1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) 914-бабының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 2025 жылғы 7 ақпандағы № 65-НҚ нормативтік қаулысы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Н.С. Еранцевтің өкілі – адвокат А.Ю. Карымбаевтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Құқық түсіндіру және үйлестіру департаментінің директоры Н.С. Жамаладиннің,

Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрлігінің өкілі – Ойын бизнесін және лотереяны реттеу комитеті төрағасының міндетін атқарушы А.Е. Турганбаевтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты А.Б. Дуйсеновтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Каспий қоғамдық университетінің өкілі – Жеке құқықты ғылыми-зерттеу институтының директоры, заң ғылымдарының докторы, профессор М.К. Сүлейменовтің,

М.С. Нәрікбаев атындағы КазГЮУ университетінің өкілі – жеке құқық ғылыми мектебінің адъюнкт-профессоры, Ph.D Candidate Е.Л. Бабаджаняннің,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – бас ғылыми қызметкер, заң ғылымдарының докторы Н.Н. Турецкийдің,

Парламентаризм институтының өкілі – атқарушы директор, заң ғылымдарының кандидаты А.К. Канатовтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында Н.С. Еранцевтің 1999 жылғы 1 шілдедегі Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) (бұдан әрі – АК) 914-бабының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Қ.С. Мусинді және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) АК-нің 914-бабының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 13-бабының 2-тармағына және 14-бабының 1-тармағына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен және оған қоса берілген материалдардан Алматы облысы Қонаев қаласы сотының қаралатын талап қою талаптары АК-нің 914-бабына сәйкес сот арқылы қорғалуға жатпайтындықтан 2024 жылғы 29 сәуірдегі ұйғарымымен букмекерлік кеңседен ұтыс сомасын өндіріп алу туралы талап қою жөніндегі азаматтық іс бойынша іс жүргізуді тоқтатқанын түсінуге болады.

Осы ұйғарыммен келіспеген өтініш беруші апелляциялық сатыға жеке шағым түсірген. Алматы облыстық сотының азаматтық істер жөніндегі сот алқасы да 2024 жылғы 27 маусымдағы ұйғарымымен АК-нің 914-бабына сілтеме жасай отырып, жеке шағымды – қанағаттандырусыз, ал бірінші сатыдағы сот ұйғарымын өзгеріссіз қалдырған.

АК-нің 914-бабына сәйкес азаматтар мен заңды тұлғалардың тәуекелге негiзделген ойындар немесе бәс тiгу (құмар ойындар мен бәстер) ұйымдастыруға, өткiзуге немесе оларға қатысуға байланысты талаптары, ойын бизнесін ұйымдастырушы құмар ойындарды және (немесе) бәс тігуді өткізудің шарттарын сақтаған кезде, АК-нің 913-бабында аталған қатынастардан туындайтын талаптарды қоспағанда, сот қорғауына жатпайды.

Өтініш субъектісінің пікірінше, АК-нің 914-бабының нормасы Конституция ережелеріне қайшы келеді, ұтыс сомаларын өндіріп алу туралы талап қоюлары бойынша сот арқылы қорғалу құқығын шектейді және ойын бизнесін ұйымдастырушыларға қатысты өзін тең емес жағдайға қояды.

АК-нің дау айтылып отырған нормасының конституциялылығы мәселесін қарау кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Қазақстан Республикасы әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығына кепілдік береді (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы), бұл құқық ешбір жағдайда да шектелуге жатпайды (Конституцияның 39-бабының 3-тармағы).

Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200А (XXI) резолюциясымен қабылданған, 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабында да сот пен трибунал алдында жұрттың бәрі тең деп бекітілген. Әрбір адам өзіне тағылған кез келген қылмыстық айыптауды қарау кезінде немесе қайсыбір азаматтық процесте өзінің құқықтары мен міндеттерін анықтау кезінде заң негізінде құрылған құзыретті, тәуелсіз және бейтарап сот арқылы ісі әділетті және жария талқылауын талап етуге құқылы.

