О применении судами законодательства при рассмотрении дел, связанных с взысканием алиментов

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 29 ноября 2019 года № 6.

      ОБЪЯВЛЕНИЕ

      Сноска. по всему тексту:
      слова "исковое заявление", "искового заявления" заменить соответственно словами "иск", "иска";
      слова "нотариально удостоверенное", "нотариально удостоверенного" исключить; в соответствии с нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      В целях обеспечения единообразного применения судами законодательства при рассмотрении дел, связанных с взысканием алиментов, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан постановляет дать следующие разъяснения.

      1. Рассматривая споры, связанные с взысканием алиментов, суды должны руководствоваться Конституцией Республики Казахстан (далее - Конституция), Кодексом Республики Казахстан "О браке (супружестве) и семье" (далее - Кодекс), Гражданским процессуальным кодексом Республики Казахстан (далее - ГПК), Административным процедурно-процессуальным кодексом Республики Казахстан (далее - АППК) и иными нормативными правовыми актами. Если международным договором, ратифицированным Республикой Казахстан, установлены иные правила, чем те, которые содержатся в Кодексе, то применяются правила международного договора.

      Основания возникновения и прекращения алиментных обязательств, а также перечень лиц, имеющих право на алименты, и лиц, обязанных их уплачивать, порядок уплаты и взыскания алиментов и иные отношения, связанные с установлением и исполнением алиментных обязательств, регулируются разделом 5 Кодекса.

      Сноска. Пункт 1 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

      2. В соответствии с частью третьей статьи 27 ГПК иски о взыскании алиментов, об изменении размера алиментов, об освобождении от уплаты алиментов, от уплаты задолженности по алиментам, взыскиваемым на содержание несовершеннолетних детей, иные иски, связанные с взысканием алиментов, в том числе иски об изменении, расторжении или признании недействительным соглашения об уплате алиментов подлежат рассмотрению и разрешению в специализированных межрайонных судах по делам несовершеннолетних.

      В соответствии с частью четвертой статьи 30 ГПК иски о взыскании алиментов могут быть предъявлены истцом по месту своего жительства, за исключением исков по делам, подсудным районным (городским) судам, находящимся в пределах городов республиканского значения и столицы, областных центров.

      Поскольку иски об увеличении размера алиментов, о взыскании неустойки в связи с несвоевременной уплатой алиментов вытекают из прав взыскателя на получение алиментов, то такие иски также могут быть предъявлены по выбору истца либо по месту своего жительства, либо по месту жительства ответчика, с соблюдением требований части третьей статьи 27 ГПК.

      Иски лиц, обязанных уплачивать алименты, об освобождении от уплаты алиментов или от уплаты задолженности по алиментам подлежат рассмотрению по месту жительства ответчика, за исключением исков по делам, подсудным районным (городским) судам, находящимся в пределах городов республиканского значения и столицы, областных центров.

      Сноска. Пункт 2 - в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      3. Лицами, которые вправе предъявить требования о взыскании алиментов на несовершеннолетних детей, могут быть: один из родителей, с которым проживает ребенок, опекун (попечитель) ребенка, патронатный воспитатель, приемные родители, руководители организаций для детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей, орган, осуществляющий функции по опеке или попечительству, усыновитель, если усыновление произведено одним лицом при сохранении личных неимущественных и имущественных прав и обязанностей ребенка с другим родителем.

      4. Лицо, обязанное уплачивать алименты, и получатель алиментов вправе заключить письменное соглашение об уплате алиментов. При недееспособности лица, обязанного уплачивать алименты, и (или) получателя алиментов соглашение заключается между их законными представителями.

      При отсутствии нотариально удостоверенного соглашения об уплате алиментов лицо, имеющее право на алименты, вправе обратиться в суд с требованием о взыскании алиментов.

      Уплата в добровольном порядке алиментов при отсутствии нотариально удостоверенного соглашения об их уплате не препятствует взыскателю на обращение в суд с требованием о взыскании алиментов.

      Сноска. Пункт 4 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      5. Требования о взыскании алиментов на несовершеннолетних детей разрешаются судом в порядке приказного или искового производства.

      Требования о взыскании алиментов на содержание несовершеннолетних детей, не связанные с установлением отцовства (материнства) или необходимостью привлечения третьих лиц, рассматриваются судами в приказном производстве в соответствии с подпунктом 4) статьи 135 ГПК, независимо от указания в заявлении вида судопроизводства.

      На основании судебных приказов алименты взыскиваются в размере, установленном статьей 139 Кодекса, в долевом соотношении к заработку и (или) иному доходу родителей.

      В силу статьи 136 ГПК в заявлении о вынесении судебного приказа должны быть указаны обстоятельства, на которых основано требование и перечень прилагаемых документов, подтверждающих заявленное требование: доказательства, подтверждающие, что лицо, с которого подлежат взысканию алименты, является родителем ребенка (свидетельство о рождении ребенка, свидетельство о браке (супружестве) или расторжении брака (супружества), а в случае, если ребенок рожден вне брака (супружества) до 25 ноября 2019 года - свидетельство об установлении отцовства); доказательства, подтверждающие проживание ребенка с заявителем.

      В соответствии с частью первой статьи 138 ГПК, судья отказывает в принятии или возвращает заявление о вынесении судебного приказа по основаниям, предусмотренным статьями 151, 152 ГПК, а также в случаях, если заявленное требование не предусмотрено статьей 135 ГПК; место жительства должника находится вне пределов Республики Казахстан; не представлены документы, подтверждающие заявленное требование; усматривается наличие спора о праве, который подлежит рассмотрению в порядке искового производства; форма и содержание заявления не отвечают требованиям статьи 136 ГПК.

      В приказном производстве не могут быть взысканы алименты на содержание несовершеннолетних детей за прошедший период в пределах трехлетнего срока, а также в твердой денежной сумме, поскольку факт уклонения должника от уплаты алиментов должен устанавливаться в судебном разбирательстве с вызовом сторон и представлением соответствующих доказательств, а решение вопроса о взыскании алиментов в твердой денежной сумме требует проверки наличия либо отсутствия обстоятельств, указанных в статье 141 Кодекса.

      Сноска. Пункт 5 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      6. Согласно части первой статьи 142 ГПК судья отменяет судебный приказ, если от должника в установленный срок поступят возражения против заявленного требования либо если поступит заявление другого лица, права и обязанности которого затрагиваются судебным приказом, о несоответствии вынесенного судебного приказа требованиям закона.

      В определении об отмене судебного приказа судья разъясняет, что заявленное взыскателем требование может быть предъявлено в порядке искового производства.

      В силу части третьей статьи 141 ГПК возражения должника должны быть подтверждены соответствующими доказательствами о существовании предмета спора, указанного в заявлении о выдаче судебного приказа (например, вступившие в законную силу судебные акты об оспаривании отцовства или исключении сведений об отце).

      В иных случаях, когда должник в возражении указывает только на несогласие с судебным приказом без приведения доказательств о существовании предмета спора, судам следует возвращать такие возражения в соответствии с частью пятой статьи 141 ГПК.

      Сноска. Пункт 6 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      7. Если между лицом, обязанным уплачивать алименты, и их получателем имеется нотариально удостоверенное письменное соглашение об уплате алиментов, то требование о взыскании алиментов может быть рассмотрено судом только в том случае, если одновременно с указанным требованием заявлено требование о расторжении соглашения об уплате алиментов и истцом представлены доказательства, подтверждающие соблюдение досудебного порядка разрешения спора (пункт 3 статьи 159 Кодекса, пункт 2 статьи 402 Гражданского кодекса Республики Казахстан (далее - ГК)), либо заявлено требование о признании соглашения об уплате алиментов недействительным.

      Если истец по иску о расторжении соглашения об уплате алиментов не представит доказательства, подтверждающие соблюдение досудебного порядка разрешения спора, судья на основании подпункта 1) части первой статьи 152 ГПК возвращает иск, а если дело возбуждено – оставляет иск без рассмотрения на основании подпункта 1) статьи 279 ГПК и разъясняет истцу его право обратиться по указанному вопросу к стороне соглашения об уплате алиментов.

      8. В соответствии с подпунктом 4) статьи 616 Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)" истцы по искам о взыскании алиментов освобождаются от уплаты государственной пошлины в судах.

      Учитывая, что иски об увеличении размера алиментов, о взыскании неустойки в связи с несвоевременной уплатой алиментов вытекают из прав взыскателя на получение алиментов, то по таким искам истцы освобождаются от уплаты государственной пошлины.

      Согласно части первой статьи 117 ГПК государственная пошлина, от уплаты которой истец был освобожден, взыскивается с ответчика, не освобожденного от уплаты судебных расходов, в доход государства полностью или пропорционально удовлетворенной части иска.

      Государственная пошлина, подлежащая взысканию с ответчика в случае удовлетворения указанных исков, исчисляется в соответствии с подпунктом 1) пункта 1 статьи 610 Налогового кодекса как для иска имущественного характера, подлежащего оценке.

      Эти же правила исчисления размера государственной пошлины применяются к искам лиц, обязанных уплачивать алименты, об уменьшении размера алиментов, об освобождении от уплаты алиментов или от уплаты задолженности по алиментам.

      В силу подпункта 5) части первой статьи 104 ГПК цена иска определяется в исках о взыскании алиментов - совокупностью платежей за один год; подпункта 8) части первой статьи 104 ГПК в исках об уменьшении или увеличении платежей или выдач - общей суммой, на уменьшение или увеличение которой претендует заявитель, но не более чем за один год; подпункта 9) части первой статьи 104 ГПК в исках о прекращении платежей и выдач - совокупностью оставшихся платежей или выдач, но не более чем за один год.

      Цена иска устанавливается судом на основании сведений о доходах должника (например, справка о среднем заработке, сведения из органов государственных доходов и т.д.). В случае отсутствия документов, подтверждающих доходы должника, размер совокупных платежей за год следует определять из размера средней месячной заработной платы в Республике Казахстан на дату предъявления иска.

      Подача лицами, обязанными уплачивать алименты, исков об уменьшении размера алиментов, об освобождении от уплаты алиментов или от уплаты задолженности по алиментам не связана с нарушением их прав взыскателями, в связи с чем понесенные заявителями судебные расходы по таким искам возмещению не подлежат.

      Сноска. Пункт 8 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

      9. При подготовке дел, связанных с взысканием алиментов, к судебному разбирательству судам следует правильно определить обстоятельства, имеющие значение для разрешения возникшего спора и подлежащие доказыванию сторонами, разрешить вопрос о составе лиц.

      В случае если будет установлено, что ответчик выплачивает алименты и другим лицам на основании исполнительных документов, то эти лица привлекаются к участию в деле в качестве третьих лиц, не заявляющих самостоятельные требования на предмет спора.

      К участию в деле в качестве третьих лиц, не заявляющих самостоятельные требования на предмет спора, могут быть привлечены другие лица, обязанные уплачивать алименты, к которым требования не заявлены.

      Судья в рамках подготовки дела к судебному разбирательству возлагает на стороны обязанности по представлению доказательств, свидетельствующих об их материальном и семейном положении.

      В силу подпункта 24) пункта 1 статьи 1 Кодекса под материальным положением следует понимать наличие или отсутствие заработной платы, пенсии, других доходов; их размер; наличие имущества; получение или неполучение материальной помощи от других членов семьи.

      При определении материального положения сторон судам следует учитывать все виды их доходов (заработная плата, доходы от предпринимательской деятельности, от использования результатов интеллектуальной деятельности, пенсии, пособия, выплаты в счет возмещения вреда здоровью и другие выплаты), а также любое принадлежащее им имущество (в том числе ценные бумаги, паи, вклады, внесенные в кредитные организации, доли в уставном капитале общества с ограниченной ответственностью).

      Разрешая вопрос о том, является ли лицо, претендующее на алименты, нуждающимся в помощи, следует выяснить, является ли материальное положение данного лица достаточным для удовлетворения его жизненных потребностей с учетом его возраста, состояния здоровья и иных обстоятельств (расходы по приобретению необходимых продуктов питания, одежды, лекарственных препаратов, оплата жилого помещения и коммунальных услуг и т.п.), достаточно ли пенсии и иной социальной помощи, получаемой за счет государства, для удовлетворения этих потребностей, какие иные доходы имеются у истца.

      Под семейным положением понимается заключение или расторжение брака (супружества), вдовство, наличие или отсутствие детей или других членов семьи.

      При установлении семейного положения плательщика алиментов следует выяснить, имеются ли у него другие несовершеннолетние или нетрудоспособные совершеннолетние дети либо иные лица, которых он обязан по закону содержать. Судам следует исходить из необходимости обеспечения баланса интересов обеих сторон алиментных правоотношений.

      Сноска. Пункт 9 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      10. Требование о взыскании алиментов на несовершеннолетнего ребенка подлежит удовлетворению судом независимо от трудоспособности родителей, а также нуждаемости ребенка в алиментах.

      При определении размера алиментов в долевом отношении к заработку и (или) иному доходу родителей суду следует исходить из положений пункта 1 статьи 139 Кодекса, согласно которому алименты на несовершеннолетних детей взыскиваются судом с их родителей ежемесячно в размере: на одного ребенка - одной четверти, на двух детей - одной трети, на трех и более детей - половины заработка и (или) иного дохода родителей.

      Размер этих долей может быть уменьшен или увеличен судом с учетом материального или семейного положения сторон и иных заслуживающих внимания обстоятельств.

