Қазақстан Республикасында ювенальды әділет жүйесін дамытудың 2009 - 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2008 жылғы 19 тамыздағы N 646 Жарлығы

Қазақстан Республикасы Президенті
мен Үкіметі актілерінің жинағында
жариялануға тиіс

Қазақстан Республикасында ювенальды әділет жүйесін одан әрі дамыту және жетілдіру мақсатында ҚАУЛЫ ЕТЕМІН:

1. Қоса беріліп отырған Қазақстан Республикасында ювенальды әділет жүйесін дамытудың 2009 - 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) мақұлдансын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметі үш ай мерзімде Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын әзірлесін және бекітсін.

3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік органдары тиісті шешімдерді әзірлеу кезінде Тұжырымдаманың негізгі қағидаларын басшылыққа алсын.

4. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентінің Әкімшілігіне жүктелсін.

5. Осы Жарлық қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Назарбаев

Қазақстан Республикасы
Президентінің
2008 жылғы 19 тамыздағы
N 646 Жарлығымен
мақұлданған

Қазақстан Республикасында ювенальды әділет жүйесін
дамытудың 2009-2011 жылдарға арналған
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ Кіріспе

Мемлекеттік әлеуметтік саясаттың басым бағыттарының бірі бала құқығын қорғауды қамтамасыз ету болып табылады, бұл олардың Қазақстан Республикасының Конституциясында , халықаралық шарттар мен өзге де нормативтік құқықтық актілерде бекітіліп берілген әлеуметтік-экономикалық, саяси, жеке құқықтары мен бостандықтарының бүкіл толықтығын тануды болжайды.
Кәмелетке толмағандардың құқықтарын сақтауды қамтамасыз ету оларды құқықтық қорғаумен тікелей байланысты. Құқықтық қорғау деп қоғамдық қатынастарға қатысушылар ретінде кәмелетке толмағандардың құқықтық мәртебесін белгілейтін (құқығы, міндеттері, құқықтары мен міндеттерін сақтау кепілдігі) және кәмелетке толмағандармен жұмыс істеу жөніндегі органдар жүйесінің қызметін ұйымдастыру негіздерін бекітетін нормативтік құқықтық актілер жиынтығы түсіндіріледі.
Құқықтық қорғау кәмелетке толмағандардың тыныс-тіршілігінің барлық саласын: тәрбиені, білім беруді, денсаулық сақтауды, еңбекті, әлеуметтік қамсыздандыруды, бос уақытты өткізуді қамтиды.
Кәмелетке толмағандарды құқықтық қорғау қылмыстық істер бойынша сот төрелігін іске асыру аясына түскен балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтиды. Мұндай қорғау әлемдік практикада кәмелетке толмағандарға арналған мамандандырылған сот төрелігі (ювенальды әділет) жүйесінің шеңберінде жүзеге асырылады.
Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау бойынша барлық аталған шаралар кешені "ювенальды әділет" терминімен қамтылады. Халықаралық практикада, атап айтқанда кәмелетке толмағандарға сот төрелігін іске асыруға қатысты БҰҰ-ның ең төменгі стандарттық ережелерінде ("Пекин ережелері") "Juvenile Justice" термині (ювенальды әділет) "кәмелетке толмағандар істері бойынша сот төрелігі" ұғымын білдіреді.
Алайда, әлеуметтік тұрғыда кеңірек алғанда, кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігі жүйесі кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі мамандандырылған соттың айналасына құқық қорғау органдарындағы әр түрлі мамандандырылған құрылымдарды, кәмелетке толмағандардың қадағалаусыз қалуының және құқық бұзушылығының алдын алу жүйесінің мекемелерін, адвокатура мен құқық қорғау ұйымдарын біріктіретін кәмелетке толмағандардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғау жүйесін білдіреді.
Бұдан басқа, ювенальды әділет - бұл тек кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға, оларға қатысты сот төрелігін жүзеге асыруға арналған мемлекеттік және өзге де органдар мен ұйымдардың кешені ғана емес, сонымен бірге тиісті заңнаманы қамтитын жүйе.
Қазақстан Республикасында 2001 жылдан бастап кәмелетке толмағандармен жұмыс әдісін өзгерту мақсатында қылмыстық сот төрелігі жүйесінде "Қазақстандағы ювенальды әділет" жобасының бастамасы бойынша жұмыс жүргізілуде, оның мақсаты, міндеттері мен принциптері айқындалды.
2007 жылғы 30 наурызда Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Құқықтық саясат жөніндегі кеңестің отырысында Қазақстанда ювенальды әділет жүйесін құру туралы мәселе қаралды, мұнда ювенальды әділет жүйесін құру бойынша ұсынылған негізгі бастамалар толығымен қолдау тапты және мүдделі мемлекеттік органдарға мамандандырылған ювенальды әділет қызметінің моделін әзірлеуді аяқтауға ұсыным жасалды.

1. Халықаралық тәжірибе

Бүгінгі таңда ювенальды соттар әлемнің 60-тан астам елінде жұмыс істейді. Оның үстіне, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі соттар құру тұрғысынан көзқарас әр елде әр түрлі. Заң құзырының көрсетілген түріне екі негізгі: ағылшын-саксондық және континенталдық модел жатады.
Кәмелетке толмағандарға арналған аталған сот моделдерінің айырмашылығы соттың ағылшын-саксондық моделінде кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстарға қатысушы ересек адамдардың істерін жалпы соттар қарайды, ал континенталдық моделде - кәмелетке толмағандардың істерін жалпы сотта қарауға тыйым салынады, бұл ретте ересек қатысушылардың істері де ювенальды соттарда қаралады.
Кәмелетке толмағандардың істері бойынша американдық қылмыстық процесс қарапайым әрі жедел. Онда бастысы - құқық бұзушылықты талқылау және ол үшін жаза тағайындау. Әрине, мұндай процесс өз мақсатына - құқық бұзушыға ықпал жасауға қол жеткізеді. Соттың құқық бұзушылыққа ден қоюының қандай да болмасын баяулауы дәл осы кәмелетке толмағандардың істерінде қауіпті екендігі және түбінде құқық бұзушылықтың, оның үстіне ауыр құқық бұзушылықтың қайталануына әкеп соғатыны белгілі. Алайда, сот процесі жылдамдығының жағымсыз жақтары да бар, олар: адам құқығының нақты бұзылу мүмкіндігі, тергеудің толық еместігі, дәлелдердегі ақтаңдақтар, оларды алу көздеріне қатысты күмәндар.
Соттың континенталдық моделінің типтік нұсқасы-француз соты. Францияда кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі сот процесі кәмелетке толмағандардың істері бойынша заң құзырлығының тиісті құзыретін көрсететін үш кезеңді: балаларға арналған судьяларды, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі трибуналды және кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі алқа соттарын қамтиды.
Балалардың француз судьясы - бұл осы лауазымға мерзімді қайта жаңарту мүмкіндігімен үш жылға тағайындалатын үлкен сатыдағы сот магистраты. Бұл лауазымға кандидатураларды іріктеу кезінде магистраттың балалық шақ мәселелеріне қызығушылығы ескеріледі. Департаменттерде (Францияның аумақтық бөлініс бірлігі) жалпы ереже бойынша балаларға арналған бір немесе бірнеше судья болады. Балаларға арналған судьялар мен тергеу судьяларының арасында істер былай бөлінеді: екеуі де теріс қылықтарды және қарапайым бұзушылықтар туралы істерді қарай алады, ал қылмыстар мен өзге де құқық бұзушылықтар туралы істер тек тергеу судьяларының құзыретіне жатады.
Сөйтіп, халықаралық тәжірибе кәмелетке толмаған баланың әлеуметтік мәртебесінің және жеке басының құқық бұзушылық зардаптарын еңсеруге бағытталған девианттық мінез-құлқының өзгеруі салдарынан бұзған немесе жоғалтқан қоғамдық байланыстары мен қатынастарын қалпына келтіруге бағытталған шаралар кешеніне негізделген кәмелетке толмағандарға арналған сот төрелігінің мамандандырылған жүйесі екенін көрсетеді.

2. Тұжырымдаманың мақсаты

Тұжырымдаманың мақсаты Қазақстан Республикасында ювенальды әділет элементтерін кезең-кезеңмен енгізу және дамыту болып табылады, бұл кәмелетке толмағандарға қатысты сот төрелігін оның барлық кезеңінде атқарудың тиімділігі мен сапасын арттыруға мүмкіндік береді. Бұл Әділет, Ішкі істер, Білім министрліктерінде, соттарда, прокуратураларда және адвокатурада кәмелетке толмағандармен жұмыс істеу жөніндегі мамандандырылған бөлімшелер құруды қамтиды.

3. Проблеманың қазіргі жай-күйін талдау

Қазіргі уақытта Қазақстанда балалар мен жасөспірімдер құқық бұзушылықтарының алдын алу жөніндегі қызметке көзқарас түбегейлі өзгерді: өскелең ұрпақты дамыту үшін жағдай жасалды, балалардың құқықтарын қорғау, олардың қадағалаусыз қалуының және құқық бұзушылықтарының алдын-алу жүйесі жұмыс істейді. Бірақ, оған қарамастан, балалар мен жасөспірімдер қылмыстылығы ахуалын талдау - алдын-алу саласында да, олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау жөнінде де қосымша шаралар қолдану қажеттігін білдіреді.
Балалық шақ саласындағы әлеуметтік саясаттың неғұрлым өзекті де талап етілетін бағыттарының бірі Қазақстанда ювенальды әділет жүйесін қалыптастыру және дамыту болып табылады.
Әлеуметтік және психологиялық зерттеулер заңға қайшы әрекет жасаушы кәмелетке толмағандардың көпшілігінің толық емес, аз қамтылған, көп балалы, көбінесе қоғамға қарсы отбасыларынан шығатынын көрсетеді.
2007 жыл ішінде республика бойынша кәмелетке толмағандарға қатысты 6274 қылмыс (2006 ж. - 6488) тіркелген.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында кәмелет жасына толмағандарға қатысты жазаларды атқару ісін 213 қылмыстық-атқару инспекциясы, 4 тәрбие колониясы, сондай-ақ ЛА-155/4 жалпы режимдегі түзеу мекемесінің аумағында орналасқан кәмелет жасына толмаған қыздарды ұстауға арналған оқшаулау учаскесі орындауда.
2007 жылы республиканың тәрбие колонияларында 473 (2006 ж. - 447), тергеу изоляторларында 459 (2006 ж. - 863) кәмелетке толмаған сотталғандар ұсталған. Бұдан басқа, 2074 (2006 ж. - 2078) кәмелетке толмаған қылмыстық-атқару инспекцияларының есебінен өткен.
Пенитенциарлық мекемелерде болу оларды түземегені былай тұрсын, тіпті өмір, отбасылық тәрбие процесінде қалыптасқан теріс мінез-құлықты одан әрі ушықтыра түседі. Психологиялық зерттеулер, режимдік мекеме жағдайында бір жарым жыл болғаннан кейін жеке адамның құрылымында, ересек адамның психикасында түзеуге келмейтін өзгерістер жүретінін көрсетеді, бұл оны кейіннен оңалту мен қоғамда қайта әлеуметтендіруін қиындатады. Жасөспірімнің қалыптаспаған психикасының тезірек "сынатынын", ал қалпына келтіру процесінің неғұрлым қиын да көп еңбектенуді қажет ететінін жорамалдауға болады.
Заңмен қайшылықта қалған кәмелетке толмаған бала көмекті, әсіресе іс жүргізу процесінде кешенді сүйемелдеуді әрі қолдауды қажет етеді.
Қазақстанда ювенальды әділетті енгізудің басты бағыты заңнаманы жетілдіру болып табылады.

Әлеуметтік қызметтердің рөлін елеулі өзгертуді және олардың:
1) заңмен қайшылықта қалған жасөспірімнің әлеуметтік ортасын зерделейтін, сондай-ақ судьяға бас бостандығынан айырудың балама түріндегі мүмкін нұсқалар ретінде ұсыну үшін әлеуметтендіруші шешімдер спектрін әзірлейтін әлеуметтік қызметкер ретінде;

2) екі тарапты татуластыру процесін ұйымдастыратын және жүзеге асыратын медиатор-бітістіруші ретінде (қалпына келтіру тәсілі және айыпталушының жәбірленушіге жасаған залалдың тігісін жатқызу мүмкіндігі деп аталатынды пайдалана отырып, заңмен көзделген рәсімдер шегінде - жоғарыда аталған іс-әрекеттерді жүзеге асыратын заңдық тұрғыда бекітілген субъект ретінде);

3) мамандандырылған оқытып-үйрету мекемелерінен немесе бас бостандығынан айыру орындарынан оралған кәмелетке толмаған жасты әлеуметтендіруге ықпал ететін (әлеуметтік, тұрмыстық және жұмыспен қамтуға) тұлға ретінде белсенді түрде қатысуын көздейтін нормативтік құқықтық актілер қабылдау қажет.
Сотта іс жүргізу процесінде кәмелетке толмағандарды сүйемелдеу жөніндегі жұмыс тәжірибесін талдау, Қазақстанда осы проблемаларды шешу нұсқаларының бар екендігін көрсетті, олар "Сорос - Қазақстан" қайырымдылық қоры бастамашы болған "Қазақстандағы ювенальды әділет" пилоттық жобасының шеңберінде екі ауданда - Алматы қаласының Әуезов және Алматы облысының Қарасай аудандарында ойдағыдай іске асырылды.

2003 жылдан бастап 2006 жылды қоса алғандағы кезеңде пилоттық жобаны іске асыру қылмыстық сот ісін жүргізу практикасын елеулі түрде жетілдіруге мүмкіндік берді. Жоба іске асырылған 4 жыл ішінде алынған мынадай нәтижелер де оң фактор болып табылады:

1) қамауға алу түріндегі бұлтартпау шарасы қолданылған кәмелетке толмаған айыпталушылардың саны азайды (485 кәмелетке толмағандардың 68-і ғана қамауға алынды);

2) тәулік бойы кәмелетке толмағандардың істері бойынша мамандандырылған адвокат-қорғаушының қызмет көрсетулері ұсынылды;

3) нақты ұсталған уақыттан бастап әлеуметтік психолог қатысты;

4) 345 кәмелетке толмаған балаға қатысты олардың 131-не қылмыстық қудалау Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес тергеу сатысында тоқтатылды;

5) әрбір жекелеген қылмыстық істің мән-жайларын мұқият қараудың нәтижесінде айыптауы жеңілдетілген қылмыстық істер көбейді (кәмелетке толмағандардың 34-іне қатысты қылмыстық қудалау тоқтатылды; кәмелетке толмағандардың 14-іне қатысты Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің баптары неғұрлым жеңілдетілген қылмысқа қайта сараланды);

6) 91 кәмелетке толмаған баланың 61-іне қатысты бас бостандығынан айыруға байланысты емес жаза түрлері қолданылды.
Бүгінгі күнде "Қазақстандағы ювенальды әділет" жобасының мүдделі мемлекеттік органдардың (Әділет, Ішкі істер, Білім және ғылым министрліктері, Бас прокуратура және Жоғарғы Сот) пікірлері ескеріле отырып жасалған қорытындысы, Қазақстанда ювенальды әділет жүйесінің мамандандырылған қызметтерін: ювенальды полиция, ювенальды прокуратура, ювенальды соттар, ювенальды адвокатура, ювенальды қылмыстық-атқару инспекциясын, әлеуметтік психологтар және балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі аумақтық органдардан тұратын ювенальды әділет жүйесін құру қажеттігін көрсетеді.
Осылайша, ювенальды әділет жүйесін, оның ішінде әлеуметтік қызмет мекемелерін дамыту жолымен, құру қоғамның тұрақтылығын нығайтуға, кәмелетке толмағандар арасындағы шиеленісті төмендетуге және қоғамда өтіп жатқан процестерге белсенді әсер етуге мүмкіндік береді.

4. Тұжырымдаманың негізгі бағыттары мен іске асыру тетіктері 4.1. Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі
мамандандырылған соттар (ювенальды соттар)

Мамандандырылған (ювенальды) сот ювенальды әділет жүйесінің маңызды буыны болып табылуға тиіс. Бұл сот билігі Конституция , заңдар, өзге де нормативтік құқықтық актілер, республиканың халықаралық шарттары негізінде туындайтын барлық істер мен дауларға қолданылатыны туралы Конституцияның ережесімен негізделген.
Дәл осы соттың кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға қатысты мәселелерді шешуде неғұрлым ауқымды мүмкіндіктері бар.
Елдің сот жүйесін дамытудың перспективалы бағыттарының бірі ретінде Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасының Құқықтық саясат тұжырымдамасында ювенальды соттар құру айқындалған.
"Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы" Конституциялық заңның 3-бабында да республикада кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі мамандандырылған соттар құру мүмкіндігі бекітіліп берілген.
2005 жылғы 3 маусымда Қазақстан Республикасы судьяларының IV съезінде Мемлекет басшысы елде кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған соттар құру туралы міндет қойды.
2007 жылғы 23 тамызда "Кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар құру туралы" Жарлыққа қол қойылды. Жарлықтың 1-тармағы Астана және Алматы қалаларында Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық істерді, әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді және олардың мүдделерін қозғайтын азаматтық істерді қарауға уәкілеттік берілген кәмелетке толмағандар істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттардың құрылуын көздейді.
Кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттың қарауына, облыстық және оларға теңестірілген соттардың қарауына жатқызылған істерді қоспағанда, кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар туралы қылмыстық істер жатады.
Бұдан басқа, кәмелетке толмағандардың ісі жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар баланың тұратын жерін анықтау туралы; ата-ана құқығынан айыру (шектеу) және қалпына келтіру туралы; бала асырап алу туралы даулар бойынша; Қазақстан Республикасының неке-отбасы заңнамасына сәйкес кәмелетке толмағандарға қорғаншы және қамқоршылықтан туындайтын даулар бойынша азаматтық істерді қарайды.
Мамандандырылған (ювенальды) соттар қызметінің оң тәжірибесін тарату мақсатында оларды республиканың бүкіл аумағында құру мәселесі пысықталатын болады.

4.2. Мамандандырылған (ювенальды) прокуратура

Қазақстан Республикасы Конституциясының 83-бабына сәйкес Прокуратура республика аумағында заңдардың (оның ішінде Конституцияның өзінің), Қазақстан Республикасының Президенті жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық актілердің дәлме-дәл әрі біркелкі қолданылуын жоғары қадағалауды жүзеге асырады.
Прокуратура органдары өкілеттіктердің кең ауқымын және кез келген заң бұзушылыққа ден қою құқығын иелене отырып, өз назарын заңдылықтың неғұрлым өзекті проблемаларына аударады, соның ішінде кәмелетке толмағандардың құқықтарының сақталуын қадағалауды жүзеге асырды.
Ювенальды әділет жүйесін дамытуға байланысты жасөспірімдерді кепілдендірілген құқықтық және әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ететін кәмелетке толмағандар туралы заңнаманың қолданылуын қадағалауды жүзеге асыруда прокуратураның рөлін арттыру жөнінде жұмыс жүргізу қажет. Ол үшін прокуратура органдарында кәмелетке толмағандар туралы заңнаманың қолданылуын қадағалауды ұйымдастыру жөніндегі мамандандырылған бөлімшелер құру мәселесі пысықталатын болады.
Кәмелетке толмағандар туралы заңнаманың қолданылуын қадағалаудың басымдылығын ескеріп, облыстық және оларға теңестірілген прокуратураларда бұл жұмысты үйлестіру бірінші басшыларға жүктелген.

Осы құқықтық қатынастар саласындағы құқықтық базадан және қалыптасқан тәжірибеден шыға отырып облыстардың прокуратураларының кәмелетке толмағандарға қатысты заңнаманың қолдануын қадағалау жөніндегі бөлімдерінің функцияларына мыналар жатқызылуы мүмкін:

1) кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар туралы қылмыстық істердің тергелуіне қадағалауды жүзеге асыру;

2) кәмелетке толмағандардың мүдделерін қозғайтын қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша сот талқылауының барлық сатыларына міндетті түрде қатысулары;

3) қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша сот актілерінің заңдылығын тексеру;

4) кәмелетке толмағандарға қатысты заңсыз сот актілеріне заңда белгіленген тәртіппен наразылық көрсету;

5) алименттердің уақытылы өндіріліп алуына ерекше назар аудара отырып, атқару өндірісі саласындағы заңдылыққа қадағалауды жүзеге асыру;

6) кәмелетке толмағандар туралы заңнаманың қолданылу мәселелері бойынша мемлекеттік органдардың қызметіне тексерулер жүргізу;

7) кәмелетке толмағандардың мәселелері жөнінде жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау және шешу;

8) заңнаманы жетілдіру және кәмелетке толмағандардың қатысуымен қоғамдық қатынастарда туындайтын қандай да болмасын өзге проблемаларды шешу жөніндегі жұмысты талдау және ұсынымдар дайындау.

4.3. Мамандандырылған (ювенальды) полиция

Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес анықтау, алдын ала тергеу мен жедел-іздестіру қызметін, сондай-ақ қоғамдық тәртіпті сақтау мен қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарына, қоғам мен мемлекеттің мүдделеріне қылмыстық және өзге де құқыққа қарсы қол сұғушылықтардың алдын алу және жолын кесу жөніндегі атқарушылық және өкім етушілік функцияларын жүзеге асыратын арнайы мемлекеттік орган болып табылады.
Ішкі істер органдары жүйесінде кәмелетке толмағандар жасаған және оларға қатысты қылмыстардың алдын алуды, ашуды және тергеуді әртүрлі мамандандырылған бөлімшелердің қызметкерлері, соның ішінде:

1) кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтың алдын алудың негізгі буындарының бірі, өз қызметін өзге де құқық қорғау, мемлекеттік әрі мемлекеттік емес құрылымдармен және қоғамдық ұйымдармен өзара іс-қимыл негізінде жүзеге асыратын кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі әкімшілік полицияның учаскелік инспекторлары;

2) криминалдық полицияның кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі қызметкерлері;

3) кәмелетке толмағандар жасаған және оларға қатысты қылмыстар туралы қылмыстық істерді тергеу үшін бекітілген тергеушілер жүзеге асырады.
Бұдан басқа, ішкі істер органдары жүйесінде арнайы балалар мекемелері болып табылатын кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтары құрылған және жұмыс істейді.
Сонымен қатар ювенальды әділет жүйесінің дамуы бірыңғай құрылымды - полицияның кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі учаскелік инспекторларын, криминалдық полицияның кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі тергеушілерін және жедел уәкілдерін қамтитын мамандандырылған ювенальды полиция құру қажеттігін көздейді.
Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, бейімдеу және оңалту орталықтарын қайта ұйымдастыру және қылмыс жасады деп айыпталушы, сондай-ақ білім берудің арнайы ұйымына және білім берудің ерекше режимі бар ұйымға жіберілуші кәмелетке толмағандарды уақытша ұстау үшін ішкі істер органдары жүйесінде арнайы мекемелер құру мәселесін пысықтау мақсатқа сай келеді.
Аталған ережелер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне тиісті өзгертулер мен толықтырулар енгізу жолымен іске асырылуы тиіс.

4.4. Мамандандырылған (ювенальды) адвокатура

Балалардың құқығын қорғауға бағдарланған кәмелетке толмағандарға арналған қылмыстық сот төрелігі жүйесінде кәсіби қорғаушы адвокат болып табылады. Адвокат кәмелетке толмаған баланы алғашқы жауап алудан бастап сот үкіміне шағым беруге дейінгі қылмыстық процестің барлық сатыларында қорғайды. Кәмелетке толмаған балаға қатысты адвокаттың қылмыстық процеске қатысуы міндетті болып табылады. Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі адвокаттың сапалы, жоғары білікті жұмысы - бұл ювенальды әділет жүйесінің табысты жұмыс істеуінің көрсеткіші.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мен қылмыстық іс жүргізу заңнамасы адвокаттың кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық процеске міндетті түрде қатысуын белгілейтін нормаларды қамтиды. Бұл, жасөспірім туыстарының адвокаттың қызмет көрсетулеріне төлеу мүмкіндігіне немесе төлегісі-төлемегісі келетініне қарамастан, адвокаттың кәмелетке толмаған баланы қорғауды жүзеге асыратындығын көрсетеді. Мұндай төлем болмаған жағдайда, қылмыстық процесті жүргізуші қорғаушы тағайындау туралы қаулы шығарады, және адвокаттың қызметі мемлекеттік бюджет қаражатынан төленеді.
Кәмелетке толмағандар үшін сот төрелігі жүйесіндегі адвокаттың ерекше рөлін ескеріп, оның қорғау функцияларын күшейте отырып, "Қазақстандағы ювенальды әділет" жобасы барысында, адвокаттар мен әлеуметтік психологтарды қоса алғанда, кәмелетке толмағандарды қорғаудың мамандандырылған тобы құрылды. Бұл адвокаттар мен әлеуметтік психологтардың күш-жігерлерін біріктірудің алғашқы әрі бірегей тәжірибесі болды.
Алғаш рет Қазақстан аумағы мен ТМД-да қылмыс жасаған деп күдік келтірілген жасөспірімдерге нақты ұсталған сәттен бастап-ақ, тек қана заңдық жағынан ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-психологиялық көмек пен қолдау көрсетілді. Кәмелетке толмаған баланың әлеуметтік-психологиялық болмысының кескін-кейпін табыс ететін адвокаттар мен әлеуметтік психологтардың көмегімен әр балаға дербес көзқарас тұрғысынан келу туралы халықаралық құқық нормалары мен Қазақстан Республикасы қылмыстық іс жүргізу заңнамасының талаптары анағұрлым жоғары деңгейде орындалды.
Бала құқықтары саласындағы халықаралық стандарттарды, "Қазақстандағы ювенальды әділет" жобасының тәжірибесін назарға ала отырып, Алматы қалалық адвокаттар алқасы 2006 жылы қыркүйекте мамандандырылған ювенальдық заң консультациясын құруға шешім қабылдады.
Ювенальдық консультация қылмыс жасады деп күдік келтірілген немесе айыпты деп табылған кәмелетке толмағандарды Алматы қаласының аумағында білікті заңгерлік және әлеуметтік-психологиялық көмекпен қамтамасыз ету мақсатында құрылды. Ювенальдық консультация құрамына адвокаттаралқасы, әлеуметтік психологтар, консультацияда практикадан өтіп жатқан жоғары курстың психолог-студенттері кірді.
Мамандандырылған ювенальдық заң консультацияларын республиканың қалалары мен облыс орталықтарында құруға қажеттілік туындап отыр.

4.5. Мамандандырылған қылмыстық-атқару инспекциялары

Қазақстан Республикасындағы қылмыстық саясатты ізгілендіру нәтижесінде қоғамнан оқшаулауға байланысты емес жазаларға сотталған адамдардың, соның ішінде кәмелетке толмағандардың да саны артты.
Кәмелетке толмағандарға қатысты бас бостандығынан айырусыз жазалардың орындалуы олардың құқықтарын қорғау элементтерінің бірі болып табылады.
Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық заңнамасымен кәмелетке толмағандарға қылмыстық жазаның 6 түрі көзделген, оның ішінде жазаның 4 түрін қылмыстық-атқару инспекциялары атқарады. Бұдан басқа олар шартты түрде сотталғандарға және үкімнің орындалуы кейінге қалдырылған сотталғандарға бақылауды жүзеге асырады.
Ювенальды әділет жүйесін құру кезеңінде кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі маман-инспектор лауазымын енгізу ұсынылуда. Олардың құзыретіне: қоғамдық және түзеу жұмыстарын атқару; шартты сотталғандардың, жүкті кәмелетке толмаған сотталғандардың, сондай-ақ сотпен жазасы кейінге қалдырылған жас балалары бар әйелдердің жүріс-тұрысын бақылау; тұрғылықты мекен-жайы бойынша бас бостандығын шектеуге сотталған кәмелетке толмағандарға қадағалауды жүзеге асыру; қылмыстың және өзге де құқық бұзушылықтың алдын алу кіреді.

4.6. Балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі өңірлік органдар

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында балаларға арналған, оның ішінде жетім балалар және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған 79674 жасөспірімдерді қамтитын 722 интернаттық мекеме ашылған.
Денсаулық сақтау жүйесінде 2105 жасөспірімдерді қамтитын 26 балалар үйі жұмыс істейді.
Әлеуметтік қорғау жүйесінде 2882 жасөспірімдерді қамтитын мүгедек балаларға арналған 20 интернат үйі жұмыс істейді.
Құқық қорғау жүйесінде 9883 жасөспірімдерді қамтитын 18 кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау және оңалту орталығы жұмыс істейді.
Білім беру жүйесінің иелігінде тәрбиенің ерекше жағдайын қажет ететін балалар мен жасөспірімдерге арналған мамандандырылған мектептер, мінез-құлқы ауытқыған балаларға арналған мектептер бар. Бұл мекемелерге заңмен қайшылыққа түскен бала жіберіледі, олар қоғам мен мемлекет тарапынан ерекше көзқарасқа мұқтаж.
Бұл ұйымдардың қызметі бір мақсатқа жетуге - тәрбиеленушілердің дене денсаулығы мен имандылығын сақтауға және нығайтуға бағытталған. Бұл ретте олардың міндеттері әр түрлі және әлеуметтік, медициналық, құқықтық және аталған ұйымдарға тән белгілі бір бейін бойынша басқа да қызмет көрсетулерді көздейді.
Бірыңғай тәсілдеме жоқтығынан, іс-әрекеттер үйлестірілмегендіктен, осындай ұйымдарда әр түрлі себептер бойынша түскен баланың құқықтар қорғауды іске асыруға мүмкіндік бермейді. Осыған байланысты жергілікті атқарушы органдардың қызмет көрсетіп жатқан бөлімшелерін жұмысын күшейту ұсынылады.
Жергілікті атқарушы органдар "Неке және отбасы туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 106-бабына сәйкес кәмелетке толмағандарға қатысты қорғаншы және қамқоршылық жөніндегі өз функцияларын жергілікті уәкілетті білім беру және денсаулық сақтау органдары, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың ісі және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссия арқылы жүзеге асырады.
Білім беру ұйымдарының қызметіне уәкілетті орган тарапынан ал олардың жергілікті жерлерде өкілдері қорғаншы және қамқоршылық органдары болып табылады, ведомствоаралық үйлестіру мен бақылаудың тиімді жүйесін құру балалар өмірінің сапасын жақсартуға және оларды дамыту үшін жағдай жасауға мүмкіндік беретін тиімді тетік болады.

Кәмелетке толмағандардың құқықтарын қорғау саласындағы жергілікті атқарушы органдардың қызметі:

1) білім берудің арнайы түзету ұйымдарын ашу (қайта жаңғырту);

2) өмірлік қиын жағдайға тап болған балаларға көмек көрсету жөніндегі азаматтық сектордың өкілдері арасында волонтерлық қозғалысты дамыту;

3) кәмелетке толмағандардың ісі және олардың құқығын қорғау жөніндегі өңірлік комиссиялар жұмысының тәжірибесін зерделеу;

4) ата-анасының қамқорлығынсыз қалған кәмелетке толмағандар үшін оңалту орталықтарын ашу;

5) жетім-балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды институционализациясыздандыру стратегиясының басты бағыттарын әзірлеу;

6) ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар мен баланы өз отбасында тәрбиелеуге қабылдауға ниет білдіруші азаматтар туралы мәліметтерді өңдеу үшін бағдарламалық қамтамасыз етуге ағымдағы қызмет көрсету;

7) облыстық, қалалық департаменттерде, басқармаларда, аудандық білім бөлімдерінде штат кестесіне балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау мәселелері жөніндегі маман лауазымын енгізу;

8) жетім-балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың баламалы нысандарын (патронат отбасы) дамыту;

9) жетім-балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған балалар ауылдарын ашу;

10) жетім-балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған Отбасылық үлгідегі үйлер ашу;

11) балалар үйлерінің түлектеріне арналған Жасөспірімдер үлгілерін және жетім-балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мектеп-интернаттар ашу;

12) балалардың үкіметтік емес ұйымдары (ҮЕҰ) және балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі балалардың қоғамдық қозғалысы қызметінің халықаралық тәжірибесін зерделеу арқылы жүзеге асырылады.

4.7. Кәмелетке толмағандарды әлеуметтік сүйемелдеу жүйесі

Кәмелетке толмағандарға қатысты қылмыстық процестің маңызды құрамдас бөлігі кәмелетке толмағандардың мүддесін қозғайтын ерекше мәселелерді қараушы арнайы әлеуметтік қызметтердің атқаратын жұмысы болуға тиіс.
Бұл қызметте психология мен педагогика, әлеуметтік ғылымдар саласында тиісті кәсіби білімі бар адамдар жұмыс істеуге тиіс, бұл жеткіншекпен байланыс орнату кезінде айтарлықтай жетістік береді.
Жеткіншектің жеке басын зерттеу кәмелетке толмаған баламен, оның ата-анасымен, мұғалімдерімен, маңайындағы жақындарымен тікелей араласу арқылы, сондай-ақ жеткіншектің жеке басы туралы толық түсінік құруға мүмкіндік беретін тиісті құжаттар жинау мен оларды талдау арқылы жүзеге асырылуға тиіс. Әлеуметтік қызметтер қызметкерлері кәмелетке толмағандармен жүргізген жұмыстың нәтижелері бойынша есеп жасайтын болады, оның мазмұнын қылмыстық қудалау органдары іс жүргізу шешімін қабылдауда және сот үкім шығарарда назарға ала алады.
Қазақстанда ювенальды әділет жүйесін дамыту әлеуметтік қызметінің бір моделін - қылмыстық процесте кәмелетке толмағандарды қорғаудың әлеуметтік психологтарын жасақтауды көздейді. Қазақстанда бірінші рет мамандандырылған әлеуметтік психологтардың кәмелетке толмаған баланы қорғауды жақтап қылмыстық процеске қатысу практикасы байқаудан өткізілді.
Кәмелетке толмағандарды қорғаудың әлеуметтік психологтарының негізгі қызметі жеткіншектің кәсіби психологиялық қолдауды қажет етушілігін туғызу болып табылады.
Қылмыстық сот төрелігіне түскен жеткіншек өзіне ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Өзінің ересек жасқа жетпеуіне байланысты кәмелетке жетпеген бала сыртқы көмекті және қолдауды қажет етеді. Оның тағдырына арнайы дайындығы бар үлкен адамдардың араласуы қаншалықты көп болса, жеткіншектің осы қиын кезеңді айналып өтуіне де соншалықты мүмкіншілік көп болады.
Кәмелетке толмаған баланы қолдау тиімді болуы үшін әлеуметтік психолог жалпы кәсіби - этикалық нормаларға сүйенуге тиіс. Бұл мүлтіксіз орындалуға тиіс жүріс-тұрыс қағидаттары мен ережелерінің жиынтығы. Әлеуметтік психологтың этикасы клиентке қатысты баға жетпестікті, төзімділікті және құпиялық сақтауды талап етеді. Бұл дегеніміз әлеуметтік психолог барлық уақытта өз клиентінің мүдделерінен шыға отырып жұмыс істеуге тиіс деген сөз. Әлеуметтік психологтың клиенті кәмелетке толмаған бала болып табылады.
Осылайша, әлеуметтік психолог жеткіншектің өзінің, жеткіншектің айналасындағылардың сеніміне ие болады және жанжалдың болмауына қол жеткізеді.
Әлеуметтік психологтар қорғауды жақтап жұмыс істей отырып, жеткіншектің өзіне де және оны қоршаған үлкендерге де оның бойындағы өз-өзін құрметтеу мен қоғамға қажеттілік сезімін қолдауға көмектесетін жеткіншек бойындағы қасиеттер мен жағымды мінез-құлықты табуға тырысады.
Қылмыстық сот төрелігін жүргізудің дәстүрлі жүйесінде кәмелетке толмаған баланы ұстап алу кезінде негізгі іс-әрекет етуші тұлғалар жедел қызметкерлер, тергеушілер, адвокаттар, прокурорлар болып табылады. Іс-әрекет етуші адамдардың қайсысы болмасын ұсталған кәмелетке толмаған баланың дербес және психологиялық ерекшеліктерін ескеруге тиіс болса да, практика мұндай қолдауды кәсіби деңгейде жүзеге асыратын маманының қажет екендігін көрсетеді.
Жеткіншекті ювенальды әділет жүйесінде айрықша әлеуметтік сүйемелдеу туралы мәселені қарау қажет. Жеткіншектердің даму ерекшеліктерін, олардың қауқарсыздығын, сезімталдығын, қамауға алу фактісінің өзіндегі жүйке күйзелісін, әлеуметтік ортаның ықпалын, отбасындағы жағдайды, ықтимал психологиялық проблемалар мен педагогикалық бетімен жіберушілікті, тәуелділіктің түрлі нысандарын ескермеуге болмайды.
Осылайша, жеткіншек әлеуметтік қажеттіліктердің шешілуінде, жазаның атқарылуын бақылауда, қайта қылмыс жасаудың алдын алуда, табысты әлеуметтендірілуде психологиялық қолдауды қажет етеді.
Бүгінгі күнде кәмелетке толмаған баланың барлық санамаланған қажеттіліктерін толық қанағаттандыратын кәсіп жоқ. Сондықтан жасөспірімді әртүрлі қызметтер мен ведомстволардың ерекше әлеуметтік сүйемелдеуі қажеттілігі туындайды. Бұл сүйемелдеуге мамандандырылған ювенальды заң консультациялары қатарынан әлеуметтік психологтар, ювенальдық соттардың әлеуметтік қызметкерлері, мамандандырылған полиция инспекторлары, қылмыстық-атқарушы инспекцияның мамандандырылған қызметкерлері және балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі өңірлік органдардың мамандары қатысуға тиіс.

Осы кәсіби салалардың әрқайсысының өзіне тән ерекшелігі болады:
1) мамандандырылған ювенальды заң консультациясы қатарынан әлеуметтік психологтар - тергеу және сот сатысындағы психологиялық көмек, медиация (үшінші бейтарап жақтың - медиатор-делдалдың қатысуымен өтетін келіссөздердің ерекше нысаны, оның процесінде даудың тараптары медиатордың көмегімен өздерінің мүдделерінің негізінде араларындағы проблемаларды өз бетінше шешеді), кәмелетке толмаған бала туралы ақпарат жинау, кәмелетке толмаған баланың әлеуметтік-психологиялық кескін - келбетін жасау, ата-аналармен жұмыс жүргізу, әлеуметтендіру кезіндегі психологиялық көмек;

2) ювенальды соттардың әлеуметтік қызметкерлері - жеткіншек пен қоғам үшін криминогендік тәуекелдің деңгейін бағалау, бос уақытын өткізуді ұйымдастыруға немесе жұмысқа орналасуға көмек көрсету, оқу процесінде қолдау, жазаның балама түрлерін анықтау үшін ақпарат ұсыну, отбасымен жұмыс істеу, тергеу және сот кезінде, сондай-ақ қылмыстық қудалау аяқталғаннан кейінгі жеткіншектің жүріс-тұрысын қадағалау, медициналық көмек көрсетуге жәрдемдесу;

3) мамандандырылған полиция инспекторлары - бұзушылықтың алдын алу, кәмелетке толмаған баланың отбасымен жұмыс, тергеу және сот кезінде кәмелетке толмаған баланың жүріс-тұрысын қадағалау;

4) қылмыстық-атқару инспекциясының мамандандырылған қызметкерлері - жазаны өтеу кезіндегі жеткіншектің жүріс-тұрысын бақылау, отбасымен және оны қоршаған ортасымен жұмыс, сондай-ақ жаңа қылмыстардың алдын алу;

5) балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі өңірлік органдардың мамандары - балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау бөлігінде заңнаманың сақталуын бақылау.

4.8. Кәмелетке толмағандармен жұмыс жөніндегі
мамандандырылған бөлімшелердің қызметкерлерін даярлау

Қазақстан Республикасы Білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес бейіндік магистратура терең кәсіби даярлыққа ие экономика, медицина, құқық және т.б. салалар үшін жоғары оқу орнынан кейін кадрлар даярлаудың білім беру бағдарламасын іске асырады. Бейіндік магистратурада сонымен қатар құқық магистрін даярлауға бағытталған білім беру бағдарламалары іске асырылуы мүмкін (LLА).
Сондықтан кәмелетке толмағандармен жұмыс жөніндегі мамандандырылған бөлімшелердің судьялары мен қызметкерлерін даярлауды 6N0303 - "Юриспруденция"; 6N0302 - "Халықаралық құқық"; 6N0303 "Құқық қорғау қызметі" мамандықтары шеңберінде жүзеге асыру мүмкін болып отыр.
Осыған байланысты жоғарыда аталған мамандықтар бойынша даярлықты жүзеге асыратын жоғары оқу орындарына, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігіне кәмелетке толмағандармен жұмыс жөніндегі мамандандырылған бөлімшелердің судьялары мен қызметкерлерін даярлауды көздейтін білім беру бағдарламаларын енгізуге ұсыным жасалатын болады.
Бұдан басқа, Жоғарғы Сот Қазақстан Республикасы жағындағы Мемлекеттік басқару академиясының Сот төрелігі институтында кәмелетке толмағандар қатысатын істерді қарауға маманданған судьялар даярлауды көздейтін арнайы бағдарлама енгізу мәселесін қарайтын болады.

5. Күтілетін нәтижелер

Осы Тұжырымдамада көзделген шараларды іске асыру:

1) сот төрелігін жүзеге асыру кезінде лауазымды адамдардың кәмелетке толмағандардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау сапасын арттыруға;

2) құқық қорғау органдарының құқық қолдану практикасында заңдылықты бұзу фактілерін азайтуға;

3) ювенальды әділет үшін кадрлар даярлау деңгейін арттыруға;

4) ювенальды әділет алдында тұрған міндеттерді шешу кезінде барлық мүдделі мемлекеттік органдардың және азаматтық қоғам институттарының өзара іс-қимыл процестерін нормативтік құқықтық сүйемелдеуді қамтамасыз етуге;

5) ювенальды әділеттің мамандандырылған бөлімшелерінің қызметін ведомстволық бақылауды күшейтуге;

6) пенитенциарлық жүйе мекемелеріндегі кәмелетке толмағандардың санын азайтуға және қылмыстық заңнаманы қолдану, бас бостандығынан айыруға байланысты емес қылмыстық жазалардың орындалу тиімділігін арттыруға;

7) қылмыстық-атқару жүйесінің түзеу мекемелерінде кәмелетке толмаған сотталғандарды ұстау жағдайлары мен тәртібін халықаралық практиканың прогрессивті жүйесіне сәйкес келтіруге мүмкіндік береді.

О Концепции развития системы ювенальной юстиции в Республике Казахстан на 2009-2011 годы

Указ Президента Республики Казахстан от 19 августа 2008 года N 646

Подлежит опубликованию в Собрании
актов Президента и Правительства
Республики Казахстан

В целях дальнейшего развития и совершенствования системы ювенальной юстиции в Республике Казахстан ПОСТАНОВЛЯЮ:

1. Одобрить прилагаемую Концепцию развития системы ювенальной юстиции в Республике Казахстан на 2009-2011 годы (далее - Концепция).

2. Правительству Республики Казахстан в трехмесячный срок разработать и утвердить план мероприятий по реализации Концепции.

3. Государственным органам Республики Казахстан при выработке соответствующих решений руководствоваться основными положениями Концепции.

4. Контроль за исполнением настоящего Указа возложить на Администрацию Президента Республики Казахстан.

5. Настоящий Указ вводится в действие со дня подписания.

Президент
Республики Казахстан Н. Назарбаев

Одобрена
Указом Президента
Республики Казахстан
от 19 августа 2008 года N 646

КОНЦЕПЦИЯ
развития системы ювенальной юстиции в Республике Казахстан
на 2009-2011 годы

Введение

Одним из приоритетных направлений государственной социальной политики является обеспечение соблюдения прав ребенка, что предполагает признание за ним всей полноты социально-экономических, политических, личных прав и свобод, закрепленных в Конституции Республики Казахстан, международных договорах и иных нормативных правовых актах.

Обеспечение соблюдения прав несовершеннолетних непосредственно связано с их правовой защитой. Под правовой защитой понимается совокупность нормативных правовых актов, устанавливающих правовой статус несовершеннолетних как участников общественных отношений (права, обязанности, гарантии соблюдения прав и обязанностей) и закрепляющих основы организации деятельности системы органов по работе с несовершеннолетними.

Правовая защита охватывает всю сферу жизнедеятельности несовершеннолетних: воспитание, образование, здравоохранение, труд, социальное обеспечение, досуг.

Правовая защита несовершеннолетних включает защиту прав и интересов детей, попавших в сферу отправления правосудия по уголовным делам. Такая защита в мировой практике осуществляется в рамках специализированной системы правосудия для несовершеннолетних (ювенальной юстиции).

Весь указанный комплекс мер по защите прав несовершеннолетних охватывается термином "ювенальная юстиция". В международной практике, в частности в Минимальных стандартных правилах ООН, касающихся отправления правосудия в отношении несовершеннолетних ("Пекинские правила"), термин "Juvenile Justice" (ювенальная юстиция) означает "правосудие по делам несовершеннолетних".

Однако в более широком социальном плане система правосудия в отношении несовершеннолетних представляет собой систему защиты прав, свобод и законных интересов несовершеннолетних, объединяющую вокруг специализированного суда по делам несовершеннолетних различные специализированные структуры в правоохранительных органах, учреждения системы профилактики безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних, адвокатуру и правозащитные организации.

Кроме того, ювенальная юстиция - это система, включающая не только комплекс государственных и иных органов и организаций, имеющих своим назначением защиту прав и законных интересов несовершеннолетних, осуществление правосудия в отношении них, но и соответствующее законодательство.

В Республике Казахстан с 2001 года в целях изменения методов работы с несовершеннолетними в системе уголовного правосудия проводится работа по инициированию проекта "Ювенальная юстиция в Казахстане", определены его цели, задачи и принципы.

30 марта 2007 года на заседании Совета по правовой политике при Президенте Республики Казахстан рассмотрен вопрос о создании системы ювенальной юстиции в Казахстане, где в целом поддержаны предлагаемые основные подходы к созданию ювенальной юстиции и заинтересованным государственным органам рекомендовано завершить разработку модели специализированных служб ювенальной юстиции.

1. Международный опыт

Сегодня ювенальные суды функционируют более чем в 60 странах мира. Причем следует отметить, что при создании судов по делам несовершеннолетних в разных странах неодинаковый подход. К указанному виду юрисдикции относится две основные модели: англосаксонская и континентальная.

Различия в названных моделях судов для несовершеннолетних состоят в том, что в англосаксонской модели суда дела взрослых соучастников преступлений несовершеннолетних рассматриваются общими судами, а в континентальной модели запрещено рассматривать дела несовершеннолетних в общих судах, при этом дела взрослых соучастников также рассматриваются в ювенальных судах.

Американский уголовный процесс по делам несовершеннолетних прост и оперативен. Главное в нем - обсуждение правонарушения и назначение наказания за него. Конечно, такой процесс достигает своей цели - воздействия на правонарушителя. Известно, что всякое промедление реакции суда на правонарушение опасно именно в делах несовершеннолетних и ведет к рецидиву правонарушения, причем более серьезного. Но быстрота судебного процесса имеет и свою негативную сторону: реальная возможность нарушения прав человека, неполнота расследования, пробелы в доказательствах, сомнения относительно источников их получения.

Типичный вариант континентальной модели суда для несовершеннолетних - французский суд. Судебный процесс по делам несовершеннолетних во Франции имеет три стадии, отражающие соответствующую компетенцию трех юрисдикции по делам несовершеннолетних: судьи для детей, трибунала по делам несовершеннолетних и суда присяжных по делам несовершеннолетних.

Французский судья для детей - это магистрат суда большой инстанции, назначаемый на эту должность на три года с возможностью возобновления срока. При отборе кандидатур на этот пост учитывается интерес магистрата к вопросам детства. По общему правилу, в департаментах (единица территориального деления Франции) имеется один или несколько судей для детей. В суде дела между судьей для детей и следственным судьей распределяются так: оба могут рассматривать дела о проступках и простых нарушениях, тогда как дела о преступлениях и иных правонарушениях относятся только к компетенции следственного судьи.

Таким образом, международный опыт показывает, что ювенальная юстиция представляет специализированную систему правосудия для несовершеннолетних, основанную на комплексе мер, направленных на восстановление разрушенных или утраченных несовершеннолетним общественных связей и отношений вследствие изменения социального статуса и девиантного поведения личности, нацеленных на преодоление последствий правонарушения и возвращения правонарушителя в общество.

2. Цель Концепции

Целью Концепции является поэтапное внедрение и развитие элементов ювенальной юстиции в Республике Казахстан, которые позволят повысить эффективность и качество отправления правосудия в отношении несовершеннолетних на всех его этапах. Это включает создание специализированных подразделений по работе с несовершеннолетними: в министерствах юстиции, внутренних дел, образования и науки, в судах, прокуратурах и адвокатуре.

3. Анализ современного состояния проблемы

В настоящее время в Казахстане радикально изменились подходы к деятельности по профилактике правонарушений детей и подростков: созданы условия для развития подрастающего поколения, действуют системы защиты прав детей, профилактики их безнадзорности и правонарушений. Но, несмотря на это, анализ ситуации с детской и подростковой преступностью свидетельствует о необходимости применения дополнительного ряда мер как в области профилактики, так и по защите их прав и законных интересов.

Одним из наиболее актуальных и востребованных направлений социальной политики в области детства является формирование и развитие системы ювенальной юстиции в Казахстане.

Социологические и психологические исследования показывают, что большинство несовершеннолетних, оказавшихся в конфликте с законом, воспитываются в неполных, малообеспеченных, многодетных, часто асоциальных семьях.

За 2007 год по республике зарегистрировано 6274 преступления в отношении несовершеннолетних (в 2006 году - 6488).

На сегодняшний день в Республике Казахстан уголовные наказания в отношении несовершеннолетних исполняют 213 уголовно-исполнительных инспекций, 4 воспитательные колонии, а также находящийся на территории исправительной колонии общего режима ЛА-155/4 локальный участок для содержания несовершеннолетних девочек.

За 2007 год в воспитательных колониях республики содержалось 473 несовершеннолетних осужденных (за 2006 год - 447), в следственных изоляторах - 459 (за 2006 год - 863). Кроме того, по учету уголовно-исполнительных инспекций прошло 2074 несовершеннолетних (за 2006 год - 2078).

Пребывание в пенитенциарных учреждениях не только не исправляет их, но еще более закрепляет сформированную в процессе жизни, семейного воспитания отрицательную сторону поведения. Психологические исследования свидетельствуют, что через полтора года пребывания в условиях режимного учреждения происходят необратимые изменения в структуре личности, психике взрослого человека, затрудняющие его последующую реабилитацию и ресоциализацию в обществе. Можно предположить, что неокрепшая психика подростка "ломается" еще быстрее, а процесс восстановления становится еще более затратным и трудоемким.

Несовершеннолетний, оказавшийся в конфликте с законом, нуждается в помощи, а именно в комплексном сопровождении и поддержке в процессе судопроизводства.

Важным направлением внедрения ювенальной юстиции в Казахстане является совершенствование законодательства.

Необходимо принятие нормативных правовых актов, предусматривающих значительное изменение роли социальных служб и их активное участие:

1) в качестве социального работника, изучающего социальное окружение подростка, оказавшегося в конфликте с законом, а также готовящего спектр социализирующих решений - для предложения судье в качестве вариантов, возможных в виде альтернативы лишению свободы;

2) в качестве медиатора-посредника, организующего и осуществляющего процесс примирения сторон (в рамках процедур, предусмотренных законом, с использованием так называемого восстановительного подхода и возможности заглаживания вреда обвиняемым потерпевшему - в качестве законодательно закрепленного субъекта, осуществляющего вышеназванные действия);

3) в качестве лица, способствующего социализации (социального, бытового и трудового устройства) несовершеннолетнего, возвращающегося из специализированных образовательных учреждений или мест лишения свободы.

Анализ опыта работы по сопровождению несовершеннолетних в процессе судопроизводства показал, что в Казахстане есть варианты решения данной проблемы, которые успешно реализовались в Ауэзовском районе города Алматы и Карасайском районе Алматинской области в рамках пилотного проекта "Ювенальная юстиция в Казахстане", инициированного благотворительным фондом "Сорос-Казахстан".

Реализация пилотного проекта в период с 2003 по 2006 годы позволила значительно усовершенствовать практику уголовного судопроизводства. Положительным фактором является и то, что за 4 года реализации проекта получены следующие результаты:

1) сократилось количество несовершеннолетних обвиняемых, в отношении которых применялась мера пресечения в виде ареста (из 485 несовершеннолетних арестовано 68);

2) круглосуточно предоставлялись услуги адвоката, специализирующегося по делам несовершеннолетних;

3) с момента фактического задержания присутствовал социальный психолог;

4) в соответствии с действующим законодательством Республики Казахстан уголовное преследование на стадии следствия прекращено в отношении 131 несовершеннолетнего из 345;

5) в результате тщательного рассмотрения обстоятельств каждого отдельного уголовного дела увеличилось количество дел, по которым обвинения смягчены: в отношении 34 несовершеннолетних прекращено уголовное преследование, в отношении 14 несовершеннолетних статьи Уголовного кодекса Республики Казахстан переквалифицированы на менее тяжкие);

6) в отношении 61 из 91 несовершеннолетнего применены виды наказаний, не связанные с лишением свободы.

На сегодня итоги проекта "Ювенальная юстиция в Казахстане" с учетом мнения заинтересованных государственных органов (министерств юстиции, внутренних дел, образования и науки, Генеральной прокуратуры и Верховного Суда) свидетельствуют о необходимости создания системы ювенальной юстиции в Казахстане, состоящей из специализированных служб: ювенальной полиции, ювенальной прокуратуры, ювенальных судов, ювенальной адвокатуры, ювенальных уголовно-исполнительных инспекций, социальных психологов и региональных органов по защите прав детей.

Таким образом, создание системы ювенальной юстиции, в том числе путем развития учреждений социальной службы, позволит укрепить стабильность общества, снизить напряженность в среде несовершеннолетних и активно влиять на процессы, происходящие в обществе.

4. Основные направления и механизмы реализации Концепции

4.1. Специализированные (ювенальные) суды
по делам несовершеннолетних

Специализированный (ювенальный) суд должен являться наиболее важным звеном системы ювенальной юстиции. Это обусловлено положением Конституции о том, что судебная власть распространяется на все дела и споры, возникающие на основе Конституции, законов, иных нормативных правовых актов, международных договоров республики.

Именно суд обладает наиболее широкими возможностями при решении вопросов, касающихся защиты прав и законных интересов несовершеннолетних.

В качестве одного из перспективных направлений развития судебной системы страны в Концепции правовой политики Республики Казахстан, одобренной Указом Президента Республики Казахстан от 20 сентября 2002 года, определено образование ювенальных судов.

В статье 3 Конституционного закона "О судебной системе и статусе судей Республики Казахстан" также закреплена возможность создания в республике специализированных судов по делам несовершеннолетних.

На IV съезде судей Республики Казахстан 3 июня 2005 года Главой государства поставлена задача создания в стране специализированных судов по делам несовершеннолетних.

23 августа 2007 года подписан Указ "Об образовании специализированных межрайонных судов по делам несовершеннолетних". Пункт 1 Указа предусматривает образование в городах Астане и Алматы специализированных межрайонных судов по делам несовершеннолетних, уполномоченных рассматривать в соответствии с законодательными актами Республики Казахстан уголовные дела, дела об административных правонарушениях в отношении несовершеннолетних и гражданские дела, затрагивающие их интересы.

Специализированному межрайонному суду по делам несовершеннолетних подсудны уголовные дела о преступлениях, совершенных несовершеннолетними, за исключением дел, отнесенных к подсудности областного и приравненного к нему суда.

Кроме того, специализированные межрайонные суды по делам несовершеннолетних рассматривают гражданские дела по спорам об определении места жительства ребенка; о лишении (ограничении) и восстановлении родительских прав; об усыновлении (удочерении) ребенка; по спорам, возникающим из опеки и попечительства (патроната) над несовершеннолетними в соответствии с брачно-семейным законодательством Республики Казахстан.

В целях распространения положительного опыта деятельности специализированных (ювенальных) судов будет проработан вопрос их создания на всей территории республики.

4.2. Специализированная (ювенальная) прокуратура

Согласно статье 83 Конституции Республики Казахстан Прокуратура осуществляет высший надзор за точным и единообразным применением законов (в том числе и самой Конституции), указов Президента Республики Казахстан и иных нормативных правовых актов на территории республики.

Органы прокуратуры, обладая широким спектром полномочий и правом реагировать на любые нарушения законности, акцентируют свое внимание на наиболее актуальных проблемах законности, в том числе осуществляют надзор за соблюдением прав несовершеннолетних.

В связи с развитием системы ювенальной юстиции необходимо провести работу по повышению роли прокуратуры в осуществлении надзора за применением законодательства о несовершеннолетних, обеспечивающего гарантированную правовую и социальную защиту подростков. Для этого будет проработан вопрос создания в органах прокуратуры специализированных подразделений по организации надзора за применением законодательства о несовершеннолетних.

Учитывая приоритетность надзора за применением законодательства о несовершеннолетних, координация этой работы в областных и приравненных к ним прокуратурах возложена на первых руководителей.

Исходя из имеющейся правовой базы и сложившейся практики в данной сфере правоотношений, к функциям отделов по надзору за применением законодательства в отношении несовершеннолетних прокуратур областей могут быть отнесены:

1) осуществление надзора за расследованием уголовных дел о преступлениях, совершенных несовершеннолетними;

2) принятие обязательного участия на всех стадиях судебного разбирательства по уголовным, гражданским и административным делам, затрагивающим интересы несовершеннолетних;

3) проверка законности судебных актов по уголовным, гражданским и административным делам;

4) опротестовывание в установленном законом порядке незаконных судебных актов в отношении несовершеннолетних;

5) осуществление надзора за законностью в сфере исполнительного производства, уделяя особое внимание своевременности взыскания алиментов;

6) проведение проверок деятельности государственных органов по вопросам применения законодательства о несовершеннолетних;

7) рассмотрение и разрешение обращений физических и юридических лиц по вопросам несовершеннолетних;

8) анализ работы и выработка рекомендаций по совершенствованию законодательства и решению тех или иных проблем, возникающих в общественных отношениях с участием несовершеннолетних.

4.3. Специализированная (ювенальная) полиция

Органы внутренних дел Республики Казахстан являются специальными государственными органами, осуществляющими в соответствии с законодательством Республики Казахстан дознание, предварительное следствие и оперативно-розыскную деятельность, а также исполнительные и распорядительные функции по охране общественного порядка и обеспечению общественной безопасности, предупреждению и пресечению преступных и иных противоправных посягательств на права и свободы человека и гражданина, интересы общества и государства.

В системе органов внутренних дел профилактика, раскрытие и расследование преступлений, совершенных несовершеннолетними и в отношении их, осуществляется сотрудниками различных специализированных подразделений, в их числе:

1) участковыми инспекторами по делам несовершеннолетних административной полиции, являющимися одним из основных звеньев профилактики правонарушений среди несовершеннолетних, осуществляющими свою деятельность на основе взаимодействия с иными правоохранительными, государственными, негосударственными структурами и общественными организациями;

2) сотрудниками криминальной полиции по делам несовершеннолетних;

3) следователями, закрепленными для расследования уголовных дел о преступлениях, совершенных несовершеннолетними и в отношении их.

Кроме того, в системе органов внутренних дел созданы и функционируют центры временной изоляции, адаптации и реабилитации несовершеннолетних, являющиеся специальными детскими учреждениями.

Между тем развитие системы ювенальной юстиции предполагает необходимость создания единой структуры - специализированной ювенальной полиции, включающей в себя участковых инспекторов полиции, следователей и оперативных уполномоченных криминальной полиции по делам несовершеннолетних.

Представляется целесообразным проработать вопросы реорганизации центров временной изоляции, адаптации и реабилитации несовершеннолетних и создания в системе органов внутренних дел специальных учреждений для временного содержания несовершеннолетних, обвиняемых в совершении преступлений, а также направляемых в специальные организации образования и организации образования с особым режимом содержания.

Данные положения должны быть реализованы путем внесения соответствующих изменений и дополнений в законодательные акты Республики Казахстан.

4.4. Специализированная (ювенальная) адвокатура

В системе уголовного правосудия для несовершеннолетних, ориентированной на защиту прав детей, профессиональным защитником является адвокат. Адвокат защищает несовершеннолетнего на всех стадиях уголовного процесса, начиная с первого допроса и заканчивая обжалованием судебного приговора. Участие адвоката в уголовном процессе в отношении несовершеннолетнего является обязательным. Качественная, высококвалифицированная работа адвоката по делам несовершеннолетних - это составляющая успешного функционирования системы ювенальной юстиции.

Конституция Республики Казахстан и уголовно-процессуальное законодательство содержат нормы, устанавливающие обязательное участие адвоката в уголовном процессе в отношении несовершеннолетних. Это означает, что адвокат, независимо от возможности или желания родственников подростка оплачивать его услуги, осуществляет защиту несовершеннолетнего. При отсутствии такой оплаты, орган, ведущий уголовный процесс, выносит постановление о назначении защитника, и работа адвоката оплачивается из средств государственного бюджета.

Учитывая особую роль адвоката в системе правосудия для несовершеннолетних, усиливая его функции защиты, в ходе проекта "Ювенальная юстиция в Казахстане" была создана специализированная группа защиты несовершеннолетних, включающая адвокатов и социальных психологов. Это был первый и уникальный опыт объединения усилий адвокатов и социальных психологов.

Впервые на территории Казахстана и в СНГ подростки, подозреваемые в совершении преступления, уже с момента фактического задержания имели не только юридическую, но и социально-психологическую помощь и поддержку. Требование норм международного права и уголовно-процессуального законодательства Республики Казахстан об индивидуальном подходе к каждому ребенку было выполнено на более высоком уровне с помощью адвокатов и социальных психологов, предоставляющих информацию о социально-психологическом портрете несовершеннолетнего.

Принимая во внимание международные стандарты в области прав ребенка, опыт проекта "Ювенальная юстиция в Казахстане", Алматинская городская коллегия адвокатов в сентябре 2006 года приняла решение создать специализированную ювенальную юридическую консультацию.

Ювенальная консультация создана в целях обеспечения несовершеннолетних, подозреваемых или обвиняемых в совершении преступления, квалифицированной юридической и социально-психологической помощью на территории города Алматы. В состав ювенальной консультации вошли адвокаты коллегии, социальные психологи, студенты-психологи старших курсов, проходящие практику.

Возникает необходимость создания специализированных ювенальных юридических консультаций в городах и областных центрах республики.

4.5. Специализированные уголовно-исполнительные инспекции

В результате гуманизации уголовной политики в Республике Казахстан увеличилось количество лиц, осужденных к наказаниям, не связанным с изоляцией от общества, в том числе и несовершеннолетних.

Исполнение наказаний без лишения свободы в отношении несовершеннолетних является одним из элементов защиты их прав.

Действующим уголовным законодательством Республики Казахстан предусмотрено 6 видов уголовных наказаний для несовершеннолетних, из них 4 вида наказаний исполняют уголовно-исполнительные инспекции. Кроме этого они осуществляют контроль за условно осужденными и осужденными с отсрочкой исполнения приговора.

На этапе создания системы ювенальной юстиции необходимо проработать вопрос введения должности специалиста-инспектора по делам несовершеннолетних. В их компетенцию будут входить: исполнение общественных и исправительных работ; контроль за поведением условно осужденных, осужденных беременных несовершеннолетних, а также женщин, имеющих малолетних детей, которым судом отсрочено отбывание наказания; осуществление надзора за несовершеннолетними, осужденными к ограничению свободы по месту их проживания; предупреждение преступлений и иных правонарушений.

4.6. Региональные органы по защите прав детей

В настоящее время в Республике Казахстан открыты 722 интернатных учреждения для детей, в том числе детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, с охватом 79674 подростка.

В системе здравоохранения функционируют 26 домов ребенка с охватом 2105 подростков.

В системе социальной защиты функционируют 20 домов-интернатов для детей-инвалидов с охватом 2882 подростка.

В правоохранительной системе функционируют 18 центров временной изоляции и реабилитации несовершеннолетних с охватом 9883 подростка.

В ведении системы образования находятся специальные школы для детей и подростков, нуждающихся в особых условиях воспитания, школы для детей с девиантным поведением. В данные учреждения направляются дети, вступившие в конфликт с законом, которые нуждаются в особом подходе со стороны общества и государства.

Деятельность этих организаций направлена на достижение единой цели - сохранение и укрепление физического и нравственного здоровья воспитанников. При этом задачи у них разные и предполагают оказание социальных, медицинских, правовых и прочих услуг по определенной специфике, присущей данным организациям.

Отсутствие единых подходов, скоординированности действий не позволяет реализовать защиту прав ребенка, оказавшегося по различным причинам в подобной организации. В связи с этим предлагается усилить работу уже существующих подразделений местных исполнительных органов.

Местные исполнительные органы осуществляют свои функции по опеке и попечительству в отношении несовершеннолетних через местные уполномоченные органы образования и здравоохранения в соответствии со статьей 106 Закона Республики Казахстан "О браке и семье", а также через комиссии по делам несовершеннолетних и защите их прав.

Создание эффективной системы межведомственной координации и контроля деятельности организаций образования со стороны уполномоченного органа, представителями которого на местах станут органы опеки и попечительства, будет эффективным механизмом, позволяющим улучшить качество жизни детей и создающим условия для их развития.

В рамках реализации программных документов деятельность местных исполнительных органов в сфере защиты прав несовершеннолетних осуществляется посредством:

1) открытия (реконструирования) специальных коррекционных организаций образования;

2) развития волонтерского движения среди представителей гражданского сектора по оказанию помощи детям, находящимся в трудной жизненной ситуации;

3) изучения опыта работы региональных комиссий по делам несовершеннолетних и защите их прав;

4) открытия реабилитационных центров для несовершеннолетних, оставшихся без попечения родителей;

5) разработки основных направлений стратегии деинституционализации детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей;

6) текущего обслуживания программного обеспечения для обработки сведений о детях, оставшихся без попечения родителей, и гражданах, желающих принять ребенка на воспитание в свою семью;

7) введения в штатное расписание должности специалиста по вопросам охраны прав и защиты интересов детей в областных, городских департаментах, управлениях, районных отделах образования;

8) развития альтернативных форм устройства детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей (патронатные семьи);

9) открытия детских деревень для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей;

10) открытия Дома семейного типа для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей;

11) открытия Дома юношества для выпускников детских домов, школ-интернатов для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей;

12) изучения международного опыта деятельности детских неправительственных организаций (НПО) и детского общественного движения по защите прав детей.

4.7. Система социального сопровождения несовершеннолетних

Важной составляющей уголовного процесса в отношении несовершеннолетних должна стать деятельность специальных социальных служб, рассматривающих специфические вопросы, затрагивающие интересы несовершеннолетних.

В данной службе могут работать лица, имеющие соответствующие профессиональные знания в области психологии и педагогики, социальных наук, что предполагает существенное преимущество при установлении контакта с подростком.

Изучение личности подростка должно осуществляться путем непосредственного общения с несовершеннолетним, его родителями, учителями, ближайшим окружением, а также при помощи сбора и анализа соответствующих документов, позволяющих составить полное представление о личности подростка. По результатам проводимой работы с несовершеннолетними сотрудниками социальных служб будет составляться отчет, содержание которого может приниматься во внимание при принятии процессуального решения органами уголовного преследования и вынесении приговора судом.

Развитие системы ювенальной юстиции в Республике Казахстан предполагает создание одной из моделей социальной службы - социальные психологи защиты несовершеннолетних в уголовном процессе. Впервые в Казахстане была апробирована практика участия в уголовном процессе специализированных социальных психологов на стороне защиты несовершеннолетнего.

Основой деятельности социальных психологов защиты несовершеннолетних является потребность подростка в профессиональной психологической поддержке.

Подросток, попадающий в сферу уголовного правосудия, требует к себе особого внимания. В силу своей незрелости несовершеннолетний нуждается во внешней помощи и поддержке. И чем больше взрослых людей со специальной подготовкой будет участвовать в его судьбе, тем больше шансов, что подросток благополучно минует этот сложный период.

Для того чтобы поддержка несовершеннолетнего была эффективной социальный психолог должен опираться на общие профессионально-этические нормы. Это свод принципов и правил поведения, который должен выполняться неукоснительно. Этика социального психолога требует безоценочности, толерантности и конфиденциальности в отношениях с клиентом. Это значит, что социальный психолог должен всегда исходить из интересов своего клиента. Клиентом социального психолога является несовершеннолетний.

Таким образом, социальный психолог получает доверие самого подростка, доверие окружения подростка и отсутствие конфликта интересов.

Социальные психологи, работая на стороне защиты, стараются найти те качества в подростке, те положительные черты, которые помогут и самому подростку, и окружающим его взрослым поддержать в нем чувство самоуважения и значимости.

В традиционной системе уголовного правосудия основными действующими лицами при задержании несовершеннолетнего являются оперативные работники, следователи, адвокаты, прокуроры. И хотя каждый из действующих лиц призван учитывать индивидуальные и психологические особенности задержанных несовершеннолетних, практика показывает, что нужен специалист, который осуществлял бы такую поддержку на профессиональном уровне.

Необходимо рассмотреть вопрос об особом социальном сопровождении подростка в системе ювенальной юстиции. Нельзя не учитывать особенности развития подростков, их уязвимость, чувствительность, стресс от самого факта задержания, влияние социальной среды, обстановку в семье, возможные психологические проблемы и педагогическую запущенность, различные формы зависимости.

Таким образом, подросток нуждается в психологической поддержке, в решении социальных нужд, в контроле за исполнением наказания, в предупреждении рецидива, в успешной социализации.

На сегодняшний день нет такой профессии, которая в полной мере удовлетворяла бы всем перечисленным потребностям несовершеннолетнего. Поэтому возникает необходимость особого социального сопровождения подростка разными службами и ведомствами. В этом сопровождении должны участвовать социальные психологи из специализированных ювенальных юридических консультаций, социальные работники ювенальных судов, инспекторы специализированной полиции, специализированные сотрудники уголовно-исполнительной инспекции и специалисты региональных органов по защите прав детей.

В каждой из этих профессиональных сфер будет присутствовать своя специфика:

1) социальные психологи из специализированных ювенальных юридических консультаций - психологическая помощь на стадии следствия и суда, медиация (особая форма переговоров с участием третьей нейтральной стороны - медиатора-посредника, в процессе которых стороны спора с помощью медиатора самостоятельно разрешают имеющую между ними проблему на основе собственных интересов), сбор информации о несовершеннолетнем, составление социально-психологического портрета несовершеннолетнего, работа с родителями, психологическая помощь при социализации;

2) социальные работники ювенальных судов - оценка степени криминогенного риска для подростка и общества, помощь в организации досуга или трудоустройстве, поддержка в учебном процессе, предоставление информации для определения альтернативных видов наказания, работа с семьей, наблюдение за поведением подростка во время следствия и суда, а также после завершения уголовного преследования, оказание помощи в медицинском обслуживании;

3) инспекторы специализированной полиции - профилактика правонарушений, работа с семьей несовершеннолетнего, наблюдение за поведением несовершеннолетнего во время следствия и суда;

4) специализированные сотрудники уголовно-исполнительной инспекции - контроль за поведением подростка во время отбывания наказания, работа с семьей и окружением, а также предупреждение новых преступлений;

5) специалисты региональных органов по защите прав детей - контроль за соблюдением законодательства в части охраны прав и защиты интересов детей.

4.8. Подготовка сотрудников специализированных
подразделений по работе с несовершеннолетними

В соответствии с Государственным общеобязательным стандартом образования Республики Казахстан профильная магистратура реализовывает образовательные программы послевузовской подготовки кадров для отраслей экономики, медицины, права и т.д., обладающих углубленной профессиональной подготовкой. В профильной магистратуре также могут реализовываться образовательные программы, направленные на подготовку магистра права (LLA).

Поэтому подготовку судей и сотрудников специализированных подразделений по работе с несовершеннолетними представляется возможным осуществлять в рамках специальностей 6N0301 - "Юриспруденция"; 6N0302 - "Международное право"; 6N0303 - "Правоохранительная деятельность".

В этой связи высшим учебным заведениям, осуществляющим подготовку по вышеуказанным специальностям, Министерством образования и науки Республики Казахстан будет рекомендовано ввести образовательные программы, предусматривающие подготовку судей и сотрудников специализированных подразделений по работе с несовершеннолетними.

Кроме того, Верховным Судом будет рассмотрен вопрос внедрения в Институте правосудия Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан специальной программы, предусматривающей подготовку судей, специализирующихся на рассмотрении дел с участием несовершеннолетних.

5. Ожидаемые результаты

Ожидается, что реализация мер, предусмотренных данной Концепцией, позволит:

1) повысить качество соблюдения должностными лицами прав и свобод несовершеннолетних при осуществлении правосудия;

2) минимизировать факты нарушения законности в правоприменительной практике правоохранительных органов;

3) повысить уровень подготовки кадров для ювенальной юстиции;

4) обеспечить нормативное правовое сопровождение процесса взаимодействия всех заинтересованных государственных органов и институтов гражданского общества при решении задач, стоящих перед ювенальной юстицией;

5) усилить ведомственный контроль за деятельностью специализированных подразделений ювенальной юстиции;

6) снизить количество несовершеннолетних, находящихся в учреждениях пенитенциарной системы, и повысить эффективность применения уголовного законодательства, исполнения уголовных наказаний, не связанных с лишением свободы;

7) привести условия и порядок содержания несовершеннолетних осужденных в исправительных учреждениях уголовно-исполнительной системы в соответствие с прогрессивной системой международной практики.