Конституциялық Сот бірқатар қорытынды шешімдерінде атап өткендей, Конституцияның 14-бабының 1-тармағында кепілдік берілген заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген адамдардың құқықтарында объективті және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтарды белгілейтін заңдардың қабылдануына жол бермеуді білдіреді. Тең жағдайлар кезінде құқық субъектілері тең құқықтық жағдайда болуға тиіс (2023 жылғы 14 шілдедегі № 21-НҚ, 2023 жылғы 3 қазандағы № 31-НҚ нормативтік қаулылар және басқалар).

Заң алдында тең болу нәсіліне, ұлтына, жынысына, дінге көзқарасына және басқа да мән-жайларға байланысты кез келген кемсітушілік түріне тыйым салуды көздейді. Бұл тең жағдайлар кезінде, осы факторлар негізге алына отырып, ешкімді де құқықтарынан немесе артықшылықтарынан айыруға болмайды және бәрі заң алдында тең жағдайда болуға тиіс дегенді білдіреді.

Бұл ретте осы қағидаттың әмбебап сипаты маңызды, ол мемлекет белгілеген заң талаптары өздеріне қатысы бар азаматтардың барлығына бірдей қолданылуға тиіс дегенді көздейді. Егер ақылға қонымды және объективті өлшемшарттарға негізделмесе және заңды мақсат көзделмесе, азаматтардың жекелеген санаттары үшін ерекше артықшылықтар немесе шектеулер енгізілмейді.

2. Конституцияның 13-бабының 2-тармағында әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығына кепілдік беріледі. Осы норманың конституциялық-құқықтық мағынасын аша отырып, Конституциялық Сот оны адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс деп белгіленетін Конституцияның 12-бабының 5-тармағымен өзара тығыз байланыста қарау керек деп негіздейді.

Осы конституциялық ережелер кейіннен салалық заңнамада бекіту және реттеу үшін азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың саяси-құқықтық бастауларын белгілейді.

Конституцияның 13-бабында белгіленген әркімнің құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу кепілдігі тек Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарында және халықаралық шарттарында танылатын құқықтар мен бостандықтарға қолданылады және Қазақстан Республикасы өзін орнықтыратын құқықтық мемлекеттің негізгі, конституциялық қағидаты болып табылады. Мұндай құқықтар мен бостандықтар қолданыстағы құқық нормаларына негізделеді, қоғамдық мүдделерді білдіреді және әділдік, қоғамдық имандылық және құқықтық тәртіп қағидаттарына сәйкес келеді.

3. Көп жағдайда әртүрлі елдердің, соның ішінде Қазақстанның құқықтық жүйелерінде құмар ойындар мен бәс тігуден туындайтын қатынастар негізінен құқықтық қорғауға жатпайды деп танылады. Құқықтық доктрина құмар ойындар мен бәс тігуге кездейсоқтық пен тәуекелге негізделген әрекет деп баға береді. Олардың ерекшелігі – тараптардың заңмен айқындалған қарсы міндеттемелерінің болмауы және кепілдік берілген орындаудың мүмкін болмауы. Мұндай қатынастарда нәтиже тараптардың әрекеттерімен емес, кездейсоқ факторлармен айқындалады, бұл оны құқық нормаларына емес, субъективті мән-жайларға тәуелді етеді. Бұл ретте тараптар, яғни құмар ойындар мен бәс тігуді ұйымдастырушылар және оған қатысушылар ұтыс алу кепілдігінсіз мүлкінен немесе өзге де құндылықтарынан айырылу тәуекелін өз еркімен қабылдай отырып, мұндай қатынастарға біле-тұра барады.

АК-нің 914-бабында белгіленген құмар ойындар мен бәс тігуден туындайтын міндеттемелер үшін сот арқылы қорғаудың болмауы олардың жоғарыда аталған құқықтық табиғатына және құқықтық реттеудің негізгі қағидаттарымен үйлеспейтініне негізделген. Қазақстан Республикасының заңнамасы мұндай қатынастарды құқықтық емес деп танып, оларды құқықтық айқындылық қағидатына сәйкес келетін азаматтық-құқықтық міндеттемелерге жатқызбайды және салдары сот арқылы қорғаудан айырады. Бұл тәсіл Конституцияның 13-бабының 2-тармағына қайшы келмейді, конституциялық бақылау органы берген түсінікте мемлекеттің қоғамдық мүдделерді қорғау және заңдарға, құқықтық тәртіп пен қоғамдық имандылыққа сәйкес келмейтін құқықтарды заңдастыруға жол бермеу арасындағы теңгерімді қамтамасыз етуге деген ұмтылысын көрсетеді.