      Если требование о взыскании алиментов на несовершеннолетнего ребенка предъявлено к обоим родителям ребенка, суд определяет размер алиментов, подлежащий взысканию с каждого из родителей.

      11. Суд вправе определить размер алиментов, взыскиваемых ежемесячно, в твердой денежной сумме или одновременно в долях и в твердой денежной сумме, если родитель, обязанный уплачивать алименты, имеет нерегулярный, меняющийся заработок и (или) иной доход, либо этот родитель получает заработок и (или) иной доход полностью или частично в натуре или в иностранной валюте, либо у него отсутствует заработок и (или) иной доход, а также в других случаях, когда взыскание алиментов в долевом отношении к заработку и (или) иному доходу родителя невозможно, затруднительно или существенно нарушает интересы одной из сторон.

      Если при каждом из родителей остаются дети, суд определяет размер алиментов в твердой денежной сумме, подлежащей уплате ежемесячно, и взыскивает их с одного родителя в пользу другого, менее обеспеченного (пункт 4 статьи 141 Кодекса).

      Высокий уровень доходов у родителя, обязанного уплачивать алименты, сам по себе не относится к установленным статьей 141 Кодекса обстоятельствам, при которых возможно взыскание алиментов в твердой денежной сумме, а не в долевом отношении к заработку. Вместе с тем, если судом будет установлено, что взыскание алиментов в долевом отношении к заработку и (или) иному доходу родителя существенно нарушает интересы одной из сторон, алименты могут быть взысканы в твердой денежной сумме.

      В силу положений статьи 72 ГПК бремя доказывания обстоятельств, связанных с возможностью взыскания алиментов на несовершеннолетнего ребенка в твердой денежной сумме в связи с нарушением интересов плательщика алиментов, возлагается на лицо, обязанное уплачивать алименты.

      12. Судам следует иметь в виду, что вопросы взыскания алиментов и освобождения от их уплаты при наличии спора решаются судом в порядке искового производства.

      Если ребенок, на содержание которого были присуждены алименты, перешел на воспитание и содержание к родителю, выплачивающему алименты, а взыскатель не отказался от их получения, освобождение от уплаты алиментов, а также от задолженности по алиментам производится не в порядке исполнения исполнительных документов, а путем предъявления этим родителем соответствующего иска.

      В соответствии с подпунктом 2) пункта 2 статьи 176 Кодекса выплата алиментов, взыскиваемых в судебном порядке, прекращается при усыновлении (удочерении) ребенка, на содержание которого взыскивались алименты.

      Если на момент вступления в законную силу решения суда об усыновлении у родителя усыновленного ребенка, обязанного уплачивать алименты, имеется задолженность по алиментам, вопрос об освобождении от уплаты задолженности или об уменьшении задолженности разрешается судом по иску указанного родителя с учетом положений пункта 2 статьи 170 Кодекса.

      Решение суда об усыновлении не освобождает родителя, с которого в судебном порядке взыскивались алименты, от дальнейшей их уплаты, если при усыновлении ребенка за этим родителем в соответствии с пунктом 5 статьи 100 Кодекса были сохранены личные неимущественные и имущественные права и обязанности. В указанном случае все вопросы, связанные с изменением размера взыскиваемых алиментов, освобождением от их уплаты, должны рассматриваться судом в порядке искового производства по искам лиц, уплачивающих алименты.

      Сноска. Пункт 12 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      13. Пунктом 4 статьи 109 Кодекса суду предоставлено право при отмене усыновления, исходя из интересов ребенка, обязать бывшего усыновителя выплачивать средства на содержание ребенка в размере, установленном статьями 139 и 141 Кодекса.

      Вопросы, связанные с определением размера средств на содержание ребенка, подлежащих взысканию с бывших усыновителей, изменением размера этих средств или освобождением от их уплаты, а также иные вопросы, возникающие при исполнении бывшими усыновителями обязанности по уплате алиментов на содержание ребенка, разрешаются судом по тем же правилам, как и в случае взыскания алиментов на содержание детей с их родителей.

      14. Иски о взыскании алиментов на совершеннолетних детей, обучающихся в системе общего среднего, технического и профессионального, послесреднего образования, в системе высшего образования по очной форме обучения в возрасте до двадцати одного года (пункт 2 статьи 138 Кодекса) предъявляются самими совершеннолетними.

      По указанной категории дел суду следует привлекать в качестве третьих лиц, не заявляющих самостоятельных требований, родителя, с которым проживает совершеннолетний ребенок.

      Размер подлежащих взысканию алиментов на детей в этом случае устанавливается судом в соответствии с пунктом 2 статьи 141 Кодекса в твердой денежной сумме, исходя из размера месячного расчетного показателя (далее - МРП), в объеме максимально возможного сохранения ребенку прежнего уровня его обеспечения с учетом материального и семейного положения сторон и других заслуживающих внимания обстоятельств.

      При этом следует учитывать расходы, необходимые на приобретение одежды, питания, затраты на обучение при платной форме обучения, расходы на аренду жилья и т.п.

      В каждом случае суд должен исходить из необходимости этих затрат.

      Сноска. Пункт 14 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

      15. Под нетрудоспособными совершеннолетними лицами, имеющими право на алименты (статьи 143, 145, 147, 148, 153, 154, 155 Кодекса), следует понимать лиц, признанных в установленном порядке лицами с инвалидностью I или II группы, а также лиц, достигших общеустановленного пенсионного возраста.

      В силу пункта 2 статьи 143 Кодекса размер алиментов на нетрудоспособных совершеннолетних детей определяется судом в кратном отношении к МРП, установленному законом на момент выплаты алиментов, исходя из материального и семейного положения и других заслуживающих внимания интересов сторон.

      С учетом обстоятельств дела суд может взыскать алименты, установив период, в течение которого они подлежат взысканию (например, на период установления истцу инвалидности, если установлен срок переосвидетельствования учреждением медико-социальной экспертизы) и указать дату, до наступления которой алименты подлежат взысканию с ответчика ежемесячно.

      Сноска. Пункт 15 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      16. В соответствии с пунктом 1 статьи 145 Кодекса нетрудоспособные, нуждающиеся в помощи родители вправе требовать предоставление содержания от своих трудоспособных совершеннолетних детей.

      Судам следует выяснять, имеются ли у родителей другие трудоспособные совершеннолетние дети, кто из них и в какой форме и размерах оказывает им помощь. Суд вправе на основании пункта 4 статьи 145 Кодекса определить размер алиментов, в том числе с учетом названных обстоятельств, независимо от того, предъявлено родителями требование ко всем детям, к одному или к нескольким из них.

      Если судом будет установлено, что истцы лишены родительских прав в отношении ответчика, суд отказывает в удовлетворении требования о взыскании алиментов. В случае установления обстоятельств, подтверждающих факт уклонения истцов от выполнения обязанностей родителей, суд может отказать в удовлетворении иска о взыскании алиментов. Под уклонением родителей от выполнения своих обязанностей по воспитанию и содержанию детей следует понимать отсутствие заботы об их нравственном и физическом развитии, обучении, подготовке к общественно-полезному труду, злостное уклонение от уплаты алиментов.

      Обязанности усыновленных детей, достигших совершеннолетия, по содержанию усыновителей определяются так же, как и обязанности детей перед родителями.

      17. К другим членам семьи, имеющим право на алименты, относятся: несовершеннолетние братья и сестры, несовершеннолетние внуки, нетрудоспособные дедушки и бабушки, нетрудоспособные нуждающиеся лица, фактически воспитавшие и содержавшие несовершеннолетних детей, нетрудоспособные отчим и мачеха (статьи 151, 152, 153, 154, 155 Кодекса).

      При рассмотрении судами исков других членов семьи о взыскании алиментов следует иметь в виду, что право на получение алиментов от членов семьи, названных в статьях 151, 152, 153, 154, 155 Кодекса, возникает при условии нетрудоспособности и нуждаемости истцов в помощи и невозможности получения ими содержания от родителей, трудоспособных совершеннолетних детей, внуков или супругов (бывших супругов). Решая вопрос о том, имеется ли возможность получения содержания от членов семьи, суду необходимо исследовать, являются ли они трудоспособными, а также причины, по которым алименты не могут быть получены от них.

      Предусмотренная статьей 151 Кодекса обязанность трудоспособных братьев и сестер содержать своих несовершеннолетних родных, а также нетрудоспособных родных совершеннолетних нуждающихся в помощи братьев и сестер распространяется как на полнородных, так и на неполнородных братьев и сестер.

      18. Под лицами, фактически воспитавшими и содержавшими несовершеннолетних детей, обязанность по содержанию которых возлагается на их воспитанников (статья 154 Кодекса), следует понимать как родственников ребенка, так и лиц, не состоящих с ним в родстве, которые осуществляли воспитание и содержание ребенка, не являясь при этом усыновителем, опекуном (попечителем), приемным родителем или патронатным воспитателем ребенка.

      В соответствии с пунктом 2 статьи 154 Кодекса суд вправе освободить воспитанников от обязанности содержать лиц, фактически их воспитавших, если последние содержали и воспитывали их менее пяти лет, если они содержали и воспитывали своих воспитанников ненадлежащим образом. К юридически значимым обстоятельствам, подлежащим установлению при разрешении исков лиц, фактически их воспитавших, о взыскании алиментов, относятся: срок, в течение которого осуществлялось фактическое воспитание и содержание детей, причины, по которым воспитатели прекратили их воспитание и содержание (например, вследствие болезни фактического воспитателя, возвращения детей родителям, достижения детьми возраста восемнадцати лет), а также добросовестно ли осуществлялось воспитание и содержание воспитанников.

      19. Суд вправе взыскать алименты с пасынков и падчериц на нетрудоспособных нуждающихся в помощи отчима и мачеху, воспитывавших и содержавших их не менее пяти лет (если эти обязанности выполнялись ими надлежащим образом), в том числе и в случае, когда родитель, проживающий отдельно от ребенка, в указанный период принимал участие в содержании и воспитании ребенка.

      Если брак (супружество) между отчимом (мачехой) и родителем пасынка (падчерицы) был прекращен вследствие смерти или объявления умершим родителя пасынка (падчерицы), то данное обстоятельство не может служить основанием для отказа в удовлетворении иска отчима (мачехи) о взыскании алиментов с пасынка (падчерицы).

      20. Исходя из положений пункта 3 статьи 156 Кодекса, если иск о взыскании алиментов на члена семьи, указанного в статьях 151, 152, 153, 154, 155 Кодекса, предъявлен ко всем лицам, обязанным одновременно его содержать, суд определяет размер алиментов, подлежащий уплате каждым из обязанных лиц, с учетом их материального, семейного положения, а также иных заслуживающих внимания обстоятельств. В случае предъявления иска к одному или нескольким из обязанных лиц суд может учесть всех лиц, которые обязаны содержать истца, и определить размер алиментов, подлежащий взысканию, с учетом этих лиц.

      21. При разрешении иска одного из супругов к другому супругу о взыскании алиментов необходимо иметь в виду, что права и обязанности супругов, включая и обязанность материально поддерживать друг друга, возникают со дня государственной регистрации заключения брака (супружества).

      Круг лиц, имеющих право требовать предоставления алиментов в судебном порядке от другого супруга (бывшего супруга), обладающего необходимыми для этого средствами, установлен Кодексом (пункт 2 статьи 147, пункт 1 статьи 148 Кодекса).

      В случае признания брака (супружества) недействительным добросовестный супруг вправе обратиться в суд с иском к бывшему супругу о взыскании алиментов (пункт 4 статьи 28 Кодекса).

      Поскольку в соответствии с пунктом 2 статьи 147 и пунктом 1 статьи 148 Кодекса супруг вправе требовать алименты только от супруга (бывшего супруга), обладающего необходимыми для этого средствами, иск о взыскании алиментов с супруга (бывшего супруга) может быть удовлетворен судом, если взыскание с ответчика алиментов не приведет к невозможности удовлетворения жизненных потребностей данного лица и членов его семьи, которых он по закону обязан содержать, за счет средств, оставшихся после уплаты алиментов.

      22. В соответствии с подпунктом 2) пункта 2 статьи 147 и подпунктом 1) пункта 1 статьи 148 Кодекса супруга (бывшая супруга) вправе требовать предоставления содержания от супруга (бывшего супруга) в период беременности и в течение трех лет со дня рождения общего ребенка.

      Наличие у истца в указанные периоды заработка либо иного дохода может быть учтено судом при определении размера алиментов, подлежащих взысканию с ответчика.

      В случае, если уход за общим ребенком супругов до достижения им возраста трех лет осуществляется отцом ребенка, а мать ребенка устранилась от его воспитания и содержания, исходя из аналогии закона (пункт 2 статьи 5 Кодекса) указанный супруг (бывший супруг) вправе обратиться в суд с иском к супруге (бывшей супруге) о предоставлении содержания до достижения ребенком возраста трех лет.

      23. При применении положений статьи 150 Кодекса, устанавливающей основания, при наличии которых суд может освободить супруга от обязанности содержать другого нетрудоспособного нуждающегося в помощи супруга или ограничить эту обязанность определенным сроком как в период брака (супружества), так и после его расторжения, необходимо учитывать, что наступление нетрудоспособности супруга вследствие злоупотребления азартными играми, пари, спиртными напитками, наркотическими средствами, психотропными веществами, их аналогами должно быть подтверждено соответствующими медицинскими документами, а факт совершения супругом умышленного уголовного правонарушения, в результате которого он стал нетрудоспособным, – вступившим в законную силу обвинительным приговором суда либо постановлением суда или постановлением органа уголовного преследования о прекращении уголовного дела по нереабилитирующему основанию.

