйлесуді беру үшін қайтыс болу туралы куәлікпен, медициналық ұйымдардың немесе жергілікті атқарушы органдардың анықтамаларымен тиісті жағдайды растау қажет деп түсіндіріледі. Қағидалардың 104-тармағында өзге де айрықша жеке мән-жайларға жататын қосымша жағдайлар да: әлеуметтік, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар, тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктерде (жекелеген объектілерде) шектеу іс-шараларын, оның ішінде карантин енгізу келтіріледі. Осы өзге де айрықша жеке мән-жайлардың түпкілікті тізбесі "айрықша жеке жағдайлар" ретінде белгіленген.

Сотталғандардың өз денсаулығын сақтауға және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасына сәйкес білікті медициналық көмек алуға құқығы бар, оның ішінде медициналық қорытындыға сәйкес дәрілік заттар мен медициналық мақсаттағы бұйымдар алуға құқылы (ҚАК-тің 10-бабы бірінші бөлігінің 8) тармақшасы, 107-бабының екінші бөлігі).

Тәртіптік изоляторларға жабылған сотталғандарды медициналық қарап-тексеру және оларға амбулаториялық жағдайлардағы медициналық көмек арнайы жабдықталған үй-жайда жүзеге асырылады. Қажет болған кезде мұндай сотталғандар мекемелерде орналасқан медициналық ұйымдарға ауыстырылады, сондай-ақ оларға медициналық көрсеткiштер бойынша тәртіптік изоляторлардан мерзiмiнен бұрын босау мүмкіндігі көзделген (Қағидалардың 131, 134 және 135-тармақтары).

ҚАК-тің және Қағидалардың қаралып отырған нормалары сотталған адам үшін оң сипатқа ие, өйткені оған белгілі бір өмірлік жағдайларда, тіпті жазаны өтеудің белгіленген тәртібін бұзғаны үшін тәртіптік изоляторда болған кезеңінде де жақындарымен телефон арқылы қарым-қатынас жасау мүмкіндігі беріледі.

Сонымен қатар, Конституциялық Соттың пікірінше, ҚАК-тің 109-бабының екінші бөлігінде және Қағидалардың 104-тармағында жазылған, телефон арқылы сөйлесу мүмкіндігін беру жағдайларының тізбесі сотталған адамның әлеуметтік байланыстарын қолдауға ықпал етеді және құқық қолдану практикасында түпкілікті болып қабылданбауға тиіс. Аталған норманы жазасын өтеудің қатаң жағдайларында болған, сондай-ақ тәртіптік изоляторда ұсталған кезеңінде де сотталған адамның білікті заң көмегін немесе медициналық көмекті алу мүмкіндігін шектемейтін ҚАК-тің өзге де ережелерімен өзара байланыста қарау керек.

ҚАК-тің 10-бабы бірінші бөлігінің 7) тармақшасына сәйкес сотталғандардың Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен білікті заң көмегін, оның ішінде мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсету шеңберінде консультациялар, анықтамалар, құқықтық сипаттағы құжаттарды жасау түрінде, сондай-ақ ҚПК-де көзделген жағдайларда соттардың үкімдері мен қаулыларын орындау барысында ұсынылатын құжаттарды дайындау кезінде, сондай-ақ өзге де түрде алуға құқығы бар.

Сотталғандар білікті заң көмегін алу үшін сотталған адамның жазбаша немесе ауызша өтініші бойынша адвокаттармен саны, ұзақтығы шектеусіз және олардың құпиялылығы қамтамасыз етілетін жағдайларда кездесулер беріледі (ҚАК-тің 106-бабының алтыншы бөлігі).

Конституциялық Сот қолданыстағы заңнамаға сәйкес адвокаттар заң көмегін оның әртүрлі көріністерде көрсететініне, оның ішінде құқықтық мәселелер бойынша ауызша да, жазбаша да нысанда консультациялар беретініне назар аударады. Бұл ретте мұндай құқықтық консультация беру арыздарды, шағымдарды, өтінішхаттарды және құқықтық сипаттағы басқа да құжаттарды жасау мәселесіне қатысты болуы мүмкін (Заңның 1-бабының 8) тармақшасы және 45-бабы 1-тармағының 1) және 2) тармақшалары).