Сонымен қатар, бұл ерекшелік лицензияланған ойын бизнесі ұйымдарының "Ойын бизнесі туралы" 2007 жылғы 12 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Ойын бизнесі туралы заң) талаптарына сай келетін қызметі шеңберінде туындайтын құқықтық қатынастарға қолданылмауға тиіс.

Аталған құқықтық қатынастар азаматтық құқық нормаларымен, атап айтқанда АК-нің 913-бабының 1-тармағымен реттеледі, оған сәйкес мемлекеттiң немесе уәкiлеттi мемлекеттiк органнан тотализаторлар мен тәуекелге негiзделген басқа да ойындар өткiзуге лицензия алған адамның және осындай ойындарға қатысушылардың арасындағы қатынастар шартқа негiзделген.

Заңда лотерея, тотализатор немесе өзге де ойындарды өткiзу шарттарына сәйкес ұтқан адам болып танылатын адамдарға ойындар бастамашысының (ұйымдастырушысының) ұтыс төлеуі міндеттеледі (АК-нің 913-бабының 2-тармағы).

Ойындардың бастамашысы (ұйымдастырушысы) аталған мiндеттерді орындамаған жағдайда, лотереяда, тотализаторда немесе өзге ойындарда ұтып алған қатысушыға өзіне ұтысты төлеудi, сондай-ақ келтiрiлген залалдарды өтеудi талап етуге құқығы заңмен беріледі (АК-нің 913-бабының 3-тармағы).

Ойын бизнесін ұйымдастырушылардың құқықтық жағдайы мен қызметінің ерекшеліктеріне байланысты құқықтық қатынастарды, сондай-ақ ойынды және (немесе) бәс тігуді өткізу кезінде ойын бизнесін ұйымдастырушы мен құмар ойындарға және (немесе) бәс тігуге қатысушылар арасында туындайтын құқықтық қатынастарды реттейтін нормалар Ойын бизнесі туралы заңда да, Қазақстан Республикасы Туризм және спорт министрінің міндетін атқарушының 2024 жылғы 9 қазандағы № 175 бұйрығымен бекітілген Ойын мекемесі, букмекерлік кеңсе немесе тотализатор жұмысының, мөлшерлемелер қабылдаудың және өткізілетін құмар ойындардың және (немесе) бәс тігудің үлгілік қағидаларында да қамтылады.

Тиісінше, ойын бизнесі субъектілерінің заң шеңберінде жасалған жария шарттарға негізделген міндеттемелерді орындауына байланысты қатынастардың құқықтық негізі болады, оның ішінде аталған қатынастарды сот арқылы қорғаудан айыру туралы жалпы ережеден алып тастайтын АК-нің 914-бабына сәйкес те құқықтық негізі болады, ал олардан туындайтын талаптар соттардың қарауына жатады.

Мұндай жағдайларда сот арқылы қорғаудан бас тарту әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу конституциялық құқығына (Конституцияның 13-бабының 2-тармағы), 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 359-бабының екінші бөлігіне, АК-нің 913-бабының үшінші бөлігіне және 914-бабына, сондай-ақ сот төрелігінің әділдікті және заң үстемдігін қамтамасыз етуге бағытталған міндеттеріне қайшы келеді.

4. Конституциялық бақылау органы заң заңдық тұрғыдан дәлме-дәл талаптарына сәйкес келуге және салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалуға және заң ережелерін өзінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермейтін түсінікті өлшемшарттарға негізделуге тиіс деп бірнеше рет атап өтті. Бұлар заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең деген конституциялық қағидаттан туындайды, өйткені мұндай теңдік құқықтық норманы біркелкі түсінген, түсіндірген және қолданған жағдайда ғана қамтамасыз етілуі мүмкін. Заңда конституциялық құқықтарды шектеу негіздері ғана емес, оларды қолданудың нақты тетіктері де көрсетілуге тиіс (Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің (бұдан әрі – Конституциялық Кеңес) 2008 жылғы 27 ақпандағы № 2, 2009 жылғы 11 ақпандағы № 1, 2011 жылғы 7 желтоқсандағы № 5, 2015 жылғы 18 мамырдағы № 3 нормативтік қаулылары және басқалары).