      Суд может освободить супруга от обязанности по содержанию другого супруга по причине непродолжительности (до пяти лет) пребывания их в браке (супружестве) и в случае установления факта недостойного поведения в семье супруга, требующего выплаты алиментов.

      Как недостойное поведение может рассматриваться злоупотребление истцом азартными играми, пари, спиртными напитками, наркотическими средствами, психотропными веществами, их аналогами, иное поведение, противоречащее интересам семьи.

      При рассмотрении дел данной категории необходимо учитывать, когда было совершено уголовное правонарушение либо имели место факты недостойного поведения в семье, характер, тяжесть и последствия их совершения, а также последующее поведение истца.

      Правила, предусмотренные статьей 150 Кодекса, могут быть применены судом, если требование о взыскании алиментов предъявлено нетрудоспособным нуждающимся в помощи бывшим супругом.

      Сноска. Пункт 23 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 15.04.2021 № 1 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

      24. Судам следует иметь в виду, что в силу пункта 5 статьи 47 Кодекса предусмотрен иной порядок содержания матери ребенка, не состоящей в браке (супружестве) с ответчиком, в отношении которого отцовство установлено.

      Размер денежных средств и периодичность выплат определяются судом исходя из материального и семейного положения и других заслуживающих внимания интересов сторон в кратном соотношении к МРП, установленному законом на момент выплаты денежных средств.

      25. Соглашение об уплате алиментов, заключенное во внесудебном порядке, составляется в письменном виде в форме:

      соглашения об уплате алиментов – нотариусом;

      соглашения об урегулировании спора (конфликта) – медиатором;

      соглашения об урегулировании спора об уплате алиментов в порядке партисипативной процедуры – адвокатами, лицами, являющимися членами палаты юридических консультантов (статья 158 Кодекса)

      Соглашение об уплате алиментов обязательно должно содержать размер, способ и порядок уплаты алиментов.

      Согласно соглашению об уплате алиментов, алименты могут выплачиваться следующим способом:

      в долях к заработку и (или) иному доходу лица, обязанного уплачивать алименты;

      в твердой денежной сумме, выплачиваемой периодически;

      в твердой денежной сумме, уплачиваемой единовременно;

      путем предоставления имущества;

      иными способами, относительно которых достигнуто соглашение (выполнение работ, оказание услуг и т.д.).

      В соглашении об уплате алиментов может быть предусмотрено сочетание различных способов уплаты алиментов.

      В силу пункта 1 статьи 159 Кодекса к заключению, исполнению, изменению, расторжению и признанию недействительным соглашения об уплате алиментов применяются нормы ГК, регулирующие заключение, исполнение, изменение, расторжение и признание недействительными гражданско-правовых сделок.

      К правоотношениям об изменении и расторжении соглашения об уплате алиментов подлежат применению нормы пункта 2 статьи 401 ГК, согласно которому по требованию одной из сторон договор может быть изменен или расторгнут по решению суда только:

      1) при существенном нарушении договора другой стороной;

      2) в иных случаях, предусмотренных ГК, другими законодательными актами или договором.

      Судам следует иметь в виду, что к иным случаям, предусмотренным законодательством, относятся положения пункта 3 статьи 159 Кодекса.

      Так, в случае существенного изменения материального или семейного положения сторон и при недостижении соглашения об изменении или о расторжении соглашения об уплате алиментов заинтересованная сторона вправе обратиться в суд с иском об изменении или о расторжении этого соглашения.

      Сноска. Пункт 25 - в редакции нормативного постановления Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      26. В силу пункта 1 статьи 159 Кодекса соглашение об уплате алиментов может быть признано судом недействительным по основаниям, предусмотренным ГК, к которым, в частности, относятся: заключение соглашения с лицом, признанным недееспособным, заключение соглашения под влиянием обмана, насилия, угрозы или неблагоприятных обстоятельств, мнимые и притворные соглашения (статьи 159, 160 ГК).

      В соответствии со статьей 160 Кодекса суд вправе по требованию законного представителя несовершеннолетнего ребенка или совершеннолетнего недееспособного члена семьи, а также органа, осуществляющего функции по опеке или попечительству, или прокурора признать недействительным нотариально удостоверенное соглашение об уплате алиментов, если предусмотренные соглашением условия предоставления содержания несовершеннолетнему ребенку или совершеннолетнему недееспособному члену семьи существенно нарушают их интересы. В частности, когда установленный соглашением размер алиментов на несовершеннолетнего ребенка ниже размера алиментов, которые он мог бы получить при взыскании алиментов в судебном порядке (пункт 2 статьи 161 Кодекса).

      27. Судам следует иметь в виду, что соглашение об уплате алиментов не входит в перечень исполнительных документов, по которым возбуждается исполнительное производство (статья 9 Закона Республики Казахстан от 2 апреля 2010 года № 261-IV "Об исполнительном производстве и статусе судебных исполнителей" (далее – Закон об исполнительном производстве)), в связи с чем для обращения соглашения об уплате алиментов к принудительному исполнению взыскатель вправе обратиться к нотариусу, который совершает на соглашении исполнительную надпись, являющуюся исполнительным документом.

      Взыскатель вправе предъявить исполнительную надпись на принудительное исполнение судебному исполнителю, который определяет задолженность по алиментам на основании соглашения об уплате алиментов (пункт 3 статьи 169 Кодекса).

      28. В силу части седьмой статьи 240 ГПК, если после вступления в законную силу решения, которым с ответчика взыскиваются периодические платежи, изменяются обстоятельства, влияющие на определение размера платежей или на их продолжительность, каждая сторона вправе путем предъявления нового иска требовать изменения размера и сроков уплаты периодических платежей.

      Взыскание алиментов на несовершеннолетнего ребенка по решению суда (судебному приказу) в долевом отношении к заработку и (или) иному доходу плательщика алиментов не препятствует получателю алиментов при наличии предусмотренных законом оснований (статья 141 Кодекса) потребовать взыскания алиментов в твердой денежной сумме и (или) одновременно в долях и в твердой денежной сумме.

      Указанное требование рассматривается судом в порядке искового производства, а не по правилам, предусмотренным статьей 246 ГПК, поскольку в данном случае должен быть решен вопрос об изменении размера алиментов, а не об изменении способа и порядка исполнения решения суда.

      29. Согласно пункту 1 статьи 175 Кодекса, если при отсутствии соглашения об уплате алиментов после установления в судебном порядке размера алиментов изменилось материальное или семейное положение одной из сторон, суд вправе по требованию любой из сторон изменить установленный размер алиментов. При изменении размера алиментов суд вправе учесть также иные заслуживающие внимания интересы сторон.

      Примечание ИЗПИ!
      Конституционным Судом РК начато производство по проверке конституционности абзаца второго пункта 29.

      При разрешении требования родителя, уплачивающего алименты на несовершеннолетнего ребенка, о снижении размера алиментов следует иметь в виду, что изменение материального или семейного положения родителя не является безусловным основанием для удовлетворения иска, поскольку необходимо установить, что такие изменения не позволяют ему поддерживать выплату алиментов в прежнем размере.

      Примечание ИЗПИ!
      Конституционным Судом РК начато производство по проверке конституционности абзаца третьего пункта 29.

      В случае если должник осуществляет уплату алиментов нескольким взыскателям, при котором не сохраняется соотношение долей, предусмотренное пунктом 1 статьи 139 Кодекса, например, должник уплачивает алименты одному взыскателю на содержание одного ребенка в размере одной четверти заработка и (или) иного дохода родителей и другому взыскателю на содержание одного ребенка в размере одной четверти, и должник обращается с иском о снижении размера алиментов, мотивируя только тем, что на двоих детей он должен уплачивать алименты в размере одной трети, не указывая на изменение материального или семейного положения, размер алиментов не подлежит уменьшению.

      Примечание ИЗПИ!
      Конституционным Судом РК начато производство по проверке конституционности абзаца четвертого пункта 29.

      Если судом будет установлено, что иск предъявлен в целях необоснованного снижения размера алиментов, взысканных на содержание детей, суд отказывает в иске.

      При изменении ранее установленного судом размера алиментов на детей и других членов семьи взыскание их во вновь установленном размере производится со дня вступления в законную силу вынесенного об этом решения суда.

      Суд, изменивший размер взыскиваемых алиментных платежей, обязан направить копию решения в суд, вынесший решение о взыскании алиментов.

      При отзыве исполнительного документа о взыскании алиментов в размере, ранее установленном, суду следует одновременно указать, что при наличии по указанному исполнительному документу задолженности судебный исполнитель сообщает об этом суду и продолжает исполнение исполнительного документа до погашения задолженности. После взыскания задолженности в полном объеме исполнительный документ возвращается в суд, его отозвавший.

      Сноска. Пункт 29 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

      30. При наличии доказательств, свидетельствующих об ухудшении материального положения должника и (или) об изменении его семейного положения, суд вправе принять решение об удовлетворении его иска об освобождении его полностью или частично от уплаты задолженности по алиментам, если будет установлено, что неуплата алиментов имела место по уважительным причинам, а изменение материального и (или) семейного положения должника привели к невозможности погашения образовавшейся задолженности по алиментам.

      При рассмотрении таких дел судам следует выяснять уважительность причин, по которым образовалась задолженность, влияющая на его материальное положение, например, болезнь лица, обязанного уплачивать алименты, снижение заработка либо иного дохода по причинам, независящим от воли должника, или потеря работы ввиду заболевания, увеличение числа лиц, которым он по закону обязан предоставлять содержание и другое, при которых у него отсутствует возможность погасить задолженность.

      При этом необходимо учитывать, что для освобождения лица, обязанного уплачивать алименты, от уплаты задолженности необходима совокупность двух обстоятельств: образование задолженности по причинам, признанным судом уважительными, и невозможность погасить образовавшуюся задолженность в связи с затруднительным материальным и семейным положением. Наличие лишь одного из указанных обстоятельств препятствует освобождению от уплаты задолженности.

       Если совершеннолетним лицам, получающим алименты, предоставлены социальные услуги в стационарной форме в организациях социального обслуживания бесплатно (например, когда они проживают в домах-интернатах для престарелых и инвалидов, ветеранов войны и труда, в иных организациях, осуществляющих стационарное социальное обслуживание) либо такие лица переданы на обеспечение (попечение) общественной или других организаций или граждан (в частности, в случае заключения с ними договоров пожизненного содержания с иждивением), то указанные обстоятельства могут явиться основаниями для освобождения плательщика алиментов от их уплаты, если отсутствуют исключительные обстоятельства, влекущие дополнительные расходы (особый уход, лечение, питание и т.п.), поскольку в силу подпункта 3) пункта 2 статьи 176 Кодекса право на получение денежного содержания утрачивается в случае прекращения нуждаемости в помощи получателя алиментов.

      Освобождение судом плательщика алиментов полностью или частично от уплаты задолженности по алиментам на основании пункта 2 статьи 170 Кодекса не влечет признания постановления судебного исполнителя об определении задолженности по алиментам незаконным.

      Сноска. Пункт 30 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

      31. Размер задолженности по алиментам, уплачиваемым на несовершеннолетних детей в соответствии со статьей 139 Кодекса, определяется судебным исполнителем, исходя из заработной платы и иного дохода лица, обязанного уплачивать алименты, за период, в течение которого взыскание алиментов не производилось. В случаях, если лицо, обязанное уплачивать алименты, в этот период не работало или если не представлены документы, подтверждающие его заработную плату и иной доход, ежемесячные выплаты и (или) задолженность по алиментам определяются в соответствии с пунктом 3 статьи 99 Закона об исполнительном производстве из размера средней месячной заработной платы в Республике Казахстан на момент взыскания задолженности. Для должников, являющихся лицами с инвалидностью, ежемесячные выплаты или задолженность по алиментам определяются из их ежемесячной заработной платы и иного дохода, а в случае, если они не работают, - из ежемесячных пособий и (или) социальных выплат, выплачиваемых из бюджетных средств и (или) Государственного фонда социального страхования.

      Для лиц, отбывающих наказание в местах лишения свободы, если должник в этот период не работал, задолженность по алиментам определяется в размере одного МРП.

      В случае, если какая-либо из сторон не согласна с определением размера задолженности по алиментам, исходя из положений пункта 4 статьи 169 Кодекса, то она может обжаловать действия судебного исполнителя в порядке, предусмотренном законодательством Республики Казахстан (пункт 4 статьи 136 АППК, статья 127 Закона об исполнительном производстве).

      Сноска. Пункт 31 с изменениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования); от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      32. В соответствии со статьей 171 Кодекса при образовании задолженности по вине лица, обязанного уплачивать алименты по соглашению об уплате алиментов, и (или) лица, обязанного уплачивать алименты по решению суда, виновное лицо уплачивает получателю алиментов неустойку в размере одной десятой процента от суммы невыплаченных алиментов за каждый день просрочки. Получатель алиментов вправе также взыскать с виновного в несвоевременной уплате алиментов лица все причиненные просрочкой исполнения обязанности по уплате алиментов убытки в части, не покрытой неустойкой.

      При рассмотрении дел указанной категории необходимо выяснять, по какой причине лицо, обязанное уплачивать алименты, их не платит, какие меры предприняты судебными исполнителями для исполнения судебного акта, имеет ли место уклонение лица, обязанного уплачивать алименты, от их уплаты.

      Вина должника в образовании задолженности по алиментам является обязательным условием для взыскания с него неустойки и убытков.

      Такая ответственность не может быть возложена на плательщика, если задолженность по алиментам образовалась по вине других лиц, в частности, в связи с несвоевременной выплатой заработной платы, задержкой или неправильным перечислением алиментных сумм и т.п.

      Неустойка, установленная статьей 171 Кодекса, является специальной мерой семейно-правовой ответственности, гарантирующей осуществление прав нуждающихся членов семьи на получение содержания, и взыскивается в размере одной десятой процента от суммы невыплаченных алиментов за каждый день просрочки. Уменьшение размера неустойки за несвоевременную уплату алиментов на основании статьи 297 ГК не допускается.

      При исчислении неустойки необходимо учитывать, что обязанность по уплате алиментов носит ежемесячный характер и, следовательно, неустойку за неуплату алиментов необходимо определять по каждому просроченному месячному платежу, исходя из суммы этого платежа и количества дней его просрочки, определяемого на день вынесения решения суда о взыскании неустойки.

      Сноска. Пункт 32 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      33. В силу пункта 2 статьи 164 Кодекса алименты присуждаются с момента обращения в суд. Алименты за прошедший период могут быть взысканы в пределах трехлетнего срока с момента обращения в суд, если судом будет установлено, что до обращения в суд принимались меры к получению средств на содержание, но алименты не были получены вследствие уклонения лица, обязанного уплачивать алименты, от их уплаты.

      О мерах, принятых в целях получения алиментов, могут свидетельствовать, в частности, обращение истца к ответчику (например, посредством направления телеграмм, заказных писем с уведомлением либо посредством электронной почты) с требованием об уплате алиментов либо с предложением заключить соглашение об уплате алиментов, обращение с заявлением о выдаче судебного приказа о взыскании алиментов на несовершеннолетнего ребенка (если впоследствии судебный приказ был отменен).

      В свою очередь на ответчика возложена обязанность по представлению доказательств, опровергающих доводы истца об уклонении от уплаты алиментов и подтверждающих уплату им алиментов в указанный период.

      Согласно пункту 2 статьи 169 Кодекса в тех случаях, когда удержание алиментов на основании исполнительного документа или на основании нотариально удостоверенного соглашения не производилось в связи с розыском лица, обязанного уплачивать алименты, взыскание алиментов производится за весь период независимо от трехлетнего срока, предшествовавшего предъявлению исполнительного документа, и достижения совершеннолетия лицом, на содержание которого были присуждены алименты.

      При рассмотрении исков о взыскании алиментов, предъявленных совместно с иском об установлении отцовства, требование о взыскании алиментов за прошедший период в соответствии с пунктом 2 статьи 164 Кодекса, удовлетворению не подлежит, поскольку до удовлетворения иска об установлении отцовства ответчик в установленном порядке не был признан отцом ребенка. В связи с этим начало срока взыскания алиментов должно быть определено с даты обращения в суд.

      Сноска. Пункт 33 с изменениями, внесенными нормативным постановлением Верховного Суда РК от 30.09.2021 № 2 (вводится в действие со дня первого официального опубликования).

      34. С учетом требований пункта 1 статьи 144 Кодекса при отсутствии соглашения об уплате алиментов каждый из родителей может быть привлечен судом к участию в несении дополнительных расходов, вызванных исключительными обстоятельствами.

      К таким обстоятельствам относятся, например, тяжелая болезнь, увечье несовершеннолетних детей или нетрудоспособных совершеннолетних нуждающихся в помощи детей, требующие, в частности, оплаты постороннего ухода за детьми, иных расходов, необходимых для излечения или поддержания здоровья детей, а также для их социальной адаптации и интеграции в общество (расходы на протезирование, на приобретение лекарств, специальных средств для ухода, передвижения или обучения и т.п.).

      Порядок участия родителей в дополнительных расходах и размер этих расходов определяются судом исходя из материального и семейного положения родителей, других детей и заслуживающих внимания интересов сторон в кратном отношении к МРП, установленному законом на момент выплаты алиментов, подлежащих уплате ежемесячно (пункт 2 статьи 144 Кодекса).

      С учетом конкретных обстоятельств дела дополнительные расходы могут быть взысканы с ответчика однократно (например, в случае, когда истцом заявлено требование о взыскании фактически понесенных им расходов).

      Сноска. Пункт 34 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      35. В силу части второй статьи 140 ГПК в судебном приказе о взыскании алиментов на несовершеннолетних детей необходимо указывать имя и дату рождения каждого ребенка, на содержание которых присуждены алименты, размер платежей, взыскиваемых ежемесячно с должника, и срок их взыскания. Такие же сведения подлежат указанию в резолютивной части решения.

      В случае взыскания алиментов на основании пункта 1 статьи 139 Кодекса в долевом отношении к заработку и (или) иному доходу родителей на двух и более детей суду следует указать в резолютивной части решения (в судебном приказе) размер взыскиваемой доли, а также последующее изменение этой доли и периоды взыскания алиментов в новом размере в зависимости от достижения каждым из детей совершеннолетнего возраста.

      В силу статьи 173 Кодекса индексация алиментов, взыскиваемых по решению суда в твердой денежной сумме, производится администрацией организации по месту удержания алиментов пропорционально размеру МРП. В резолютивной части решения суда, которым удовлетворено требование о взыскании алиментов в твердой денежной сумме, должны в том числе содержаться сведения о размере твердой денежной суммы алиментов цифрами и словами.

      Сноска. Пункт 35 с изменением, внесенным нормативным постановлением Верховного Суда РК от 07.12.2023 № 4 (вводится в действие со дня его первого официального опубликования).

      36. Согласно статье 4 Конституции настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

      Председатель Верховного
Суда Республики Казахстан
Ж. Асанов
      Судья Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания
Г. Альмагамбетова

Соттардың алименттерді өндіріп алу жөніндегі істерді қараған кезде заңнаманы қолдануы туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2019 жылғы 29 қарашадағы № 6 Нормативтік қаулысы.

      Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "талап қою арызын", "талап қою арызы", "талап қою арызымен", "талабын қанағаттандыру" деген сөздер тиісінше "талап қоюды", "талап қою", "талап қоюмен", "қойған талабын қанағаттандыру" деген сөздермен ауыстырылды - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.
      Ескерту. Бүкіл мәтін бойынша "нотариат куәландырған", "нотариатта куәландырылған" деген сөздер алып тасталды - ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      ХАБАРЛАНДЫРУ

      Соттардың алименттерді өндіріп алу жөніндегі істерді қараған кезде заңнаманы біркелкі қолдануын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы мынадай түсіндірмелер беруге қаулы етеді.

      1. Алименттерді өндіріп алу жөніндегі дауларды қараған кезде соттар Қазақстан Республикасының Конституциясын (бұдан әрі – Конституция), "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" Қазақстан Республикасының кодексін (бұдан әрі – Кодекс), Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексін (бұдан әрі – АПК), Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексін (бұдан әрі – ӘРПК) және өзге де нормативтік құқықтық актілерді басшылыққа алуға тиіс. Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта Кодексте қамтылғаннан өзгеше қағидалар белгіленсе, халықаралық шарттың қағидалары қолданылады.

      Алименттік міндеттемелердің туындау және олардың тоқтатылу негіздері, сондай-ақ алимент алуға құқығы бар адамдардың және оларды төлеуге міндетті адамдардың тізбесі, алименттерді төлеу және өндіріп алу тәртібі, алименттік міндеттемелерді белгілеумен және орындаумен байланысты өзге де қатынастар Кодекстің 5-бөлімімен реттеледі.

      Ескерту. 1-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      2. АПК-нің 27-бабының үшінші бөлігіне сәйкес алименттер өндіріп алу туралы, алименттердің мөлшерін өзгерту туралы, кәмелетке толмаған балаларды күтіп-бағуға алимент төлеуден, алименттер бойынша берешекті төлеуден босату туралы талап қоюлар, алименттерді өндірумен байланысты өзге де талап қоюлар, оның ішінде алименттерді төлеу туралы келісімді өзгерту, бұзу немесе жарамсыз деп тану туралы талап қоюлар кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттарда қаралуға және шешілуге жатады.

      АПК-нің 30-бабының төртінші бөлігіне сәйкес талап қоюшы алименттерді өндіріп алу туралы талап қоюларды, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың, облыс орталықтарының шегінде орналасқан аудандық (қалалық) соттардың соттылығына жататын істер бойынша талап қоюларды қоспағанда, өзінің тұрғылықты жері бойынша беруі мүмкін.

      Алименттердің мөлшерін ұлғайту, алименттерді уақтылы төлемеумен байланысты тұрақсыздық айыбын өндіру туралы талап қоюлар өндіріп алушының алименттер алу құқықтарынан туындайтындықтан, ондай талап қоюлар АПК-нің 27-бабының үшінші бөлігінің талаптарын сақтай отырып, талап қоюшының таңдауымен өзінің тұрғылықты жері не жауапкердің тұрғылықты жері бойынша берілуі мүмкін.

      Алименттер төлеуге міндетті адамдардың алименттер төлеуден немесе алименттер бойынша берешекті төлеуден босату туралы талап қоюлары, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың, облыс орталықтарының шегінде орналасқан аудандық (қалалық) соттардың соттылығына жататын істер бойынша талап қоюларды қоспағанда, жауапкердің тұрғылықты жері бойынша қаралуға жатады.

      Ескерту. 2-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      3. Кәмелетке толмаған балаларға алименттерді өндіріп алу туралы талап қоюға құқылы адамдар болып мыналар: бала бірге тұратын ата-анасының бірі, баланың қорғаншысы (қамқоршысы), патронат тәрбиеші, баланы қабылдайтын ата-аналар, жетім балалар, ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балалар ұйымдарының басшылары, қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган, егер бір адам бала асырып алуды баланың екінші ата-анасымен жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтары мен міндеттерін сақтай отырып жүргізсе, бала асырап алушы танылуы мүмкін.

      4. Алименттер төлеуге міндетті адам және оларды алушы алименттерді төлеу туралы жазбаша келісім жасасуға құқылы. Алименттер төлеуге міндетті адам және (немесе) алименттерді алушы әрекетке қабілетсіз болған жағдайда келісім олардың заңды өкілдері арасында жасалады.

      Алименттерді төлеу туралы келісім болмаған жағдайда алимент алуға құқығы бар адам алименттерді өндіріп алу туралы талабымен сотқа жүгінуге құқылы.

      Алименттерді төлеу туралы келісім болмаған жағдайда алименттердің ерікті түрде төленуі өндіріп алушының оларды өндіріп алу туралы талабымен сотқа жүгінуіне кедергі болмайды.

      Ескерту. 4-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      5. Кәмелетке толмаған балаларға алименттерді өндіріп алу туралы талаптарды сот іс жүргізудің бұйрықтық немесе талап қою тәртібімен шешеді.

      Әке (ана) болудың анықталуына немесе үшінші тұлғаларды тарту қажеттігіне байланысты емес кәмелетке толмаған балаларды бағып-күтуге арналған алименттерді өндіріп алу туралы талаптарды соттар арызда көрсетілген сот ісін жүргізу түріне қарамастан, АПК-нің 135-бабының 4) тармақшасына сәйкес бұйрық арқылы іс жүргізіп қарайды.

      Сот бұйрықтарының негізінде алименттер Кодекстің 139-бабында белгіленген мөлшерде ата-аналарының табысынан және (немесе) өзге де кірісінен үлестік арақатынас бойынша өндіріледі.

      АПК-нің 136-бабына байланысты сот бұйрығын шығару туралы арызда талапқа негіз болған мән-жайлар мен мәлімделген талапты растайтын қоса берілген құжаттардың тізбесі баланың ата-анасы болып табылатынын растайтын дәлелдемелер (баланың туу туралы куәлігі, неке туралы немесе некені бұзу туралы куәлік, ал егер бала некесіз 2019 жылғы 25 қарашаға дейін туылса әке болуын анықтау туралы куәлік); баланың арыз берушімен тұратынын растайтын дәлелдемелер көрсетілуі тиіс.

      АПК-нің 138-бабының бірінші бөлігіне сәйкес судья АПК-нің 151, 152-баптарында көзделген негіздер бойынша, сондай-ақ егер талап АПК-нің 135-бабында көзделмеген; борышкердің тұрғылықты жері Қазақстан Республикасының шегінен тыс болған; мәлімделген талапты растайтын құжаттар ұсынылмаған; талап қою ісін жүргізу тәртібімен қарауға жататын құқық туралы даудың бары байқалған; арыздың нысаны мен мазмұны АПК-нің 136-бабының талаптарына сай келмеген жағдайларда, сот бұйрығын шығару туралы арызды қабылдаудан бас тартады немесе кері қайтарады.

      Бұйрық арқылы іс жүргізуде кәмелетке толмаған балаларды бағып-күтуге алименттер үш жылдық мерзім шегіндегі өткен кезең үшін, сондай-ақ тұрақты ақша сомасында өндірілуі мүмкін емес, себебі борышкердің алименттер төлеуден жалтару фактісі сот талқылауында тараптар шақырылып және тиісті дәлелдемелер ұсынылып анықталуға тиіс, ал алименттерді тұрақты ақша сомасында өндіріп алу туралы мәселені шешу Кодекстің 141-бабында көрсетілген мән-жайлардың бар-жоғын тексеруді қажет етеді.

      Ескерту. 5-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

      6. АПК-нің 142-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, егер борышкерден белгіленген мерзімде мәлімделген талапқа қарсылық келіп түссе не, егер сот бұйрығында құқықтары мен міндеттері қозғалған басқа да адамнан шығарылған сот бұйрығының заң талаптарына сәйкес еместігі туралы арыз келіп түссе, судья сот бұйрығының күшін жояды.

      Сот бұйрығының күшін жою туралы ұйғарымда судья өндіріп алушы мәлімдеген талаптың талап қою ісін жүргізу тәртібімен берілуі мүмкін екенін түсіндіреді.

      АПК-нің 141-бабының үшінші бөлігіне сәйкес борышкердің қарсылығы сот бұйрығын беру туралы арызда көрсетілген дау нысанасының бар екендігі тиісті дәлелдемелермен расталуға тиіс (мәселен, заңды күшіне енген әке болуды даулау немесе әкесі жөніндегі мәліметтерді алып тастау туралы сот актілері).

      Борышкер қарсылығында дау нысанының болуы жөнінде дәлелдемелерді келтірмей, тек сот бұйрығымен келіспейтінін көрсеткен өзге жағдайларда соттар мұндай қарсылықтарды АПК-нің 141-бабының бесінші бөлігіне сәйкес қайтаруы тиіс.

      Ескерту. 6-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

      7. Егер алименттер төлеуге міндетті адамның және оларды алушының арасында алименттер төлеу туралы жазбаша келісім болса, онда сот алименттер өндіріп алу туралы талапты, егер көрсетілген талаппен қатар талап қоюшы алименттер төлеу туралы келісімді бұзуды мәлімдеген және дауды сотқа дейін шешу тәртібінің сақталғанын растайтын дәлелдемелерді ұсынған (Кодекстің 159-бабының 3-тармағы, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі – АК) 402-бабының 2-тармағы) немесе алименттер төлеу туралы келісімді жарамсыз деп тану туралы талапты мәлімдеген жағдайда ғана қарауы мүмкін.

      Егер талап қоюшы алименттерді төлеу келісімін бұзу туралы талап қоюға қатысты дауды сотқа дейін шешу тәртібінің сақталғанын растайтын дәлелдемелерді ұсынбаса, судья АПК-нің 152-бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасы негізінде талап қоюды қайтарады, ал егер іс қозғалса, талап қоюды АПК-нің 279-бабының 1) тармақшасы негізінде қараусыз қалдырады және талап қоюшыға осы мәселе бойынша алименттерді төлеу туралы келісім тарабына жүгіну құқығын түсіндіреді.

      8. "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)" Қазақстан Республикасы Кодексінің 616-бабы 1-тармағының 4) тармақшасына сәйкес алименттерді өндіріп алу туралы талап қоюлар бойынша талап қоюшылар соттарда мемлекеттік баждарды төлеуден босатылады.

      Алименттердің мөлшерін ұлғайту, алименттердің уақтылы төленбеуіне байланысты тұрақсыздық айыбын өндіріп алу туралы талап қоюлар өндіріп алушының алименттерді алу құқығынан туындайтынын ескере отырып, мұндай талап қоюлар бойынша талап қоюшылар мемлекеттік бажды төлеуден босатылады.

      АПК-нің 117-бабының бірінші бөлігіне сәйкес талап қоюшы төлеуден босатылған мемлекеттік баж сот шығыстарын төлеуден босатылмаған жауапкерден мемлекет кірісіне толық немесе талап қоюдың қанағаттандырылған бөлігіне пропорционалды өндіріп алынады.

      Көрсетілген талап қоюлар қанағаттандырылған жағдайда жауапкерден өндіріп алынуы тиіс мемлекеттік баж Салық кодексінің 610-бабы 1-тармағының 1) тармақшасына сәйкес бағалауға жататын мүліктік сипаттағы талап қою сияқты есептеледі.

      Мемлекеттік бажды есептеу мөлшері осы қағидалары алименттерді төлеуге міндетті адамдардың алименттер мөлшерін азайту, алименттерді төлеуден немесе алименттер бойынша берешекті төлеуден босату туралы талап қоюларына қолданылады.

      Талап қою бағасы АПК-нің 104-бабы бірінші бөлігінің 5) тармақшасына сәйкес алименттерді өндіріп алу туралы талап қоюларда – бір жыл ішіндегі төлемдердің жиынтығымен; АПК-нің 104-бабы бірінші бөлігінің 8) тармақшасына сәйкес – төлемдерді немесе берулерді азайту немесе көбейту туралы талап қоюларда – арыз беруші азайтуға немесе көбейтуге үміт артатын, бірақ бір жылдан аспайтын мерзімдегі жалпы сомамен; АПК-нің 104-бабы бірінші бөлігінің 9) тармақшасына сәйкес – төлемдер мен берулерді тоқтату туралы талап қоюларда – қалған төлемдердің немесе берулердің, бірақ бір жылдан аспайтын мерзімдегі жиынтығымен айқындалады.

      Сот талап қою бағасын борышкердің кірістері туралы мәліметтердің (мысалы, орташа жалақы туралы анықтама, мемлекеттік кірістер органдарынан мәліметтер және т.б.) негізінде белгілейді. Борышкердің кірістерін растайтын құжаттар болмаған жағдайда бір жылға арналған жиынтық төлемдердің мөлшерін талап қойылған күнге Қазақстан Республикасындағы орташа айлық жалақының орташа мөлшерінен анықтаған жөн.

      Алименттерді төлеуге міндетті адамдардың алименттердің мөлшерін азайту, алименттерді төлеуден немесе алименттер бойынша берешекті төлеуден босату туралы талап қоюларды беруі өндіріп алушылардың олардың құқықтарын бұзуымен байланысты болмағандықтан, арыз берушілердің мұндай талап қоюлар бойынша жұмсаған сот шығыстары өтелуге жатпайды.

      Ескерту. 8-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      9. Алименттерді өндіріп алумен байланысты істерді сот талқылауына дайындау барысында соттардың туындаған дауды шешу үшін маңызы бар және тараптардың дәлелдеуі тиіс мән-жайларды дұрыс айқындағаны, адамдардың құрамы туралы мәселені шешкені жөн.

      Егер атқару құжаттары негізінде жауапкердің басқа да адамдарға алименттер төлейтіні анықталса, онда мұндай адамдар дау нысанына қатысты дербес талаптар мәлімдемейтін үшінші тұлғалар ретінде іске қатысуы үшін тартылады.

      Дау нысанына дербес талаптар мәлімделмейтін үшінші тұлғалар ретінде іске қатысуға талаптар мәлімделмеген алименттер төлеуге міндетті басқа да адамдар тартылуы мүмкін.

      Судья істі сот талқылауына дайындау шеңберінде тараптарға олардың материалдық және отбасы жағдайын куәландыратын дәлелдемелерді ұсыну міндеттерін жүктейді.

      Кодекстің 1-бабы 1-тармағының 24) тармақшасына сәйкес материалдық жағдай деп жалақының, зейнетақының, басқа да кірістердің болуын немесе болмауын; олардың мөлшерін; мүлкінің болуын; басқаның отбасы мүшелерінен материалдық көмек алуын немесе алмауын түсіну керек.

      Тараптардың материалдық жағдайын айқындаған кезде соттар олардың кірістерінің барлық түрлерін (жалақы, кәсіпкерлік қызметтен, зияткерлік қызмет нәтижелерін пайдаланудан түсетін кірістер, зейнетақы, жәрдемақы, денсаулыққа зиянды өтеу есебіне төлемдер және басқа да төлемдер), сондай-ақ оларға тиесілі кез келген мүлікті (оның ішінде бағалы қағаздар, жарналар, кредит ұйымдарына салымдар, жауапкершілігі шектеулі қоғамның жарғылық капиталындағы үлестер) есепке алуы тиіс.

      Алименттерге үміткер адамның көмекке мұқтаждығы мәселесін шешу барысында осы адамның жасын, денсаулығын және өзге мән-жайларды (қажетті тамақ өнімдерін, киімді, дәрілік препараттарды сатып алу шығыстары, тұрғын үй-жай мен коммуналдық қызметтерге және т.б. ақы төлеу) ескере отырып, оның материалдық жағдайының, өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыруға жеткілікті болуын, зейнетақының және мемлекет есебінен алынатын өзге де әлеуметтік көмектің осы қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жеткіліктілігін, талап қоюшының қандай өзге кірістері бар екенін анықтау қажет.

      Отбасылық жағдай деп неке қию (ерлі-зайыпты болу) немесе некені (ерлі-зайыптылықты) бұзу, жесірлік, балалардың немесе отбасының басқа да мүшелерінің болуы немесе болмауы түсініледі.

      Алименттер төлеушінің отбасылық жағдайын анықтаған кезде оның басқа да кәмелетке толмаған немесе еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балаларының не заң бойынша ол күтіп-бағуға міндетті өзге де адамдардың бар-жоғын анықтап алу қажет. Соттар алименттік құқықтық қатынастардағы екі тараптың мүліктік мүдделерінің теңгерімін қамтамасыз ету қажеттігіне назар аударуы керек.

      Ескерту. 9-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      10. Кәмелетке толмаған балаға алименттер өндіріп алу туралы талапты сот ата-аналардың еңбекке жарамдылығына, сондай-ақ баланың алименттерге мұқтаждығына қарамастан қанағаттандыруы тиіс.

      Алименттер мөлшерін ата-аналардың табысына және (немесе) өзге де кірісіне үлестік қатынаста айқындау барысында сот Кодекстің 139-бабының 1-тармағы ережелерін негізге алғаны жөн, оған сәйкес сот кәмелетке толмаған балаларға алименттерді олардың ата-анасынан ай сайын: бір балаға – ата-анасы табысының және (немесе) өзге де кірісінің төрттен бір бөлігі, екі балаға – үштен бір бөлігі, үш және одан көп балаға тең жартысы мөлшерінде өндіріп алады.

      Сот осы үлестердің мөлшерін тараптардың материалдық немесе отбасылық жағдайын және өзге де назар аударарлық мән-жайларды ескере отырып, кемітуі немесе көбейтуі мүмкін.

      Егер кәмелетке толмаған балаға алименттер өндіріп алу туралы талап баланың екі ата-анасына да қойылса, онда сот ата-аналардың әрқайсысынан өндірілуге тиісті алименттер мөлшерін айқындайды.

      11. Егер алименттер төлеуге міндетті ата-ананың тұрақты емес, өзгермелі табысы және (немесе) өзге де кірісі болса не осы ата-ана табысын және (немесе) өзге де кірісін толығымен немесе ішінара заттай немесе шетел валютасында алса немесе оның табысы және (немесе) өзге де кірісі болмаса, сондай-ақ алименттерді ата-ананың табысына және (немесе) өзге де кірісіне үлестік қатынаста өндіріп алу мүмкін болмаған, қиындық туғызатын немесе тараптардың бірінің мүдделерін едәуір бұзатын басқа жағдайларда, сот ай сайын өндіріліп алынатын алименттердің мөлшерін тұрақты ақша сомасында немесе бір мезгілде үлеспен және тұрақты ақша сомасында айқындауға құқылы.

      Егер ата-аналардың әрқайсысының қолында балалар қалатын болса, онда сот алименттер мөлшерін ай сайын төленуге жататын тұрақты ақша сомасында айқындайды және оларды ата-аналардың біреуінен аз қамтылған екіншісінің пайдасына өндіреді (Кодекстің 141-бабының 4-тармағы).

      Алименттерді төлеуге міндетті ата-ана кірісінің жоғары деңгейі Кодекстің 141-бабында белгіленген табысқа үлестік қатынаста емес тұрақты ақша сомасында алименттерді өндіріп алуға болатын мән-жайларға жатпайды. Сонымен бірге, егер сот ата-ананың табысына және (немесе) өзге кірісіне үлестік қатынаста алименттерді өндіріп алу тараптардың біреуінің мүдделеріне нұқсан келтіретінін анықтаса, алименттер тұрақты ақша сомасында өндіріп алынуы мүмкін.

      АПК-нің 72-бабының ережелеріне сәйкес алименттер төлеушінің мүдделерінің бұзылуына байланысты кәмелетке толмаған балаға алименттерді тұрақты ақша сомасында өндіріп алу мүмкіндігімен байланысты мән-жайларды дәлелдеу ауыртпалығы алименттерді төлеуге міндетті адамға жүктеледі.

      12. Алименттерді өндіру және оларды төлеуден босату мәселелері бойынша дау болған жағдайда дауды талап қою іс жүргізу тәртібімен шешілетінін соттар назарда ұстауы қажет.

      Егер күтіп-бағуына алименттер тағайындалған бала алименттерді төлейтін ата-ананың тәрбиесіне және күтіп-бағуына ауысса, ал өндіріп алушы оларды алудан бас тартпаса, алименттерді төлеуден, сондай-ақ алименттер бойынша берешектен босату атқару құжаттарын орындау тәртібімен емес, осы ата-ананың тиісті талап қоюды беруі арқылы жүргізіледі.

      Кодекстің 176-бабы 2-тармағының 2) тармақшасына сәйкес сот тәртібімен өндірілген алименттерді төлеу күтіп-бағуына алименттер өндіріп алынған баланы асырап алу кезінде тоқтатылады.

      Егер асырап алу туралы сот шешімі заңды күшіне енген сәтте асырап алынған баланың алименттерді төлеуге міндетті ата-анасының алименттер бойынша берешегі болса, берешекті төлеуден босату немесе берешекті азайту туралы мәселені сот Кодекстің 170-бабы 2-тармағының ережелерін ескере отырып, осы ата-ананың талап қоюы бойынша шешеді.

      Бала асырап алу туралы сот шешімі сот тәртібімен алименттер өндіріліп алынған ата-ананы, егер осы ата-ананың баланы асырап алуы кезінде Кодекстің 100-бабының 5-тармағына сәйкес жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтары мен міндеттері сақталса, алименттерді одан әрі төлеуден босатпайды. Бұл жағдайда өндіріліп алынатын алименттердің мөлшерін өзгертумен, оларды төлеуден босатумен байланысты барлық мәселелерді сот талап қою ісін жүргізу тәртібімен алименттер төлейтін адамдардың талап қою бойынша қарауы тиіс.

      Ескерту. 12-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      13. Баланы асырап алудың күші жойылған кезде Кодекстің 109-бабының 4-тармағында сотқа баланың мүдделерін ескере отырып, бұрынғы бала асырап алушыны Кодекстің 139 және 141-баптарында белгіленген мөлшерде баланы күтіп-бағуға қаражат төлеуге міндеттеу құқығы берілген.

      Бұрынғы бала асырап алушылардан өндіріліп алуға жататын баланы күтіп-бағуға қаражат мөлшерін айқындаумен, осы қаражат мөлшерін өзгертумен немесе оларды төлеуден босатумен байланысты мәселелерді, сондай-ақ бұрынғы бала асырап алушылар оны күтіп-бағуға алименттерді төлеу міндетін орындаған кезде туындайтын өзге де мәселелерді сот балаларды күтіп-бағуға олардың ата-аналарынан алименттер өндіріліп алынатын жағдайда қолданылатын қағидалар бойынша шешеді.

      14. Жалпы орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі білім беру жүйесінде, күндізгі оқу нысаны бойынша жоғары білім беру жүйесінде оқитын жиырма бір жасқа дейінгі кәмелетке толған балаларға алименттерді өндіріп алу туралы талап қоюларды (Кодекстің 138-бабының 2-тармағы) кәмелетке толғандардың өздері береді.

      Сот аталған санаттағы істер бойынша үшінші тұлғалар ретінде дербес талаптар мәлімдемейтін кәмелетке толған бала бірге тұратын ата-ананы тартқаны жөн.

      Бұл жағдайда сот балалардың пайдасына өндірілетін алименттердің мөлшерін Кодекстің 141-бабының 2-тармағына сәйкес тұрақты ақша сомасында айлық есептік көрсеткіш мөлшерінің (бұдан әрі - АЕК) негізінде тараптардың материалдық және отбасылық жағдайын және назарға алынатын басқа да мән-жайларды ескере отырып, баланы қамтамасыз етудің бұрынғы деңгейі барынша сақталатындай көлемде белгілейді.

      Бұл ретте киім сатып алуға, тамақтануға қажетті шығыстарды, оқу ақылы нысанда болған кезде оқыту шығындарын, үй жалдау шығыстарын және т.б. ескерген жөн.

      Әрбір жағдайда сот осы шығындардың қажеттіліктерін негізге алуы тиіс.

      Ескерту. 14-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      15. Алименттер алуға құқығы бар еңбекке жарамсыз кәмелетке толған адамдар деп (Кодекстің 143, 145, 147, 148, 153, 154, 155-баптары) белгіленген тәртіппен І немесе ІІ топ мүгедектігі бар адамдар деп танылған, сондай-ақ жалпы белгіленген зейнетақы жасына жеткен адамдарды түсіну қажет.

      Сот Кодекстің 143-бабы 2-тармағына сәйкес еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балаларға алименттер мөлшерін алименттер төлеу кезіндегі қолданылып жүрген айлық есептік көрсеткіштің еселенген қатынасында тараптардың материалдық және отбасылық жағдайы мен басқа да назар аударарлық мүдделерін негізге ала отырып айқындайды.

      Істің нақты мән-жайларын ескере отырып сот алименттер өндіріліп алынуға жататын кезеңді (мысалы, талап қоюшыға мүгедектік белгіленген кезеңге, егер медициналық-әлеуметтік сараптама мекемесінің қайта куәландыруының мерзімі белгіленсе) белгілеп, оларды өндіріп алуы және жауапкерден ай сайын алименттер өндіріп алынуға жататын мерзім басталғанға дейінгі күнді көрсетуі мүмкін.

      Ескерту. 15-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      16. Кодекстің 145-бабының 1-тармағына сәйкес еңбекке жарамсыз көмекке мұқтаж ата-аналар өздерінің еңбекке жарамды кәмелетке толған балаларынан күтіп-бағуын талап етуге құқылы.

      Соттар ата-аналардың басқа да еңбекке жарамды кәмелетке толған балаларының бар-жоғын, олардың қайсысы және қандай нысан мен мөлшерде көмек көрсететінін анықтауы қажет. Сот Кодекстің 145-бабының 4-тармағы негізінде алименттер мөлшерін, оның ішінде аталған мән-жайларды ескере отырып, ата-аналардың талабы барлық балаларға, олардың біріне немесе олардың бірнешеуіне қойылғанына қарамастан, айқындауға құқылы.

      Егер сот жауапкерге қатысты талап қоюшылар ата-ана құқықтарынан айырылғанын анықтаса, сот алименттерді өндіріп алу туралы талапты қанағаттандырудан бас тартады. Ата-ана міндеттерін орындаудан талап қоюшылардың жалтаруы фактісін растайтын мән-жайлар анықталған жағдайда сот алименттерді өндіріп алу туралы талап қоюды қанағаттандырудан бас тартуы мүмкін. Ата-аналардың балаларды тәрбиелеу мен күтіп-бағуы бойынша өз міндеттерін орындауынан жалтаруы деп балалардың адамгершілік және дене бітімі дамуына, оларды оқытуға, қоғамға пайдалы еңбекке баулуға қамқорлық танытпауды, алименттер төлеуден өрескел жалтаруды түсіну қажет.

      Кәмелетке толған асырап алынған балалардың бала асырап алушыларды күтіп-бағу бойынша міндеттері балалардың ата-аналары алдындағы міндеттері сияқты айқындалады.

      17. Алименттерге құқығы бар отбасының басқа да мүшелеріне мыналар: кәмелетке толмаған аға-інілер мен апа-сіңлілер, кәмелетке толмаған немерелер, еңбекке жарамсыз аталар мен әжелер, кәмелетке толмаған іс жүзінде тәрбиелеген және күтіп баққан еңбекке жарамсыз көмекке мұқтаж адамдар, еңбекке жарамсыз өгей әке мен өгей ана жатады (Кодекстің 151, 152, 153, 154, 155-баптары).

      Соттар отбасының басқа мүшелерінің алименттерді өндіріп алу туралы талап қоюларын қараған кезде талап қоюшылар еңбекке жарамсыз және көмекке мұқтаж болып, ата-аналарынан, еңбекке жарамды кәмелетке толған балаларынан, немерелерінен немесе жұбайынан (бұрынғы жұбайынан) қаражат ала алмаған жағдайда Кодекстің 151,152, 153, 154, 155-баптарында аталған отбасы мүшелерінен алименттер өндіріп алу құқығы туындайды. Отбасы мүшелерінен қаражат алу мүмкіндігінің бар-жоғы туралы мәселені шешу кезінде сотқа олардың еңбекке қабілеттігін, сондай-ақ олардан алименттер ала алмау себептерін зерделеу қажет.

      Кодекстің 151-бабында көзделген еңбекке жарамды ағалары мен апаларының өздерінің кәмелетке толмаған туған бауырларын, сондай-ақ кәмелетке толған еңбекке қабілетсіз аға-інілері мен апа-сіңлілерінің көмегіне мұқтаж еңбекке жарамсыз туған бауырларын күтіп-бағу міндеті ата-анасы бір, ата-анасы бөлек аға-інілер мен апа-сіңлілерге де қолданылады.

      18. Күтіп-бағу міндеті тәрбиеленушілеріне жүктелетін кәмелетке толмаған балаларды іс жүзінде тәрбиелеген және күтіп-баққан адамдар деп (Кодекстің 154-бабы) баланың туысқандарын, сонымен қатар бала асырап алушы, баланың қамқоршысы (қорғаншысы), қабылдаған ата-анасы немесе баланың патронат тәрбиешісі болмаса да, баланы тәрбиелеу мен күтіпбағуды жүзеге асырған, онымен туыс емес адамдарды түсінген жөн.

      Егер тәрбиешілер тәрбиеленушілерді бес жылдан аз уақыт күтіп-бақса және тәрбиелесе, олар өздерінің тәрбиеленушілерін тиісті түрде күтіп-бақпаса және тәрбиелемесе, сот Кодекстің 154-бабының 2-тармағына сәйкес тәрбиеленушілерді өздерін іс жүзінде тәрбиелеген адамдарды күтіп-бағу міндетінен босатуға құқылы. Тәрбиеленушілерді іс жүзінде тәрбиелеген адамдардың алименттер өндіріп алу туралы талап қоюларын шешу кезінде заңды маңызы бар мән-жайларды анықтауға балаларды іс жүзінде тәрбиелеу мен күтіп-бағу жүзеге асырылған мерзім, тәрбиешілердің оларды тәрбиелеу мен күтіп-бағуды тоқтату себептері (мысалы, іс жүзіндегі тәрбиешінің науқастануы, балаларды ата-аналарына қайтару, балалардың он сегіз жасқа толуы салдарынан), сондай-ақ тәрбиеленушілерді тәрбиелеу мен күтіп-бағу жатады.

      19. Кемінде бес жыл тәрбиелеген және күтіп-баққан (егер бұл міндеттер тиісінше орындалса) көмекке мұқтаж еңбекке жарамсыз өгей әкеге немесе өгей шешеге, оның ішінде баладан бөлек тұратын ата-анасы көрсетілген кезеңде осы баланы күтіп-бағуға және тәрбиелеуге қатысқан жағдайда да өгей ұлдарынан және өгей қыздарынан алименттерді сот өндіріп алуға құқылы.

      Егер өгей әке (өгей шеше) мен өгей баланың (өгей қыздың) ата-анасы арасындағы неке өгей баланың (өгей қыздың) ата-анасының қайтыс болуы немесе қайтыс болды деп жариялануы салдарынан тоқтатылса, онда бұл мән-жай өгей ұлдан (өгей қыздан) алименттер өндіріп алу туралы өгей әкесінің (өгей шешесінің) талап қоюын қанағаттандырудан бас тарту үшін негіз бола алмайды.

      20. Кодекстің 156-бабының 3-тармағы ережелерінің негізінде, егер Кодекстің 151, 152, 153, 154, 155-баптарында көрсетілген отбасы мүшесіне алименттер өндіріп алу туралы талап қою оны күтіп-бағуға міндетті барлық адамдарға бір мезгілде қойылса, сот олардың материалдық, отбасылық жағдайын, сондай-ақ өзге де назар аударарлық мән-жайларын ескере отырып, міндетті адамдардың әрқайсысы төлеуге тиіс алименттер мөлшерін айқындайды. Міндетті адамдардың біреуіне немесе бірнешеуіне талап қойылған жағдайда сот талап қоюшыны күтіп-бағуға міндетті барлық адамдарды ескереді және осы адамдарды ескере отырып, өндіріп алуға жататын алименттердің мөлшерін белгілеуі мүмкін.

      21. Ерлі-зайыптылардың біреуі екіншісінен алименттер өндіріп алу туралы талап-қоюын шешкен кезде ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттерін, соның ішінде бір-бірін материалдық қолдау міндеті, неке қиюды мемлекеттік тіркеген күнінен бастап туындайтынын ескеру қажет.

      Осы үшін қажетті қаражаты бар екінші жұбайдан (бұрынғы жұбайынан) алименттер төлеуді сот тәртібімен талап етуге құқығы бар адамдар тобы Кодексте (Кодекстің 147-бабының 2-тармағы, 148-бабының 1-тармағы) белгіленген.

      Неке жарамсыз деп танылған жағдайда адал ниетті жұбайы бұрынғы жұбайынан алименттер өндіріп алу туралы талап қоюмен сотқа жүгінуге құқылы (Кодекстің 28-бабының 4-тармағы).

      Кодекстің 147-бабының 2-тармағына және 148-бабының 1-тармағына сәйкес жұбайы қажетті қаражаты бар жұбайынан (бұрынғы жұбайынан) ғана алименттер талап етуге құқылы болғандықтан, сот, егер жауапкерде алименттер төлегеннен кейін қалған қаражат есебінен заң бойынша ол күтіп-бағуға міндетті отбасы мүшелерінің өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыра алмайтын жағдайға әкеп соқпаса, алименттер өндіріп алу туралы талап қоюды қанағаттандыруы мүмкін.

      22. Кодекстің 147-бабы 2-тармағының 2) тармақшасына және 148-бабы 1-тармағының 1) тармақшасына сәйкес зайыбы (бұрынғы зайыбы) жүкті болған кезде және олардың ортақ баласы туған күнінен бастап үш жыл ішінде жұбайынан (бұрынғы жұбайынан) күтіп-бағуды талап етуге құқылы.

      Талап қоюшыда көрсетілген кезеңдерде табысының не өзге де кірісінің болуын сот жауапкерден өндіріп алуға жататын алименттердің мөлшерін анықтаған кезде ескеруі мүмкін.

      Егер ерлі-зайыптылардың ортақ баласы үш жасқа толғанға дейін оған баланың әкесі күтім жасаса, ал баланың анасы оны тәрбиелеуден және күтіп-бағудан шеттетілген жағдайда, заңның ұқсастығын негізге ала отырып (Кодекстің 5-бабының 2-тармағы) жұбайы (бұрынғы жұбайы) жұбайына (бұрынғы жұбайына) бала үш жасқа толғанға дейін күтіп-бағу туралы талап қоюмен сотқа жүгінуге құқылы.

      23. Сот жұбайдың көмекке мұқтаж еңбекке жарамсыз екінші жұбайды күтіп-бағу міндетінен босатуы немесе некеде тұрған кезеңде де, неке бұзылғаннан кейін де бұл міндетті белгілі бір мерзімге шектеу мүмкін болатын негіздерді белгілейтін Кодекстің 150-бабының ережелерін қолдану барысында жұбайының еңбекке қабілетсіздігі құмар ойындарын, бәс тігуді, спирттік ішімдіктерді, есірткі құралдарын, психотроптық заттарды, не осыларға ұқсас заттарды теріс пайдалануы салдарынан басталғаны – тиісті медициналық құжаттармен, ал нәтижесінде еңбекке жарамсыз болғаны қасақана қылмыстық құқық бұзушылық жасау фактісі соттың заңды күшіне енген айыптау үкімімен не сот қаулысымен немесе қылмыстық қудалау органының ақталмайтын негіз бойынша қылмыстық істі тоқтату туралы қаулысымен расталуы тиіс екенін ескеру қажет.

      Сот некеде ұзақ тұрмау (бес жылға дейін) себебіне байланысты және алименттер төлеуді талап ететін жұбайы отбасында лайықсыз мінез-құлық көрсеткен жағдайларда екінші жұбайын күтіп-бағу жөніндегі міндеттен босатуы мүмкін.

      Талап қоюшының құмар ойындарын, бәс тігуді, спирттік ішімдіктерді, есірткі құралдарын, психотроптық заттарды, не осыларға ұқсас заттарды теріс пайдалануы, отбасы мүдделеріне қайшы келетін өзге де мінез-құлық лайықсыз мінез-құлқы ретінде қаралуы мүмкін.

      Осы санаттағы істерді қарау барысында қылмыстық құқық бұзушылық қашан жасалғанын, не отбасында лайықсыз мінез-құлық фактілерінің орын алғанын, олардың жасалу сипатын, ауырлығын және салдарын, сондай-ақ талап қоюшының кейінгі мінез-құлқын ескеру қажет.

      Егер алименттер өндіріп алу туралы талапты көмекке мұқтаж еңбекке жарамсыз бұрынғы жұбайы ұсынса, сот Кодекстің 150-бабында көзделген қағидаларды қолдануы мүмкін.

      Ескерту. 23-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 15.04.2021 № 1 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      24. Кодекстің 47-бабының 5-тармағына сәйкес некеде тұрмаған (ерлі-зайыпты болмаған) әке болуы анықталған жауапкердің баланың анасын күтіп-бағуының өзге тәртібі көзделгенін соттардың ескергені жөн.

      Ақша қаражатының мөлшері және төлемдердің кезеңділігі тараптардың материалдық және отбасылық жағдайы мен назар аударарлық басқа да мүдделерін негізге ала отырып, ақша қаражаты төленетін сәтке заңда белгіленген АЕК-ке еселенген арақатынаспен айқындалады.

      25. Соттан тыс тәртіппен жасалған алимент төлеу туралы келісім жазбаша түрде:

      нотариуспен - алимент төлеу туралы келісім;

      медиатормен - дауды (жанжалды) реттеу туралы келісім;

      адвокаттармен, заң консультанттары палатасының мүшелері болып табылатын адамдармен – партисипативтік рәсім тәртібімен алимент төлеу туралы дауды реттеу туралы келісім (Кодекстің 158-бабы) нысанында жасалады.

      Алимент төлеу туралы келісім міндетті түрде алимент төлеудің мөлшері, тәсілі мен тәртібін қамтуы тиіс.

      Алимент төлеу туралы келісімге сәйкес алимент мынадай тәсілмен:

      алимент төлеуге міндетті адамның табысына және (немесе) өзге де кірісіне үлестерде;

      мерзімді түрде төленетін нақты ақшалай сомада;

      біржолғы төленетін нақты ақшалай сомада;

      мүлікті беру арқылы;

      келісімге қол жеткізілген өзге де тәсілдермен (жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету және т.б.) төленуі мүмкін.

      Алимент төлеу туралы келісімде алимент төлеудің әртүрлі тәсілдерінің үйлесімі көзделуі мүмкін.

      Кодекстің 159-бабы 1-тармағына сәйкес алимент төлеу туралы келісімді жасасуға, орындауға, өзгертуге, бұзуға және жарамсыз деп тануға АК-нің азаматтық-құқықтық мәмілелерді жасасуды, орындауды, өзгертуді, бұзуды және жарамсыз деп тануды реттейтін нормалары қолданылады.

      Алимент төлеу туралы келісімді өзгерту және бұзу туралы құқықтық қатынастарға АК-нің 401-бабы 2-тармағының нормалары қолданылуға жатады, оған сәйкес тараптардың бірінің талабы бойынша шарт:

      1) екінші тарап шартты елеулі түрде бұзған кезде;

      2) АК-де, басқа заңнамалық актілерде немесе шартта көзделген өзге де жағдайларда тек соттың шешімімен өзгертілуі немесе бұзылуы мүмкін.

      Соттар заңнамада көзделген өзге де жағдайларға Кодекстің 159-бабы 3-тармағының ережелері жататынын назарға алған жөн.

      Мәселен, тараптардың материалдық немесе отбасылық жағдайы айтарлықтай өзгерген жағдайда және алимент төлеу туралы келісімді өзгерту немесе бұзу туралы келісімге қол жеткізілмеген кезде мүдделі тарап осы келісімді өзгерту немесе бұзу туралы талап қоюмен сотқа жүгінуге құқылы.

      Ескерту. 25-тармақ жаңа редакцияда – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      26. Кодекстің 159-бабының 1-тармағына сәйкес алименттер төлеу туралы келісімді АК-де көзделген негіздер бойынша сот жарамсыз деп тануы мүмкін, оларға, атап айтқанда: әрекетке қабілетсіз деп танылған адаммен келісім жасасу, алдау, зорлық-зомбылық, қорқыту немесе қолайсыз мән-жайлар әсерінен келісім жасасу, жалған және қулықпен жасалған мәмілелер (АК-нің 159, 160-баптары) жатады.

      Кодекстің 160-бабына сәйкес, егер келісімде көзделген кәмелетке толмаған баланы немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз отбасы мүшесін күтіп-бағу шарттары олардың мүдделерін елеулі түрде бұзатын болса, сот кәмелетке толмаған баланың немесе кәмелетке толған әрекетке қабілетсіз отбасы мүшесінің заңды өкілінің, сондай-ақ қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын органның немесе прокурордың талап етуі бойынша алименттер төлеу туралы келісімді жарамсыз деп тануға құқылы. Атап айтқанда, кәмелетке толмаған балаға келісімде белгіленген алименттердің мөлшері оның сот тәртібімен өндіріп алуы мүмкін мөлшерінен төмен болмауы тиіс (Кодекстің 161-бабының 2-тармағы).

      27. Соттардың алименттер төлеу туралы келісім атқарушылық іс жүргізу құжаттарының тізбесіне кірмейтінін ("Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы" Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 261-IV Заңының (бұдан әрі Атқарушылық іс жүргізу туралы заң) 9-бабы) ескергені жөн, осыған байланысты алименттер төлеу туралы келісімді мәжбүрлеп орындату үшін өндіріп алушы келісімде атқарушылық құжат болып табылатын атқарушылық жазба жасайтын нотариусқа жүгінуге құқылы.

      Өндіріп алушы атқарушылық жазбаны алименттер төлеу туралы келісімнің негізінде алименттер бойынша берешекті айқындайтын сот орындаушысына мәжбүрлеп орындатуға беруге құқылы (Кодекстің 169-бабының 3-тармағы).

      28. АПК-нің 240-бабы жетінші бөлігіне сәйкес, егер жауапкерден мерзімдік төлемдер өндiріп алынатын шешiм заңды күшiне енгеннен кейiн төлемдердiң мөлшерiн анықтауға немесе олардың ұзақтығына ықпал ететiн мән-жайлар өзгерсе, тараптардың әрқайсысы жаңа талап қою арқылы мерзімді төлемдердi жүргізу мөлшерi мен мерзiмдерiн өзгертудi талап етуге құқылы.

      Алименттер төлеушінің табысына және (немесе) өзге де кірісіне үлестік қатынаста сот шешімі (сот бұйрығы) бойынша кәмелетке толмаған балаға алименттер өндіріп алу алименттер алушыға заңда көзделген негіздер болған кезде (Кодекстің 141-бабы) алименттерді тұрақты ақша сомасында және (немесе) бір мезгілде үлеспен және тұрақты ақша сомасында өндіріп алуды талап етуге кедергі келтірмейді.

      Аталған талапты сот АПК-нің 246-бабында көзделген қағидалар бойынша емес, талап қою ісін жүргізу тәртібімен қарайды, өйткені бұл жағдайда сот шешімін орындау тәсілі мен тәртібін емес, алименттер мөлшерін өзгерту мәселесі шешілуі тиіс.

      29. Кодекстің 175-бабының 1-тармағына сәйкес, егер алименттер төлеу туралы келісім болмаған кезде алименттер мөлшері сот тәртібімен белгіленгеннен кейін тараптардың бірінің материалдық немесе отбасылық жағдайы өзгерсе, сот кез келген тараптың талап етуі бойынша белгіленген алименттер мөлшерін өзгертуге құқылы. Алименттер мөлшері өзгертілген кезде сот тараптардың назар аударарлық өзге де мүдделерін ескеруге құқылы.

      Ескертпе!
      ҚР Конституциялық Соты 29-тармақтың екінші абзацының конституциялылығын тексеру жөнінде іс жүргізу бастады.

      Кәмелетке толмаған балаға алименттер төлейтін ата-ананың алименттер мөлшерін төмендету туралы талабын шешкен кезде ата-ананың материалдық немесе отбасылық жағдайының өзгеруі оның талап қоюын қанағаттандыру үшін сөзсіз негіз болып табылмайды, өйткені мұндай өзгерістердің оған алименттерді бұрынғы мөлшерде төлеуге мүмкіндік бермейтінін анықтау қажет.

      Ескертпе!
      ҚР Конституциялық Соты 29-тармақтың үшінші абзацының конституциялылығын тексеру жөнінде іс жүргізу бастады.

      Егер борышкер Кодекстің 139-бабының 1-тармағында көзделген үлестердің арақатынасы сақталмайтын бірнеше өндіріп алушыға алимент төлеуді жүзеге асырған жағдайда, мысалы, борышкер бір өндіріп алушыға бір баланы күтіп-бағуға ата-анасының жалақысының және (немесе) өзге де кірісінің төрттен бір бөлігі мөлшерінде және басқа өндіріп алушыға бір баланы күтіп-бағуға төрттен бір бөлігі мөлшерінде алимент төлесе және борышкер екі балаға алиментті үштен бір бөлігі мөлшерінде төлеуге тиіс екені жөнінде уәж келтіріп, материалдық немесе отбасы жағдайының өзгеруін көрсетпей алименттің мөлшерін азайту туралы талап қойса, алименттің мөлшері кемітілуге жатпайды.

      Ескертпе!
      ҚР Конституциялық Соты 29-тармақтың төртінші абзацының конституциялылығын тексеру жөнінде іс жүргізу бастады.

      Егер сот балаларды күтіп-бағуға өндірілген алименттердің мөлшерін негізсіз төмендету мақсатында талап қойылғанын анықтаған жағдайда, сот қойылған талаптан бас тартады.

      Балаларға және отбасының басқа да мүшелеріне сот бұрын белгілеген алименттер мөлшері өзгерген кезде оларды жаңадан белгіленген мөлшерде өндіріп алу шығарылған сот шешімі заңды күшіне енген күнінен бастап жүргізіледі.

      Өндіріп алынатын алименттік төлемдердің мөлшерін өзгерткен сот шешімнің көшірмесін алименттерді өндіріп алу туралы шешім шығарған сотқа жолдауға міндетті.

      Сот бұрын белгіленген мөлшерде алименттер өндіріп алу туралы атқарушылық құжат кері қайтарып алынған кезде осы атқарушылық құжат бойынша берешек болған жағдайда сот орындаушысы ол туралы сотқа хабарлап, атқарушылық құжаттың орындалуын берешек өтелгенге дейін жалғастырылатынын көрсетуі тиіс. Берешек толық көлемде өндіріліп алынғаннан кейін атқарушылық құжат оны кері сұратқан сотқа қайтарылады.

      Ескерту. 29-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      30. Борышкердің материалдық жағдайының нашарлағанын және (немесе) оның отбасылық жағдайының өзгергенін куәландыратын дәлелдемелер болған кезде сот оның алименттер бойынша берешекті төлеуден толық немесе ішінара босату туралы қойған талабын қанағаттандыру туралы шешімді, егер алименттерді төлемеуге дәлелді себептер болса, ал борышкердің материалдық және (немесе) отбасылық жағдайының өзгеруі алименттер бойынша пайда болған берешекті өтеуге мүмкіндіктің жоқтығы анықталса, қабылдауға құқылы.

      Мұндай істерді қарау барысында берешекті өтеуге мүмкіндігі болмаған, оның материалдық жағдайына әсер еткен берешектің пайда болуы, мысалы, алименттер төлеуге міндетті адамның науқастануы, борышкердің қалауынсыз табысының не өзге де кірісінің төмендеуі немесе ауруына байланысты жұмысынан айырылуы, заң бойынша қаражат және басқасын беруге міндетті адамдар санының өсуі сияқты себептерінің дәлелділігін соттардың назарға алғаны жөн.

      Бұл ретте алименттер төлеуге міндетті адамды берешекті төлеуден босату үшін екі мән-жайдың жиынтығын: сот дәлелді деп таныған себептер бойынша берешектің пайда болуы мен қиын материалдық және отбасылық жағдайға байланысты пайда болған берешекті өтеу мүмкін еместігін ескеру қажет. Көрсетілген мән-жайлардың бірінің ғана орын алуы берешекті төлеуден босатуға кедергі келтіреді.

      Егер алименттер алатын кәмелетке толған адамдарға әлеуметтік қызмет көрсету ұйымдарында стационарлық нысанда әлеуметтік қызмет тегін көрсетілсе (мысалы, олар қарттар мен мүгедектерге, соғыс және еңбек ардагерлеріне арналған интернат үйлерінде, стационарлық әлеуметтік қызмет көрсетуді жүзеге асыратын өзге де ұйымдарда тұрған кезде) не мұндай адамдар қоғамдық немесе басқа да ұйымдардың немесе азаматтардың (атап айтқанда олармен өмір бойы асырауда ұстау шарттары жасалған жағдайда) қамтамасыз етуіне (қамқорлығына) берілген болса, онда көрсетілген мән-жайлар, егер қосымша шығыстарды (ерекше күтім, емдеу, тамақтану және т.б.) қажет ететін ерекше мән-жайлар орын алмаса, алименттер төлеушіні оны төлеуден босату үшін негіз болуы мүмкін, себебі Кодекстің 176-бабы 2-тармағының үшінші абзацына байланысты алименттер алушының көмекке мұқтаждығы тоқтатылған жағдайда ақшалай қаражат алу құқығы жойылады.

      Соттың алименттер төлеушіні Кодекстің 170-бабы 2-тармағының негізінде алименттер бойынша берешекті төлеуден толық немесе ішінара босатуы сот орындаушысының алименттер бойынша берешекті айқындау туралы қаулысын заңсыз деп тануға негіз болмайды.

      Ескерту. 30-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      31. Кодекстің 139-бабына сәйкес кәмелетке толмаған балалар үшін төленетін алимент бойынша берешектің мөлшерін сот орындаушысы алимент төлеуге міндетті адамның алимент өндіріп алынбаған кезеңдегі жалақысын және өзге де кірістерін негізге ала отырып айқындайды. Алимент төлеуге міндетті адам осы кезеңде жұмыс істемесе не оның жалақысын және өзге де кірісін растайтын құжаттар табыс етілмесе, ай сайынғы төлемдер және (немесе) алимент бойынша берешек Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 99-бабының 3-тармағына сәйкес берешекті өндіріп алу кезіндегі Қазақстан Республикасындағы орташа айлық жалақы мөлшерінен айқындалады. Мүгедектігі бар адамдар болып табылатын борышкерлер үшін ай сайынғы төлемдер немесе алимент бойынша берешек олардың ай сайынғы жалақысынан және өзге де кірістерінен, ал егер олар жұмыс істемесе - бюджет қаражатынан және (немесе) Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан төленетін ай сайынғы жәрдемақылардан және (немесе) әлеуметтік төлемдерден айқындалады.

      Бас бостандығынан айыру орындарында жазасын өтеп жүрген адамдар үшін, егер борышкер осы кезеңде жұмыс істемесе, алименттер бойынша берешек бір АЕК мөлшерінде белгіленді.

      Егер қандай да бір тарап алименттер бойынша берешек белгіленген мөлшерімен келіспесе, Кодекстің 169-бабы 4-тармағының ережелері негізінде ол сот орындаушысының әрекеттеріне Қазақстан Республикасының заңнамасында (ӘРПК-нің 136-бабының 4-тармағы, Атқарушылық іс жүргізу туралы заңның 127-бабы) көзделген тәртіппен шағым жасай алады.

      Ескерту. 31-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі); 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулыларымен.

      32. Кодекстің 171-бабына сәйкес алименттер төлеу туралы келісім бойынша алименттер төлеуге міндетті адамның және (немесе) сот шешімі бойынша алименттер төлеуге міндетті адамның кінәсінен берешек пайда болған кезде кінәлі адам алименттер алушыға кешіктірген әрбір күні үшін төленбеген алименттер сомасының оннан бір пайызы мөлшерінде тұрақсыздық айыбын төлейді. Алименттер алушы алименттің уақтылы төленбеуіне кінәлі адамнан алиментті төлеу жөніндегі міндетін орындауды кешіктіруден келтірілген бүкіл залалының тұрақсыздық айыбымен өтелмеген бөлігін де өндіріп алуға құқылы.

      Осы санаттағы істерді қарау барысында алименттер төлеуге міндетті адамның қандай себеппен оларды төлемегендігін, сот орындаушылары сот актісін орындау үшін қандай шаралар қолданғанын, алименттер төлеуге міндетті адамның оларды төлеуден жалтарғанын анықтау қажет.

      Борышкердің алименттер бойынша берешектің пайда болуына кінәсі одан тұрақсыздық айыбы мен залалдарды өндіріп алу үшін міндетті шарт болып табылады.

      Егер алименттер бойынша берешек басқа адамдардың кінәсінен, атап айтқанда жалақының уақтылы төленбеуіне, алименттік сомалардың кешіктірілуіне немесе дұрыс аударылмауына байланысты пайда болса, мұндай жауапкершілікті алименттер төлеушіге жүктеуге болмайды.

      Кодекстің 171-бабында белгіленген тұрақсыздық айыбы мұқтаж отбасы мүшелерінің күтіп-бағу құқығын жүзеге асыруға кепілдік беретін отбасылық-құқықтық жауапкершіліктің арнайы шарасы болып табылады және кешіктірілген әрбір күні үшін төленбеген алимент сомасының оннан бір пайызы мөлшерінде өндіріп алынады. АК-нің 297-бабының негізінде алименттерді уақтылы төлемегені үшін тұрақсыздық айыбының мөлшерін азайтуға жол берілмейді.

      Тұрақсыздық айыбын есептеу кезінде алименттер төлеу міндеті ай сайынғы сипатта болатынын ескеру қажет, тиісінше алименттер төлемегені үшін тұрақсыздық айыбын әрбір мерзімі өткен айлық төлем бойынша осы төлемнің сомасын және тұрақсыздық айыбын өндіріп алу туралы сот шешімі шығарылған күні айқындалатын оның мерзімі өткен күндерінің санын негізге ала отырып, анықтау қажет.

      Ескерту. 32-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      33. Кодекстің 164-бабының 2-тармағына байланысты алименттер сотқа өтініш жасалған сәттен бастап тағайындалады. Егер сотқа өтініш беруден бұрын күтіп-бағуға қаражат алу шаралары қолданылса, бірақ алименттер төлеуге міндетті адамның оны төлеуден жалтаруы салдарынан алименттер алынбағанын сот анықтаған болса, сотқа өтініш жасалған кезден бастап үш жыл мерзім шегінде өткен кезеңге алименттер өндірілуі мүмкін.

      Алименттер алу мақсатында қабылданған шаралар туралы, атап айтқанда талап қоюшының жауапкерге алименттер төлеу туралы талаппен не алименттер төлеу туралы келісім жасасу туралы ұсыныспен (мысалы, телеграмма, хабарламасы бар тапсырыс хаттар жіберу арқылы не электрондық пошта арқылы) өтініш жасауы, кәмелетке толмаған балаға алименттер өндіріп алу туралы сот бұйрығын беру туралы арызбен жүгінуі (егер кейін сот бұйрығының күші жойылған болса) куәландыра алады.

      Өз кезегінде жауапкерге талап қоюшының алимент төлеуден жалтарғаны туралы дәлелдерін жоққа шығаратын және көрсетілген кезеңде өзінің алимент төлегенін растайтын дәлелдемелерді ұсыну міндеті жүктелген.

      Кодекстің 169-бабының 2-тармағына сәйкес атқару құжатының негізінде немесе келісімнің негізінде алименттерді ұстап қалу алименттерді төлеуге міндетті адамның іздестірілуіне байланысты жүргізілмеген жағдайларда, атқару құжаты табыс етудің алдындағы үш жылдық мерзімге және күтіп-бағуға алименттер тағайындалған адамның кәмелетке толғанына қарамастан, алименттер бүкіл кезең үшін өндіріп алынады.

      Әке болуды анықтау туралы талап қоюмен бірге ұсынылған алименттер өндіріп алу туралы талап қоюды қарау барысында Кодекстің 164-бабының 2-тармағына сәйкес өткен кезең үшін алимент өндіріп алу туралы талап қанағаттандырылуға жатпайды, өйткені әке болуды анықтау туралы талап қою қанағаттандырылғанға дейін жауапкер белгіленген тәртіппен баланың әкесі болып танылмаған. Осыған байланысты алимент өндіріп алудың басталуы сотқа жүгінген күнінен бастап белгіленуі тиіс.

      Ескерту. 33-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 30.09.2021 № 2 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      34. Кодекстің 144-бабы 1-тармағының талаптарын ескере отырып, алимент төлеу туралы келісім болмаған кезде ата-аналардың әрқайсысын сот айрықша мән-жайлардан туындаған қосымша шығыстарды көтеруге қатысуға тартуы мүмкін.

      Мұндай мән-жайларға, мысалы, кәмелетке толмаған балалардың немесе еңбекке жарамсыз көмекке мұқтаж кәмелетке толған балалардың ауыр науқастануы, мертігуі жатады, олар, атап айтқанда балаларға бөгде адамның бағып-күтуіне ақы төлеуді, балалардың емделуі немесе денсаулығын сақтауы, сондай-ақ олардың әлеуметтік бейімделуі және қоғамға араласуы үшін (протезге, дәрі-дәрмекті, күтім, жүріп-тұру немесе оқу үшін арнайы құралдарды сатып алуға шығыстар және т.б.) қажетті өзге де шығыстарды талап етеді.

      Сот ата-аналардың қосымша шығыстарды төлеуге қатыстырылу тәртібін және осы шығыстардың мөлшерін ата-аналардың, басқа да балалардың материалдық және отбасылық жағдайлары мен тараптардың назар аударарлық мүдделерін негізге ала отырып, ай сайын төленуге жататын алименттерді төлеу кезіндегі АЕК-тің еселенген қатынасында айқындайды (Кодекстің 144-бабының 2-тармағы).

      Істің нақты мән-жайлары ескеріле отырып, қосымша шығыстар жауапкерден бір рет (мысалы, талап қоюшы өзі шеккен нақты шығыстарды өндіріп алу туралы талапты мәлімдеген жағдайда) өндіріп алынуы мүмкін.

      Ескерту. 34-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      35. АПК-нің 140-бабының екінші бөлігіне сәйкес кәмелетке толмаған балаларға алименттер өндіру туралы сот бұйрығында күтіп-бағу үшін алименттер тағайындалған әрбір баланың аты мен туған күнін, борышкерден ай сайын өндіріліп алынатын төлемдердің мөлшерін және оларды өндіріп алу мерзімін көрсету қажет. Мұндай мәліметтер шешімнің қарар бөлігінде де көрсетілуі тиіс.

      Кодекстің 139-бабы 1-тармағының негізінде екі және одан да көп балаға алименттер ата-анасының табысынан және (немесе) өзге де кірісінен үлестік қатынаста өндіріп алынған жағдайда сот шешімнің қарар бөлігінде (сот бұйрығында) өндіріп алынатын үлестің мөлшерін, сондай-ақ осы үлесті кейіннен өзгертуді және әрбір баланың кәмелет жасына толуына қарай алименттерді жаңа мөлшерде өндіріп алу кезеңдерін көрсетуі тиіс.

      Кодекстің 173-бабына сәйкес сот шешімі бойынша тұрақты ақша сомасында өндіріп алынатын алименттердің индекстелуін алименттерді ұстап қалатын орын бойынша ұйымның әкімшілігі АЕК мөлшеріне барабар түрде жүргізеді. Тұрақты ақша сомасында алименттер өндіріп алу туралы талап қою қанағаттандырылған сот шешімінің қарар бөлігінде тұрақты ақша сомасының мөлшері туралы мәліметтер сандармен және сөздермен көрсетілуі тиіс.

      Ескерту. 35-тармаққа өзгеріс енгізілді – ҚР Жоғарғы Сотының 07.12.2023 № 4 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) Нормативтік қаулысымен.

      36. Конституцияның 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға міндетті болып табылады және алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының
Төрағасы
Ж. Асанов
      Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы
Г. Әлмағамбетова