О практике применения судами законодательства об усыновлении (удочерении) детей

Нормативное постановление Верховного суда Республики Казахстан от 31 марта 2016 года № 2.

Сноска. По всему тексту внесены изменения на казахском языке, текст на русском языке не меняется в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

Изучив практику применения судами законодательства об усыновлении (удочерении) детей и в целях единообразного применения норм действующего брачно-семейного законодательства, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан

постановляет:

1. Законодательство Республики Казахстан об усыновлении (удочерении) детей на национальном и международном уровнях (далее – усыновление), основывается на Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция) и состоит из Кодекса Республики Казахстан "О браке (супружестве) и семье" (далее – Кодекс), Закона Республики Казахстан от 8 августа 2002 года № 345-II "О правах ребенка в Республике Казахстан", Конвенции о правах ребенка (принята Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 20 ноября 1989 года, ратифицирована постановлением Верховного Совета Республики Казахстан 8 июня 1994 года № 77-XIII) (далее – Конвенция о правах ребенка), Конвенции о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления (ратифицирована Законом Республики Казахстан от 12 марта 2010 года № 253-IV, вступила в силу для Республики Казахстан 1 ноября 2010 года) (далее – Конвенция о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления), нормативных постановлений Конституционного Суда и Верховного Суда Республики Казахстан, постановлений Правительства Республики Казахстан от 21 сентября 2010 года № 966 "О мерах по обеспечению выполнения Республикой Казахстан обязательств, вытекающих из Конвенции о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления", от 30 марта 2012 года № 380 "Об утверждении Правил передачи детей, являющихся гражданами Республики Казахстан, на усыновление", приказов министра образования и науки Республики Казахстан от 9 декабря 2014 года № 513 "Об утверждении Правил аккредитации агентств по усыновлению и организаций по оказанию содействия в устройстве детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, в семьи граждан Республики Казахстан", от 29 июня 2016 года № 407 "Об утверждении Правил учета лиц, являющихся гражданами Республики Казахстан, постоянно проживающих на территории Республики Казахстан, желающих усыновить детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, от 16 января 2015 года № 13 "Об утверждении Правил деятельности и состав комиссии, выдающей заключение о возможности (невозможности) выдачи разрешения о передаче детей, являющихся гражданами Республики Казахстан на усыновление", от 16 января 2015 года № 16 "Об утверждении Правил организации учета детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, и доступа к информации о них", приказа министра здравоохранения и социального развития Республики Казахстан от 28 августа 2015 года № 692 "Об утверждении перечня заболеваний, при наличии которых лицо не может усыновить ребенка, принять его под опеку или попечительство, патронат" (далее – Перечень заболеваний, при наличии которых лицо не может усыновить ребенка, принять его под опеку или попечительство, патронат), приказа и.о. Министра иностранных дел Республики Казахстан от 14 июня 2016 года № 11-1-2/262 "Об утверждении Правил учета лиц, являющихся гражданами Республики Казахстан, постоянно проживающих за пределами Республики Казахстан, иностранцев, желающих усыновить детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, являющихся гражданами Республики Казахстан и иных нормативных правовых актов.

Сноска. Пункт 1 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного суда РК от 20.04.2018 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

2. Дела об усыновлении (удочерении) ребенка и его отмене, признании усыновления (удочерения) недействительным рассматриваются и разрешаются специализированными межрайонными судами по делам несовершеннолетних (часть третья статьи 27 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан – далее ГПК) по месту жительства (нахождения) ребенка.

Специализированные межрайонные суды по делам несовершеннолетних рассматривают и разрешают гражданские дела по спорам, затрагивающим права и законные интересы несовершеннолетних.

По ходатайству законного представителя несовершеннолетнего лица, заявленному до окончания подготовки дела к судебному разбирательству, дела по заявлениям об усыновлении могут рассматриваться или могут быть переданы районному (городскому) суду по месту жительства (нахождения) ребенка, за исключением дел, подсудных районным (городским) судам, находящимся в пределах городов республиканского значения и столицы, областных центров (часть третья статьи 27 ГПК).

Граждане Республики Казахстан, постоянно проживающие за пределами территории Республики Казахстан, а также иностранные граждане, в том числе и в случаях, когда они постоянно проживают на территории Республики Казахстан, заявление об усыновлении подают в специализированный межрайонный суд по делам несовершеннолетних.

Следует иметь в виду, что лицо, обратившееся с заявлением об усыновлении, приобретает права законного представителя ребенка лишь после вступления решения суда об усыновлении ребенка в законную силу, за исключением случаев, когда заявитель является опекуном или попечителем, приемным родителем (приемными родителями), патронатным воспитателем или другим заменяющим законного представителя лицом, осуществляющим в соответствии с законодательством Республики Казахстан заботу, образование, воспитание, защиту прав и интересов ребенка (подпункт 12) пункта 1 статьи 1 Кодекса).

Сноска. Пункт 2 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).
Примечание ИЗПИ!
Конституционным Судом РК начато производство по проверке конституционности пункта 3.

3. Принимая заявление об усыновлении, суд проверяет, соответствует ли заявление по форме и содержанию общим требованиям, предъявляемым статьей 148 ГПК к иску, так и требованиям статьи 311 ГПК.

Исходя из специфики дел данной категории, суду необходимо проверять указание в заявлении сведений о самих усыновителях, детях, которых они желают усыновить, о месте жительства (нахождения) детей, их родителях, наличие у детей полнородных и неполнородных братьев и сестер, просьбы о возможных изменениях в записи актов о рождении усыновляемых детей, об обстоятельствах, с которыми кодекс связывает возможность быть усыновителем, подтверждающие их доказательства, а также наличие в приложении к заявлению необходимых документов, перечень которых содержится в статье 312 ГПК.

В случае невозможности получения заявителем этих документов, они из соответствующих органов должны быть истребованы судом по ходатайству заявителя.

При усыновлении детей родственниками в заявлении должны быть указаны сведения о нахождении усыновителей в родственной связи с биологическими родителями детей и приложены документы, подтверждающие родственную связь между биологическими родителями ребенка и усыновителями (свидетельства о рождении, документы о перемене фамилии, решения судов об установлении родственных отношений и т.п.). При определении круга лиц, относящихся к родственникам усыновляемого ребенка, суду следует руководствоваться подпунктом 36) пункта 1 статьи 1 Кодекса, согласно которому родственниками являются лица, находящиеся в родственной связи, имеющие общих предков до прадедушки и прабабушки. При отсутствии доказательств, подтверждающих родственные связи, заявление удовлетворению не подлежит, в этом случае отсутствие иных препятствий к усыновлению ребенка не имеет юридического значения. Следует разъяснить заявителю о необходимости соблюдения установленной законом процедуры для усыновления ребенка.

Примечание ИЗПИ!
См. Нормативное постановление Конституционного Суда РК от 01.06.2023 № 18-НП.

В порядке подготовки дела к судебному разбирательству суду следует выяснить мотивы усыновления для исключения фактов усыновления в целях получения статуса многодетной матери или многодетной семьи для доступа к государственным льготам и преимуществам, получения отсрочки исполнения приговора и иных преимуществ, не связанных с целями усыновления.

В силу части второй статьи 54 ГПК участие прокурора в гражданском судопроизводстве обязательно по делам, когда требуется защита граждан, которые самостоятельно не могут себя защищать, к которым относятся усыновляемые дети, в связи с чем дело об усыновлении подлежит рассмотрению с обязательным участием прокурора.

Граждане Республики Казахстан, постоянно проживающие за пределами Республики Казахстан, иностранцы, в том числе имеющие вид на жительство в Республике Казахстан, желающие усыновить детей, должны представить письменное согласие уполномоченного органа в области защиты прав детей Республики Казахстан (Комитета по охране прав детей) на начало процедуры усыновления.

Заявление должно быть подписано лично усыновителем (усыновителями), подача заявления кем-либо в интересах усыновителей недопустима. При подаче заявления в форме электронного документа оно удостоверяется электронной цифровой подписью каждого заявителя.

Обязательность личного участия усыновителей в судебном заседании не исключает возможности участия уполномоченных представителей на основании статей 57, 58, 60 ГПК, которые вправе без личного участия доверителя вне стадии судебного разбирательства собрать и предоставить необходимые доказательства, по требованию судьи предоставлять дополнительные доказательства, ставить вопрос об оказании помощи в истребовании письменных и вещественных доказательств.

Сноска. Пункт 3 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

4. В соответствии с подпунктом 8) пункта 1 статьи 610 Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый Кодекс)" с заявлений (жалоб) по делам особого производства, административных исков в рамках Административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан, за исключением указанных в подпунктах 2), 3), 4) и 13) пункта 1 вышеуказанной статьи взимается государственная пошлина в размере 0,5 месячного расчетного показателя (далее – МРП), установленного Законом о республиканском бюджете и действующего на дату уплаты государственной пошлины.

В силу изложенного следует иметь в виду, что поскольку дела по заявлениям об усыновлении рассматриваются в порядке особого, а не искового производства, то государственная пошлина должна взиматься в размере 0,5 МРП, независимо от количества усыновителей (один усыновитель или супружеская пара) и указанных в заявлении усыновляемых детей.

Сноска. Пункт 4 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного суда РК от 20.04.2018 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

5. При усыновлении найденного, брошенного (отказного) ребенка недостаточно наличие протокола или акта об обнаружении ребенка, составленного органом внутренних дел или местным исполнительным органом. Принимая заявления об усыновлении такого ребенка, судья проверяет, приложены ли к заявлению копия записи акта о рождении и свидетельство о его рождении, подтверждающие регистрацию ребенка в соответствии со статьей 196 Кодекса.

Если на момент подачи заявления об усыновлении найденный, брошенный (отказной) ребенок не зарегистрирован в порядке, предусмотренном статьей 196 Кодекса, и невозможно устранение этого недостатка на стадии досудебной подготовки дела, то суд в соответствии с подпунктом 3) части первой статьи 152 ГПК должен решить вопрос о возвращении заявления заявителю для устранения обстоятельств, препятствующих возбуждению дела.

6. Рассматривая дела об усыновлении детей – граждан Республики Казахстан иностранцами, судам следует иметь в виду, что иностранные лица пользуются процессуальными правами и выполняют процессуальные обязанности наравне с гражданами и юридическими лицами Республики Казахстан, если иное не предусмотрено международным договором, ратифицированным Республикой Казахстан (часть вторая статьи 472 ГПК).

Документы, выданные, составленные или удостоверенные по установленной форме компетентными органами иностранных государств, совершенные вне пределов Республики Казахстан по законам иностранных государств в отношении организаций Республики Казахстан или иностранных лиц, принимаются судами Республики Казахстан при наличии консульской легализации или проставления апостиля, если иное не предусмотрено законодательством и (или) международным договором Республики Казахстан.

Вместе с тем следует иметь в виду, что легализация документов не требуется в отношениях между государствами-участниками Конвенции, отменяющей требование легализации иностранных официальных документов (г. Гаага, 5 октября 1961 года), вступившей в силу для Республики Казахстан 30 января 2001 года (далее – Конвенция).

В соответствии с требованиями статей 3 и 5 Конвенции вместо дипломатической или консульской легализации официальных документов в государствах-участниках Конвенции в подтверждение подлинности подписей должностных лиц, печатей или штампов на документе компетентным органом государства, в котором этот документ был совершен, проставляется апостиль. Суду необходимо обращать внимание на соблюдение порядка проставления апостиля, предусмотренного статьей 4 Конвенции, а именно: апостиль проставляется на самом документе или на отдельном листе, скрепляемом с документом, он должен соответствовать образцу, приложенному к указанной Конвенции.

Если апостилированный документ, выданный иностранным агентством, имеет ограниченный срок действия, который истек к моменту его предъявления суду, то необходимо решить вопрос о признании такого документа недопустимым доказательством.

7. В силу статьи 314 ГПК дела об усыновлении ребенка должны рассматриваться с обязательным участием самих усыновителей (усыновителя), представителей органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству, а также прокурора. Следует иметь в виду, что если участие в судебном заседании усыновителей, представителей органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству является обязательным по закону, то родителей (родителя) или иных законных представителей усыновляемого ребенка, его родственников и других заинтересованных лиц, а также самого ребенка, достигшего возраста десяти лет, суд может привлечь к участию в деле в необходимых случаях. При подготовке дела к судебному разбирательству судье следует решить вопрос о привлечении к участию в деле указанных лиц в целях обеспечения интересов ребенка. При привлечении к участию в деле биологических родителей судья обязан разъяснить правовые последствия усыновления.

Если суд придет к выводу о целесообразности опроса в судебном заседании усыновляемого ребенка, достигшего десяти лет, для выяснения его мнения по рассматриваемому вопросу, то суду следует предварительно выяснить мнение органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству, для того, чтобы присутствие ребенка в суде не оказало на него неблагоприятного воздействия. Наряду с этим судам надлежит учитывать положения статьи 12 Конвенции о правах ребенка и статьи 62 Кодекса, в соответствии с которыми ребенок независимо от возраста вправе свободно выражать свое мнение по всем вопросам, затрагивающим его интересы, а также быть заслушанным в ходе любого судебного или административного разбирательства.

При опросе в судебном заседании с участием психолога необходимо выяснить, не является ли мнение ребенка следствием воздействия на него одного из родителей или других заинтересованных лиц, осознает ли он свои собственные интересы при выражении этого мнения и как он его обосновывает.

Если по состоянию здоровья ребенок, достигший возраста десяти лет, не может явиться в судебное заседание (например, ребенок является инвалидом с детства и ограничен в передвижении), суд с учетом интересов ребенка может выяснить его мнение относительно усыновления по месту его нахождения.

Сноска. Пункт 7 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного суда РК от 20.04.2018 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

8. При наличии у ребенка родителей их согласие является обязательным условием усыновления. Согласие родителей на усыновление ребенка должно быть выражено в заявлении, нотариально удостоверенном или заверенном руководителем учреждения, в котором находится ребенок, оставшийся без попечения родителей, либо органом, осуществляющим функции по опеке или попечительству по месту производства усыновления ребенка или по месту жительства родителей, а также может быть выражено непосредственно в суде при производстве усыновления. Согласие на усыновление, данное родителем в суде, должно быть отражено в протоколе (кратком протоколе) и подписано им лично, а также отражено в решении. Принимая во внимание, что данная категория дел рассматривается в закрытом судебном заседании, суд вправе по ходатайству заявителей не проводить аудио-видеофиксацию процесса, в этом случае составляется полный протокол судебного заседания.

Исходя из приоритета прав родителей, следует учесть, что любой из них может до вынесения решения отменить данное им ранее согласие на усыновление независимо от мотивов, побудивших его сделать это (статья 93 Кодекса). В этом случае судом выносится решение об отказе в удовлетворении требования об усыновлении.

Требование закона о необходимости согласия родителей на усыновление ребенка распространяется и на детей, имеющих родителей (родителя) и находящихся под опекой (попечительством) воспитательных, лечебных, лечебно-профилактических учреждений, учреждений социальной защиты населения и других аналогичных учреждений, кроме случаев, предусмотренных статьей 94 Кодекса.

При усыновлении ребенка несовершеннолетних родителей, не достигших возраста шестнадцати лет, необходимо также согласие законных представителей. В случае отсутствия законных представителей несовершеннолетних родителей или в случае, если ребенок брошен несовершеннолетними родителями в медицинской организации после рождения и его судьбой никто не интересуется более трех месяцев, необходимо согласие органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству.

В соответствии с пунктом 7 статьи 77 Кодекса усыновление ребенка в случае лишения родителей родительских прав допускается по истечении шести месяцев со дня вступления в законную силу решения суда о лишении родительских прав. Усыновление ребенка, один из родителей которого лишен родительских прав, допускается с согласия другого родителя.

Отказ опекуна (попечителя) или руководителей указанных выше учреждений дать согласие на усыновление, в отличие от отказа родителей на усыновление, не препятствует положительному разрешению судом вопроса об усыновлении, если этого требуют интересы ребенка (пункты 1, 4 – 6 статьи 93 Кодекса).

Статья 94 Кодекса ограничивает право суда истребовать другие документы, подтверждающие согласие родителей на усыновление при наличии оформленного в установленном порядке письменного заявления об отказе от ребенка в медицинской организации матери, не состоящей в браке (супружестве). В указанном случае суду следует проверить, не отозвано ли согласие матери на усыновление ребенка на момент рассмотрения дела в суде путем направления запроса в нотариальную палату, органы, осуществляющие функции по опеке или попечительству, руководителю медицинской организации, в зависимости от того, кем были оформлены отказ от ребенка и согласие на усыновление.

В силу статьи 95 Кодекса для усыновления ребенка, достигшего возраста десяти лет, необходимо его согласие, которое устанавливается судом в присутствии родителей либо других законных представителей ребенка, прокурора.

Сноска. Пункт 8 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

9. Усыновление ребенка одним из супругов требует письменного согласия другого супруга на усыновление, если ребенок не усыновляется обоими супругами (статья 96 Кодекса).

Исключение составляют случаи, когда судом, рассматривающим заявление об усыновлении, будет установлено, что супруги прекратили семейные отношения, не проживают совместно более года и место жительства супруга заявителя неизвестно. Указанные обстоятельства могут быть установлены доказательствами, предусмотренными статьей 63 ГПК (свидетельские показания о прекращении семейных отношений между супругами, справки адресных служб, органов внутренних дел о результатах розыска и т. д.), а также вступившим в законную силу решением суда о признании этого супруга безвестно отсутствующим.

При усыновлении ребенка одним супругом суду следует выяснить отношения, сложившиеся в семье усыновителя, установить мотив, причину отказа от усыновления другим супругом, нет ли обстоятельств, исключающих право этого супруга быть усыновителем по закону, соответствует ли интересам усыновляемого ребенка совокупность установленных обстоятельств.

10. Усыновление братьев и сестер, воспитывавшихся в одной семье, разными лицами не допускается, за исключением случаев, когда усыновление отвечает интересам детей и дети не знают о своем родстве, не проживали и не воспитывались совместно (пункт 2 статьи 90 Кодекса).

Поскольку законом не установлено, что указанное правило распространяется только на полнородных братьев и сестер, а в силу подпункта 13) пункта 1 статьи 1 Кодекса полнородные и неполнородные братья и сестры являются близкими родственниками, то положение пункта 2 статьи 90 Кодекса следует применять и к случаям усыновления разными лицами неполнородных братьев и сестер. В связи с этим независимо от того, указано ли в заявлении об усыновлении или материалах, приложенных к нему, о наличии у усыновляемого ребенка полнородных и неполнородных братьев и сестер, суду следует на стадии подготовки дела к судебному разбирательству выяснить, имеются ли у усыновляемого ребенка полнородные и неполнородные братья и сестры и подлежат ли они усыновлению.

Сноска. Пункт 10 - в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

11. Рассматривая дела об усыновлении ребенка – гражданина Республики Казахстан, гражданами Республики Казахстан, постоянно проживающими за пределами территории Республики Казахстан, иностранными гражданами судам следует иметь в виду следующее:

1) усыновление детей допускается только в случаях, если не представилось возможным передать этих детей на воспитание в семьи граждан Республики Казахстан, постоянно проживающих на территории Республики Казахстан (усыновление, опека, попечительство, патронатное воспитание, приемная семья или иные формы устройства детей, оставшихся без попечения родителей, предусмотренные законом), или на усыновление родственникам детей независимо от места жительства и гражданства этих родственников (пункт 4 статьи 84 Кодекса).

Для выяснения указанных обстоятельств судам необходимо истребовать от органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству, документы, подтверждающие невозможность передачи ребенка на воспитание в семью граждан Республики Казахстан или на усыновление родственникам ребенка независимо от гражданства и места жительства этих родственников, данные о регистрации усыновляемого ребенка на первичный, региональный учет, а также от уполномоченного органа в области защиты прав детей Республики Казахстан данные о постановке усыновляемого ребенка на централизованный учет. При исследовании названных документов следует проверить, с какого времени ребенок состоит на учете, истек ли трехмесячный срок постановки на централизованный учет, предлагался ли ребенок на воспитание или усыновление гражданам Республики Казахстан или родственникам ребенка, если предлагался, то по какой причине они отказались от принятия ребенка в семью, допросить родственников и лиц, которые отказались от усыновления данного ребенка, подписывались ли ими заявления об ознакомлении со сведениями о ребенке и отказе от усыновления либо принятии на воспитание в семью;

2) граждане, претендующие на усыновление ребенка – гражданина Республики Казахстан и зарегистрированные в установленном порядке через аккредитованные агентства по усыновлению, должны представить суду заключение компетентного органа государства, гражданами которого они являются либо имеют постоянное место жительства, об условиях их жизни и о возможности быть усыновителем, разрешение компетентного органа на въезд усыновленного ребенка из Республики Казахстан в принимающее государство. При исследовании судом заключения об условиях жизни данных граждан и о возможности быть усыновителями, составленного иностранной организацией по усыновлению (агентством по усыновлению), необходимо проверить, предоставлены ли этой организации полномочия составлять такие заключения от имени компетентного органа соответствующего государства.

Сноска. Пункт 11 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного суда РК от 20.04.2018 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

12. При проверке документов, подтверждающих право лица быть усыновителем, необходимо иметь в виду, что факт наличия либо отсутствия судимости должен быть подтвержден только компетентным органом страны проживания лица, желающего усыновить ребенка.

В случае усыновления ребенка, являющегося гражданином Республики Казахстан, иностранными гражданами, имеющими вид на жительство иностранца в Республике Казахстан, суд обязан истребовать документы о наличии или отсутствии судимости, составленные компетентными органами страны, гражданами которой они являются, и компетентными органами Республики Казахстан за период проживания этих граждан в Республике Казахстан.

Проверяя, не имеются ли у заявителей заболеваний, перечисленных в Перечне заболеваний, при наличии которых лицо не может усыновить ребенка, принять его под опеку или попечительство, патронат, необходимо исследовать медицинское заключение, выданное в стране проживания заявителей. В случае сомнения в их допустимости и достаточности как доказательства суд вправе предложить усыновителям пройти медицинское обследование в медицинских учреждениях Республики Казахстан.

В случае усыновления ребенка, воспитывающегося в организациях для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, суду следует удостовериться, что кандидаты в усыновители состоят на учете лиц, желающих усыновить детей.

Сноска. Пункт 12 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

12-1. Усыновителями не могут быть лица, не прошедшие психологическую подготовку в порядке, установленном пунктом 4 статьи 91 Кодекса (за исключением близких родственников ребенка) (подпункт 15) пункта 2 статьи 91 Кодекса).

Данное ограничение не распространяется на лиц, которые являются или являлись усыновителями и в отношении которых усыновление не было отменено, и лиц, которые являются или являлись опекунами (попечителями) детей и не были отстранены от исполнения возложенных на них обязанностей.

Следует иметь в виду, что психологическая подготовка обязательна для граждан Республики Казахстан, постоянно проживающих на территории Республики Казахстан, желающих принять детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, на воспитание в свою семью (пункт 4 статьи 91 Кодекса).

Такая подготовка осуществляется организациями по оказанию содействия в устройстве детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, в семьи граждан Республики Казахстан, а также организациями образования для детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, за счет средств указанных организаций.

Требования к содержанию программы психологической подготовки, порядок организации деятельности по психологической подготовке и форма сертификата о прохождении такой подготовки утверждены Приказом Министра образования и науки Республики Казахстан от 27 апреля 2020 года № 165 "Об утверждении требований к содержанию программы психологической подготовки, порядка организации деятельности по психологической подготовке граждан Республики Казахстан, постоянно проживающих на территории Республики Казахстан, желающих принять детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, на воспитание в свою семью и формы сертификата о прохождении такой подготовки.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 12-1, в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

13. Усыновление детей иностранцами разрешается лишь гражданам страны, имеющей равнозначные с Республикой Казахстан международные обязательства в сфере защиты прав и интересов детей. С целью выяснения указанных обстоятельств необходимо проверять факт ратификации и признания страной усыновителей ряда Конвенций в области защиты прав детей, ратифицированных Республикой Казахстан, а также наличие двусторонних соглашений об оказании правовой помощи, заключенных между Республикой Казахстан и страной усыновителей.

14. Граждане Республики Казахстан, постоянно проживающие на территории Республики Казахстан, желающие усыновить детей, обязаны лично выбрать ребенка и иметь с ним непосредственные контакты не менее двух недель. Граждане Республики Казахстан, постоянно проживающие за пределами Республики Казахстан, и иностранцы, претендующие на усыновление ребенка, должны иметь с ребенком непосредственный контакт не менее четырех недель. Эти сроки должны быть соблюдены указанными лицами до подачи заявления об усыновлении в суд.

Заявление об усыновлении, поданное до истечения этих сроков, согласно подпункту 1) части первой статьи 152 ГПК возвращается заявителю, поскольку закон обязывает усыновителей в установленные сроки лично познакомиться с усыновляемым ребенком, в ходе судебного заседания суду надлежит исследовать обстоятельства общения заявителей с усыновляемым ребенком, убедиться в установлении между ними контакта.

15. Суд в соответствии с частью второй статьи 19, статьей 314 ГПК рассматривает дела данной категории в закрытом судебном заседании, включая оглашение решения суда. Принимая во внимание то, что рассмотрение дел об усыновлении в закрытом судебном заседании предусмотрено законом, судья на стадии подготовки дела должен принять такое решение и указать об этом в определении о назначении дела к судебному разбирательству.

В судебном заседании суд должен предупредить лиц, участвующих в рассмотрении дела, о неразглашении сведений, ставших им известными в ходе рассмотрения заявления, и возможности привлечения их к уголовной ответственности за разглашение тайны усыновления, что должно быть отражено в протоколе судебного заседания письменно либо в кратком протоколе и аудиозаписи судебного заседания.

Сноска. Пункт 15 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

16. В силу пункта 1 статьи 84, пункта 1 статьи 91 Кодекса усыновление допускается в отношении несовершеннолетних детей только в их интересах с учетом возможностей обеспечения усыновителями полноценного физического, психического, духовного и нравственного развития усыновляемого ребенка.

Под интересами детей при усыновлении следует понимать создание благоприятных условий (как материального, так и морального характера) для их воспитания и всестороннего развития.

При вынесении решения об усыновлении судам следует проверять и учитывать нравственные и иные личные качества усыновителя, а также проживающих совместно с ним членов его семьи (сведения, характеризующие их поведение на работе, в быту, факты привлечения к уголовной, административной ответственности и т. п.), состояние здоровья усыновителя и проживающих совместно с ним членов его семьи, сложившиеся в семье взаимоотношения между членами семьи, взаимоотношения, возникшие между усыновителем и ребенком, членами семьи и ребенком, позицию членов семьи по вопросу усыновления ребенка, а также материальные и жилищные условия жизни будущих усыновителей.

Данные обстоятельства в равной мере должны учитываться при усыновлении ребенка как посторонними лицами, отчимом, мачехой, так и родственниками ребенка.

Сноска. Пункт 16 - в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

17. В силу требований пунктов 1 и 2 статьи 100 Кодекса усыновленные дети и их потомство по отношению к усыновителям и их родственникам, а усыновители и их родственники по отношению к усыновленным детям и их потомству полностью приравниваются в личных неимущественных и имущественных правах и обязанностях к родственникам по происхождению. Усыновленные дети утрачивают указанные выше права и освобождаются от обязанностей по отношению к своим кровным родителям.

Упомянутые правовые последствия наступают независимо от записи усыновителей в качестве родителей в актовой записи о рождении этого ребенка. Исключение составляют случаи, когда один из родителей усыновленного ребенка умер и близкие родственники со стороны этого родителя, исходя из интересов ребенка, просят о сохранении прав и обязанностей родственников умершего по отношению к усыновленному.

Судом также могут быть сохранены личные неимущественные и имущественные права и обязанности одного из родителей в случае, когда ребенок усыновляется только одним лицом, и об этом просят отец, если усыновитель – женщина, или мать, если усыновитель – мужчина (пункт 3 статьи 100 Кодекса). В связи с чем судам следует при подготовке дела к судебному разбирательству разъяснять указанным лицам возможность сохранения личных неимущественных и имущественных прав одного из родителей усыновленного или родственников его умершего родителя.

О сохранении отношений усыновленного ребенка с одним из родителей или с родственниками умершего родителя указывается в решении суда об усыновлении ребенка.

Сноска. Пункт 17 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного суда РК от 20.04.2018 № 7 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

18. В резолютивной части решения об усыновлении, которым заявление усыновителей (усыновителя) было удовлетворено, необходимо указать об удовлетворении просьбы об усыновлении ребенка заявителями (заявителем), о признании ребенка усыновленным конкретными лицами (лицом), а также о необходимости внести соответствующие изменения в запись акта о рождении, в том числе о записи усыновителей (усыновителя) в качестве родителей в книге записей рождений, об изменении фамилии, имени, отчества, даты и места рождения ребенка, если такая просьба содержится в заявлении и дано согласие ребенка, достигшего возраста 10 лет, а также о сохранении личных неимущественных и имущественных прав одного из родителей усыновленного или родственников его умершего родителя, если эти вопросы были положительно разрешены судом по просьбе заявителя либо заинтересованных лиц. При изменении фамилии и отчества усыновленного данные указываются по фамилии и имени усыновителей (усыновителя), дальнейшее изменение написания фамилии и отчества усыновленного ребенка по традициям казахского народа производится уполномоченным государственным органом в установленном порядке.

Изменение национальности ребенка в случае усыновления не входит в компетенцию суда и определяется в соответствии со статьей 65 Кодекса, а изменение места рождения ребенка судом возможно только в пределах территории Республики Казахстан (пункт 1 статьи 98 Кодекса).

Необходимо иметь в виду, что согласно пункту 2 статьи 10 Закона Республики Казахстан от 12 января 2007 года № 223-III "О национальных реестрах идентификационных номеров" индивидуальный идентификационный номер условно исключается из Национального реестра индивидуальных идентификационных номеров после вступления в силу решения суда об усыновлении (удочерении) при изменении сведений об усыновленном ребенке, его персональных данных.

В резолютивной части решения следует указать о разъяснении усыновителям положения пункта 4 статьи 86 Кодекса о необходимости предоставления отчетов об условиях жизни, обучения, воспитания и о состоянии здоровья усыновленного ребенка по форме и в соответствии с Правилами и сроками предоставления отчета об условиях жизни, обучения, воспитания и о состоянии здоровья усыновленного ребенка и его формах, утвержденными Приказом Министра образования и науки Республики Казахстан от 7 сентября 2016 года № 551.

Сноска. Пункт 18 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

19. При наличии исключительных обстоятельств, непосредственно затрагивающих интересы ребенка, суд в соответствии со статьей 244 ГПК вправе по просьбе заявителя обратить решение к немедленному исполнению, изложив мотивы, по которым он пришел к выводу о необходимости немедленного исполнения решения суда (например, требуется срочная госпитализация усыновленного для проведения курса лечения или оперативного вмешательства, и промедление ставит под угрозу жизнь и здоровье ребенка).

20. Кодексом предусмотрены основания как отмены усыновления, так и признания усыновления недействительным.

Правом требовать отмены усыновления ребенка в соответствии со статьей 108 Кодекса обладают его родители, супруг усыновителя, усыновители ребенка, усыновленный ребенок, достигший возраста 14 лет, орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству, а также прокурор в интересах ребенка.

Требование об отмене усыновления предъявляется при наличии оснований, предусмотренных пунктом 1 статьи 106 Кодекса. Необходимо обратить внимание судов на то, что предметом иска должно быть требование об отмене усыновления, а не о лишении родительских прав, поскольку родительские права и обязанности возникают у усыновителей в результате усыновления, а не происхождения от них детей.

Выяснение согласия ребенка на отмену усыновления в случаях, предусмотренных пунктом 1 статьи 106 Кодекса, не требуется.

Суд в соответствии с пунктом 2 статьи 106 Кодекса вправе отменить усыновление ребенка и при отсутствии виновного поведения усыновителя, исходя из интересов ребенка и с учетом его мнения. К таким обстоятельствам, в частности, можно отнести: не сложившиеся взаимоотношения между усыновителем и усыновленным в силу их личных качеств; выявление после усыновления умственной неполноценности или наследственных отклонений в состоянии здоровья ребенка, существенно затрудняющих либо делающих невозможным процесс воспитания, о наличии которых усыновитель не был предупрежден при усыновлении; восстановление дееспособности родителей ребенка, к которым он сильно привязан, не может их забыть, что отрицательно сказывается на его эмоциональном состоянии и т.п.

Иск об отмене усыновления рассматривается судом в порядке искового производства с обязательным привлечением усыновителей, органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству, а также прокурора (пункт 2 статьи 107 Кодекса).

Сноска. Пункт 20 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

21. В соответствии со статьей 103 Кодекса усыновление признается судом недействительным в случаях:

1) принятия решения суда об усыновлении на основе подложных документов;

2) совершения усыновления без согласия лиц, указанных в статье 93 Кодекса;

3) усыновления лицом, состоящим в браке (супружестве), без письменного согласия другого супруга;

4) нарушения положений, предусмотренных пунктом 2 статьи 91 Кодекса.

Требование о признании усыновления недействительным вправе предъявить родители усыновленного, супруг усыновителя, лица, права которых нарушены усыновлением, прокурор, орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству.

Согласно пункту 3 статьи 103 Кодекса, при рассмотрении дела о признании усыновления недействительным участие усыновителей, прокурора и представителя органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству, обязательно.

Сноска. Пункт 21 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

22. Необходимо учитывать, что в течение трех рабочих дней со дня вступления в законную силу решения суда об усыновлении ребенка выписка из этого решения должна быть направлена в регистрирующий орган и в орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству, по месту вынесения решения об усыновлении, а выписка из решения суда об отмене усыновления и признании усыновления недействительным в такой же срок должна быть направлена в регистрирующий орган и органы, осуществляющие функции по опеке или попечительству, по месту государственной регистрации рождения (статья 88 и пункт 4 статьи 105 Кодекса).

При отмене усыновления иностранными гражданами либо признания усыновления недействительным выписка из решения суда должна быть направлена в Комитет по охране прав детей Министерства просвещения Республики Казахстан для решения вопроса о возврате ребенка – гражданина Республики Казахстан в страну происхождения на основании пункта 1 статьи 21 Конвенции о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления.

Сноска. Пункт 22 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

22-1. Если при рассмотрении дел об усыновлении, признании усыновления недействительным или об отмене усыновления суд выявит случаи нарушения законности либо обнаружит в действиях стороны, других участников процесса, должностного или иного лица признаки уголовного правонарушения, он в соответствии со статьей 270 ГПК выносит частное определение.

Сноска. Нормативное постановление дополнено пунктом 22-1, в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

23. Признать утратившими силу:

1) нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2000 года № 17 "О некоторых вопросах применения судами законодательства о браке (супружестве) и семье при рассмотрении дел об усыновлении (удочерении) детей";

2) нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 25 декабря 2006 года № 10 "О внесении изменения и дополнений в постановление Пленума Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2000 года № 17 "О некоторых вопросах применения судами законодательства о браке и семье при рассмотрении дел об усыновлении (удочерении) детей";

3) нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2008 года № 14 "О внесении изменений в нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 22 декабря 2000 года № 17 "О некоторых вопросах применения судами законодательства о браке и семье при рассмотрении дел об усыновлении (удочерении) детей".

24. Согласно статье 4 Конституции настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

Сноска. Пункт 24 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

Председатель
Верховного Суда
Республики Казахстан
Судья
Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания	К. МАМИ

Соттардың бала асырап алу жөніндегі заңнаманы қолдану практикасы туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 31 наурыздағы № 2 Нормативтік қаулысы.

Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "себептерге", "себебін, ", "себебін", "процессуалдық" деген сөздер тиісінше "уәждерге", "уәжін, себебін,", "уәжін", "процестік" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Соттардың бала асырап алу туралы заңнаманы қолдану практикасын зерделей келіп және қолданыстағы неке-отбасы заңнамасын бiркелкі қолдану мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы

қаулы етедi:

1. Қазақстан Республикасының бала асырап алу туралы ұлттық және халықаралық деңгейлердегі заңнамасы (бұдан әрі – бала асырап алу) Қазақстан Республикасының Конституциясына (бұдан әрі – Конституция) негізделеді және "Неке (ерлі-зайыптылық)" және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының кодексінен (бұдан әрі — Кодекс), "Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы" Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 8 тамыздағы № 345 – II Заңынан, Бала құқықтары туралы Конвенциядан (Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы № 77-XIII қаулысымен ратификацияланған Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы 1989 жылғы 20 қарашада қабылдаған) (бұдан әрі – Бала құқықтары туралы Конвенция), Балаларды қорғау және баланы шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы Конвенциядан (Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 12 наурыздағы № 253-IV Заңымен ратификацияланған, Қазақстан Республикасы үшін 2010 жылғы 1 қарашада күшіне енген) (бұдан әрі – Қазақстан Республикасының Балаларды қорғау және баланы шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы Конвенция), Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларынан, "Қазақстан Республикасының Балаларды қорғау және баланы шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы Конвенциядан туындайтын міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету жөніндегі шаралар туралы" 2010 жылғы 21 қыркүйектегі № 966, "Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды асырап алуға беру қағидаларын бекіту туралы" 2012 жылғы 30 наурыздағы № 380 Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларынан, "Бала асырап алу жөніндегі агенттіктерді және жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды Қазақстан Республикасы азаматтарының отбасыларына орналастыруға жәрдем көрсету жөніндегі ұйымдарды аккредиттеу қағидаларын бекіту туралы" 2014 жылғы 09 желтоқсандағы № 513, "Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды асырап алуға тілек білдірген адамдарды есепке алу қағидаларын бекіту туралы" 2016 жылғы 29 маусымдағы № 407, "Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды асырап алуға беру туралы рұқсат беру мүмкіндігі (мүмкін еместігі) туралы қорытынды беретін комиссия қызметінің қағидаларын және құрамын бекіту туралы" 2015 жылғы 16 қаңтардағы № 13, "Жетім балаларды және ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды есепке алуды ұйымдастыру және олар туралы ақпаратқа қол жеткізу қағидаларын бекіту туралы" 2015 жылғы 16 қаңтардағы № 16 Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің бұйрықтарынан, "Адамның бала асырап алуы, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап алуы мүмкін болмайтын аурулардың тізбесін бекіту туралы (бұдан әрі – Адамның бала асырап алуы, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа қабылдап алуы мүмкін болмайтын аурулардың тізбесі)" Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 тамыздағы № 692 бұйрығынан, "Жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды асырап алуға тілек білдірген, Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын, Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұрақты тұратын адамдарды, шетелдiктердi есепке алу қағидаларын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің міндетін атқарушының 2016 жылғы 14 маусымдағы № 11-1-2/262 бұйрығынан және өзге де тиісті нормативтік құқықтық актілерден тұрады.

Ескерту. 1-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

2. Бала асырап алу және оның күшін жою, бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы істерді баланың тұрғылықты (болатын) жеріндегі кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар қарайды және шешеді (Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің 27-бабының үшінші бөлігі – бұдан әрі – АПК).

Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттар кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін қозғайтын даулар бойынша азаматтық істерді қарайды және шешеді.

Бала асырап алу туралы арыздар бойынша істер істі сот талқылауына дайындау аяқталғанға дейін мәлімделген кәмелетке толмаған адамның заңды өкілінің өтінішхаты бойынша республикалық маңызы бар қалалардың және астананың, облыс орталықтарының шегінде орналасқан аудандық (қалалық) соттардың соттылығына жатқызылған істерді қоспағанда, баланың тұрғылықты (болатын) жеріндегі аудандық (қалалық) сотта қаралуы мүмкін немесе оған берілуі мүмкін. (АПК-нің 27-бабының үшінші бөлігі).

Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары, сондай-ақ шетел азаматтары, оның ішінде олар Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұрған жағдайларда да, бала асырап алу туралы арызды кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотқа береді.

Арыз беруші қорғаншы немесе қамқоршы, баланы қабылдайтын ата-ана (баланы қабылдайтын ата-аналар), патронат тәрбиеші немесе Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес балаға қамқорлық жасауды, бiлiм, тәрбие берудi, оның құқықтары мен мүдделерiн қорғауды жүзеге асыратын басқа да заңды өкілді алмастыратын адам болып табылатын жағдайларды қоспағанда, баланы асырап алу туралы соттың шешімі заңды күшіне енгеннен кейін ғана бала асырап алу туралы арыз берген адамның баланың заңды өкілі құқықтарына ие болатынын назарға алған жөн (Кодекстің 1-бабы 1-тармағының 12) тармақшасы).

Ескерту. 2-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

3. Сот бала асырап алу туралы арызды қабылдай отырып, оның нысаны мен мазмұнының талап қоюға АПК-нің 148-бабында қойылған жалпы талаптарға, сондай-ақ АПК-нің 311-бабының талаптарына сәйкес келетін-келмейтінін тексереді.

Осы санаттағы істердің ерекшелігін негізге ала отырып, сот асырап алушылардың өздері, олар асырап алуды қалайтын балалар туралы, балалардың тұрғылықты (тұратын) жері, олардың ата-аналары туралы, ата-анасы бір және ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-қарындастарының бар-жоғы, асырап алынған балалардың тууы туралы актілер жазбасындағы ықтимал өзгерістер туралы өтініштерді, Кодекс бала асырап алушы болу мүмкіндігін байланыстыратын мән-жайлар туралы, оларды растайтын дәлелдемелерді, сондай-ақ тізбесі АПК-нің 312-бабында көрсетілген қажетті құжаттардың арыздың қосымшасында бар-жоғын тексеруі қажет.

Арыз берушінің осы құжаттарды алу мүмкіндігі болмаған жағдайда сот оларды арыз берушінің өтінішхаты бойынша тиісті органдардан сұратып алуға тиіс.

Балаларды туыстары асырап алған кезде арызда бала асырап алушылардың балалардың биологиялық ата-аналарымен туыстық байланыста болғаны туралы мәліметтер көрсетілуі және оған баланың биологиялық ата-аналары мен бала асырап алушылар арасындағы туыстық байланысты растайтын құжаттар (туу туралы куәліктер, тегін ауыстыру туралы құжаттар, туыстық қатынастарды анықтау туралы сот шешімдері және т.б.) қоса берілуі тиіс. Асырап алынатын баланың туыстарына жататын адамдар тобын айқындау кезінде сот Кодекстің 1-бабы 1-тармағының 36) тармақшасын басшылыққа алуы тиіс, оған сәйкес үлкен атасы мен үлкен әжесіне дейін ортақ ата-бабалары бар туыстық қатынастағы адамдар туыстар болып табылады. Туыстық байланыстарды растайтын дәлелдемелер болмаған кезде арыз қанағаттандырылуға жатпайды, мұндай жағдайда бала асырап алуға өзге де кедергілердің жоқтығы заңды маңызға ие болмайды. Арыз берушіге бала асырап алу үшін заңда белгіленген рәсімді сақтау қажеттігі туралы түсіндірген жөн.

Ескертпе!
ҚР Конституциялық Сотының 01.06.2023 № 18-НҚ нормативтік қаулысын қараңыз.

Мемлекеттік жеңілдіктер мен артықшылықтарға қол жеткізуге, үкімді орындауды кейінге қалдыруға және бала асырап алуға байланысты емес өзге де артықшылықтарды алу үшін көпбалалы ана немесе көпбалалы отбасы мәртебесін алу мақсатында бала асырап алу фактілерін болдырмау үшін сот істі сот талқылауына дайындау тәртібімен бала асырап алу уәждерін анықтағаны жөн.

АПК-нің 54-бабы екінші бөлігінің негізінде өздерін өз бетінше қорғай алмайтын асырап алынатын балаларға жататын азаматтарды қорғау талап етілген істер бойынша прокурордың азаматтық істі жүргізуге қатысуы міндетті, осыған байланысты бала асырап алу туралы іс прокурордың міндетті түрде қатысуымен қаралуға жатады.

Қазақстан Республикасынан тысқары жерде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары, балаларды асырап алуға тілек білдірген шетелдіктер, оның ішінде Қазақстан Республикасында тұруға арналған ықтиярхаты барлар, бала асырап алу рәсімі басталарда Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органының (Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің) жазбаша келісімін ұсынуға тиіс.

Ескертпе!
ҚР Конституциялық Соты 3-тармықтың сегізінші абзацының конституциялылығын тексеру жөнінде іс жүргізу бастады.

Арызға бала асырап алушының (бала асырап алушылардың) өздері қол қоюға тиіс, бала асырап алушылардың мүддесі үшін кез келген адамның арыз беруіне жол берілмейді. Арыз электрондық құжат нысанында берілген кезде ол әр арыз берушінің электрондық цифрлық қолтаңбасымен куәландырылады.

Бала асырап алушылардың сот отырысына қатысу міндеттілігі АПК-нің 57, 58, 60-баптарының негізінде уәкілетті өкілдердің болуы құқығынан айырмайды, олар сенім білдірушінің жеке өзінің қатысуынсыз сот талқылауы сатысынан тыс қажетті дәлелдемелерді жинауға және ұсынуға, судьяның талабы бойынша қосымша дәлелдемелерді ұсынуға, жазбаша және заттай дәлелдемелерді сұратып алуға көмектесу туралы мәселе қоюға құқылы.

Ескерту. 3-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

4. "Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)" Қазақстан Республикасы кодексінің 610-бабы 1-тармағының 8) тармақшасына сәйкес, жоғарыда көрсетілген баптың 1-тармағының 2), 3), 4) және 13) тармақшаларында көрсетілгеннен басқа ерекше іс жүргізу істері бойынша арыздардан (шағымдардан), Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі шеңберіндегі әкімшілік талап қоюлардан Республикалық бюджет туралы Заңмен белгіленген және мемлекеттік баж төленген күні қолданыста болған айлық есептік көрсеткіштің (бұдан әрі — АЕК) 0,5 мөлшерінде мемлекеттік баж алынады.

Баяндалған жағдайларға орай, бала асырап алу туралы арыздар бойынша істер талап қою ісін жүргізу тәртібімен емес, ерекше іс жүргізу тәртібімен қаралатындықтан, мемлекеттік баж бала асырап алушылардың (асырап алушы бір адам немесе ерлі-зайыпты жұп) және арызда көрсетілген асырап алынатын балалардың санына қарамастан АЕК-тің 0,5 мөлшерінде алынуға тиіс.

Ескерту. 4-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

5. Тауып алынған, тастанды (бас тартылған) баланы асырап алу кезінде ішкі істер органы немесе жергілікті атқарушы орган толтырған хаттаманың немесе баланың табылғаны туралы актінің болуы жеткіліксіз. Осындай баланы асырап алу туралы арызды қабылдау кезінде судья арызға баланың Кодекстің 196-бабына сәйкес тіркелуін растайтын тууы туралы акт жазбасы көшірмесінің және оның тууы туралы куәліктің арызға қоса тіркелген-тіркелмегенін тексеруге тиіс.

Егер тауып алынған, тастанды (бас тартылған) бала асырап алу туралы арыз берілген сәтте Кодекстің 196-бабында көзделген тәртіппен тіркелмесе және істі сотқа дейін дайындау сатысында осы кемшілікті жоюдың мүмкін емес екендігі анықталса, онда сот АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 3) тармақшасына сәйкес, іс қозғауға кедергі келтіретін мән-жайларды жою үшін арызды кері қайтару туралы мәселені шешуге тиіс.

6. Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылатын балаларды шетелдіктердің асырап алуы туралы істерді қарай отырып, егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта өзгеше көзделмесе, шетелдік азаматтар процестік құқықтарды пайдаланатынын және процестік міндеттерін Қазақстан Республикасының азаматтарымен және заңды тұлғаларымен бірдей орындайтынын соттардың назарда ұстағандары жөн (АПК-нің 472-бабының екінші бөлігі).

Қазақстан Республикасының ұйымдарына немесе шетелдік тұлғаларға қатысты шет мемлекеттердің заңдары бойынша Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде жасалған, шет мемлекеттердің құзыретті органдары белгілеген нысан бойынша берген, жасаған немесе куәландырған құжаттарды Қазақстан Республикасының соттары, егер Қазақстан Республикасының заңдарында және (немесе) халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, консулдық заңдастыру немесе апостиль болған жағдайда қабылдайды.

Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы үшін 2001 жылғы 30 қаңтарда күшіне енген, шетелдің ресми құжаттарын заңдастыру талабын жоятын Конвенцияға (бұдан әрі — Конвенция) (Гаага қаласы, 1961 жылғы 5 қазан) қатысушы мемлекеттер арасындағы қарым-қатынастарда құжаттарды заңдастыру талап етілмейді.

Конвенцияның 3 және 5-баптарының талаптарына сәйкес, Конвенцияға қатысушы мемлекеттерде ресми құжаттарды дипломатиялық немесе консулдық заңдастырудың орнына, лауазымды адамдардың қолдарының, құжаттағы мөрлер мен мөртаңбалардың төлнұсқалылығын растау үшін осы құжат жасалған мемлекеттегі құзыретті орган апостиль қояды. Сот осы Конвенцияның 4-бабында көзделген апостиль қою тәртібінің сақталуына назар аударуы қажет, нақтылы айтқанда: апостиль құжаттың өзіне немесе құжатпен бірге бекітілетін жеке параққа қойылады, ол аталған Конвенцияға қоса берілген үлгіге сәйкес болуға тиіс.

Егер шетел агенттігі берген апостилдендірілген құжатты сотқа ұсыну кезінде оның шектеулі қолданылу мерзімі өтіп кеткен болса, онда мұндай құжатты жарамсыз дәлелдеме деп тану туралы мәселені шешу қажет.

7. АПК-нің 314-бабы бойынша баланы асырап алу туралы істер баланы асырап алушылардың (асырап алушының) өздерінің, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияны жүзеге асыратын орган өкілдерінің, міндетті түрде қатысуымен қаралуға тиіс. Егер сот отырысына асырап алушылардың, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияны жүзеге асыратын орган өкілдерінің, қатысуы заң бойынша міндетті болып табылса, онда асырап алынатын баланың ата-аналарын (ата-анасын) немесе өзге де заңды өкілдерін, оның туыстары мен басқа да мүдделі адамдарды, сондай-ақ он жасқа толған баланың өзін сот қажетті жағдайларда іске қатысуға тарта алатынын назарда ұстаған жөн. Істі сот талқылауына дайындау кезінде судья баланың мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында аталған адамдарды іске қатысуға тарту туралы мәселені шешкені жөн. Іске қатысуға биологиялық ата-аналар тартылған кезде судья бала асырап алудың құқықтық салдарын түсіндіруге міндетті.

Егер сот он жасқа толған асырап алынатын баладан оның қаралып отырған мәселе бойынша пікірін анықтау үшін сот отырысында сауал қоюдың орындылығы туралы тұжырымға келсе, онда сот баланың сотқа қатысып отыруы оған жайсыз әсер етпеуі үшін, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияны жүзеге асыратын органның пікірін алдын ала анықтап алғаны жөн. Сонымен қатар соттар Бала құқықтары туралы конвенцияның 12-бабының ережелерін және Кодекстің 62-бабын ескеруі тиіс, оларға сәйкес бала жасына қарамастан, өзінің мүдделерін қозғайтын барлық мәселелер бойынша өз пікірін еркін білдіруге, сондай-ақ кез келген сот немесе әкімшілік талқылау барысында тыңдалуға құқылы.

Психологтың қатысуымен сот отырысында сауал қою кезінде бала пікірінің ата-аналарының бірінің немесе басқа да мүдделі адамдардың оған ықпал етуінің салдары болып табылатын-табылмайтынын, осы пікірді білдіру кезінде оның өзінің жеке мүдделерін ұғынатынын және оның пікірді қалай негіздейтінін анықтау қажет.

Егер он жасқа толған бала денсаулық жағдайына байланысты (мысалы, бала кезінен мүгедек және жүріп-тұруы шектеулі болса), сот баланың мүдделерін ескере отырып, оның асырап алуға қатысты пікірін өзінің тұратын жері бойынша анықтай алады.

Ескерту. 7-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 7 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

8. Баланың ата-аналары бар болған жағдайда олардың келісімі бала асырап алудың міндетті шарты болып табылады. Ата-аналардың баланы асырап алуға келісімі нотариалдық куәландырылған немесе ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған бала тұрған жердегі мекеме басшысы не бала асырап алынған жердегі немесе ата-аналар тұратын жердегi қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган растаған арызда көрсетiлуге тиiс, сондай-ақ бала асырап алу iсiн жүргiзу кезiнде сотта тiкелей бiлдiрiлуi мүмкiн. Ата-ананың бала асырап алуға сотта берген келісімі хаттамада (қысқаша хаттамада) көрсетілуге және ол оған өзі қол қоюға, сондай-ақ шешімде көрсетілуге тиіс. Істердің осы санаты жабық сот отырысында қаралатынын назарға ала отырып, сот арызданушылардың өтінішхаты бойынша процестің аудио-бейнежазбасын жүргізбеуге құқылы, мұндай жағдайда сот отырысының толық хаттамасы әзірленеді.

Ата-аналардың құқықтарының басымдығын негізге ала отырып, олардың кез келгені өздерінің бала асырап алуға бұрын берген келісімді оны осыған мәжбүр еткен уәждерге қарамастан шешім шығарғанға дейін күшін жоя алатынын ескерген жөн (Кодекстің 93-бабы). Бұл жағдайда сот бала асырап алу туралы талапты қанағаттандырудан бас тарту туралы шешім шығарады.

Заңның ата-аналардың бала асырап алуға келісімінің қажеттілігі туралы талабы Кодекстің 94-бабында көзделгеннен басқа жағдайларда, ата-аналары (ата-анасы) бар және қорғаншылықта (қамқоршылықта), отбасылардың қамқорлығында, тәрбие, емдеу, емдеу-профилактика мекемелерінде, халықты әлеуметтік қорғау мекемелерінде және басқа да осындай мекемелерде тұрған балаларға да қолданылады.

Кәмелеттік жасқа жетпеген, он алты жасқа толмаған ата-аналардың балаларын асырап алған кезде де заңды өкілдердің келісімі қажет. Кәмелетке толмаған ата-аналардың заңды өкілдері болмаған кезде немесе кәмелетке толмаған ата-ана баланы туған кезде медициналық ұйымда қалдырып кетсе және үш айдан астам уақыт бойы баланың тағдыры ешкімді толғандырмаса, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның келісімі қажет.

Кодекстің 77-бабының 7-тармағына сәйкес, ата-аналары ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда бала асырап алуға ата-аналарды ата-ана құқықтарынан айыру туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күннен бастап алты ай өткен соң жол берiледi. Ата-аналарының біреуі ата-ана құқықтарынан айырылған баланы асырап алуға екінші ата-анасының келісімімен жол беріледі.

Қорғаншының (қамқоршының) немесе жоғарыда көрсетілген мекемелер басшыларының баланы асырап алуға келісім беруден бас тартуының, ата-аналардың асырап алудан бас тартуынан ерекшелігі, егер мұны баланың мүдделері талап етсе, соттың асырап алу туралы мәселені оңынан шешуіне кедергі болмайды (Кодекстің 93-бабының 1, 4-6-тармақтары).

Кодекстің 94-бабы некеде (ерлі-зайыптылықта) тұрмайтын ананың баладан бас тарту туралы белгіленген тәртіппен ресімделген жазбаша арызы медициналық ұйымда болған кезде соттың ата-аналардың асырап алуға келісімін растайтын басқа құжаттарды сұрату құқығын шектейді. Көрсетілген жағдайда сот ананың нотариалдық палатаға, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға, медициналық мекеменің басшысына сұрау салуды жіберу жолымен баланы асырап алуға келісімін кері қайтарып алған-алмағанын баладан бас тартуды және асырап алуға келісуді кімнің ресімдегеніне байланысты істі сотта қарау барысында тексергені жөн.

Кодекстiң 95-бабына сәйкес он жасқа толған баланы асырап алу үшін оның келісімі қажет, оны ата-аналарының не баланың басқа да заңды өкілдерінің, прокурордың қатысуымен сот анықтайды.

Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

9. Егер баланы ерлi-зайыптылардың екеуi асырап алмаса, ерлi-зайыптылардың бiреуi баланы асырап алған кезде бала асырап алуға екінші жұбайдың жазбаша келiсiмi талап етiледi (Кодекстің 96-бабы).

Асырап алу туралы арызды қарап жатқан сот ерлі-зайыптылардың отбасылық қарым-қатынастарды тоқтатқанын, бір жылдан астам уақыт бойы бірге тұрмайтынын және арызданушының жұбайының тұрғылықты жері белгісіз екенін анықтаған жағдайлар бұған жатпайды. Аталған мән-жайлар АПК-нің 63-бабында көзделген дәлелдемелермен (ерлі-зайыптылар арасындағы отбасылық қарым-қатынастардың тоқтағаны туралы куәнің айғақтары, іздеу салудың нәтижелері туралы мекен-жай қызметтерінің, ішкі істер органдарының анықтамалары және т.б.), сондай-ақ осы жұбайды хабарсыз кеткен деп тану туралы заңды күшіне енген сот шешімімен анықталуы мүмкін.

Жұбайлардың бірі баланы асырап алған кезде сот асырап алушының отбасында қалыптасқан жағдайды, басқа жұбайдың асырап алудан бас тарту уәжін, себебін, осы жұбайдың заң бойынша асырап алушы болу құқығын болдырмайтын мән-жайлардың бар-жоғын, анықталған мән-жайлар жиынтығының асырап алынатын баланың мүдделеріне сәйкес келетінін-келмейтінін анықтағаны жөн.

10. Асырап алу балалардың мүдделерiне сай келетiн және балалар өздерінің туыстығы туралы білмеген, бірге тұрмаған және бірге тәрбиеленбеген жағдайларды қоспағанда, бір отбасында тәрбиеленген ағалы-iнiлілер мен апалы-сiңлiлілердi (қарындастарды) әртүрлi адамдардың асырап алуына жол берiлмейдi (Кодекстің 90-бабының 2-тармағы).

Заңда аталған ереже тек ата-анасы бір аға-інілер мен апа-сіңлілерге (қарындастарға) ғана қолданылатыны, ал Кодекстің 1-бабы 1-тармағының 13) тармақшасына сәйкес ата-анасы бір және ата-анасы бөлек аға-інілер мен апа-сіңлілер (қарындастар) жақын туыстар болып табылатыны белгіленбегендіктен, Кодекстің 90-бабы 2-тармағының ережесін әртүрлі адамдардың ата-анасы бөлек аға-інілер мен апа-сіңлілерді (қарындастарды) асырап алу жағдайларына да қолданған жөн. Осыған байланысты асырап алу туралы арызда немесе оған қоса берілген материалдарда асырап алынатын баланың ата-анасы бір және ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңлілерінің (қарындастарының) бар-жоғы туралы көрсетілгеніне қарамастан, сот істі сот талқылауына дайындау сатысында асырап алынатын баланың ата-анасы бір және ата-анасы бөлек аға-інілері мен апа-сіңлілері (қарындастары) бар-жоғын және олар асырап алуға жататындығын анықтауы керек.

Ескерту. 10-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

11. Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын баланы Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдік азаматтардың асырап алуы туралы істі қарау кезінде соттар мыналарды:

1) егер осы балаларды Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының тәрбиесіне (заңмен көзделген асырап алу, қорғаншылық, қамқоршылық, патронаттық тәрбие, баланы қабылдайтын отбасы немесе ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды орналастырудың өзге де нысандары), немесе туыстарының тұрған жеріне және азаматтығына қарамастан балалардың осы туыстарының асырап алуына беру мүмкін болмаған жағдайларда ғана балаларды асырап алуға жол берілетінін назарда ұстағандары жөн (Кодекстің 84-бабының 4-тармағы).

Көрсетілген мән-жайларды анықтау үшін соттар қорғаншылық пен қамқоршылық жөніндегі функцияны жүзеге асыратын органнан баланы Қазақстан Республикасының азаматтары отбасының тәрбиесіне немесе баланың туыстарының азаматтығына және тұрған жеріне қарамастан осы туыстардың асырап алуына берудің мүмкін еместігін растайтын құжаттарды, асырап алынған баланы бастапқы, өңірлік және орталықтандырылған тіркеу туралы деректерді, сондай-ақ Қазақстан Республикасының балалардың құқықтарын қорғау саласындағы уәкілетті органынан асырап алынған баланың орталықтандырылған есепке қойылғаны туралы деректерді сұратуы қажет. Аталған құжаттарды зерттеу кезінде баланың қай уақыттан бастап есепте тұрғанын, орталықтандырылған есепке қоюдың үш айлық мерзімінің өткен-өтпегенін, баланың Қазақстан Республикасының азаматтарына немесе баланың туыстарына тәрбиелеуге немесе асырап алуға ұсынылған-ұсынылмағанын, егер ұсынылса, олардың отбасына қабылдап алудан қандай себептермен бас тартқанын тексеріп, осы баланы асырап алудан бас тартқан туыстардан және адамдардан олардың бала туралы мәліметтермен танысу және асырап алудан не отбасының тәрбиесіне қабылдаудан бас тарту туралы арызға қол қойған-қоймағандары туралы жауап алған жөн;

2) Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын баланы асырап алуға үміткер және асырап алу бойынша аккредиттелген агенттіктер арқылы белгіленген тәртіппен тіркелген адамдар өздері азаматы болып табылатын не тұрақты тұрғылықты жері бар мемлекеттің құзыретті органының олардың тұрмыс жағдайлары және асырап алушы болу мүмкіндігі туралы қорытындысын, құзыретті органның асырап алынған баланың Қазақстан Республикасынан қабылдайтын мемлекетке кіруіне рұқсатын сотқа ұсынуға тиіс. Сот осы азаматтардың тұрмыс жағдайы және асырап алушылар болу мүмкіндігі туралы асырап алу жөніндегі шетел ұйымдары (асырап алу жөніндегі агенттіктер) әзірлеген қорытындыны зерттеген кезде осы ұйымдарға тиісті мемлекеттің құзыретті органның атынан осындай қорытындыны әзірлеу өкілеттігі берілген-берілмегенін тексерулері қажет.

Ескерту. 11-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 7 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

12. Адамның асырап алушы болу құқығын растайтын құжаттарды тексеру кезінде сотталғандығының болу немесе болмау фактісін баланы асырап алуды қалайтын адам тұратын елдің тек құзыретті органы растауға тиіс екенін назарда ұстаған жөн.

Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын баланы Қазақстан Республикасында тұруына ықтиярхаты бар шетел азаматтары асырап алған жағдайда, сот осы азаматтардың Қазақстан Республикасында тұрған кезеңі үшін сотталғандығының бар немесе жоқ екені туралы олар азаматтары болып табылатын елдің және Қазақстан Республикасының құзыретті органдары әзірлеген құжаттарды сұратып алдыруға міндетті.

Арыз берушілерде аурулар тізбесінде көрсетілген аурулардың бар-жоғын, олар болған жағдайда адам баланы асырай алмайтынын, оны қорғаншылыққа немесе қамқоршылыққа, патронатқа ала алмайтынын тексере отырып, арыз берушілер тұратын елде берілген медициналық қорытындыны зерттеулері қажет. Қорытындылардың жарамдылығына және дәлелдеме ретінде жеткіліктілігіне күмән туған жағдайда, сот асырап алушыларға Қазақстан Республикасының медициналық мекемелерінде медициналық тексеруден өтуді ұсынуға құқылы.

Жетім балаларға және ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған ұйымдарда тәрбиеленіп жатқан бала асырап алынған жағдайда, сот асырап алуға үміткерлердің балаларды асырап алуға тілек білдірген адамдардың есебінде тұрғанына көзін жеткізуі қажет.

Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

12-1. Кодекстің 91-бабының 4-тармағында (баланың жақын туыстарын қоспағанда) (Кодекстің 91-бабы 2-тармағының 15) тармақшасы) белгіленген тәртіппен психологиялық даярлықтан өтпеген адамдар бала асырап алушы бола алмайды.

Бұл шектеу бала асырап алушылар болып табылатын немесе болып табылған және оларға қатысты бала асырап алудың күші жойылмаған адамдарға және балалардың қорғаншылары (қамқоршылары) болып табылатын немесе болып табылған және оларға жүктелген міндеттерді орындаудан шеттетілмеген адамдарға қолданылмайды.

Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды өз отбасына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген Қазақстан Республикасының азаматтарын психологиялық даярлаудың міндетті екенін назарға алған жөн (Кодекстің 91-бабының 4-тармағы).

Мұндай даярлықты жетім балаларды, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды Қазақстан Республикасы азаматтарының отбасына орналастыруға жәрдем көрсету жөніндегі ұйымдар, сондай-ақ жетім балаларға, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған білім беру ұйымдары аталған ұйымдардың қаражаты есебінен жүзеге асырады.

Психологиялық даярлық бағдарламасының мазмұнына қойылатын талаптар, психологиялық даярлық жөніндегі қызметті ұйымдастыру тәртібі және осындай даярлықтан өткені туралы сертификаттың нысаны "Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, жетім балаларды, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларды өз отбасына тәрбиелеуге қабылдауға тілек білдірген Қазақстан Республикасының азаматтарын психологиялық даярлау бағдарламасының мазмұнына қойылатын талаптарды, оларды психологиялық даярлау жөніндегі қызметті ұйымдастыру тәртібін және осындай даярлықтан өткені туралы сертификаттың нысанын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2020 жылғы 27 сәуірдегі № 165 бұйрығымен бекітілген.

Ескерту. 12-1-тармақпен толықтырылды – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

13. Балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғау саласында Қазақстан Республикасымен тең халықаралық міндеттемелері бар елдің азаматтарына ғана шетелдіктердің бала асырап алуына рұқсат етіледі. Көрсетілген мән-жайларды анықтау мақсатында, бала асырап алушы елдің Қазақстан Республикасы бекіткен балалардың құқықтарын қорғау саласындағы бірқатар Конвенцияларды бекіту және тану фактісін, сондай-ақ Қазақстан Республикасы мен асырап алушы ел арасында жасалған құқықтық көмек көрсету туралы екіжақтылы келісімнің бар-жоғын тексеру қажет.

14. Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын, балаларды асырап алуды қалайтын Қазақстан Республикасының азаматтары баланы жеке өздері таңдап алуға және олармен кемінде екі апта тікелей қарым-қатынаста болуға міндетті. Қазақстан Республикасынан тысқары жерде тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтары мен бала асырап алуға үміткер шетелдіктер баламен кемінде төрт апта тікелей қарым-қатынаста болуға тиіс. Көрсетілген адамдар осы мерзімді асырап алу туралы арызды сотқа бергенге дейін сақтауға тиіс.

Заң асырап алушыларды асырап алынатын балалармен белгіленген мерзімдерде жеке өздері танысуын міндеттейтіндіктен, сот отырысы барысында сот арыз берушілердің асырап алынатын баламен араласу мән-жайын зерттеп, олардың арасында қарым-қатынастың орнығуына көз жеткізуге тиіс болғандықтан, осы мерзімдер өткенге дейін берілген асырап алу туралы арыз АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасына сай, арыз берушіге кері қайтарылады.

15. Сот АПК-нің 19-бабының екінші бөлігіне, 314-бабына сәйкес осы санаттағы барлық істерді сот шешімін жариялауды қоса алғанда жабық сот отырысында қарайды. Асырап алу туралы істерді жабық сот отырысында қарау заңмен көзделгенін назарға ала отырып, судья істі дайындау сатысында осындай шешім қабылдауға және бұл туралы істі сот талқылауына тағайындау туралы ұйғарымда көрсетуге тиіс.

Сот істі сот отырысында қарауға қатысып отырған адамдарға оларға арызды қарау барысында белгілі болған мәліметтерді жарияламау туралы және асырап алудың құпиясын жария еткені үшін оларды қылмыстық жауаптылыққа тартудың мүмкін екендігін ескертуге тиіс, бұл туралы сот отырысының хатттамасында не қысқаша хаттамада жазбаша және сот отырысының аудиожазбасында көрсетілуге тиіс.

Ескерту. 15-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

16. Кодекстің 84-бабының 1-тармағы, 91-бабының 1-тармағына сәйкес кәмелетке толмаған балаларға қатысты бала асырап алушылардың асырап алынатын баланың толық тән саулығы, психикалық, рухани және адамгершілік жағынан дамуын қамтамасыз ету мүмкіндіктері ескеріле отырып, тек қана солардың мүддесінде асырап алуға жол беріледі.

Бала асырап алу кезіндегі балалардың мүдделерін оларды тәрбиелеу және жан-жақты дамыту үшін қолайлы жағдайлар (материалдық, сол сияқты моральдық сипатта) жасау деп түсіну керек.

Бала асырап алу туралы шешім шығару кезінде соттар бала асырап алушының, сондай-ақ онымен бірге тұратын отбасы мүшелерінің адмгершілік және басқа да жеке қасиеттерін (олардың жұмыстағы, тұрмыстағы мінез-құлқын сипаттайтын мәліметтер, қылмыстық, әкімшілік жауаптылыққа тарту фактілері және т.б.) бала асырап алушы мен онымен бірге тұратын отбасы мүшелерінің денсаулық жағдайын, отбасында қалыптасқан өзара қарым-қатынастарды, бала асырап алушы мен бала арасында туындаған өзара қарым-қатынастарды, бала асырап алу мәселесі бойынша отбасы мүшелерінің көзқарасын, сонымен қатар болашақ бала асырап алушылардың материалдық және тұрғын үй жағдайларын тексеріп, ескеруі керек.

Бұл мән-жайлар баланы бөгде адамдар, өгей әкесі, өгей шешесі, сондай-ақ баланың туыстары асырап алған кезде тең дәрежеде ескерілуге тиіс.

Ескерту. 16-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

17. Кодекстің 100-бабының 1 және 2-тармақтарының талаптарына сай, асырап алынған балалар және олардың ұрпағы — бала асырап алушылар мен олардың туыстарына қатысы бойынша, ал бала асырап алушылар мен олардың туыстары асырап алынған бала мен оның ұрпағына қатысы бойынша жеке мүлiктiк емес және мүлiктiк құқықтары мен мiндеттерінде шыққан тегi бойынша туыстарына толығымен теңестiрiледi. Асырап алған бала жоғарыда көрсетілген құқықтардан айырылады және өзiнiң туған ата-аналарына қатысты мiндеттерден босатылады.

Аталған құқықтық салдарлар асырап алушылардың осы баланың тууы туралы акт жазбасында ата-аналары ретінде жазылғанына қарамастан туындайды. Асырап алған баланың ата-аналарының бірі қайтыс болған кезде және осы ата-ана тарапынан жақын туыстар қайтыс болған ата-ананың туыстарының асырап алған балаға қатысты құқықтар мен міндеттерді баланың мүдделері үшін сақтауын сұрау жағдайы бұған жатпайды.

Баланы бiр адам асырап алған кезде, егер бала асырап алушы ер адам болса — анасының тiлегi бойынша немесе, егер бала асырап алушы әйел болса — әкесiнiң тiлегi бойынша жеке мүлiктiк емес және мүлiктiк құқықтар мен мiндеттердi де сот сақтауы мүмкiн (Кодекстің 100-бабының 3-тармағы). Осыған байланысты істі сот талқылауына дайындау кезінде соттардың аталған адамдарға асырап алған баланың ата-анасының бірінің немесе оның қайтыс болған ата-анасы туыстарының жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтарын сақтау мүмкіндігін түсіндергендері жөн.

Асырап алған баланың ата-аналардың бiреуiмен немесе қайтыс болған ата-анасының туыстарымен қарым-қатынастарының сақталуы жөнінде бала асырап алу туралы сот шешiмiнде көрсетiледi.

Ескерту. 17-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 20.04.2018 № 7 нормативтік қаулысымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі).

18. Асырап алушылардың (асырап алушының) арызы қанағаттандырылған асырап алу туралы шешімнің қарар бөлігінде арыз берушілердің (арыз берушінің) баланы асырап алу туралы өтінішінің қанағаттандырылғаны туралы, баланы нақтылы адамдардың (адамның) асырап алғанын тану туралы, сондай-ақ тууы туралы актіге тиісті өзгерістер енгізудің қажеттілігі туралы, оның ішінде асырап алушыларды (асырап алушыны) туу туралы жазбалар кітабында ата-ана ретінде жазу туралы, баланың тегін, атын, әкесінің атын, туған күні мен жерін өзгерту туралы, егер арызда осындай өтініш және 10 жасқа толған баланың келісімі болса, сондай-ақ асырап алған баланың ата-аналарының бірінің немесе оның қайтыс болған ата-анасының өзіндік мүліктік емес және мүліктік құқықтарының сақталуы туралы, егер осы мәселелерді сот арыз берушінің не мүдделі адамдардың өтініші бойынша оңынан шешсе, көрсету қажет. Асырап алған баланың тегі мен әкесінің аты өзгерген кезде деректер асырап алушылардың (асырап алушының) тегі бойынша көрсетіледі, асырап алған баланың тегі мен әкесінің атын қазақ халқының дәстүрлері бойынша одан кейін өзгертуді уәкілетті мемлекеттік орган белгіленген тәртіппен жүргізеді.

Бала асырап алу кезінде баланың ұлтын өзгерту соттың құзыретіне кірмейді және Кодекстің 65-бабына сәйкес анықталады, ал сот баланың тұрғылықты жерін тек Қазақстан Республикасының аумағында ғана өзгертуі мүмкін (Кодекстің 98-бабының 1-тармағы).

"Сәйкестендiру нөмiрлерiнiң ұлттық тiзiлiмдерi туралы" 2007 жылғы 12 қаңтардағы № 223-III Қазақстан Республикасы Заңының 10-бабының 2-тармағына сай, асырап алған бала туралы мәліметтер, оның дербес деректері өзгерген кезде жеке сәйкестендiру нөмiрі бала асырап алу туралы сот шешiмi күшiне енгеннен кейiн Жеке сәйкестендiру нөмiрлерiнiң ұлттық тiзiлiмiнен шартты түрде алып тасталатынын назарда ұстаған жөн.

Шешімнің қарар бөлігінде Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2016 жылғы 7 қыркүйектегі № 551 бұйрығымен бекітілген Асырап алынған баланың өмір сүру, оқу, тәрбие жағдайлары туралы және денсаулық жағдайы туралы есепті ұсыну қағидалары мен мерзімдеріне және оның нысандарына сәйкес асырап алынған баланың өмір сүру, оқу, тәрбие жағдайлары туралы және денсаулық жағдайы туралы есепті ұсыну қажеттігі жөніндегі Кодекстің 86-бабы 4-тармағының ережелерін бала асырап алушыларға түсіндірілгені туралы көрсеткен жөн.

Ескерту. 18-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

19. Баланың мүдделерін тікелей қозғайтын ерекше мән-жайлар болған кезде, сот АПК-нің 244-бабына сәйкес, сот шешімін дереу орындаудың қажеттілігі туралы тұжырымға келу уәжін баяндап, арыз берушінің өтініші бойынша шешімді дереу орындауға жіберуге құқылы (мысалы, асырап алған баланы емдеу курсын жүргізу немесе ота жасау үшін дереу ауруханаға жатқызу талап етілсе және кешеуілдету баланың өмірі мен денсаулығына қауіп төндірсе).

20. Кодексте асырап алудың күшін жоюдың да, асырап алуды жарамсыз деп танудың да негіздері көрсетілген.

Кодекстің 108-бабына сәйкес, баланың ата-аналарының, бала асырап алушының жұбайының, бала асырап алушылардың, 14 жасқа толған асырап алған баланың, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның, сондай-ақ прокурордың баланың мүддесі үшін бала асырап алудың күшiн жоюды талап етуге құқығы бар.

Бала асырап алудың күшін жою туралы талап Кодекстің 106-бабының 1-тармағында көзделген негіздер болған кезде қойылады. Асырап алушыларда ата-аналық құқықтар мен міндеттер балалар олардан туғанда емес, асырап алудың нәтижесінде туындайтындықтан, талап қоюдың нысанасы ата-аналық құқықтардан айыру туралы емес, бала асырап алудың күшін жою туралы болуға тиіс екендігіне соттардың назарын аудару қажет.

Кодекстің 106-бабының 1-тармағында көзделген жағдайларда асырап алудың күшін жоюға баланың келісімін анықтау талап етілмейді.

Сот Кодекстің 106-бабының 2-тармағына сәйкес, баланың мүдделерін негізге алып және оның пікірін ескеріп, асырап алушының тәртібінде кінә болмаған кезде де баланы асырап алудың күшін жоюға құқылы. Мұндай мән-жайларға, атап айтқанда, бала асырап алушы мен асырап алған баланың арасында олардың жеке қасиеттеріне байланысты өзара қарым-қатынастарының қалыптаспауын; асырап алғаннан кейін баланың денсаулық жағдайында тәрбиелеу процесін айтарлықтай қиындататын не бұған мүмкіндік бермейтін ақыл-естің кемдігінің немесе тұқым қуалаған ауытқушылықтың анықталуын, аталған кемшіліктердің бар екендігі туралы асырап алушының асырап алу кезінде ескертілмеуін; бала қатты бауыр басып қалған ата-аналарының әрекетке қабілеттілігінің қалпына келуін, баланың ата-аналарын ұмыта алмауын, мұның өзі оның көңіл-күй жағдайына кері әсер етуін және т.б. жатқызуға болады.

Бала асырап алудың күшiн жою туралы талап қоюды сот бала асырап алушылардың, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның, сондай-ақ прокурордың міндетті түрде қатысуымен талап қою ісін жүргізу тәртібімен қарайды (Кодекстің 107-бабының 2-тармағы).

Ескерту. 20-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

21. Кодекстің 103-бабына сәйкес, бала асырап алу:

1) бала асырап алу туралы сот шешiмі жалған құжаттар негiзiнде қабылданған;

2) Кодекстің 93-бабында аталған адамдардың келісімінсіз бала асырап алған;

3) некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) адам басқа жұбайының жазбаша келiсiмiнсiз бала асырап алған;

4) Кодекстің 91-бабының 2-тармағында көзделген ережелер бұзылған жағдайларда жарамсыз деп танылады.

Бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы талапты асырап алған баланың ата-аналары, асырап алушының жұбайы, асырап алудан құқықтары бұзылған адамдар, прокурор және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган қоя алады.

Кодекстің 103-бабының 3-тармағына сәйкес бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы iстi қарау кезінде асырап алушылар, прокурор және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган өкілі міндетті түрде қатысады.

Ескерту. 21-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

22. Баланы асырап алу туралы соттың шешімі заңды күшіне енген күнінен бастап үш жұмыс күні ішінде осы шешімнің үзінді көшірмесі бала асырап алу туралы сот шешімі шығарылған жер бойынша тіркеуші органға және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органға жіберілуі тиіс, ал бала асырап алудың күшін жою және бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы сот шешімінен үзінді көшірме дәл осындай мерзімде тууды мемлекеттiк тiркеу орны бойынша тіркеуші органға және қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органдарға жiберілуі тиіс екендігін ескеру қажет (Кодекстің 88-бабы және 105-бабының 4-тармағы).

Шетел азаматтарының бала асырап алуының күшін жою не бала асырап алуды жарамсыз деп тану кезінде сот шешімінің үзінді көшірмесі Қазақстан Республикасының азаматы болып табылатын баланы Балаларды қорғау және шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы Конвенцияның 21-бабының 1-тармағы негізінде туған еліне кері қайтару туралы мәселені шешу үшін Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі комитетіне жіберілуге тиіс.

Ескерту. 22-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

22-1. Егер бала асырап алу, бала асырап алуды жарамсыз деп тану туралы немесе бала асырап алудың күшін жою туралы істерді қарау кезінде сот заңдылықты бұзу жағдайларын анықтаса не тараптың, процеске басқа да қатысушылардың, лауазымды немесе өзге де адамның әрекеттерінен қылмыстық құқық бұзушылық белгілерін байқаса, ол АПК-нің 270-бабына сәйкес жеке ұйғарым шығарады.

Ескерту. 22-1-тармақпен толықтырылды – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

23. Мыналардың күші жойылған деп танылсын:

1) "Соттардың бала асырап алу туралы iстердi қарау кезiнде неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы заңнаманы қолдануының кейбiр мәселелерi туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы № 17 нормативтік қаулысы;

2) "Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумының "Соттардың бала асырап алу туралы iстердi қарау кезiнде неке және отбасы туралы заңнаманы қолдануының кейбiр мәселелерi туралы" 2000 жылғы 22 желтоқсандағы № 17 қаулысына өзгеріс және толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 10 нормативтік қаулысы;

3) "Соттардың бала асырап алу туралы iстердi қарау кезiнде неке және отбасы туралы заңнаманы қолдануының кейбiр мәселелерi туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2000 жылғы 22 желтоқсандағы № 17 нормативтік қаулысына өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2008 жылғы 22 желтоқсандағы № 14 нормативтік қаулысы.

24. Конституцияның 4-бабына сәйкес, осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғаш ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Ескерту. 24-тармаққа өзгеріс енгізілді - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы	Қ.МӘМИ.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы, жалпы отырыс хатшысы	Қ.ШАУХАРОВ.