Алайда, конституциялық іс жүргізу барысында жүргізілген талдау көрсеткендей, АК-нің 914-бабының кейбір ережелері қолданыстағы редакцияда жеткілікті түрде анық тұжырымдалмаған, оларды біркелкі түсінуді және қолдануды қамтамасыз етуге мүмкіндік бермейді, әртүрлі интерпретациялауға жол береді.

Мәселен, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ойын бизнесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2009 жылғы 4 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңы (бұдан әрі – Заң) қабылданғанға дейін АК-нің 914-бабы мынадай редакцияда қолданылды: "Азаматтар мен заңды тұлғалардың тәуекелге негiзделген ойындар немесе бәс тiгу (құмар ойындар мен бәстер) ұйымдастыруға, өткiзуге немесе оларға қатысуға байланысты талаптары, осы Кодекстiң 913-бабында аталған қатынастардан туындайтын талаптарды қоспағанда, сот қорғауына жатпайды". Мазмұны мен мәні осы нормативтік қаулыда келтірілген АК-нің 913-бабымен өзара байланыста екі нормада құмар ойындар мен бәс тігуді ұйымдастырушылармен дауларда екіұшты түсіндіруге жол бермейтін және біркелкі қолдануды қамтамасыз ететін нысанда адамдардың құқықтарын сот арқылы қорғау ережесі тұжырымдалады.

Заңда АК-нің 914-бабы "немесе оларға қатысуға байланысты талаптары" деген сөздерден кейін ", ойын бизнесін ұйымдастырушы құмар ойындарын және (немесе) бәс тігуді өткізудің шарттарын сақтаған кезде," деген сөздермен толықтырылды. Нәтижесінде аталған норма қолданыстағы редакцияда тотализаторлардың және тәуекелге негізделген басқа ойындардың лицензияланған ұйымдастырушысы мен осындай ойындарға қатысушы арасындағы қатынастарды шартқа негізделген құқықтық қатынастар, нәтижесінде құқық, оның ішінде сот арқылы қорғауға жататын қатынастар деп айқындалатын АК-нің 913-бабының 1-тармағына анық қайшы келе отырып, ойын бизнесі субъектілерімен дауларда құмар ойындар мен бәс тігуге қатысушылардың құқықтарының сот арқылы қорғалуына бір мезгілде рұқсат береді және оған тыйым салады.

Лицензияланған ойын бизнесі субъектісі ұйымдастырған құмар ойындар мен бәс тігуде ұтыс ұтқандардың сот арқылы қорғалуына жол бермеу Қазақстан Республикасы азаматтық заңнамасының негізгі бастауларына қайшы келеді, өйткені құмар ойындарды лицензияланған ұйымдастырушылардың шарт міндеттемелерін орындамауын өршітеді, сондай-ақ белгілі бір дәрежеде ойындарға қатысушыларды қаржылық және өзге де шығындарының өтемін алу мақсатында құмар ойындар мен бәс тігуге қайта қатысуға итермелейді және сол арқылы ойыншы, оның отбасы және жалпы қоғам үшін теріс салдары ауырлайды. АК-нің 913-бабында көзделген сот арқылы қорғау құқықтық тәртіпті сақтау, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау, құмар ойындардың қоғамға теріс әсерін азайту қажеттігімен байланысты және Конституциялық Соттың пікірінше, оны шектеу мүмкін емес.

Конституциялық Сот жоғарыда баяндалған кемшіліктер АК-нің 914-бабының ережелері қолданыстағы редакцияда заңдық тұрғыдан дәлме-дәл және салдары болжаулы, заңнамалық нұсқамалардың анық болу және екіұшты болмау талаптарына сәйкес келмейтіндігін айғақтайды деп есептейді. Енгізілген толықтыру АК-нің 914-бабының бастапқы мағынасын өзгерткен. Ол өзінің қарама-қайшылығына байланысты ойын бизнесі субъектілерінің пайдасына заң нормаларын өзінше интерпретациялауға мүмкіндік туғызады және оны қолдану кезінде жекелеген конституциялық ережелердің, оның ішінде әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалу құқығы (13-баптың 2-тармағы), заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең және кез келген негіздер бойынша кемсітуге тыйым салу (14-бап) туралы конституциялық ережелердің бұзылу ықтималдығы жоққа шығарылмайды.

Бұған дейін Конституциялық Кеңес адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары "... осы құқықтар мен бостандықтарды жүзеге асырудың шарттары мен тәртібін айқындайтын заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау кезінде негіз болып табылады" деп баса атап өткен болатын (1996 жылғы 28 қазандағы № 6/2, 2007 жылғы 18 сәуірдегі № 4, 2009 жылғы 20 тамыздағы № 5 нормативтік қаулылар және басқалар).

Мұны Конституциялық Сот та атап өтеді және пайымдауынша, құқықтық реттеуде құқық субъектілері құқықтары мен міндеттерінің айырмашылықтарына алып келетін кез келген саралауды заң шығарушы Конституция талаптарын, оның ішінде заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең қағидатына сәйкес келетін талаптарды сақтай отырып жүзеге асыруға тиіс. Конституцияның 14-бабының 1-тармағында көзделген бұл қағидат қабылданатын заңдарда адамдардың құқықтарында объективті және ақылға қонымды негіздемесі жоқ айырмашылықтар белгіленбейтінін білдіреді (2024 жылғы 24 желтоқсандағы № 56-НҚ нормативтік қаулы).

АК-нің 914-бабында көзделген, құмар ойындар мен бәс тігуден (АК-нің 913-бабында көрсетілгендерді қоспағанда) туындайтын міндеттемелер үшін сот арқылы қорғауды алып тастау туралы жалпы ереже анық болғанымен, аталған нормаға 2009 жылы толықтыруларды дайындау және қабылдау кезінде жіберілген құқықтық сипаттағы елеулі олқылықтар оның қолданыстағы редакциясын Конституция талаптарына сай келеді деп баға беруге мүмкіндік бермейді.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын, 74-бабының 2 және 3-тармақтарын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 63-бабының 3-тармағын, 64-бабының 4-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) 914-бабының ережесі ", ойын бизнесін ұйымдастырушы құмар ойындарын және (немесе) бәс тігуді өткізудің шарттарын сақтаған кезде," деген сөздер бөлігінде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасының заңнамасын осы нормативтік қаулыға сәйкес келтіру мәселесін қарасын.

3. Соттардың Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлім) 914-бабының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келмейді деп танылған ережесіне негізделген шешімдері орындалуға жатпайды және белгіленген тәртіппен қайта қаралуға тиіс.

4. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

5. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан статьи 914 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть) от 1 июля 1999 года

Нормативное постановление Конституционного Суда Республики Казахстан от 7 февраля 2025 года № 65-НП

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения Еранцева Н.С. – адвоката Карымбаева А.Ю.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента праворазъяснения и координации Жамаладин Н.С.,

Министерства туризма и спорта Республики Казахстан – исполняющего обязанности председателя Комитета по регулированию игорного бизнеса и лотереи Турганбаева А.Е.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Дуйсенова А.Б.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Каспийского общественного университета – директора научно-исследовательского института частного права доктора юридических наук, профессора Сулейменова М.К.,

Университета КазГЮУ имени М.С. Нарикбаева – адъюнкт-профессора научной школы частного права, Ph.D Candidate Бабаджанян Е.Л.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан – главного научного сотрудника доктора юридических наук Турецкого Н.Н.,

Института парламентаризма – исполнительного директора кандидата юридических наук Канатова А.К.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Еранцева Н.С. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан статьи 914 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть) от 1 июля 1999 года (далее – ГК).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Мусина К.С. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 2 статьи 13 и пункту 1 статьи 14 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) статьи 914 ГК.

Из обращения и представленных материалов следует, что определением суда города Конаев Алматинской области от 29 апреля 2024 года производство по гражданскому делу по иску к букмекерской конторе о взыскании суммы выигрыша прекращено, поскольку рассматриваемые исковые требования в соответствии со статьей 914 ГК не подлежат судебной защите.

Не согласившись с данным определением, заявитель подал частную жалобу в апелляционную инстанцию. Определением судебной коллегии по гражданским делам Алматинского областного суда от 27 июня 2024 года также со ссылкой на статью 914 ГК частная жалоба оставлена без удовлетворения, а определение суда первой инстанции – без изменений.