Конституциялық Сот осы жазылғандарды ескере отырып, қандай да бір жаза қолданылған сотталған адамның заңмен белгіленген тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін алу, сондай- ақ білікті заң көмегін алу, оның ішінде өзімен осындай көмек көрсетуге шарт жасасылған не мемлекет кепілдік берген заң көмегін көрсететін адаммен телефонмен сөйлесу немесе өзге де байланыс құралдарын пайдалану арқылы құқықтық мәселелер бойынша консультация алу құқығын шектеуге болмайды деп есептейді.

Конституциялық Сот құқық қолдану практикасында қателіктерге жол бермеу мақсатында сотталғандардың білікті заң көмегін алу рәсімі және осындай көмек көрсететін адамдардың қызметіне жағдай жасау регламенттелетін Қағидалардың жекелеген ережелерін нақтылау (айқындау) қажеттігіне назар аударады.

Сонымен қатар, ҚАК-те және Қағидаларда пайдаланылатын ережелер мен терминология үйлесімін қамтамасыз ету қажет. Мәселен, ҚАК-тің 109-бабының екінші бөлігінде тізбесі түпкілікті болып табылмайтын "өзге де айрықша жеке мән-жайлар" туралы айтылған. Бұл ретте Қағидалардың 104-тармағының төртінші абзацында қосымша мән-жайлардың түпкілікті тізбесі берілген, бірақ мұндай жағдайлардың жалпыланған атауы олардың мәнін ашпайды.

Қағидалардың 104-тармағының аталған абзацына сәйкес санамаланған жағдайлар туындаған кезде сотталған адамның тек жақын туыстарымен және айына бір рет қана телефон арқылы сөйлесуге құқығы бар. Сонымен қатар, ҚАК-тің 109-бабының екінші бөлігінде қандай да бір өзге де айрықша жеке мән-жайлар туындаған кезде телефон арқылы сөйлесудің санына шектеу қойылмайды және ҚАК-те пайдаланылатын терминологияға сәйкес "жақын туыс" ұғымына жатпайтын жұбайымен (зайыбымен) телефон арқылы сөйлесуге тыйым салынбайды.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 63-бабының 4-тармағын, 64-бабының 4-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің 109-бабының екінші бөлігі, 134-бабы бірінші бөлігінің 2) тармақшасы және Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 17 қарашадағы № 819 бұйрығымен бекітілген Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің ішкі тәртіптеме қағидаларының 104-тармағы төмендегідей түсіндірмеде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын:

қаралған нормаларда жазылған және сотталғандардың әлеуметтік байланыстарын қолдауға бағытталған телефон арқылы сөйлесу мүмкіндігін беру жағдайларының тізбесі түпкілікті болып табылмайды. Аталған нормалар Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес және Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің 10-бабының 7) және 8) тармақшаларымен, 106-бабының алтыншы бөлігімен және 107-бабының екінші бөлігімен, "Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы" 2018 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабының 8) тармақшасымен және 45-бабы 1-тармағының 1) және 2) тармақшаларымен өзара байланыста сотталған адамның жазаны өтеудің қатаң жағдайларында болған, сондай-ақ жазалау тәртібімен тәртіптік изоляторда ұсталған кезеңде білікті заң көмегін немесе медициналық көмек алу мақсатында телефон арқылы сөйлесу құқығын шектемейді.

2. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің 109-бабы екінші бөлігінің, 134-бабы бірінші бөлігі 2) тармақшасының және Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2014 жылғы 17 қарашадағы № 819 бұйрығымен бекітілген Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің ішкі тәртіптеме қағидаларының 104-тармағының ережелерін қолданған кезде оларды өзгеше түсіндіруге жол берілмейді.

3. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі алты ай мерзімде Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің ішкі тәртіптеме қағидаларына түзетулер енгізсін.

4. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

5. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Онгарбаева Е.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием:

субъекта обращения Кунакбаева А.Ф.,

представителей:

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – Председателя Комитета уголовно-исполнительной системы Джанибекова Т.Н.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Сулейменова Д.А.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Нәреновой А.Е.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Национального центра по правам человека – заведующего Отделом гражданских и политических прав Сариева Д.Қ.,

Республиканской коллегии адвокатов – члена научно-консультативного совета Дельманова С.С.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Кунакбаева А.Ф. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части второй статьи 109, подпункта 2) части первой статьи 134 Уголовно-исполнительного кодекса Республики Казахстан от 5 июля 2014 года (далее – УИК) и пункта 104 Правил внутреннего распорядка учреждений уголовно-исполнительной системы, утвержденных приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 17 ноября 2014 года № 819, зарегистрированным в Министерстве юстиции Республики Казахстан № 9984 (далее – Правила).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Жакипбаева К.Т. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства и проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пунктам 1 и 2 статьи 12, пунктам 1 и 3 статьи 13, пункту 2 статьи 20 и пунктам 1 и 3 статьи 39 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) части второй статьи 109, подпункта 2) части первой статьи 134 УИК и пункта 104 Правил.

Из обращения и прилагаемых к нему документов следует, что при водворении в дисциплинарный изолятор учреждения уголовно-исполнительной системы за нарушение установленного порядка субъекту обращения не была предоставлена возможность осуществить телефонный звонок адвокату для получения квалифицированной юридической помощи.

Жалоба, поданная в порядке статьи 106 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК), о признании незаконными действий сотрудников учреждения, не отправивших в суд его жалобы от 21 и 26 декабря 2023 года и отказавших в предоставлении возможности осуществить телефонный звонок адвокату, оставлена судом первой инстанции без удовлетворения. Суд апелляционной инстанции признал незаконным бездействие сотрудников учреждения в части неотправления в суд жалоб заявителя, а в остальной части постановление суда первой инстанции оставлено без изменения.

Субъект обращения считает, что указанные им нормы в части запрета на телефонные переговоры нарушают его конституционное право защищать себя всеми не противоречащими закону способами, а также право на получение квалифицированной юридической помощи. В ходе заседания Конституционного Суда субъект обращения просил рассмотреть данные нормы также с учетом защиты конституционного права на охрану здоровья и ограничений на телефонные переговоры для осужденных, находящихся в строгих условиях отбывания наказания.

При проверке конституционности рассматриваемых положений УИК и Правил Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В Республике Казахстан признаются и гарантируются права и свободы человека в соответствии с Конституцией. Права и свободы человека принадлежат каждому от рождения, признаются абсолютными и неотчуждаемыми, определяют содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов (пункты 1 и 2 статьи 12 Конституции).

Каждый имеет право на признание его правосубъектности и вправе защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами, включая необходимую оборону. Каждый имеет право на получение квалифицированной юридической помощи. В случаях, предусмотренных законом, юридическая помощь оказывается бесплатно (пункты 1 и 3 статьи 13 Конституции).

Каждый имеет право свободно получать и распространять информацию любым, не запрещенным законом способом. Перечень сведений, составляющих государственные секреты Республики Казахстан, определяется законом (пункт 2 статьи 20 Конституции).

Граждане Республики Казахстан имеют право на охрану здоровья и вправе получать бесплатно гарантированный объем медицинской помощи, установленный законом (пункты 1 и 2 статьи 29 Конституции).

В соответствии с пунктами 1 и 3 статьи 39 Основного Закона права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения. Ни в каких случаях не подлежат ограничению права и свободы, предусмотренные статьями 11, 13–15, пунктом 1 статьи 16, статьями 17, 19, 22, пунктом 2 статьи 26 Конституции.

2. Конституционный Совет Республики Казахстан (далее – Конституционный Совет) ранее разъяснил, что возведение конкретной разновидности прав или свобод до уровня конституционного и объявление в Конституции о ее гарантированности означает, что государство возлагает на себя обязанность через создаваемые им системы и структуры обеспечить реализацию этих прав и свобод. Права и свободы человека, провозглашенные Конституцией, определяют содержание и применение законов и иных нормативных правовых актов, устанавливающих условия и порядок осуществления этих прав и свобод. Указанное правило является концептуальной основой действующего права в Казахстане (нормативные постановления от 28 октября 1996 года № 6/2, от 12 марта 1999 года № 3/2 и от 10 июня 2003 года № 8).

Конституционный Суд в нормативном постановлении от 29 мая 2024 года № 45-НП отметил, что принятие государством конституционной обязанности, закрепленной пунктом 1 статьи 12 Конституции, означает необходимость определения четких механизмов и инструментов для ее реализации, в том числе внедрения и повышения эффективности таких институтов, как судебный контроль и высший надзор прокуратуры.

Конституционный Суд полагает, что применительно к проблеме, затронутой субъектом обращения, такая необходимость определения четких механизмов и инструментов касается и обеспечения государством конституционного права каждого на получение квалифицированной юридической помощи.

Право на получение такой помощи предполагает возможность при совершении юридически значимых действий пользоваться профессиональной помощью квалифицированных юристов. Государство должно принимать необходимые меры нормативно-правового, организационного и иного характера с целью создания надлежащих условий как для гарантирования указанного права индивида, так и обеспечения эффективности деятельности лиц, призванных оказывать квалифицированную юридическую помощь. Конституционный Совет отмечал конституционную природу дополнения нормы в УИК, предоставившей осужденному право получения квалифицированной юридической помощи и в рамках оказания гарантированной государством юридической помощи, а также при подготовке документов, представляемых в ходе исполнения приговоров и постановлений судов (нормативные постановления от 20 августа 2009 года № 5 и от 4 июня 2021 года № 1).

Конституционный Суд обращает внимание на закрепленное Конституцией право каждого на получение квалифицированной юридической помощи, которое ни в каких случаях не подлежит ограничению. В этом контексте установление особенностей оказания юридической помощи иными нормативными правовыми актами, кроме Закона Республики Казахстан от 5 июля 2018 года "Об адвокатской деятельности и юридической помощи" (далее – Закон), может заключаться в создании особых условий для деятельности лиц, оказывающих такую помощь, с учетом специфики правового процесса, но не должно сопровождаться сокращением объема, видов и способов юридической помощи (нормативное постановление от 25 сентября 2023 года № 29-НП).

Рассмотрев конституционность ограничений, предусмотренных при домашнем аресте, Конституционный Суд подчеркнул, что при их применении должно обеспечиваться соблюдение прав арестованного и его защитника, гарантированных Конституцией, включая права на жизнь и охрану здоровья, признание правосубъектности, защиту своих прав и свобод всеми не противоречащими закону способами, судебную защиту и получение квалифицированной юридической помощи (нормативное постановление от 11 апреля 2023 года № 9). Конституционный Суд считает, что аналогичный подход должен применяться и в отношении осужденных, отбывающих наказание в учреждениях уголовно-исполнительной системы.

В нормативном постановлении от 26 декабря 2023 года № 39-НП Конституционный Суд разъяснил, что право на получение информации, помимо собственной конституционной ценности, имеет большое значение при реализации других прав и свобод, предусмотренных Конституцией, в том числе на получение квалифицированной юридической помощи и охрану здоровья.

При принятии законов следует исходить из конституционных пределов допустимого ограничения прав и свобод человека и гражданина, не искажая их сущности и не вводя ограничений, которые не согласуются с конституционно определенными нормами (нормативное постановление Конституционного Суда от 11 апреля 2023 года № 9).

3. В соответствии с пунктом 1 статьи 34 Конституции каждый обязан соблюдать Конституцию и законодательство Республики Казахстан, уважать права, свободы, честь и достоинство других лиц. Исполнение наказания в виде лишения свободы требует, как ранее отмечал Конституционный Суд, обеспечения порядка в учреждениях уголовно-исполнительной системы, что необходимо для достижения целей наказания. Такой порядок поддерживается через соблюдение установленного режима отбывания наказания, который обеспечивает охрану и изоляцию осужденных, постоянный надзор за ними; исполнение возложенных на них обязанностей, реализацию их прав и законных интересов; безопасность осужденных, персонала и медицинских работников; раздельное содержание определенных категорий осужденных, различные условия содержания в зависимости от вида учреждения; изменение условий отбывания наказания (нормативное постановление от 6 декабря 2023 года № 37-НП).

К числу основных обязанностей осужденного отнесено соблюдение им правил внутреннего распорядка учреждений или органов, исполняющих наказание, выполнение законных требований сотрудников этих учреждений или органов, а также лиц, уполномоченных на осуществление контроля и надзора за поведением осужденных (пункты 2) и 3) части первой статьи 11 УИК).

В связи с этим закрепление в УИК определенных ограничений прав осужденных, нарушивших установленный порядок отбывания наказания, не противоречит Конституции. При этом такие ограничения прав, не унижающие человеческого достоинства, могут устанавливаться только на уровне законов и должны быть соразмерными совершенному нарушению.

В зависимости от вида нарушения установленного порядка отбывания наказания к осужденным применяются такие меры взыскания, как замечание, выговор, водворение в дисциплинарный изолятор на срок до пятнадцати суток, а также перевод в одиночные камеры на срок до четырех месяцев.

Согласно подпункту 2) части первой статьи 134 УИК осужденным, водворенным в дисциплинарный изолятор, запрещаются свидания, телефонные переговоры, приобретение продуктов питания и предметов первой необходимости, курение в камере, а также использование спального места в дневное время.

В то же время часть вторая статьи 109 УИК закрепляет право на телефонный разговор осужденных, находящихся в строгих условиях отбывания наказания, а также содержащихся в дисциплинарном изоляторе либо одиночной камере в порядке взыскания, в случаях смерти или тяжелой болезни супруга (супруги), близкого родственника, угрожающей жизни больного; стихийного бедствия, причинившего значительный материальный ущерб его семье, или иных исключительных личных обстоятельств.

Пункт 104 Правил в целом определяет порядок предоставления осужденным телефонных переговоров для поддержания социальных связей. Он также разъясняет, что для предоставления телефонных разговоров в случаях, указанных в части второй статьи 109 УИК, необходимо подтверждение соответствующего случая свидетельством о смерти, справками медицинских организаций или местных исполнительных органов. В пункте 104 Правил приводятся и дополнительные случаи, относящиеся к иным исключительным личным обстоятельствам: чрезвычайные ситуации социального, природного и техногенного характера, введение ограничительных мероприятий, в том числе карантина, на соответствующих административно-территориальных единицах (на отдельных объектах). Этот исчерпывающий перечень иных исключительных личных обстоятельств обозначен как "исключающие личные случаи".

Осужденные имеют право на охрану здоровья и получение квалифицированной медицинской помощи в соответствии с законодательством Республики Казахстан в области здравоохранения, в том числе вправе получать лекарственные средства и изделия медицинского назначения согласно медицинскому заключению (подпункт 8) части первой статьи 10, часть вторая статьи 107 УИК).

Медицинский осмотр и медицинская помощь в амбулаторных условиях осужденным, водворенным в дисциплинарные изоляторы, осуществляется в специально оборудованном помещении. При необходимости такие осужденные переводятся в медицинские организации, расположенные в учреждениях, а также для них предусмотрена возможность досрочного освобождения из дисциплинарных изоляторов по медицинским показаниям (пункты 131, 134 и 135 Правил).

Рассматриваемые нормы УИК и Правил имеют позитивный характер для осужденного, поскольку предоставляют ему возможность общения с близкими по телефону в определенных жизненных ситуациях, даже в период его нахождения в дисциплинарном изоляторе за нарушение установленного порядка отбывания наказания.

Вместе с тем, по мнению Конституционного Суда, перечень случаев предоставления возможности телефонного разговора, изложенный в части второй статьи 109 УИК и пункте 104 Правил, способствует поддержанию социальных связей осужденного и не должен восприниматься в правоприменительной практике как исчерпывающий. Данную норму следует рассматривать во взаимосвязи с иными положениями УИК, которые не ограничивают возможность получения осужденным квалифицированной юридической помощи или медицинской помощи даже в период нахождения в строгих условиях отбывания наказания, а также содержания в дисциплинарном изоляторе.

Согласно подпункту 7) части первой статьи 10 УИК осужденные имеют право на получение квалифицированной юридической помощи, в том числе в рамках оказания гарантированной государством юридической помощи, в виде консультаций, справок, составления документов правового характера, а также при подготовке документов, представляемых в ходе исполнения приговоров и постановлений судов в случаях, предусмотренных УПК, а также ином виде в порядке, установленном законами Республики Казахстан.

Для получения осужденными квалифицированной юридической помощи по письменному или устному заявлению им предоставляются свидания с адвокатами без ограничения их количества, продолжительности и в условиях, обеспечивающих их конфиденциальность (часть шестая статьи 106 УИК).

Конституционный Суд обращает внимание на то, что согласно действующему законодательству адвокаты оказывают юридическую помощь в различных ее проявлениях, в том числе дают консультации по правовым вопросам как в устной, так и письменной форме. При этом такое правовое консультирование может касаться вопроса составления заявлений, жалоб, ходатайств и других документов правового характера (подпункт 8) статьи 1 и подпункты 1) и 2) пункта 1 статьи 45 Закона).

С учетом изложенного Конституционный Суд считает, что не может быть ограничено право осужденного, на которого наложено то или иное взыскание, на получение бесплатного гарантированного объема медицинской помощи, установленного законом, а также квалифицированной юридической помощи, в том числе в форме консультирования по правовым вопросам путем телефонных переговоров с лицом, с которым у него заключен договор на оказание такой помощи либо который оказывает гарантированную государством юридическую помощь, или с использованием иных средств связи.

Конституционный Суд обращает внимание на необходимость уточнения (конкретизации) отдельных положений Правил, регламентирующих процедуру получения осужденными квалифицированной юридической помощи и создание условий для деятельности лиц, оказывающих такую помощь, в целях исключения ошибок в правоприменительной практике.

Кроме того, необходимо обеспечить согласованность положений и терминологии, используемых в УИК и Правилах. Так, в части второй статьи 109 УИК сказано об "иных исключительных личных обстоятельствах", перечень которых не является исчерпывающим. При этом в абзаце четвертом пункта 104 Правил дан исчерпывающий перечень дополнительных обстоятельств, но обобщенное наименование таких случаев не раскрывает их сути.

Согласно указанному абзацу пункта 104 Правил при наступлении перечисленных случаев осужденный имеет право на телефонный разговор только с близкими родственниками и лишь один раз в месяц. Вместе с тем часть вторая статьи 109 УИК не устанавливает ограничений по количеству телефонных разговоров при наступлении тех или иных исключительных личных обстоятельств и не запрещает телефонные переговоры с супругом (супругой), который (которая) согласно используемой в УИК терминологии не относится к понятию "близкий родственник".

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72, пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 4 статьи 63, пунктом 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующими Конституции Республики Казахстан часть вторую статьи 109, подпункт 2) части первой статьи 134 Уголовно-исполнительного кодекса Республики Казахстан и пункт 104 Правил внутреннего распорядка учреждений уголовно-исполнительной системы, утвержденных приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 17 ноября 2014 года № 819, в следующем истолковании:

перечень случаев предоставления возможности телефонных переговоров, изложенный в рассмотренных нормах и направленный на поддержание социальных связей осужденных, не является исчерпывающим. Указанные нормы в соответствии с Конституцией Республики Казахстан и во взаимосвязи с подпунктами 7) и 8) статьи 10, частью шестой статьи 106 и частью второй статьи 107 Уголовно-исполнительного кодекса Республики Казахстан, подпунктом 8) статьи 1 и подпунктами 1) и 2) пункта 1 статьи 45 Закона Республики Казахстан от 5 июля 2018 года "Об адвокатской деятельности и юридической помощи" не ограничивают право осужденного на телефонный разговор в целях получения квалифицированной юридической или медицинской помощи в период нахождения в строгих условиях отбывания наказания, а также содержания в дисциплинарном изоляторе в порядке взыскания.

2. При применении положений части второй статьи 109, подпункта 2) части первой статьи 134 Уголовно-исполнительного кодекса Республики Казахстан и пункта 104 Правил внутреннего распорядка учреждений уголовно-исполнительной системы, утвержденных приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 17 ноября 2014 года № 819, исключается иное их истолкование.

3. Министерству внутренних дел Республики Казахстан в шестимесячный срок внести поправки в Правила внутреннего распорядка учреждений уголовно-исполнительной системы в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

4. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан