"Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына өзгеріс енгізу туралы

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2014 жылғы 15 шілдедегі № 281 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2014 жылы 14 тамызда № 9691 тіркелді

РҚАО-ның ескертпесі!
Осы бұйрықтың қолданысқа енгізілу тәртібін 4-тармақтан қараңыз.

БҰЙЫРАМЫН:
1. «Жалпы білім беру ұйымдарына арналған жалпы білім беретін пәндердің, таңдау курстарының және факультативтердің үлгілік оқу бағдарламаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2013 жылғы 3 сәуірдегі № 115 бұйрығына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 8424 тіркелген, «Егемен Қазақстан» газетінде 2013 жылғы 12 маусымда № 146 (28085) жарияланған) мынадай өзгеріс енгізілсін:
көрсетілген бұйрыққа 111-қосымша осы бұйрыққа қосымшаға сәйкес жаңа редакцияда жазылсын.
2. Мектепке дейінгі және орта білім, ақпараттық технологиялар департаменті (Ж.А. Жонтаева):
1) осы бұйрықтың белгіленген тәртіппен Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін қамтамасыз етсін;
2) осы бұйрықты мемлекеттік тіркеуден өткеннен кейін бұқаралық ақпарат құралдарында жарияласын.
3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау вице-министр Е.Н. Иманғалиевке жүктелсін.
4. Осы бұйрық 2016 жылғы 1 қыркүйектен бастап қолданысқа енгізіледі және ресми жариялануға тиіс.

Министр А.Сәрінжіпов

Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрінің
2014 жылғы 15 шілдедегі
№ 281 бұйрығына қосымша

Қазақстан Республикасы
Білім және ғылым министрінің
2013 жылғы 3 сәуірдегі
№ 115 бұйрығына 111-қосымша

Негізгі орта білім беру деңгейінің 9-сыныбына арналған
«Зайырлылық және дінтану негіздері» курсының үлгілік оқу
бағдарламасы

1. Түсіндірме жазба

1. Оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 қаулысымен бекітілген Орта білім берудің (бастауыш, негізгі орта, жалпы орта білім беру) мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес әзірленді.
2. «Зайырлылық және дінтану негіздері» пәнінің мәні және маңызы оның қазіргі қоғам қажеттілігі мен тұрақтылығының ғылыми тұғырнамасы ретіндегі өзектілігінен, қоғам тарихы, мәдениеті мен рухани құндылығын анықтайтын бастаулардан тұрады. Зайырлылық және дінтану негіздері жалпы орта білім жүйесіндегі әлеуметтік-гуманитарлық және қоғамтанулық білім алудың құрамдас бөлігі болып табылады.
3. Қазақстанның қазіргі саясаты еліміздегі көптеген этностар мен мәдениеттер арасындағы этносаралық, конфессияаралық құрмет пен төзімділікті, өзара татулықты орнатуға, рухани-адамгершілік құндылықтардың ортақ жүйесін құруға бағытталған.
4. Дін және мәдениет, дін және мемлекет, дін және өркениет қатынастары мен тарихын білу адамзаттың сан ғасырлық тәжірибесінің рухани көрінісін тану болып табылады.
5. Қазақтың белгілі ойшылдары - әл-Фараби, Қожа Ахмет Йасауи, Абай, Ыбырай, Шәкәрім өздерінің рухани мұраларында ел тарихындағы діннің рөлі мен оның жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастырудағы маңызын тарихи сана мен тәжірибе негізінде ашып көрсетті.
6. Пәннің оқыту мақсаты:
1) білім алушыларды зайырлылық қағидатын құндылық, яғни мемлекет тұрақтылығының басты факторы ретінде қабылдауға, дінді зайырлы таным аясында тануға үйрету;
2) діни сенім бостандығы, әлемдік және дәстүрлі діндердің, жаңа діни қозғалыстардың тарихы мен қазіргі жай-күйі, теріс пиғылды діни ағымдар мен тыйым салынған діни ұйымдар туралы жан-жақты білімін қалыптастыру;
3) оқушыларды экстремизм, терроризм және діни радикализм идеологияларын қабылдамауға үйрету, рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде толеранттылық қасиетке тәрбиелеу және олардың гуманистік дүниетанымын қалыптастыру.
7. Пәннің оқыту міндеттері:
1) білім алушыларға діннің мәні, тарихы және оның қазіргі қоғамдағы рөлі жөнінде жүйелі мәлімет беру;
2) зайырлылық ұстанымдарын мемлекеттілік пен тәуелсіздіктің негізі ретінде таныта отырып, осы бағыттағы білімін қалыптастыру;
3) зайырлылық тұрғысынан діни сана, діни сенім, діни таным және діни тәжірибе негіздерін салыстыра білуді үйрету;
4) діннің дүниетанымдық, мәдениеттанымдық және адамгершілік мәнін түсіндіру;
5) оқушыларды діни сенім бостандығын құрметтеуге, толеранттылыққа баулу арқылы қазіргі қоғамдағы діни ағымдарға зайырлылық ұстанымы негізінде баға бере алатын дағды қалыптастыру;
6) Қазақстандағы этносаралық, конфессияаралық келісімді зайырлылық ұстанымдарының нәтижесі ретінде таныта отырып, оқушылардың бойында азаматтық мінез бен жауапкершілік қасиетті тәрбиелеу;
7) экстремизм, терроризм, діни радикализм секілді жаһандық жағымсыз құбылыстардың теріс идеологияларының ұлттық қауіпсіздікке, зайырлылық ұстанымдарына, қоғам тұрақтылығына төндіретін қауіп-қатерін түсіндіре отырып, зайырлы мемлекет қағидаттарына құрмет сезімін тәрбиелеу;
8) білім алушылардың бойында діни әдебиеттер, электрондық ресурстар және бұқаралық ақпарат құралдары материалдарын салыстыра білу және сыни тұрғыда сараптау мәдениеті мен қабілеттерін қалыптастыру;
9) құқықтық сауаттылықтың қоғам өміріндегі маңызын түсіндіре отырып, осы тұрғыдағы білімін арттыруға, Қазақстан адамдары мен азаматтарының құқықтары мен еркіндіктерін сыйлауға тәрбиелеу;
Бағдарламада ұсынылған материалды игеру барысында «Қазақстан тарихы», «Дүниежүзі тарихы», «Адам. Қоғам. Құқық», «Этносаралық қатынастардың қалыптасу тарихы», «Қазақ әдебиеті», «Өнер» сияқты пәндермен және «Абайтану» курсымен пәнаралық байланыс пен сабақтастықты орнату қарастырылған.
8. Оқу жүктемесінің көлемі:
9-сыныпта - аптасына 1 сағат, оқу жылында 34 сағат.

2. Оқу пәнінің базалық білім мазмұны

9. Оку пәнінің мазмұны төмендегідей тақырыптарды қамтиды:
1) Кіріспе: «Зайырлылық және дінтану негіздері» пәнінің мәні (1 сағат).
2) Зайырлылық және зайырлы мемлекет: ұғымы, мәні, сипаты. Зайырлы мемлекет және дін. Зайырлы этика негіздері. Білім жүйесіндегі зайырлылық қағидаттары (3 сағат).
3) Діннің мәні, анықтамасы, әлеуметтік маңызы, шығу тегі, жіктелуі мен түрлері. Діннің құрылымы және функциялары. Дінтану ғылымының қалыптасуы мен дамуы. Негізгі діни ұғымдар. Дін - рухани мәдениет феномені (2 сағат).
4) Діннің бастаулары мен тарихи түрлері. Көне наным-сенім нысандары және ұлттық діндер. Ежелгі Египеттегі, Грекиядағы, Римдегі діндер. Индуизм. Конфуциандық. Даосизм. Синтоизм. Иудаизм. Тора және Талмуд. Тәңірлік. Ежелгі түркі дүниетанымындағы тәңірліктің орны (3 сағат).
5) Әлемдік діндер. Буддизм: діни ілімінің негіздері, тарихы, тәжірибесі және таралу аймақтары. Буддизмнің негізгі тармақтары (1 сағат).
6) Христиан діні: діни ілімінің негіздері, тарихы, тәжірибесі және таралу өңірлері. Иисус Христос және Інжіл. Христиан дінінің негізгі бағыттары (православие, католицизм, протестантизм). Қазіргі заманғы христиан діні (4 сағат).
7) Ислам: діни ілімінің негіздері, тарихы, тәжірибесі және таралу өңірлері. Мухаммед - пайғамбар. Қасиетті кітап - Құран. Ислам дініндегі бағыттар. Мұсылман құқығының негізгі мектептері (мазхабтар). Ханафи құқықтық мектебінің ерекшеліктері мен маңызы. Сопылық танымдық мектебі. Ислам, ғылым және мәдениет (5 сағат).
8) Қазақстандағы діндер. Қазақстандағы ислам діні: исламның
Қазақстанда таралуы. Қожа Ахмет Йасауидің діни философиясы (хикмет ілімі). Қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуындағы исламның рөлі. XX ғасырдағы және қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы ислам. Ханафи құқықтық нормаларының Қазақстанда таралуы (3 сағат).
9) Қазақстанда христиан дінінің таралуы. Қазақстандағы православие шіркеуі. Қазақстандағы католицизм және протестантизм (2 сағат).
10) Қазақстандағы ислам мәдениеті. Қазақстандағы исламдық сәулет өнері. Ислам жазба мәдениетінің ескерткіштері. Әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашқари, Ахмет Иүгінеки, Хусамеддин Сығнақидің философиялық-ағартушылық және діни қөзқарастары. ХІХ-ХХ ғасырдағы дін ғұламалары. Абай мен Шәкәрімнің діни мұралары (3 сағат).
11) Жаңа діни қозғалыстар. Жаңа діни қозғалыстар туралы түсінік, сипаты және ерекшеліктері. Жаңа діни қозғалыстар мен дәстүрлі діндер дилеммасы: танымдық, психологиялық және болмыстық қайшылықтар. Теріс пиғылды діни ағымдар, олардың белгілері және зардабы. Тыйым салынған діни ұйымдар. Терроризм - дінге жат ұғым. Діни экстремизм мен терроризмнің ұлттық қауіпсіздікке қатері (3 сағат).
12) Қазақстан - дінаралық келісім аумағы. Қазақстан Республикасының дін туралы заңнамасы. Зайырлылық - мемлекеттік жүйенің және ұлттық қауіпсіздіктің тұғыры. Діни сенім бостандығы туралы түсінік. Қазіргі Қазақстандағы дінаралық татулық пен келісім тұғырнамасы (3 сағат).
13) Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаевтың Қазақстан Республикасында және халықаралық қауымдастықта бейбітшілік пен дінаралық келісім орнату саласындағы саясаты (1 сағат).

3. Оқушылардың дайындық деңгейіне қойылатын талаптар

10. Пәндік нәтижелер.
9-сыныптың соңында білім алушылар:
1) негізгі діни ұғымдарды;
2) зайырлылық пен дін арақатынасын;
3) діндер тарихы мен сенім ерекшеліктерін;
4) жаңа діни ағымдардың ерекшеліктерін;
5) экстремизм мен терроризмнің қауіп-қатерін;
6) қазақ мұсылмандық таным-түсінігін;
7) Республикадағы діни ұйымдар, мемлекет және мәдениет арасындағы өзара қатынасын;
8) Елбасымыз Н.А. Назарбаевтың конфессияаралық келісім, елдегі және халықаралық деңгейдегі шынайы діни құндылықтардың үстемдігі мен тұрақтылықты сақтау жөніндегі саясатын білуі тиіс.
11. Тұлғалық нәтижелер. Білім алушылар:
1) конфессияаралық құрмет пен толеранттылықтың негіздерін тануы;
2) мемлекет, діни бірлестіктер және мәдениет арасындағы қатынастардың мәнін білуі;
3) діни сана, діни сенім, діни тәжірибе мен діни таным ара-жігін ажырату қабілетіне ие болуы;
4) қоғам тіршілігіндегі діндердің және сенімнің дүниетанымдық және танымдық миссиясын түсінуі;
5) діннің моральдық-этикалық құндылықтарын тануы және түсіндіруі;
6) діни радикализм мен экстремизм, терроризм секілді жаһандық
жағымсыз құбылыстар идеологияларының қауіпін түсінуі;
7) экстремистік, террористік мәндегі теріс ағымдардың ерекшеліктерін тануы;
8) дін және ғылым, зайырлылық пен құқық, дін және жалған діни ағымдардың арақатынасын ажырата білуі тиіс.
12. Жүйелілік іс-әрекеттік нәтижелер.
Білім алушылар:
1) дінтанулық тұрғыдан маңызды мәліметтер мен жүйелі білімді жүйелі игеруі;
2) ақпараттарды сыни тұрғыда сараптау мәдениеті мен қабілеттерін меңгеруі;
3) шығармашылық оқу жобалары мен зерттеу жұмыстарының басқа да түрлерін орындауда пайдалану үшін ақпаратты бағдарлап талдай білуі;
4) экстремистік, террористік діни топтар мен ағымдардың идеологиялары мен тәжірибесіне қарсы әсер ету иммунитетін қалыптастыруы;
5) қазіргі ақпараттық технологияларды игеруі;
6) діни мәселелер бойынша пікірталасқа, ой бөлісуге, түрлі мәдениеттер мен діни жүйенің ерекшеліктері бойынша хабардар болуы тиіс.

О внесении изменения в приказ Министра образования и науки Республики Казахстан от 3 апреля 2013 года № 115 "Об утверждении типовых учебных программ по общеобразовательным предметам, курсам по выбору и факультативам для общеобразовательных организаций"

Приказ Министра образования и науки Республики Казахстан от 15 июля 2014 года № 281. Зарегистрирован в Министерстве юстиции Республики Казахстан 14 августа 2014 года № 9691

ПРИКАЗЫВАЮ:
1. Внести в приказ Министра образования и науки Республики Казахстан от 3 апреля 2013 года № 115 «Об утверждении типовых учебных программ по общеобразовательным предметам, курсам по выбору и факультативам для общеобразовательных организаций» (зарегистрированный в Реестре государственной регистрации нормативных правовых актов под № 8424, опубликованный в газете «Казахстанская правда» от 12 июня 2013 года № 198-199 (27472-27473) следующее изменение:
приложение 111 к указанному приказу изложить в новой редакции согласно приложению к настоящему приказу.
2. Департаменту дошкольного и среднего образования, информационных технологий (Жонтаева Ж.А.):
1) обеспечить в установленном порядке государственную регистрацию настоящего приказа в Министерстве юстиции Республики Казахстан;
2) после прохождения государственной регистрации опубликовать настоящий приказ в средствах массовой информации.
3. Контроль за исполнением настоящего приказа возложить на вице-министра Имангалиева Е.Н.
4. Настоящий приказ вводится в действие с 1 сентября 2016 года и подлежит официальному опубликованию.

Министр А. Саринжипов

Приложение
к приказу Министра образования
и науки Республики Казахстан
от 15 июля 2014 года № 281

Приложение 111
к приказу Министра образования
и науки Республики Казахстан
от 3 апреля 2013 года № 115

Типовая учебная программа
по курсу «Светскость и основы религиоведения»
для 9 класса уровня основного среднего образования 1. Пояснительная записка

1. Учебная программа была разработана в соответствии с государственным общеобязательным стандартом среднего образования (начальное, основное среднее, общее среднее образование), утвержденным постановлением Правительства Республики Казахстан от 23 августа 2012 года № 1080.
2. Суть и значение предмета «Светскость и основы религиоведения» состоят в принятии его как составляющего элемента формирования научно-обоснованных основ обеспечения устойчивого развития и как первоисточника, определяющего исторические, культурные и духовные ценности современного общества. Предмет «Светскость и основы религиоведения» является структурным компонентом социально-гуманитарных и обществоведческих знаний в системе среднего образования.
3. Современная политика Казахстана направлена на укрепление межэтнического, межконфессионального уважения и толерантности между многочисленными этносами и культурами в стране, достижение согласия и дружбы между ними, формирование целостной системы духовно-нравственных ценностей.
4. Знание истории взаимоотношений религии и государства, религии и культуры, религии и цивилизации является проявлением познания духовности многовекового опыта человечества.
5. Известные казахские мыслители - аль-Фараби, Ходжа Ахмет Иасауи, Абай, Ыбырай, Шакарим в своих духовных наследиях, на основе исторического разума и практики, показали роль и место религии в истории государства и всестороннем развитии личности.
6. Цель обучения предмета:
1) довести до обучающихся принцип светскости как ценности и научить принимать его суть как важного фактора стабильности государства, научить изучать и понимать религию на фоне светскости;
2) дать всестороннее знание о свободе совести, об истории и современном состоянии мировых и традиционных религий, о новых религиозных движениях, деструктивных религиозных течениях и запрещенных религиозных организациях;
3) научить учащихся не принимать идеологию экстремизма, терроризма и религиозного радикализма, на основе духовно-нравственных ценностей воспитывать у них чувство толерантности и формировать гуманистическое мировоззрение.
7. Задачи обучения предмета:
1) дать обучающимся системные знания о значении религии, ее истории и роли в обществе;
2) формировать представление о светскости как об основе государственности и независимости, вооружить учащихся знанием в данном направлении;
3) с позиции светскости формировать навыки сравнения основ религиозного сознания, религиозной веры, религиозного познания и религиозного воспитания;
4) разъяснять учащимся значения мировоззренческих, культурных и нравственных религий;
5) формировать навыки уважения свободы совести и навыки светского отношения к религиозным течениям современного общества, прививать основы толерантности;
6) показать межнациональное и межконфессиональное согласие Казахстана в ключе светскости, воспитывать у обучающихся чувство гражданской зрелости и ответственности;
7) разъяснять опасность идеологий религиозного радикализма и глобальных проявлений экстремизма, терроризма для национальной безопасности, для принципов светскости и для общественной стабильности, воспитывать чувство уважения к положениям светского государства;
8) сформировать у учащихся культуру и навыки критического анализа и оценивания, сравнения материалов религиозной литературы, электронных ресурсов и средств массовой информации;
9) разъяснять важность правовой грамотности в общественной жизни и воспитывать стремление к постоянному ее повышению, воспитывать уважение к правам и свободам человека и граждан Республики Казахстан.
В рамках освоения учебных материалов, предложенных программой, предусмотрено установление принципов преемственности и межпредметной связи с предметами «История Казахстана», «Всемирная история», «Человек. Общество. Право», «История развития межэтнических отношений», «Казахская литература», «Искусство» и курсом «Абайтану».
8. Объем учебной нагрузки: 9 класс - 1 (один) час в неделю, 34 часа в учебном году.

2. Базовое содержание учебного предмета

9. Содержание учебного предмета включает в себя следующие темы:
1) введение: предмет курса «Светскость и основы религиоведения» (1 час);
2) светскость и светское государство: определение понятия, ее значение и характер. Светское государство и религия. Основы светской этики. Принципы светскости в системе образования (3 часа);
3) значение религии, ее определение, социальное предназначение, генезис, классификация. Структура и функции религии. Формирование и развитие науки о религии - религиоведения. Основные религиозные понятия, институты. Религия как духовно-культурный феномен (2 часа);
4) источники и исторические формы религии. Формы древних верований и национальные религии. Религии в Древнем Египте, Греции, Риме. Индуизм. Конфуцианство. Даосизм. Синтоизм. Иудаизм. Танах и Талмуд. Божество. Роль божества в древне-тюркском мировоззрении (3 часа);
5) мировые религии. Буддизм: основы учения, история, практика (опыт) и регионы распространения. Основные направления буддизма (1 час);
6) христианство: основы вероучения, история, практика (опыт) и регионы распространения. Иисус Христос и Евангелие. Основные направления христианства (православие, католицизм, протестантизм). Христианство в современном мире (4 часа);
7) ислам: основы вероучения, история, практика (опыт) и регионы распространения. Пророк Мухаммед. Сакральная книга Коран. Направления в исламе. Основные школы мусульманского права (мазхабы). Исторические условия распространения и укоренения в Казахстане ханафитской богословско-правовой школы. Ее связанность с национальной культурой. Школы суфизма. Ислам, наука и культура (5 часов);
8) религии в Казахстане. Ислам в Казахстане: распространение ислама в Казахстане. Религиозная философия Ходжа Ахмета Иасауи (хикметы). Роль ислама в формировании и развитии казахской государственности. Ислам в XX веке и в современном Казахстане. Распространение в Казахстане ханафитских правовых норм и практики (3 часа);
9) распространение христианства в Казахстане. Православная церковь в Казахстане. Католицизм и протестантизм в Казахстане. Культура христианства в Казахстане (2 часа);
10) культура ислама в Казахстане. Исламское архитектурно-монументальное искусство в Казахстане. Памятники исламской рукописной культуры. Философско-просветительские и религиозные взгляды ал-Фараби, Жусупа Баласагуни, Махмуда Кашгари, Ахмета Йугинеки, Хусам ад-дина Сыгнаки. Богословы XIX-XX вв. Духовное наследие Абая и Шакарима (3 часа);
11) новые религиозные движения. Учение, формы и особенности новых религиозных движений. Дилемма новых религиозных движений и традиционных религиозных систем: познавательные, психологические и бытовые противоречия. Признаки и последствия деятельности деструктивных течений. Запрещенные религиозные объединения. Религиозный экстремизм и терроризм: определение, признаки проявления и последствия. Терроризм - чуждое для религии явление. Опасность религиозного экстремизма и терроризма для национальной безопасности (3 часа);
12) Казахстан - страна межрелигиозного мира и согласия. Религиозное законодательство Республики Казахстан. Светскость - платформа государственной системы и национальной безопасности. Понятие о свободе религиозного вероисповедования. Платформа межрелигиозного согласия и диалога в современном Казахстане (3 часа);
13) политика Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева по установлению межрелигиозного диалога, мира и согласия в Казахстане и мировом сообществе (1 часа).

3. Требования к уровню подготовки учащихся

10. Предметные результаты.
По окончании 9-го класса обучающиеся должны знать:
1) основные религиозные понятия;
2) соотношения между светскими и религиозными понятиями;
3) историю религии и особенности вероисповедания;
4) специфические черты новых религиозных течений;
5) опасности экстремизма и терроризма;
6) казахско-мусульманские познавательные мысли;
7) взаимоотношения между государством, культурой и религиозными объединениями в республике;
8) политику Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева по укреплению межконфессионального согласия, сохранению общественной стабильности, проявлению уважительного отношения к истинным религиозным чувствам верующих в стране и мировом сообществе.
11. Личностные результаты.
Обучающиеся должны:
1) познать основы межконфессионального уважения и толерантности;
2) понять сущность отношений между государством, религиозными
объединениями и культурой;
3) уметь различать религиозное сознание, религиозную веру, религиозный опыт и религиозную мысль;
4) понимать мировоззренческую и познавательную миссию религии и веры в жизни общества;
5) познать и уметь объяснять морально-этические ценности религии;
6) сознавать опасность идеологий религиозного радикализма и глобальных проявлений экстремизма, терроризма;
7) знать особенности проявления нетрадиционных течений экстремистского и террористического характера;
8) уметь различать религию и науку, светскость и право, религию и псевдорелигиозные течения.
12. Системно-деятельностные результаты.
Обучающиеся должны:
1) овладеть важными сведениями и системными знаниями в области религиоведения;
2) овладеть культурой и способностями критического анализа информации;
3) ориентироваться и уметь анализировать полученную информацию, использовать ее при выполнении учебно-творческих проектов и других видов исследовательских работ;
4) сформировать иммунитет против влияния идеологий и практики экстремистских, террористских религиозных групп и течений;
5) быть готовым к дискуссиям, обмену мнений по вопросам религии, быть осведомленным по особенностям разных культур и религиозных систем.