Бақыланбайтын экономиканы бағалау әдістемесін бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті Төрағасының 2019 жылғы 7 тамыздағы № 4 бұйрығы. Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде 2019 жылғы 8 тамызда № 19215 болып тіркелді.

"Мемлекеттік статистика туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 12-бабы 5) тармақшасына және Қазақстан Республикасы Президентінің 2020 жылғы 5 қазандағы № 427 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі туралы ереженің 17-тармағы 22) тармақшасына сәйкес, БҰЙЫРАМЫН:

Ескерту. Кіріспе жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1. Қоса беріліп отырған Бақыланбайтын экономиканы бағалау әдістемесі бекітілсін.

2. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің Ұлттық шоттар басқармасы Заң басқармасымен бірлесіп Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен:

1) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде мемлекеттік тіркелуін;

2) осы бұйрық мемлекеттік тіркелген күннен бастап күнтізбелік он күн ішінде ресми жариялау және Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкіне енгізу үшін Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің "Қазақстан Республикасының Заңнама және құқықтық ақпарат институты" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорнына жіберілуін;

3) осы бұйрықтың Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің интернет-ресурсында орналастырылуын қамтамасыз етсін.

3. Осы бұйрықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының орынбасарына (Г.М. Керімханова) жүктелсін.

4. Осы бұйрық алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.

Төраға

Н. Айдапкелов

"КЕЛІСІЛДІ"

Қазақстан Республикасының

Қаржы министрлігі

	Қазақстан Республикасы
	Ұлттық экономика министрлігінің
	Статистика комитеті төрағасының
	2019 жылғы "7" тамыздағы
	№ 4 бұйрығымен бекітілді

Ескерту. Оң жақ жоғарғы бұрыштағы мәтін жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

Бақыланбайтын экономиканы бағалау әдістемесі

1-тарау. Жалпы ережелер

1. Бақыланбайтын экономиканы бағалау әдістемесі (бұдан әрі – Әдістеме) халықаралық стандарттарға сәйкес қалыптастырылатын және "Мемлекеттік статистика туралы" Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы Заңына (бұдан әрі - Заң) сәйкес бекітілетін статистикалық әдіснамаға жатады.

2. Осы Әдістемені Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы (бұдан әрі – Бюро) халықаралық стандарттарға сәйкес бақыланбайтын экономиканы бағалауда және Ұлттық шоттар жүйесінің (бұдан әрі – ҰШЖ) мақсаттары үшін қолданады.

Ескерту. 2-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

3. Ел экономикасына бақыланбайтын экономиканың экономикалық қызмет түрлері бойынша әсерін бағалау осы Әдістеменің мақсаты болып табылады.

4. Осы Әдістемеде Заңда айқындалған мәндегі түсініктер және келесі анықтамалар пайдаланылады:

1) бақыланбайтын экономика - ұлттық шоттарды құру үшін пайдаланылатын негізгі дереккөздерден ақпаратты жинау кезінде қамтылмаған өндірістік қызмет түрлері;

2) жалпы қосылған құн (бұдан әрі - ЖҚҚ) – аралық тұтыну құнын шегергендегі жалпы шығарылымның құны, ол жеке өндірушілер, салалар немесе экономика секторлары енгізген жалпы ішкі өнім (бұдан әрі - ЖІӨ) салымының көрсеткіші ретінде қызмет етеді;

3) жұмыспен қамтылған адам – ақы үшін немесе мүлікті пайдалану, тауарларды өндіру және сату, жұмыстарды орындау, қызметтерді көрсету арқылы кіріс алу жолымен қызметті жүзеге асыратын жеке тұлға;

4) жалпы шығарылым – есепті кезеңде ұлттық экономиканың резидент бірліктерінің өндірістік қызметінің нәтижесі болып табылатын тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің жиынтық құнын білдіретін тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің шығарылымы;

5) заңсыз тауарлар өндірісі мен қызмет көрсетулер – сатылуы, таратылуы және оларды иелену Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасымен тыйым салынған тауарлар мен қызметтерді өндіру;

6) көлеңкелі өндіріс (жасырын) – белгілі бір нормативтер мен ережелерге жауап беретін заңды болып табылатын, бірақ өндірістік қызметің мемлекеттік органдардан әдейі жасыратын қызмет түрі;

7) корпорацияланбаған кәсіпорындар – бұл заңды тұлға статусы жоқ және олардың иесінен тәуелсіз болып табылмайтын өндірістік бірліктер;

8) көлеңкелі экономика (көлеңкелі айналым) – бұл салықтарды төлеуден жалтару мақсатында өндірушілер өзінің табысының бір бөлігін немесе толығымен декларацияламауды дұрысырақ көретін, сондай-ақ есепке алынбаған еңбекті жалдап, еңбек заңнамасын немесе иммиграциялық тәртібін бұзатын немесе ұзақ және қымбат бюрократиялық рәсімдерді болдырмау үшін ресми рұқсатсыз жұмыс істеуге шешім қабылданатын қызмет;

9) резидент – берілген елдің экономикалық аумағында орналасқан, яғни ол осы аумақта экономикалық қызметпен біршама ұзақ кезеңде (1 жыл немесе одан да көп) айналысатын экономикалық мүдделердің басым орталығы берілген институционалдық бірлік;

10) тіркелмеген кәсіпорындар – салықтан жалтару мақсатында Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес өз қызметін тіркемеген кәсіпоындар;

11) формалды емес сектор кәсіпорны – бұл тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің нарықтық өндірісін жүзеге асыратын және заңды тұлға статусы жоқ үй шаруашылықтарының кәсіпорындары, бұл ретте үй шаруашылықтарында жалдау бойынша жұмыс істейтін адамдар және өзінің жеке тұтынуы үшін ғана ауыл шаруашылығы өнімін өндірумен айналысатын адамдар формалды емес секторға жатпайды;

12) формалды емес сектор өндірісі - жұмыспен қамтылғандар саны бойынша мөлшері белгілі бір шекті мәннен төмен және қандай да бір нарықтық өндірісі бар тіркелмеген үй шаруашылықтары секторында корпорацияланбаған кәсіпорындар жүзеге асыратын өндірістік қызмет түрлері ретінде анықталатын өндіріс.

5. Бақыланбайтын экономиканы бағалау үшін Бюроның, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің деректері, сонымен бірге бақыланбайтын экономиканы тура немесе жанама бағалауға мүмкіндік беретін және анық есептеулерге негіз болатын әкімшілік деректер пайдаланылады.

Ескерту. 5-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

2-тарау. Бақыланбайтын экономиканың әдіснамалық аспектілері

1 - параграф. Бақыланбайтын экономика типтері

6. Бақыланбайтын экономикалық қызмет түрлерін дұрыс сәйкестендіру мен өлшеу үшін бақыланбайтын экономиканың келесі 7 типі айқындалған: N1, N2, N3, N4, N5, N6 және N7.

Бақыланбайтын экономикалық қызмет түрлерінің стандартты жиынтығы осы Әдістеменің 1-қосымшасында келтірілген Еуростаттың бақыланбайтын экономика бойынша Кестелік тәсілінде сипатталған және ұлттық шоттардың толық қамтылуын қамтамасыз ету үшін бақыланбайтын экономиканы кешенді және жүйелі бағалауды білдіреді, деректерге халықаралық салыстыру жүргізуге ықпал етеді.

Бақыланбайтын экономиканың типтеріне келесілер жатады:

1) N1 әдейі тіркелмейтін өндірушілер;

2) N2 заңсыз қызметті жүзеге асыратын, әдейі тіркелмейтін өндірушілер;

3) N3 Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес тіркелмейтін өндірушілер;

4) N4 байқаумен қамтылмаған заңды тұлғалар;

5) N5 байқаумен қамтылмаған тіркелген кәсіпкерлер;

6) N6 саналы түрде нақты емес деректерді ұсынатын өндірушілер;

7) N7 басқа статистикалық жете есептемелер жатады. N7 типі N7a-ға және N7b-ге бөлінеді.