Согласно статье 914 ГК требования граждан и юридических лиц, связанные с организацией, проведением игр или пари, основанных на риске (азартных игр и пари), или с участием в них, при соблюдении организатором игорного бизнеса условий проведения азартных игр и (или) пари, не подлежат судебной защите, за исключением требований, вытекающих из отношений, указанных в статье 913 ГК.

По мнению субъекта обращения, норма статьи 914 ГК противоречит положениям Конституции, ограничивает его право на судебную защиту по искам о взыскании сумм выигрыша и ставит его в неравное положение по отношению к организаторам игорного бизнеса.

При рассмотрении вопроса о конституционности оспариваемой нормы ГК Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Республика Казахстан гарантирует каждому право на судебную защиту своих прав и свобод (пункт 2 статьи 13 Конституции), которое ни в каких случаях не подлежит ограничению (пункт 3 статьи 39 Конституции).

В статье 14 Международного пакта о гражданских и политических правах, принятого резолюцией 2200А (ХХI) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 16 декабря 1966 года, ратифицированного Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, также закреплено, что все лица равны перед судами и трибуналами. Каждый имеет право при рассмотрении любого уголовного обвинения, предъявляемого ему, или при определении его прав и обязанностей в каком-либо гражданском процессе на справедливое и публичное разбирательство дела компетентным, независимым и беспристрастным судом, созданным на основании закона.

В ряде итоговых решений Конституционного Суда отмечалось, что равенство всех перед законом и судом, гарантированное пунктом 1 статьи 14 Конституции, означает недопустимость принятия законов, которые устанавливают различия в правах лиц, не имеющие объективного и разумного обоснования. При равных условиях субъекты права должны находиться в равном правовом положении (нормативные постановления от 14 июля 2023 года № 21-НП, от 3 октября 2023 года № 31-НП и другие).

Равенство перед законом предполагает запрет на любые формы дискриминации по мотивам расы, национальности, пола, отношения к религии и другим обстоятельствам. Это означает, что при равных условиях никто не может быть лишен прав или привилегий, исходя из этих факторов, и все должны быть в равном положении перед законом.

При этом имеет значение универсальный характер данного принципа, который предполагает, что установленные государством требования закона должны одинаково действовать в отношении всех граждан, которым они адресованы. Не могут вводиться особые привилегии или ограничения для отдельных категорий граждан, если они не основаны на разумных и объективных критериях и не преследуют законной цели.

2. Пункт 2 статьи 13 Конституции гарантирует каждому право на судебную защиту своих прав и свобод. Раскрывая конституционно-правовой смысл данной нормы, Конституционный Суд исходит из того, что ее следует рассматривать в тесной взаимосвязи с пунктом 5 статьи 12 Конституции, устанавливающим, что осуществление прав и свобод человека и гражданина не должно нарушать прав и свобод других лиц, посягать на конституционный строй и общественную нравственность.

Данные конституционные положения закладывают политико-правовые начала защиты прав и законных интересов граждан для последующего закрепления и регулирования в отраслевом законодательстве.

Гарантия судебной защиты прав и свобод каждого, установленная статьей 13 Конституции, распространяется исключительно на признаваемые Конституцией, законами и международными договорами Республики Казахстан права и свободы и является основополагающим, конституционным принципом правового государства, каковым утверждает себя Республика Казахстан. Такие права и свободы основываются на нормах действующего права, отражают общественные интересы и соответствуют принципам справедливости, общественной нравственности и правопорядка.

3. В большинстве правовых систем разных стран, включая Казахстан, отношения, вытекающие из азартных игр и пари, в основном не признаются подлежащими правовой защите. Правовая доктрина расценивает азартные игры и пари как деятельность, основанную на случайности и риске. Их специфика заключается в отсутствии определенных законом встречных обязательств сторон и невозможности гарантированного исполнения. В таких отношениях результат определяется случайными факторами, а не действиями сторон, что делает его зависимым от субъективных обстоятельств, а не от норм права. При этом стороны, то есть организаторы и участники азартных игр и пари, вступают в такие отношения осознанно, добровольно принимая на себя риск утраты имущества или иных ценностей без гарантии получения выигрыша.

Установленное статьей 914 ГК исключение судебной защиты для обязательств, вытекающих из азартных игр и пари, основано на их отмеченной выше правовой природе и несовместимости с основополагающими принципами правового регулирования. Законодательство Республики Казахстан признает такие отношения неправовыми, не относит их к гражданско-правовым обязательствам, соответствующим принципу правовой определенности, и, как следствие, лишает судебной защиты. Этот подход не противоречит пункту 2 статьи 13 Конституции в понимании, данном органом конституционного контроля, отражает стремление государства обеспечить баланс между защитой общественных интересов и недопущением легитимации прав, не соответствующих законам, правопорядку и общественной нравственности.

Вместе с тем данное исключение не должно распространяться на правоотношения, возникающие в рамках деятельности лицензированных организаций игорного бизнеса, отвечающей требованиям Закона Республики Казахстан от 12 января 2007 года "Об игорном бизнесе" (далее – Закон об игорном бизнесе).

Указанные правоотношения регулируются нормами гражданского права, в частности пунктом 1 статьи 913 ГК, в соответствии с которым отношения между государством или лицом, получившим от уполномоченного государственного органа лицензию на проведение тотализаторов и других, основанных на риске, игр, и участником таких игр основаны на договоре.

Закон обязывает инициатора (организатора) игр выплатить выигрыш лицам, которые в соответствии с условиями проведения лотереи, тотализатора или иных игр признаются выигравшими (пункт 2 статьи 913 ГК).

В случаях неисполнения инициатором (организатором) игр указанных обязанностей участнику, выигравшему в лотерее, тотализаторе или в иных играх, законом предоставляется право требовать выплаты ему выигрыша, а также возмещения причиненных ему убытков (пункт 3 статьи 913 ГК).

Нормы, регулирующие правоотношения, связанные с особенностями правового положения и деятельности организаторов игорного бизнеса, а также правоотношения, возникающие между организатором игорного бизнеса и участниками азартных игр и (или) пари при проведении самой игры и (или) пари, содержатся также в Законе об игорном бизнесе, Типовых правилах работы игорного заведения, букмекерской конторы или тотализатора, приема ставок и проводимых азартных игр и (или) пари, утвержденных приказом исполняющего обязанности Министра туризма и спорта Республики Казахстан от 9 октября 2024 года № 175.

Соответственно, отношения, связанные с исполнением субъектами игорного бизнеса обязательств, основанных на публичных договорах, заключенных в рамках закона, имеют под собой правовую основу, в том числе и в силу статьи 914 ГК, исключающей указанные отношения из общего правила о лишении судебной защиты, а возникающие из них требования подлежат рассмотрению в судах.

Отказ в судебной защите в подобных случаях противоречит конституционному праву каждого на судебную защиту своих прав и свобод (пункт 2 статья 13 Конституции), части второй статьи 359 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года, части третьей статьи 913 и статье 914 ГК, а также задачам правосудия, направленным на обеспечение справедливости и верховенства закона.

4. Орган конституционного контроля неоднократно подчеркивал, что закон должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основаны на понятных критериях, исключающих возможность произвольной интерпретации положений закона. Они вытекают из конституционного принципа равенства всех перед законом и судом, поскольку такое равенство может быть обеспечено лишь при условии единообразного понимания, толкования и применения правовой нормы. В законе также должны указываться не только основания ограничения конституционных прав, но и четкие механизмы их применения (нормативные постановления Конституционного Совета Республики Казахстан (далее – Конституционный Совет) от 27 февраля 2008 года № 2, от 11 февраля 2009 года № 1, от 7 декабря 2011 года № 5, от 18 мая 2015 года № 3 и другие).

Однако, как показал проведенный в ходе конституционного производства анализ, некоторые положения статьи 914 ГК в ее действующей редакции сформулированы недостаточно четко, не позволяют обеспечить их единообразное понимание и применение, допускают возможность различной интерпретации.