Бақыланбайтын экономика типтерінің осындай классификациясы бақыланбайтын экономиканы бағалау процесін жеңілдетеді.

7. Жаңа тауарлар өндірілмейтін және қызметтер көрсетілмейтін, және тек экономикалық активтерді қайта бөлу жүргізілетін экономикалық активтермен (ақшалармен, мүлікпен) операциялар бақыланбайтын экономиканы бағалауда: парақорлық, ұрлық, алаяқтық (соның ішінде банк саласында немесе бағалы қағаздармен операцияларда, рэкет, заңсыз түрде шетелге ақша аудару) және қалыптасқан ұлттық байлықты қайта бөлуге әкелетін заңға қайшы басқа да іс-әрекеттерді қамтымайды.

2-параграф. Бақыланбайтын экономиканы бағалау әдістері

8. Бақыланбайтын экономиканы бағалау әдістері үш топқа бөлінеді: тікелей, жанама және құрама.

9. Бақыланбайтын экономиканы бағалаудың тікелей әдістері іріктемелі байқаулар жүргізуді немесе үй шаруашылықтарының, жекелеген жеке тұлғалардың және кәсіпорындардың бақыланбайтын экономиканы қалыптастыруға қатысуын нақтылау мақсатында әкімшілік дереккөздер деректерін пайдалануды пайымдайды.

Тікелей әдістерге келесі жұмыстар жатады:

1) үй шаруашылықтары секторындағы өндіріс көлемін қосымша статистикалық байқау;

2) көлеңкелі экономиканың шынайы ауқымын анықтау және айқындау мақсатында кәсіпорындар қызметін қосымша статистикалық байқаулар;

3) ұйымдастырылмаған сауда нүктелеріндегі қосымша байқау;

4) кәсіпорындарда жұмыс уақытын пайдалану бойынша статистикалық байқау;

5) шаруашылық қызметті жүзеге асыру кезінде заңдылықтың сақталуында салықтық, қаржылық және басқа да тексерулер нәтижелерін зерделеу.

Тікелей әдістердің ішінде халықтың әл-ауқаты деңгейі, жұмыспен қамтылуы, табыстар мен шығыстар құрылымдарын зерделеуге бағытталған үй шаруашылықтарына зерттеу жүргізу неғұрлым басым болып табылады.

10. Жанама әдіс зерттелетін экономикалық құбылыстың барлық аспектілері туралы қолда бар ақпараттық базаны терең зерделеудің белгіленген жолымен жанама деректерді пайдалану негізінде қосымша бағалау және есептеу жүргізуді қамтиды.

Жанама әдістерге келесі жұмыстар жатады:

1) табыстар мен шығыстар әдісінің көмегімен ұлттық шоттар статистикасындағы алшақтықтар негізінде көлеңкелі нарық мөлшерін бағалау;

2) кәсіпорындар арасында салықтарды төлеуден жалтаруға бейімділікті ескере отырып, салық органдары деректері негізінде көлеңкелі айналымды бағалау;

3) жұмыс уақыты шығындарын есепке алумен ресми экономикада еңбек етуші халық белсенділігінің құлдырауына байланысты көлеңкелі нарық мөлшерін бағалау;

4) монетарлық агрегаттарды пайдалану (қолма-қол ақша көлеміне сұраныс).

11. Құрама әдіс бағалаудың тікелей және жанама әдістерін, сонымен қоса сараптамалық бағалауларды қамтиды.

12. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің бақыланбайтын қызметінің (жасырын, заңсыз қызмет) параметрлерін анықтаушы әдісті таңдау нақты салаларда осы саланың ерекшелігіне, ақпараттың қайнар көздерінің болуына, қосымша зерттеу жүргізу мүмкіндігіне және басқа факторларға байланысты.

3-тарау. Бақыланбайтын экономиканы бағалау

13. Қазақстан Республикасында бақыланбайтын экономиканы бағалау үшін бақыланбайтын экономиканың N1, N2, N3, N6 және N7 (N7а түрі) типтері бойынша есептеулер жүргізіледі.

Бақыланбайтын экономиканың N1, N3, N6 және N7 (N7а ішкі типі) типтері бойынша есептеулер осы Әдістеменің 3-тарауының 1), 2), 3) және 4) параграфтарында келтірілген.

Бақыланбайтын экономиканың N2 типі бойынша есептеулер Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті төрағасының 2017 жылғы 8 қыркүйектегі №125 бұйрығымен бекітілген, Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде №15848 болып тіркелген Заңсыз қызмет көлемдерін бағалау әдістемесінде берілген.

Бақыланбайтын экономиканың N4 және N5 типі бойынша есептеулерді Бюро қолданбайды, өйткені статистикалық бизнес-тіркелім және деректерді жинау мен өндеу процестері автоматтандырылған және уақтылы өзектілендіріледі.

Ескерту. 13-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

1-параграф. N1 типі бойынша есеп – тіркелмеген кәсіпорындар өндірген шығарылым көлемі.

14. N1 типінің кезеңділігі – жылдық.

Есеп жүргізу үшін ақпарат көзі келесі болып табылады:

1) жалпымемлекеттік статистикалық байқаулар және әкімшілік дерек-көздер негізінде есептелген экономикалық қызмет түрлері бойынша ЖҚҚ;

2) Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті төрағасының 2020 жылғы 7 қыркүйектегі № 34 бұйрығымен бекітілген (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде 2020 жылғы 8 қыркүйекте № 21183 болып тіркелген) Халықтың жұмыспен қамтылуын іріктемелі зерттеу сауалнамасының (бұдан әрі – Сауалнама) деректері.

Ескерту. 14-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

15. Алгоритмді және есептеу әдісін сипаттау

1) аптасына жұмыспен өтелген сағаттарды Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасына сәйкес жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығына (40 сағат) орташа бір жұмыспен қамтылғанға бөлу арқылы толық жұмыс аптасына жұмыспен өтелген уақыт коэффициентін есептейміз.

мұндағы:

k_жіө – толық жұмыс аптасына жұмыспен өтелген уақыттың коэффициенті;

t_жіө – бір жұмыспен қамтылғанға орташа бір аптаға жұмыспен өтелгені, сағат;

40 - жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы.

2) толық жұмыс аптасына жұмыс істейтін, жұмыспен қамтылғандардың санын анықтаймыз:

мұндағы:

q_толық – толық жұмыс аптасына жұмыс істейтін, жұмыспен қамтылғандардың саны (адам);

q_{барлығы} – негізгі жұмыста жұмыспен қамтылған халық саны (адам);

k_жі – толық жұмыс аптасына жұмыспен өтелген уақыттың коэффициенті.

3) толық жұмыс аптасында жұмыс істейтін бір жұмыспен қамтылғанға келетін ЖҚҚ есептеледі:

мұндағы:

ЖҚКжi – экономикалық қызмет түрлері бойынша толық жұмыс аптасында жұмыс істейтін бір жұмыспен қамтылғанға келетін ЖҚҚ (мың теңге);

ЖҚКбарлығы – ЖҚҚ барлығы (ұлттық шоттар деректері) (миллион теңге);

qтолық – толық жұмыс аптасында жұмыс істейтін жұмыспен қамтылғандардың саны (адам).

Сауалнама деректерінің негізінде тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыс істейтін, негізгі және қосымша жұмыста жұмыспен қамтылған халықтың саны анықталады. Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын бұзатын еңбек қызметінің белгілерін сипаттайтын сұрақтар осы Әдістемеге 2-қосымшада берілген.

4) тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыс істейтін, негізгі жұмыста жұмыспен қамтылған халыққа аптасына 40 сағатқа жұмыспен өтелген уақыттың коэффициентін есептейміз:

мұндағы:

_{Кж.і.н..ж}. – тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыс істейтін, негізгі жұмыста жұмыспен қамтылған халық үшін толық жұмыс аптасына жұмыспен өтелген уақыттың коэффициенті;

_tж.і.н.ж. – тіркелмеген кәсіпорында жұмыс істейтін, негізгі жұмыста бір жұмыспен қамтылғанға орташа алғанда аптасына жұмыспен өтелгені (сағат).

5) тіркелмеген кәсіпорындарда толық жұмыс апта жұмыс істейтін, негізгі жұмыспен қамтылғандардың санын есептейміз:

мұндағы:

q_толық._н.ж. – тіркелмеген кәсіпорындарда толық жұмыс апта жұмыс істейтін, негізгі жұмыста жұмыспен қамтылғандар саны (адам);

q_{барлығ.н.ж}. – тіркелмеген кәсіпорындардарда жұмыс істейтін, негізгі жұмыста қамтылған халық саны (адам);

k_{жасалған}._н.ж. – тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыс істейтін, негізгі жұмыста жұмыспен қамтылған халық үшін толық жұмыс аптасына жұмыспен өтелген уақыттың коэффициенті.

6) тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыс істейтін, қосымша жұмыста жұмыспен қамтылған халық үшін аптасына 40 сағатқа жұмыспен өтелген уақыттың коэффициентін табамыз:

мұндағы:

k_ж._і.қ.х. – тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыс істейтін, қосымша жұмыста жұмыспен қамтылған халық үшін толық жұмыс аптасына жұмыспен өтелген уақыттың коэффициенті;

t_ж._і.қ.х. – тіркелмеген кәсіпорында жұмыс істейтін, қосымша жұмыста бір жұмыспен қамтылғанға орташа аптасына жұмыспен өтелгені (сағат).

7) тіркелмеген кәсіпорындарда толық жұмыс апта жұмыс істейтін, қосымша жұмыста жұмыспен қамтылғандардың санын есептейміз:

мұндағы:

q_толық._қ.ж. – тіркелмеген кәсіпорындарда толық апта жұмыс істейтін, қосымша жұмыста жұмыспен қамтылғандардың саны (адам);

q_{барлығы}._қ.ж. – тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыс істейтін, қосымша жұмыста жұмыспен қамтылған халықтың саны (адам);

k_жі._қ.ж. – тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыс істейтін, толық апта қосымша жұмыспен қамтылған халық үшін жұмыспен өтелген уақыттың коэффициенті.

8) тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыс істейтін, негізгі және қосымша жұмыста жұмыспен қамтылғандар өндірген ЖҚҚ есептейміз:

мұндағы:

ЖҚҚ_n1 – тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандар өндірген ЖҚҚ, млн.теңге;

ЖҚҚжқ – экономикалық қызмет түрлері бойынша бір жұмыспен қамтылғанға келетін ЖҚҚ (мың теңге);

q_{толық.н.х}. – тіркелмеген кәсіпорындарда толық жұмыс апта істейтін, негізгі жұмыста жұмыспен қамтылғандардың саны (адам);

q_толық._қ.х. – тіркелмеген кәсіпорындарда толық жұмыс апта істейтін, қосымша жұмыста жұмыспен қамтылғандардың саны (адам).

9) тіркелмеген кәсіпорындарда, аралық тұтыну ЖҚҚ-дан 25% ретінде (немесе жалпы шығарылымнан 20%) деп қабылданады:

мұндағы:

AT_N1 - тіркелмеген кәсіпорындарда тауарларды өндіру мен қызметтерді көрсетудің аралық тұтынуы (миллион теңге);

ЖҚҚ_N1 – тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандар өндірген ЖҚҚ (миллион теңге).

10) Тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандар өндірген жалпы шығарылым ЖҚҚ және аралық тұтынуды қосу арқылы есептеледі:

мұндағы:

ЖӨ_N1 – тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандар өндірген жалпы шығарылым (миллион теңге);

ЖҚҚ_N1 – тіркелмеген кәсіпорындарда жұмыспен қамтылғандар өндірген ЖҚҚ (миллион теңге);

AT_N1 – тіркелмеген кәсіпорындарда тауарларды өндіру мен қызметтерді көрсетудің аралық тұтынуы (миллион теңге).

Ескерту. 15-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

2-параграф. N3 типі бойынша есеп - бейресми сектор кәсіпорындарының шығарылымы көлемі

16. N3 типінің кезеңділігі – жылдық.

Есептеу жүргізу үшін ақпарат көзі бейресми сектор кәсіпорындары (үй шаруашылықтары) бойынша Бюро ұсынатын келесі деректер болып табылады:

1) ауыл, орман және балық шаруашылығында – ауыл шаруашылығы өнімін сату немесе алмастыру үшін өндіретін, олардың өндіріс көлемдері кәсіпорын міндетті түрде тіркелуі керек деңгейге жетпегендіктен тіркелмеген үй шаруашылықтары жатады; меншікті түпкілікті тұтынуы үшін өндірілген өнім формалды емес сектордан шығарылады;

2) өңдеу өнеркәсібінде – үй шаруашылықтары өндірген өнім көлемі;

3) құрылыста – мемлекеттік статистика органдарына деректерді ұсынбайтын жеке тұлғалардың саяжай және бау-бақша телімдерінде саяжай үйлері және басқа қора-қопсы құрылыстарын, гараждарды және басқа объектілерді салу және объектілердің құрылысы мен жөндеуін жүзеге асыратын корпорацияланбаған кәсіпорындардың қызметі бойынша атқарылған жұмыс көлемі;

4) көтерме және бөлшек саудада, автомобильдер мен мотоциклдерді жөндеуде – үй шаруашылықтарының тауарлар мен қызметтерді өткізу көлемі; осы сала бойынша шығарылым ретінде сауда үстеме бағасы қолданылады;

5) көлік және қоймалау – үй шаруашылықтарының көліктегі қызметі көлемдерінің жете есептеулерін қамтиды;

Ескерту. 16-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

17. Дара көрсетілетін қызметтерге жете есептеулер жүргізіледі:

1) жылжымайтын мүлікпен жасалатын операциялар (тұрғын үйді, сонымен қатар тұрғын емес үй жайларды жалға беру), өзінің тұрғын үйінде шартты түрде тұруды қоспағанда;

2) өзге де қызметтердің дара түрлерін ұсыну;

3) білім беруде – репетиторларға және осы саламен байланысты басқа білім беру қызметтеріне жете есептеулер;

4) денсаулық сақтауда – медициналық қызметтерді көрсететін медициналық персоналға жете есептеулер.

18. Аралық тұтыну есепті кезеңде ұлттық шоттардың тиісті экономикалық қызмет түрлерінің аралық тұтынуының қабылданған үлесіне сәйкес келеді.

3-параграф. N6 типі бойынша есеп – саналы түрде нақты емес деректерді ұсынатын өндірушілердің шығарылым көлемін есептеу

19. N6 типінің кезеңділігі – жылдық.

Есептеу жүргізу үшін ақпарат көздері мыналар болып табылады:

1) қайта сәйкестендірілген түрде салық төлеушілер бөлінісінде жылдық жиынтық табыс пен төленген салықтар бойынша деректер;

2) кедендік статистика деректері;

3) төлем құралдарын пайдалану бойынша деректер;

4) есепті кезеңде ұлттық шоттарды есептеу үшін қабылданған, экономикалық қызмет түрлері бойынша аралық тұтыну бойынша деректер.

Ескерту. 19-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

20. Осы Әдістеменің 20-тармағының 1) және 2) тармақшаларында көрсетілген деректерді Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитеті (бұдан әрі – МКК) Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросына жыл сайын есепті жылдан кейінгі жылдың 10 маусымына дейін жолдайды.

Ескерту. 20-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

21. Көлеңкелі экономика (көлеңкелі айналым) келесі компоненттердің сомасы ретінде есептеледі:

1) орташа салалық көрсеткіштен салық төлеу деңгейінің ауытқуы негізінде есептелген табыстағы айырма (өңірлер бөлінісінде);

2) МКК-ның әдіснамалық ерекшеліктерге және транзит көлеміне енгізілген түзетулерді ескере отырып сыртқы сауда бойынша статистикалық деректері мен контрагент елдің кеден статистикасының деректері арасындағы алшақтық.

22. Есептеу алгоритмі мен әдісінің сипаттамасы:

Орташа салалық көрсеткіштен салық төлеу деңгейінің ауытқуы негізінде есептелген табыстың айырмасы:

1) әр салық төлеуші үшін салық төлеу деңгейі есептеледі

мұнда:

СТД – кәсіпорынның салық төлеу деңгейі;

СМТ – бюджетке төленген салық және басқа да міндетті төлемдердің сомасы;

ЖЖТ – түзетулерді ескере отырып, заңды тұлға мен дара кәсіпкерлердің жиынтық жылдық табысы.

2) кәсіпорындар көлемі (ірі, орта, шағын, өте шағын) және экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа салық төлеу деңгейін есептейміз:

мұнда:

СТР_СР – салық төлеу деңгейінің орташа салалық мәні;

СТД₁, СТД₂,...СТД_n – теріс шамасы бар және 50 проценттен асатын салық төлеу деңгейлерін ескерусіз, сәйкес экономикалық қызмет түрінің салық төлеушілерінің салық төлеу деңгейі;

n – сәйкес экономикалық қызмет түрі бойынша салық төлеушілер саны;

3) кәсіпорындар көлемі (ірі, орта, шағын, өте шағын) және экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа салалық жиынтық жылдық табысты есептейміз:

мұнда:

ЖЖТ_СР – бір кәсіпорынға келетін жылдық жиынтық табыстың орташа салалық мәні;

ЖЖТ₁, ЖЖТ₂,... ЖЖТ_n – сәйкес экономикалық қызмет түрінің салық төлеушілерінің жылдық жиынтық табысы;

n – сәйкес экономикалық қызмет түрінің кәсіпорындар көлемі бойынша салық төлеушілер саны.

Орташа салалық көрсеткіші төмен СТД бар кәсіпорындар бойынша ЖЖТ бойынша жете есептеу жүргізіледі. ЖЖТ-сы орташа салалық көрсеткіштен төмен кәсіпорындар бойынша, бұл көрсеткіш ЖЖТ бойынша орташа салалық мәнге тең болады. ЖЖТ бойынша жете есептеу нақты және бағаланған ЖЖТ-ның айырмасы болып табылады.

4) транзит көлемі мен әдіснамалық ерекшеліктерге түзетулерді ескере отырып, сыртқы сауда бойынша МКК статистикалық деректері мен контрагент елдің кеден статистикасы деректеріндегі алшақтықтар көлеміне орташа сауда үстеме бағасын қолданамыз.

23. Аралық тұтыну есепті кезеңде ұлттық шоттардың сәйкес экономикалық қызмет түрлерінің аралық тұтынуының қабылданған үлесіне сәйкес келеді. Кеден деректеріндегі алшақтықтар көлеміне "Көтерме және бөлшек сауда, автомобильдерді және мотоциклдерді жөндеу" экономикалық қызмет түрі бойынша аралық тұтыну үлесі қолданылады.

24. ЖҚҚ шығарылым мен аралық тұтынудың айырмасы ретінде есептеледі.

Алынған есептеулер ресми өндірістің негізгі өлшем шарты ретіндегі қолма-қол ақшасыз айналымның таралу деңгейін көрсететін қолма-қол ақшасыз айналым коэффицентін ескере отырып түзетіледі.

Қолма-қол ақшасыз айналым коэффициентін есептеу:

мұнда:

К_{қолмақолсыз} – қолма-қол ақшасыз айналым коэффиценті;

ҚАТ – қолма-қол ақшасыз айналым коэффиценті;

25. Осы параграфта сипатталған бақыланбайтын экономика есптеулері есепті деректерге негізделген жыл сайынғы ЖІӨ есептеуде қолданылады.

4-параграф. N7а ішкі типі бойынша есеп

26. Ішкі типтің кезеңділігі – жылдық.

Есептеу жүргізу үшін ақпарат көзі экономикалық қызмет түрлері бойынша Бюро қалыптастыратын кәсіпорындардың жалпы шығарылымы болып табылады.

Ескерту. 26-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

27. N7а-ға толық емес, жиналмаған немесе алғашқы дереккөздерден тікелей жиналған өндірушілер шығарылымының көлемі жатады.

Ескерту. 27-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

28. N7а ішкі типі бойынша бақыланбайтын экономикаға жете есептеулер қызметтің әр түрі бойынша жалпы шығарылым үшін ең кіші деңгейде келесі формула бойынша жүргізіледі:

мұндағы:

– статистикалық себептер бойынша жасырылған тиісті қызмет түрі бойынша жалпы шығарылым (i);

Oij – тиісті қызмет түрі (i) мен мөлшерліліктегі (j) бір кәсіпорынға келетін жалпы шығарылымның орташа шамасы (миллион тенге);

Nij – тиісті қызмет түрі (i) мен мөлшерліліктегі (j) есеп ұсынбаған кәсіпорындар саны.

Ескерту. 28-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы Басшысының 24.12.2021 № 47 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) бұйрығымен.

Бақыланбайтын экономиканы бағалау әдістемесіне 1-қосымша

Бақыланбайтын экономика бойынша Еуростаттың кестелік тәсілі

	I Тіркелмегендер			II Байқаумен қамтылмағандар		III Толық емес есептілік	IV Статистикалық жете есептер
Типтер	N1	N2	N3	N4	N5	N6	N7a	N7b
Сипаттама	Әдейі тіркелмейтін өндірушілер - астыртын қызмет	Әдейі тіркелмейтін өндірушілер - заңсыз қызмет	Заңнамаға сәйкес тіркелуі тиіс емес өндірушілер	Зерттеумен қамтылмаған заңды тұлғалар	Зерттеумен қамтылмаған тіркелген кәсіпкерлер	Саналы түрде нақты емес деректерді ұсынатын өндірушілер	Толық емес, жиналмаған немесе алғашқы дереккөздерден тікелей жиналмаған деректер	Статистиктер қате есепке алған, өңдеген және ұсынған деректер
Пайда болу себептері	Өндірушілер әлеуметтік сақтандыру бойынша міндеттемелерден және салықтары төлеуден жалтару мақсатында саналы түрде тіркелмейді. Салық органдарына есеп беретін табыс деңгейі бар шағын өндірушілер жатады.	Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасымен тыйым салынған тауарлар өндірілетін және қызмет көрсетілетін өндірістік қызмет немесе тиісті рұқсатты алусыз өндірушілер жүзеге асыратын болса заңсыз болып табылатын қызмет.	Кішігірім нарықтық шығарылымы бар, бірақ ол кәсіпкер ретінде тіркелетін белгіленген деңгейден төмен үй шаруашылықтары өндіруші болып табылады.	Бизнес-тіркелімнің өзекті еместігі, классификация өлшемшарттарының дұрыс еместігі сияқты кейбір себептерге байланысты зерттеулермен қамтылмаған заңды тұлғалар жатады.	Тіркелген кәсіпкерлер кәсіпорындар тіркеліміне қосылмауы мүмкін және/немесе статистикалық зерттеулерден алынып тастауы мүмкін.	Салықтардан жалтару мақсатында шығарылымды әдейі төмендетіп және/немесе аралық тұтынуды жоғарылатып көрсететін өндірушілер жатады.	Кәсіпорын зерттеуге қосылғанымен, зерттеу сауалнамасында олардан тапсырыл-ған деректер алынбаған немесе сауалнама дұрыс емес мекен-жайға жолданған немесе кәсіпорын зерттеуде белгіленген емес басқа мерзімдерде жауап берген.	Статистиктер дұрыс есепке алмаған, өңдемеген деректер.
Бақыланбайтын экономика бойынша Еуростаттың кестелік тәсілін Қазақстан Республикасының мемлекеттік статистика органдарының қолдануы
Бағалау тәсілдері	Есеп осы әдістеменің 3-тарауының 1-параграфында сипатталған.	N2 бойынша есептер Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика минситрлігінің Статистика комитеті төрағасының 2017 жылғы 8 қыркүйектегі №125 бұйрығымен бекітілген, нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде 2018 жылғы 14 желтоқсанда №17952 болып тіркелген Заңсыз қызмет түрлерін бағалау әдістемесінде сипатталған.	Есеп осы әдістеменің 3-тарауы 2-параграфында сипатталған.	Қолданылмайды. Бизнес-тіркелім күн сайын онлайн тәртібінде өзектендіріледі.	Қолданылмайды. Барлық тіркелген кәсіпкерлер ағымдағы статистикалық байқаулармен ішінара зерттеліп, кейін жалпы жиынтыққа таратылады.	Есеп осы әдістеменің 3-тарауының 3-параграфында берілген.	Есеп осы әдістеменің 3-тарауы 4-параграфында берілген.	Қолданылмайды. Мемлекеттік стати-стика органдарында дерек-терді жинау мен өңдеуде формат-тық–логикалық бақылауы бар авто-маттандырылған процестер қолданылады.

Бақыланбайтын экономиканы бағалау әдістемесіне 2-қосымша

Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын бұзатын еңбек қызметінің белгілерін сипаттайтын мәселелер

Негізгі жұмыс (қызмет)		Қосымша жұмыс (кәсіп)
Өз бетімен жұмыс істейтіндер	Жалдамалылар	Өз бетімен жұмыс істейтіндер	Жалдамалылар
Сіз заттай немесе ақшалай табыс табу үшін өткен аптада кемінде 1 сағат болса да қандай да бір жұмыс атқардыңыз ба немесе қандай да бір кәсібіңіз (түрлі қызмет көрсетуді қоса алғанда) болды ма? 1. Иә
		Сіздің өткен аптада кемінде 1 сағат болса да негізгі жұмысыңыздан басқа ақшалай немесе заттай табыс табу мақсатында басқа да қосымша жұмысыңыз, демалыс күндеріндегі, түнгі уақыттағы жұмысыңыз болды ма? 1. Иә
Сіздің негізгі қызметіңіздің (жұмысыңыздың) мәртебесін төмендегі санаттардың қайсысы жақсырақ сипаттай алады? 1. Ұйымда жалдану бойынша жұмыс 2. Жеке тұлғаларға жалдану бойынша жұмыс 3. Шаруа немесе фермер қожалығында жалдану бойынша жұмыс 4. Қызмет көрсетуге азаматтық-құқықтық сипаттағы шарт бойынша жұмыс	Сіздің негізгі қызметіңіздің (жұмысыңыздың) мәртебесін төмендегі санаттардың қайсысы жақсырақ сипаттай алады? 5. Өз бетімен жұмыс істейтін қызметкерлер (өз есебінен жұмыс істейтіндер) 6. Жұмыс беруші 7. Отбасылық кәсіпорындардың (шаруашылықтардың) еңбекақы төленбейтін жұмыскерлері 8. Өндірістік кооператив мүшелері 9. Жеке қосалқы шаруашылықта	Сіздің қосымша жұмысыңыз (кәсібіңіз) болды: 1. Ұйымда жалдану бойынша жұмыс 2. Жеке тұлғаларда жалдану бойынша жұмыс 3. Шаруа немесе фермер қожалығында жалдану бойынша жұмыс 4. Қызмет көрсетуге азаматтық-құқықтық сипаттағы шарт бойынша жұмыс	Сіздің қосымша жұмысыңыз (кәсібіңіз) болды: 5. Өз бетімен жұмыс істейтін қызметкерлер (өз есебінен жұмыс істейтіндер) 6. Жұмыс беруші 7. Отбасылық кәсіпорындардың (шаруашылықтардың) еңбекақы төленбейтін жұмыскерлері 8. Өндірістік кооператив мүшелері 9. Жеке қосалқы шаруашылықта
	Сіз жұмысқа шарт немесе ауызша уағдаластық бойынша қабылдандыңыз ба? 2. Ауызша уағдаластық бойынша		Сіз қосымша жұмысқа шарт бойынша немесе уағдаластық бойынша қабылдандыңыз ба? 2. Ауызша уағдаластық бойынша
	Сіздің жұмыс берушіңіз немесе Сіз өзіңіздің зейнетақы қорына, әлеуметтік сақтандыру қорына, әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына аударымдар және (немесе) жарналар аударасыздар ма? 2. Жоқ 3. Білмеймін		Қосымша қызметте Сіздің жұмыс берушіңіз немесе Сіз өзіңіз зейнетақы қорына, әлеуметтік сақтандыру қорына, әлеуметтік медициналық сақтандыру қорына аударымдар және (немесе) жарналар аударасыздар ма? 2. Жоқ 3. Білмеймін
	Сізге жұмыс берушіңіз ақы төленетін жылдық еңбек демалысын немесе пайдаланылмаған еңбек демалысыңыз үшін өтемақы береді ме? 2. Жоқ 3. Білмеймін		Қосымша жұмыста Сіздің жұмыс берушіңіз ақы төленетін жылдық еңбек демалысын немесе пайдаланылмаған еңбек демалысыңыз үшін өтемақы береді ме? 2. Жоқ 3. Білмеймін
	Сіз қалай ойлайсыз, науқастанып қалған немесе жарақаттанған жағдайда жұмыс беруші Сізге уақытша еңбекке жарамсыздық бойынша (еңбекке жарамсыздық парағы негізінде) әлеуметтік жәрдемақы төлейді ме? 2. Жоқ 3. Білмеймін		Сіз қалай ойлайсыз, қосымша қызметте науқастанып қалған немесе жарақаттанған жағдайда жұмыс беруші Сізге уақытша еңбекке қабілетсіздік бойынша (еңбекке жарамсыздық парағы негізінде) әлеуметтік жәрдемақы төлейді ме? 2. Жоқ 3. Білмеймін
Сіз негізгі жұмысты орындадыңыз: 1. Ұйымда (заңды тұлға) 2. Дара кәсіпкерлік негізінде (қызметкерлерді жалдаумен) 3. Шаруа немесе фермер қожалығында 4. Дара кәсіпкерлік негізінде (қызметкерлерді жалдаусыз)		Сіз қосымша жұмысты орындадыңыз: 1. Ұйымда (заңды тұлға) 2. Дара кәсіпкерлік негізінде (қызметкерлерді жалдаумен) 3. Шаруа немесе фермер қожалығында 4. Дара кәсіпкерлік негізінде (қызметкерлерді жалдаусыз)
Сіз негізгі жұмыс істейтін ұйым, кәсіпкерлік қызмет салық органдарында тіркелген бе? 3. Білмеймін 4. Жоқ		Сіз қосымша жұмыс істеген ұйым, кәсіпкерлік қызмет салық органдарында тіркелген бе? 3. Білмеймін 4. Жоқ
Сіз өткен аптада негізгі жұмыс істеген ұйымның, дара кәсіпкерлік қызметінің басым түрлерін атауыңызды өтінемін (Интервьюер, ауызша толығырақ сипаттап беріңіз және экономикалық қызмет түрінің кодын қойыңыз)		Сіз қосымша жұмысыңызда қандай лауазымда болдыңыз немесе қандай мамандық бойынша жұмыс істедіңіз (Сіздің қосымша жұмысыңыз неден тұрды)? (Интервьюер, ауызша толығырақ сипаттап беріңіз және Қызметтер жіктеуіші бойынша кодты қойыңыз).

On approval of the Methodology for assessing the non-observed economy

Order of the Chairman of the Committee on Statistics of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan dated August 7, 2019 No. 4. Registered with the Ministry of Justice of the Republic of Kazakhstan on August 8, 2019 No. 19215.

Unofficial translation

In accordance with subparagraph 5) of Article 12 of the Law of the Republic of Kazakhstan “On State Statistics” and subparagraph 22) of paragraph 17 of the Regulations on the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan, approved by the Decree of the President of the Republic of Kazakhstan dated October 5, 2020 No. 427, I HEREBY ORDER:

Footnote. The preamble is in the wording of the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

1. To approve the attached Methodology for assessing the non-observed economy.

2. The Department of National Accounts jointly with the Legal Department of the Committee on Statistics of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan in the manner prescribed by the legislation shall ensure:

1) state registration of this order with the Ministry of Justice of the Republic of Kazakhstan;

2) sending it to the Republican state enterprise on the right of economic management "Institute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan" of the Ministry of Justice of the Republic of Kazakhstan for official publication and inclusion in the Standard control bank of regulatory legal acts of the Republic of Kazakhstan within ten calendar days from the date of state registration of this order;

3) placement of this order on the Internet resource of the Committee on Statistics of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan.

3. Control over the execution of this order shall be assigned to the Deputy Chairman of the Committee on Statistics of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan (G.M.Kerimkhanova).

4. This order shall enter into force upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication.

Chairman

N. Aidapkelov

"AGREED"

Ministry of Finance

of the Republic of Kazakhstan

	Approved by the order of the Chairman
	of the Committee on Statistics of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan dated August 7, 2019 No. 4

Footnote. The text in the upper right corner is in the wording of the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

Methodology for assessing the non-observed economy Chapter 1. General provisions

1. The Methodology for assessing the non-observed economy (hereinafter-the Methodology) refers to a statistical methodology formed in accordance with international standards and approved in accordance with the Law of the Republic of Kazakhstan dated March 19, 2010 "On State Statistics" (hereinafter - the Law).

2. This Methodology shall be applied by the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan (hereinafter - the Bureau) when assessing the non-observed economy in accordance with international standards and for the purposes of the System of National Accounts (hereinafter - the SNA).

Footnote. Paragraph 2 is in the wording of the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

3. The purpose of this Methodology shall be to assess the impact of the non-observed economy by types of economic activity on the country's economy.

4. This Methodology uses concepts in the meanings defined in the Law, and the following definitions:

1) the non-observed economy - types of production activities not covered when collecting information from the main sources used to compile national accounts (hereinafter - NOE);

2) gross value added - the value of gross output minus the value of intermediate consumption, which serves as an indicator of contribution to the Gross Domestic Product (hereinafter - GDP) made by individual producers, industries or sectors of the economy (hereinafter - GVA);

3) an employed person – an individual, carrying out activities for payment or by deriving income through the use of property, production and sale of goods, the performance of works, the provision of services;

4) gross output - the output of goods and services, representing the total value of goods and services that are the result of production activities of resident units of the national economy in the reporting period;

5) illegal production of goods and provision of services - production of goods and provision of services, the sale, distribution and possession of which is prohibited by the current legislation of the Republic of Kazakhstan;

6) shadow production (hidden) - a type of activity that is legal, meets certain standards and regulations, but the production activity of which is deliberately hidden from state bodies;

7) unincorporated enterprises - production units that do not have the status of a legal entity and are not independent of their owner;

8) shadow economy (shadow turnover) - an activity in which producers prefer not to declare part or all of their income in order to evade taxes, and also violate labour laws or immigration procedures by carrying out unrecorded hiring of labour or decide to operate without official permission for avoiding lengthy and costly bureaucratic procedures;

9) a resident - an institutional unit which predominant centre of economic interests is located in the economic territory of a given country, that is, it is engaged in economic activity in this territory for a relatively long period (a year or more);

10) unregistered enterprises - enterprises that have not registered their activities in accordance with the current legislation of the Republic of Kazakhstan, in order to evade taxes;

11) informal sector enterprises - household enterprises that carry out market production of goods and services, and do not have the status of a legal entity, while the informal sector does not include persons employed in households and persons engaged in the production of agricultural products only for own consumption;

12) informal sector production – production defined as a type of production activity carried out by unincorporated enterprises in the household sector that are not registered, the size of the number of employees is less than a certain threshold value and has some kind of market production.

5. To assess the non-observed economy, data from the Bureau, the Ministry of Finance of the Republic of Kazakhstan, as well as administrative sources shall be used, which allow to directly or indirectly assess the non-observed economy and serve as the basis for reliable calculations.

Footnote. Paragraph 5 is in the wording of the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

Chapter 2. Methodological aspects of the non-observed economy Paragraph 1. Types of non-observed economy

6. For the correct identification and measurement of non-observed types of economic activities, the following seven types of non-observed economy are defined: N1, N2, N3, N4, N5, N6 and N7.

A standard set of types of non-observed economic activities is described in Eurostat's Tabular approach on the non-observed economy, given in Annex 1 to this Methodology, and represents a comprehensive and systematic assessment of the non-observed economy to ensure full coverage of national accounts, facilitates international comparisons of data.

Types of the non-observed economy include:

1) N1 – producers deliberately not registering;

2) N2 - producers deliberately not registering, carrying out illegal activities;

3) N3 - producers who, in accordance with the current legislation of the Republic of Kazakhstan, are not registered;

4) N4 - legal entities not covered by supervision;

5) N5 - registered entrepreneurs not covered by supervision;

6) N6 – producers, knowingly providing inaccurate data;

7) N7 - other statistical calculations. Type N7 is subdivided into N7a and N7b.

This classification of non-observed economy types simplifies the process of assessing the non-observed economy.

7. Operations with economic assets (money, property) in the course of which no new goods are produced and services are not provided, and only a redistribution of economic assets occurs, when assessing the non-observed economy, the following are not covered: bribery, theft, fraud (including in the banking sector or in transactions with securities, racketeering, illegal transfer of money abroad) and other illegal actions leading to the redistribution of already created national wealth.

Paragraph 2. Methods for assessing the non-observed economy

8. Methods for assessing the non-observed economy are divided into three groups: direct, indirect and combined.

9. Direct methods of assessing the non-observed economy involve conducting sample observations or using administrative data from administrative sources in order to clarify the participation of households, individual individuals and enterprises in the formation of the non-observed economy.

Direct methods include the following works:

1) additional statistical observations of production volumes in the household sector;

2) additional statistical observations of the activities of enterprises in order to identify and determine the true scale of the shadow economy;

3) additional observations at points of unorganized trade;

4) statistical observations on the use of working time in enterprises;

5) study of the results of tax, financial and other audits for compliance with the law in the implementation of economic activities.

Among the direct methods, the most preferred is a household survey aimed at studying the level of well-being, employment, the structure of expenditures and incomes of the population.

10. The indirect method includes additional assessments and calculations based on the use of indirect data established by in-depth study of the available information base on all aspects of the economic phenomenon under study.

The indirect methods include the following works:

1) assessment of the size of the shadow market based on discrepancies in national accounts statistics using the income and expenditure method;

2) assessment of the shadow turnover based on the data of the tax authorities, taking into account the different propensity for tax evasion among enterprises;

3) assessment of the growth of the shadow market depending on the fall in the activity of the working population in the official economy, taking into account the cost of working time;

4) use of monetary aggregates (demand for cash money supply).

11. The combined method contains both direct and indirect assessment methods, as well as expert assessments.

12. The choice of method for determining the parameters of non-observed activities of economic entities (hidden, illegal activities) in specific industries depends on the specifics of this industry, the availability of information sources, and the possibility of additional surveys.

Chapter 3. Assessing the non-observed economy

13. For assessing the non-observed economy in the Republic of Kazakhstan, calculations shall be made for the types of non-observed economy N1, N2, N3, N6 and N7 (subtype N7a).

Calculations by the types of non-observed economy N1, N3, N6 and N7 (subtype N7a) are given in paragraphs 1, 2, 3 and 4 of Chapter 3 of this Methodology.

The calculation by type of non-observed economy N2 is given in the Methodology for assessing the volumes of illegal activities, approved by the order of the Chairman of the Committee on Statistics of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan dated September 8, 2017 No. 125, registered in the Register of state registration of regulatory legal acts No. 15848.

Calculations based on the type of non-observed economy N4 and N5 shall not be applied by the Bureau, since the statistical business register and processes for collecting and processing data are automated and updated in a timely manner.

Footnote. Paragraph 13 as amended by the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

Paragraph 1. Calculation by type N1 - the volume of output produced by unregistered enterprises

14. The periodicity of type N1 is annual.

The sources of information for the calculation are:

1) GVA (ВДС) by types of economic activity, calculated on the basis of national statistical observations and data from administrative sources;

2) data from the Questionnaire for a sample survey of population employment (hereinafter - the Questionnaire), approved by the order of the Chairman of the Committee on Statistics of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan dated September 7, 2020 No. 34 (registered in the Register of state registration of regulatory legal acts dated September 8, 2020 No. 21183).

Footnote. Paragraph 14 as amended by the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

15. Description of the algorithm and method of calculation:

1) the coefficient of time worked for a full working week is calculated by dividing the hours worked per week on average per employee by the normal duration of working time, according to the labour legislation of the Republic of Kazakhstan (40 hours).

where:

koтр – the coefficient of time worked for a full working week;

tотр – worked per week on average per employee, hours;

40 is the normal duration of working time.

2) the number of full-time employees is determined:

where:

qполн - the number of employees working full-time (persons);

qвсег– the number of people employed in the main job, total, persons;

kотр - the coefficient of time worked for a full working week.

3) GVA is calculated per one employed person working full time:

where:

GVAзан – GVA (ВДС) per one employed person working full-time by type of economic activity (thousand tenge);

GVAвсег – total GVA (national accounts data), million tenge;

qполн - the number of employees working full time, persons.

Based on the data of the Questionnaire, the number of people employed in the main and additional jobs, working at unregistered enterprises, is determined. Questions characterizing the signs of labour activity in violation of the labour legislation of the Republic of Kazakhstan are given in Annex 2 to this Methodology.

4) the coefficient of hours worked per 40 hours per week is calculated for the employed population in the main job, at unregistered enterprises:

где:

where:

kотр.о.н. - the coefficient of time worked for a full working week for the employed population in their main job, working at unregistered enterprises;

tотр.о.н. – worked out per week on average per one employed in the main job, working at an unregistered enterprise (hours).

5) the number of employed in the main job, working full-time at unregistered enterprises is calculated:

where:

qполн.о.н.- the number of people employed in the main job, working full time at unregistered enterprises (persons);

qвсег.о.н.- the number of people employed in the main job, working at unregistered enterprises, total (persons);

kотр.о.н. - the coefficient of time worked for a full working week for the employed population in the main job, working at unregistered enterprises.

6) the coefficient of time worked per 40 hours per week is calculated for the employed population in additional work, working at unregistered enterprises:

where:

kотр.д.н. - the coefficient of time worked for a full working week for the employed population in additional work, working at unregistered enterprises;

tотр.д.н. – worked out per week on average per one employed in an additional job working at an unregistered enterprise (hours).

7) the number of people employed in additional work, working full-time at unregistered enterprises is calculated:

where:

qполн.д.н.- the number of people employed in additional work, working full week at unregistered enterprises (persons);

qвсег.д.н. - the number of people employed in additional work, working at unregistered enterprises (persons);

kотр.д.н. - the coefficient of time worked for a full working week for the employed population in additional work, working at unregistered enterprises.

8) the GVA produced by those employed in the main and additional work, working at unregistered enterprises is calculated:

where:

GVAN1 - GVA produced by employees at unregistered enterprises (million tenge);

GVAзан - GVA per employee, by types of economic activity (thousand tenge);

qполн.о.н. - the number of people employed in the main job, working full week at unregistered enterprises (persons);

qполн.д.н. - the number of people employed in additional work, working full week at unregistered enterprises (persons).

9) intermediate consumption at unregistered enterprises is taken as 25% of GVA (or 20% of gross output):

where:

ППN1 - intermediate consumption in the production of goods and the provision of services by unregistered enterprises (million tenge);

GVAN1 – GVA produced by employees at unregistered enterprises (million tenge).

10) gross output produced by employees at unregistered enterprises is calculated by summing GVA and intermediate consumption:

where:

BBN1 - gross output produced by employees at unregistered enterprises (million tenge);

GVAN1 – GVA produced by employees at unregistered enterprises (million tenge);

ППN1 - intermediate consumption in the production of goods and the provision of services by unregistered enterprises.

Paragraph 2. Calculation by type N3 - the volume of output of enterprises in the informal sector

16. The periodicity of type N3 is annual.

The sources of information for the calculation shall be the following data on informal sector enterprises (households) provided by the Bureau:

1) in agriculture, forestry and fisheries - households that produce agricultural products for sale or exchange, but are not registered, since their production volumes do not reach the level when the enterprise is required to be registered;

2) in the manufacturing industry - the volume of products produced by households;

3) in construction - the volume of works performed on the construction of country houses and other outbuildings in summer cottages and garden plots, garages and other objects by individuals who do not submit data to state statistics bodies and on the activities of unincorporated enterprises engaged in the construction and repair of objects;

4) in wholesale and retail trade, repair of cars and motorcycles - the volume of sales of goods and services by households; a trade margin is applied as output for this industry.

Footnote. Paragraph 16 as amended by the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

17. Additional calculations are made for individual services:

1) for real estate transactions (renting out housing, as well as non-residential premises), with the exception of conditional residence in one's own dwelling;

2) for the provision of other individual types of services;

3) in education - recalculations for tutors and other educational services related to this industry.

4) in healthcare - recalculations for medical personnel providing medical services;

18. Intermediate consumption corresponds to the assumed share of intermediate consumption of the respective economic activities of the national accounts in the reporting period.

Paragraph 3. Calculation by type N6 - the output of producers who knowingly provide inaccurate data

19. The periodicity of type N6 is annual.

The sources of information for the calculation are:

1) data on total annual income and taxes paid by taxpayers in de-identified form;

2) customs statistics data;

3) data on the use of payment instruments;

4) data on intermediate consumption by types of economic activity, accepted for the calculation of national accounts in the reporting period.

Footnote. Paragraph 19 as amended by the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

20. The data specified in subparagraphs 1) and 2) of paragraph 20 of this Methodology shall be provided by the state revenues Committee of the Ministry of Finance of the Republic of Kazakhstan (hereinafter - the SRC) to the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and rof the Republic of Kazakhstan annually before June 10 of the year following reporting year.

Footnote. Paragraph 20 is in the wording of the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

21. Shadow economy (shadow turnover) is calculated as the sum of the following components:

1) the difference in income, calculated on the basis of deviation of the level of tax payment from the industry average (by region);

2) discrepancies in the statistical data of the SRC on foreign trade with the data of the customs statistics of the country of the counterparty, taking into account the adjustment for the volume of transit and methodological features.

22. Description of the algorithm and the method of calculation:

The difference in income calculated based on the deviation of the level of tax payment from the industry average:

1) the level of tax payment for each taxpayer is calculated:

where:

УН - the level of payment of taxes of the enterprise;

Н and OП - the amount of taxes paid and other obligatory payments to the budget;

СГД - the total annual income of a legal entity and an individual entrepreneur, taking into account adjustments;

2) the industry average level of tax payment is calculated by types of economic activity and size of enterprises (large, medium, small, micro):

where:

УНср - industry average value of the level of tax payment;

УН1,УН2,...УНn are the levels of tax payment by taxpayers of the corresponding type of economic activity, except for the levels of tax payment with a negative value and exceeding 50 percent;

n - the number of taxpayers of the corresponding type of economic activity;

3) the industry average total annual income is calculated by types of economic activity and size of enterprises (large, medium, small, micro) taken as gross output:

where:

СГДср - industry average value of the total annual income per an enterprise;

СГД1, СГД2,...СГДn - the total annual income of taxpayers of the corresponding type of economic activity;

n - the number of taxpayers of the corresponding type of economic activity by the size of enterprises.

For enterprises with a level of tax payment below the industry average, the TAI is recalculated. For enterprises with TAI below the industry average, this indicator is equal to the industry average for TAI. Recalculation of the TAI is the difference between the actual and assessed TAI.

4) to the volume of discrepancies in the statistical data of the SRC on foreign trade with the data of the customs statistics of the country of the counterparty, taking into account the adjustment for the volume of transit and methodological features, we apply the average trade margin.

23. Intermediate consumption corresponds to the accepted share of intermediate consumption of the corresponding types of economic activities of the national accounts in the reporting period. The share of intermediate consumption of the type of economic activity "Wholesale and retail trade, repair of cars and motorcycles" is applied to the volume of discrepancies in customs data.

24. GVA is calculated as the difference between output and intermediate consumption.

The resulting calculations are adjusted taking into account the coefficient of non-cash turnover, which reflects the degree of spread of non-cash turnover, as a key criterion for formal production.

Calculation of the coefficient of non-cash turnover:

where:

Кбезнал - coefficient of non-cash turnover;

ОБП - the volume of non-cash payments (million tenge).

25. The calculations for the non-observed economy described in this paragraph are made by calculating annual GDP based on reported data.

Paragraph 4. Calculation by subtype N7a

26. The periodicity of the subtype is annual.

The source of information for the calculation shall be the gross output of enterprises, formed by the Bureau on types of economic activity.

Footnote. Paragraph 26 is in the wording of the order of the Head of the Bureau of national statistics of the Agency for strategic planning and reforms of the Republic of Kazakhstan dated 24.12.2021 No. 47 (shall be enforced upon expiry of ten calendar days after the day of its first official publication).

27. N7a refers to producers' output that is incomplete, not collected, or collected directly from primary sources.

28. Recalculations for the non-observed economy for subtype N7a are made at the micro level for gross output for each type of activity according to the following formula:

where:

– gross output for the corresponding type of activity (i), hidden for statistical reasons (million tenge);

- the average value of the gross output attributable to one enterprise of the corresponding type of activity (i) and dimension (j) (million tenge);

– the number of enterprises of the corresponding type of activity (i) and dimension (j) that did not submit reports.

	Annex 1
	to the Methodology for assessing the non-observed economy

Eurostat's tabular approach on the non-observed economy

	I Unregistered			II Not covered by the survey		III Incomp lete reporting	IV Statistical recalculations
Types	N1	N2	N3	N4	N5	N6	N7a	N7b
Description	Producers deliberately do not register - clandestine activities	Producers deliberately do not register - illegal activities	Producers who, in accordance with the legislation, should not be register red	Legal entities not covered by the survey	Registered entrepreneurs not covered by the survey	Производители, сознательно предоставляющие неточные данные Produ cers knowin gly provid ing inaccu rate data	Data that is incomplete, not collec ted or not collec ted directly from primary sources	Data that has been incorrectly recorded, processed and reported by statisti cians
Causes of occurrence	Producers deliberately do not regis ter in order to evade taxes and social secure ty obligations. These inclu de small produ cers with an inco me level for which they report to the tax authorities.	Production activities in the course of which goods are produced and services are provided that are prohibited by the current legislation of the Republic of Kazakh stan, or are illegal if carried out by the producers without obtaining an appropria te permit.	Producers are house holds that have a small market output, but it is below the set level at which they are registered as an entrepreneur.	Legal entities not covered by surveys due to the irrelevance of the business register, incorrect classification criteria	Registered entrepre neurs may not be included in the business register and/or excluded from statistical surveys	Producers deliberately underassessing output and/or oversta ting interme diate consump tion in order to evade taxes.	An enterprise was included in the survey, but the completed data in the survey questionnaire were not received from it, or the questionnaire was sent to the wrong address, or the enterprise did not report within the time frame specified by the survey.	Data that was incorrectly accounted for was processed and presented by statisticians.
Application of the Eurostat tabular approach on the non-observed economy by the state statistics bodies of the Republic of Kazakhstan
Methods of assessment	The calculation is described in paragraph 1 of Chap ter 3 of this Methodology.	Calculations for N2 are described in the Methodology for assessing the volume of illegal activities approved by the order of the Chairman of the Committee on Statistics of the Ministry of National Economy of the Republic of Kazakhstan dated September 8, 2017 No. 125, registered in the Register of state registration of regula tory legal acts dated October 5, 2017 No. 15848	The calculation is described in paragraph 2 of chapter 3 of this Methodology.	Not applicableThe business register is updated daily online.	Not applicable. All registered entrepre neurs are surveyed by statistical sample observations with subsequent extension to the general popula tion	The calculation is described in paragraph 3 of chapter 3 of this Methodology.	The calculation is descri bed in paragraph 4 of chapter 3 of this Methodology.	Not applicable. State statistical bodies use automated data collection and processing processes with format-logical controls.

	Annex 2
	to the Methodology for assessing the non-observed economy

Questions characterizing the signs of labour activity in violation of the labour legislation of the Republic of Kazakhstan

Main work (activity)		Additional work (occupation)
Self-employed	Employees	Self-employed	Employees
Did you do at least one hour of any work for remuneration last week, or did you have any occupation to receive a natural or monetary income (including the provision of various kinds of services)? 1. Yes
		Did you have, in addition to your main job, other additional work, weekend work, night time in order to receive monetary or in-kind income, at least 1hour last week? 1. Yes
Which of the following categories best describes the status of your main activity (job)? 1. Employment in an organization 2. Employment with individual individuals 3. Employment in a peasant or farm enterprise 4. Work under a civil law contract for the provision of services	Which of the following categories best describes the status of your main activity (job)? 5. Independent workers (working at their own expense) 6. Employer 7. Unpaid family business (farm) workers 8. Members of a production cooperative 9. In a personal subsidiary plot	Tell me, your additional work (occupation) was: 1. Employment in an organization 2. Employment with individual individuals 3. Employment in a peasant or farm enterprise 4. Work under a civil law contract for the provision of services	Tell me, your additional work (occupation) was: 5. Independent workers (working at their own expense) 6.Employer 7. Unpaid family business (farm) workers 8. Members of a production cooperative 9. In a personal subsidiary plot
	Have you been hired under a contract or by verbal agreement? 2. By verbal agreement		Have you been hired for additional work under a contract or by agreement? 2. By verbal agreement
	Does your employer or you yourself transfer deductions and (or) contributions to the pension fund, social insurance fund, social health insurance fund? 2. No 3. I don't know		Does your employer or you yourself, in additional activities, transfer deductions and (or) contributions to the pension fund, social insurance fund, social health insurance fund? 2. No 3. I don't know
	2. Нет 3. Не знаю Does your employer provide you with paid annual leave or compensation for unused leave? 2. No 3. I don't know		Does your employer provide you with additional paid annual leave or compensation for unused vacation? 2. No 3. I don't know
	In your opinion, in case of illness or injury, will your employer pay you social benefits for temporary disability (based on sick leave)? 2. No 3. I don't know		In your opinion, in the additional activity, in case of illness or injury, will the employer pay you social allowance for temporary disability (on the basis of a sick leave)? 2. No 3. I don't know
You did your main work: 1. In an organization (legal entity) 2. On the basis of individual entrepreneurship (with the hiring of employees) 3. In a peasant or farm 4. On the basis of individual entrepreneurship (without hiring employees)		You did your additional work: 1. In an organization (legal entity) 2. On the basis of individual entrepreneurship (with the hiring of employees) 3. In a peasant or farm 4. On the basis of individual entrepreneurship (without hiring employees)
Is the organization, entrepreneurial activity, where you work at your main job, registered with the tax authorities? 3. I don't know 4. No		Is the organization, entrepreneurial activity, where you worked additionally, registered with the tax authorities? 3. I don't know 4. No
Please name the predominant type of activity of the organization, individual entrepreneurship, your main job, where you worked last week. (Interviewer, please provide a detailed verbal description and code for the type of economic activity).		What position did you hold or what profession did you work in your additional job (what was your additional activity)? (Interviewer, please provide a detailed verbal description and code according to the occupation classifier).