Так, до принятия Закона Республики Казахстан от 4 мая 2009 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам игорного бизнеса" (далее – Закон) статья 914 ГК действовала в следующей редакции: "Требования граждан и юридических лиц, связанные с организацией, проведением игр или пари, основанных на риске (азартных игр и пари), или с участием в них, не подлежат судебной защите, за исключением требований, вытекающих из отношений, указанных в статье 913 настоящего Кодекса". Во взаимосвязи со статьей 913 ГК, содержание и значение которой приведены в настоящем нормативном постановлении, обе нормы формулировали правила судебной защиты прав лиц в спорах с организаторами азартных игр и пари в форме, не допускающей двоякого толкования и обеспечивающей единообразное применение.

Законом статьи 914 ГК после слов "или с участием в них," дополнена словами "при соблюдении организатором игорного бизнеса условий проведения азартных игр и (или) пари,". В результате в действующей редакции указанная норма одновременно разрешает и запрещает судебную защиту прав участников азартных игр и пари в спорах с субъектами игорного бизнеса, тем самым вступая в явное противоречие с пунктом 1 статьи 913 ГК, определяющим отношения между лицензированным организатором тотализаторов и других, основанных на риске, игр и участником таких игр правовыми, основанными на договоре и, как следствие, подлежащими правовой, в том числе судебной, защите.

Исключение судебной защиты выигравших в организованных лицензированным субъектом игорного бизнеса азартных играх и пари противоречит основным началам гражданского законодательства Республики Казахстан, поскольку провоцирует неисполнение лицензированными организаторами азартных игр договорных обязательств, а также в определенной степени стимулирует участников игр к повторному участию в азартных играх и пари в целях компенсации финансовых и иных потерь и, тем самым, усугубляет негативные для игрока, его семьи и в целом для общества последствия. Судебная защита, предусмотренная статьей 913 ГК, связана с необходимостью поддержания правового порядка, защиты прав и законных интересов граждан, снижения негативного влияния азартных игр на общество и, по мнению Конституционного Суда, не может быть ограничена.

Конституционный Суд считает, что изложенные выше недостатки свидетельствуют о том, что положения статьи 914 ГК в действующей редакции не соответствуют требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, ясности и недвусмысленности законодательных предписаний. Внесенное дополнение исказило первоначальный смысл статьи 914 ГК. Ввиду своей противоречивости оно создает возможность произвольной интерпретации норм закона в пользу субъектов игорного бизнеса и при его применении не исключается вероятность нарушения отдельных конституционных положений, в том числе о праве каждого на судебную защиту своих прав и свобод (пункт 2 статьи 13), о равенстве всех перед законом и судом и запрете дискриминации по любым основаниям (статья 14).

Конституционный Совет ранее подчеркивал, что права и свободы человека и гражданина "…являются основополагающими при разработке и принятии законов и иных нормативных правовых актов, определяющих условия и порядок осуществления этих прав и свобод" (нормативные постановления от 28 октября 1996 года № 6/2, от 18 апреля 2007 года № 4, от 20 августа 2009 года № 5 и другие).

На это указывает и Конституционный Суд, полагая, что любая дифференциация правового регулирования, приводящая к различиям в правах и обязанностях субъектов права, должна осуществляться законодателем с соблюдением требований Конституции, в том числе соответствующих принципу равенства всех перед законом и судом. Данный принцип, предусмотренный пунктом 1 статьи 14 Конституции, означает, что принимаемыми законами в правах лиц не могут устанавливаться различия, которые не имеют объективного и разумного обоснования (нормативное постановление от 24 декабря 2024 года № 56-НП).

При всей очевидности предусмотренного статьей 914 ГК общего правила об исключении судебной защиты для обязательств, вытекающих из азартных игр и пари (за исключением указанных в статье 913 ГК), существенные упущения правового характера, допущенные при подготовке и принятии в 2009 году дополнений в указанную норму, делают невозможной оценку ее действующей редакции как отвечающей требованиям Конституции.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктами 2 и 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 63, пунктом 4 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать не соответствующим Конституции Республики Казахстан положение статьи 914 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть) в части слов "при соблюдении организатором игорного бизнеса условий проведения азартных игр и (или) пари,".

2. Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о приведении в установленном порядке законодательства Республики Казахстан в соответствие с настоящим нормативным постановлением.

3. Решения судов, основанные на признанном не соответствующим Конституции Республики Казахстан положении статьи 914 Гражданского кодекса Республики Казахстан (Особенная часть), исполнению не подлежат и должны быть пересмотрены в установленном порядке.

4. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан