ИПС "Әділет"

1. Внести изменения и дополнения в следующие нормативные постановления Верховного Суда Республики Казахстан:

1. "О практике применения законодательства по возмещению вреда, причиненного незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс" от 9 июля 1999 года № 7 (с изменениями и дополнениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда Республики Казахстан от 25 июня 2010 года № 6, от 31 марта 2017 года № 3):

1) пункт 10 изложить в следующей редакции:

"10. Право на возмещение в полном объеме имущественного вреда, устранение последствий морального вреда, причиненных в результате незаконных действий органов, ведущих уголовный процесс, имеют лица, указанные в статье 38 УПК.

Требование о возмещении имущественного вреда, причиненного в результате незаконных действий органов, ведущих уголовный процесс, направленное в течение шести месяцев со дня получения извещения, разъясняющего порядок восстановления прав, рассматривается судом в порядке, предусмотренном статьей 40 УПК.

Если шестимесячный срок для подачи требования о возмещении имущественного вреда был пропущен и не восстановлен, то лицо вправе обратиться с иском в суд в порядке гражданского судопроизводства.

Иски о компенсации морального вреда, причиненного незаконными действиями органов, ведущих уголовный процесс, могут быть предъявлены только в порядке гражданского судопроизводства.

При рассмотрении исков судам следует исходить из того, что право на возмещение имущественного и морального вреда возникает на основании ответственности государства, независимо от вины органов, ведущих уголовный процесс, и их должностных лиц, и вред возмещается из бюджетных средств.";

2) дополнить пунктом 10-1 следующего содержания:

"10-1. По уголовным делам о пытках и иных уголовных правонарушениях гражданский иск потерпевшего (а в случае его смерти в результате преступления – лицами, осуществляющими права потерпевшего в соответствии с законом) о возмещении как материального, так и морального вреда может быть предъявлен с момента начала досудебного расследования и до окончания судебного следствия.

Гражданский иск предъявляется непосредственно к подозреваемому, обвиняемому, подсудимому или к лицам, на которых возложена ответственность за их действия или действия невменяемого.

Гражданский иск в соответствии со статьей 168 УПК рассматривается в одном производстве с уголовным делом. Решение по гражданскому иску излагается в резолютивной части приговора. Мотивы принятого судом решения по гражданскому иску обязательно должны быть приведены в мотивировочной части приговора.";

2. "О применении норм уголовного и уголовно-процессуального законодательства по вопросам соблюдения личной свободы и неприкосновенности достоинства человека, противодействия пыткам, насилию, другим жестоким или унижающим человеческое достоинство видам обращения и наказания" от 28 декабря 2009 года № 7 (с изменениями и дополнениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда Республики Казахстан от 21 апреля 2011 года № 1, от 31 марта 2017 года № 3):

1) в преамбуле после слова "наказания" дополнить словами "(принята Резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН 39/46 от 10 декабря 1984 года, Республика Казахстан присоединилась к Конвенции в соответствии с Законом Республики Казахстан от 29 июня 1998 года № 247-1)";

2) в пункте 2 абзац второй изложить в следующей редакции:

"Не позднее трех часов после фактического задержания лицо должно быть передано должностному лицу органа дознания, дознавателю или следователю для решения вопроса о его процессуальном задержании и составления протокола задержания в соответствии с требованиями статьи 131 УПК. Подозреваемый подлежит освидетельствованию врачом для установления общего состояния его здоровья и наличия телесных повреждений. Заключение медицинского освидетельствования обязательно прилагается к протоколу задержания.";

3) в пункте 4 слово "ареста" заменить словами "содержания под стражей";

4) в пункте 7 после слова "момента" дополнить словами "составления протокола";

5) в пункте 8:

слова "под арестом" заменить словами "под стражей";

слова "семидесяти двух часов" заменить словами "сроков, установленных частью четвертой статьи 131 УПК,";

слово "ареста" заменить словами "содержания под стражей";

6) в пункте 11:

в абзаце первом:

слово "арестованных" заменить словами "содержащихся под стражей";

исключить второе предложение;

абзац второй изложить в следующей редакции:

"Жалобу о применении пыток, насилия, другого жестокого или унижающего человеческое достоинство обращения прокурор регистрирует в Едином реестре досудебных расследований и передает материал для осуществления досудебного расследования.";

7) в пункте 12 слова "под арестом" заменить словами "под стражей";

8) пункт 13 изложить в следующей редакции:

"13. В случаях, когда жалоба о применении пыток, насилия, другого жестокого или унижающего человеческое достоинство обращения заявлена в судебном заседании, суд обязан принять предусмотренные законом меры к ее незамедлительному рассмотрению. Если для проверки жалобы необходимо осуществление мер, не входящих в компетенцию суда, либо досудебное производство, суд выносит постановление, которым возлагает на прокурора проведение соответствующей проверки с указанием срока предоставления суду материалов проверки.

Осуществление проверки и привлечение к ответственности лиц, совершивших незаконные действия, не влечет приостановления производства по делу.

Материалы проверки жалоб и принятые по ним прокурором процессуальные решения суд обязан исследовать в судебном заседании и при наличии оснований решить вопрос о признании доказательств недопустимыми. Материалы проверки жалоб и принятые по ним процессуальные решения приобщаются к делу.";

9) дополнить пунктом 13-1 следующего содержания:

"13-1. Необходимо разграничивать действия лица, выразившиеся в обращении им в целях реализации своих процессуальных прав, предусмотренных статьями 64 и 65 УПК, с заявлением о применении к нему пыток от ложного доноса о применении пыток.

Недопустимо привлечение к уголовной ответственности по статье 419 УК за заведомо ложный донос подозреваемого, обратившегося с жалобой на пытки или иное жестокое обращение в компетентные органы, лишь на основании того, что изложенные в его жалобе факты не подтвердились и уголовное дело по этому обращению прекращено.

Привлечение лица к уголовной ответственности по статье 419 УК за заведомо ложный донос может иметь место лишь при доказанности умышленного оговора с его стороны о применении к нему пыток с целью уклониться от уголовной ответственности либо по иным причинам.";

10) дополнить пунктом 15-1 следующего содержания:

"15-1. Под молчаливым согласием субъекта, указанного в части первой статьи 146 УК, следует понимать действие (бездействие) лица, осуществляющего дознание, следователя или иного должностного лица, либо другого лица, выразившееся в согласии (одобрении) на применение другими лицами пыток для достижения целей, указанных в диспозиции части первой статьи 146 УК, в том числе путем безмолвного одобрения (кивка, жеста и др.), а равно бездействия при осведомленности о противоправных действиях других лиц, либо в незаконном допуске этих лиц к тем, в отношении которых затем были применены пытки и т.п.";

11) дополнить пунктом 16-1 следующего содержания:

"16-1. Необходимо разграничивать деяния, предусмотренные статьей 146 и пунктом 4) части второй статьи 110 УК.

Норма, предусмотренная статьей 146 УК, по отношению к норме, предусмотренной пунктом 4) части второй статьи 110 УК, является специальной нормой. В этой связи, когда установлены все признаки, предусмотренные диспозицией части первой статьи 146 УК: наличие специального субъекта пыток; наличие цели пыток получить от пытаемого или другого лица сведения или признания либо наказать его за действие, которое совершило оно или другое лицо или в совершении которого оно подозревается, а также запугать или принудить его или третье лицо или по любой причине, основанной на дискриминации любого характера, тогда деяние полностью охватывается диспозицией статьи 146 УК и дополнительной квалификации по пункту 4) части второй статьи 110 УК не требуется.

Причинение физических или психических страданий, совершенное с применением пыток, если оно содержит все признаки, предусмотренные диспозицией части первой статьи 146 УК, подлежит квалификации по соответствующей части статьи 146 УК и не может быть квалифицировано как истязание по пункту 4) части второй статьи 110 УК.";

12) дополнить пунктом 20-1 следующего содержания:

"20-1. Судам при назначении наказания лицам, признанным виновными в совершении пыток, следует исходить из требований статьи 52 УК и учитывать положения пункта 2 статьи 4 Конвенции о том, что каждое Государство-участник устанавливает соответствующие наказания за такие преступления с учетом их тяжкого характера. При этом судам следует обсуждать вопрос о признании в качестве отягчающих уголовную ответственность и наказание обстоятельств, наряду с другими, также указанные в пунктах 7), 9) и 13) части первой статьи 54 УК следующие обстоятельства: совершение уголовного правонарушения в отношении беззащитного или беспомощного лица либо лица, находящегося в зависимости от виновного; совершение уголовного правонарушения с особой жестокостью, садизмом, издевательством, а также мучениями для потерпевшего; совершение уголовного правонарушения лицом, нарушившим тем самым принятую им присягу или профессиональную клятву.";

13) в пункте 21 слова "№ 7 от 9 июля 1999 года" заменить словами "от 9 июля 1999 года № 7";

3. "О судебной защите прав, свобод человека и гражданина в уголовном судопроизводстве" от 25 июня 2010 года № 4 (с изменениями и дополнениями, внесенными нормативными постановлениями Верховного Суда Республики Казахстан от 21 апреля 2011 года № 1, от 30 декабря 2011 года № 4, от 20 апреля 2018 года № 8):

1) исключить пункты 6, 7, 8 и 9.

2. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

Председатель Верховного Суда Республики Казахстан	Ж. Асанов
Судья Верховного Суда Республики Казахстан, секретарь пленарного заседания	Г. Альмагамбетова

1. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының мына нормативтік қаулыларына өзгерістер мен толықтырулар енгізілсін:

1. "Қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттері салдарынан келтірілген зиянды өтеу жөніндегі заңды қолдану тәжірибесі туралы" 1999 жылғы 9 шілдедегі № 7 (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2010 жылғы 25 маусымдағы № 6, 2017 жылғы 31 наурыздағы № 3 нормативтік қаулыларымен енгізілген өзгерістермен және толықтырулармен бірге):

1) 10-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"10. Қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттері нәтижесінде келтірілген мүліктік зиянды толық көлемде өтеткізуге, моральдық зиянның салдарын жойғызуға ҚПК-нің 38-бабында аталған адамдардың құқығы бар.

Құқықтарды қалпына келтіру тәртібін түсіндіретін хабарлама алынған күннен бастап алты ай ішінде жіберілген қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттерімен келтірілген мүліктік зиянды өтеу туралы талапты сот ҚПК-нің 40-бабында көзделген тәртіппен қарайды.

Егер мүліктік зиянды өтеу туралы талапты беруге алты айлық мерзім өткізіп алынса және қалпына келтірілмесе, онда адам азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен талап қойып, сотқа жүгінуге құқылы.

Қылмыстық процесті жүргізетін органдардың заңсыз әрекеттерімен келтірілген моральдық зиян үшін ақшалай мәнде өтемақы туралы талап қоюлар азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен ғана қойылуы мүмкін.

Соттар талап қоюларды қараған кезде мүліктік және моральдық зиянды өтеткізу құқығы қылмыстық процесті жүргізетін органдардың және олардың нақты лауазымды адамдарының кінәсіне қарамастан, мемлекеттің жауапкершілігі негізінде туындайтынын және зиян бюджет қаражатынан өтелетінін негізге алуы қажет.";

2) мынадай мазмұндағы 10-1-тармақпен толықтырылсын:

"10-1. Азаптаулар және өзге де қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы қылмыстық істерді қарау кезінде жәбірленушінің (ал қылмыс салдарынан ол қайтыс болған жағдайда – заңға сәйкес жәбірленушінің құқығын жүзеге асыратын адамдар) материалдық, сондай-ақ моральдық зиянды өтеу туралы азаматтық талап қоюы сотқа дейінгі тергеп-тексеру басталған сәттен бастап және сот тергеуі аяқталғанға дейін қойылуы мүмкін.

Азаматтық талап қою тікелей күдіктіге, айыпталушыға, сотталушыға немесе олардың әрекеті немесе есі дұрыс емес адамның әрекеті үшін жауапкершілік жүктелген адамдарға қойылады.

ҚПК-нің 168-бабына сәйкес азаматтық талап қою қылмыстық іспен бірге қаралады. Азаматтық талап қою бойынша шешім үкімнің қарар бөлігінде көрсетіледі. Соттың азаматтық талап қою бойынша қабылдаған шешімінің уәждері үкімнің уәждеу бөлігінде міндетті түрде көрсетілуі тиіс.";

2. "Қылмыстық және қылмыстық процестік заңнаманың адамның жеке бас бостандығын сақтау және қадір-қасиетіне қол сұқпау, қинауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы мәселелер жөніндегі нормаларын қолдану туралы" 2009 жылғы 28 желтоқсандағы № 7 (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2011 жылғы 21 сәуірдегі № 1, 2017 жылғы 31 наурыздағы № 3 нормативтік қаулыларымен енгізілген өзгерістермен және толықтырулармен бірге):

1) кіріспедегі "конвенциясынан" деген сөзден кейін "(БҰҰ Бас Ассамблеясының 1984 жылғы 10 желтоқсандағы 39/46 қарарымен қабылданды, Қазақстан Республикасы Конвенцияға Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы № 247-1 Заңына сәйкес қосылды)" деген сөздермен толықтырылсын;

2) 2-тармақтағы екінші абзац мынадай редакцияда жазылсын:

"Адам нақты ұсталғаннан кейін процестік ұсталғаны туралы мәселені шешу және ҚПК-нің 131-бабының талаптарына сәйкес ұстап алу хаттамасын жасау үшін үш сағаттан кешіктірілмей анықтау органының лауазымды адамына, анықтаушыға немесе тергеушіге берілуге тиіс. Күдікті өз денсаулығының жалпы жай-күйін және дене жарақаттарының бар-жоғын анықтау үшін дәрігердің куәландыруына жатады. Медициналық куәландыру қорытындысы міндетті түрде ұстап алу хаттамасымен қоса беріледі.";

3) 4-тармақтағы "қамауға алу" деген сөздер "күзетпен ұстау" деген сөздермен ауыстырылсын;

4) 7-тармақтағы "ұсталған немесе" деген сөздер "ұстап алу хаттамасы жасалған немесе" деген сөздермен ауыстырылсын;

5) 8-тармақта:

"қамауға алуға" деген сөздер "күзетпен ұстау" деген сөздермен ауыстырылсын;

"жетпіс екі сағаттан" деген сөздер "ҚПК-нің 131-бабының төртінші бөлігінде белгіленген мерзімдерден" деген сөздермен ауыстырылсын;

"қамауға алуды" деген сөздер "күзетпен ұстауды" деген сөздермен ауыстырылсын;

6) 11-тармақта:

бірінші абзацта:

"қамауға алынған" деген сөздер "күзетпен ұсталған" деген сөздермен ауыстырылсын;

екінші сөйлем алып тасталсын;

екінші абзац мынадай редакцияда жазылсын:

"Азаптаулар, зорлық-зомбылық, басқа да қатыгездік қолданылғаны немесе адамдық қадір-қасиетті қорлап, жәбір көрсетілгені туралы шағымды прокурор Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімінде тіркейді және материалды сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыру үшін жібереді.";

7) 12-тармақтағы "қамауда отырған" деген сөздер "күзетпен ұсталуда отырған" деген сөздермен ауыстырылсын;

8) 13-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:

"13. Азаптаулар, зорлық-зомбылық, басқа да қатыгездік қолданылғаны немесе адамдық қадір-қасиетті қорлап, жәбір көрсетілгені туралы шағым сот отырысында мәлімделген жағдайларда, сот оны дереу қарау үшін заңда көзделген шараларды қабылдауға міндетті. Егер шағымды тексеру үшін соттың құзыретіне кірмейтін шараларды не сотқа дейінгі іс жүргізуді жүзеге асыру қажет болса, сот тексеру материалдарын сотқа табыс ету мерзімін көрсете отырып, тиісті тексеру жүргізуді прокурорға жүктейтін қаулы шығарады.

Тексеруді жүзеге асыру және заңсыз әрекеттер жасаған адамдарды жауапкершілікке тарту іс бойынша іс жүргізуді тоқтата тұруға әкеп соқпайды.

Сот шағымдарды тексеру материалдарын және олар бойынша прокурор қабылдаған процестік шешімдерді сот отырысында зерттеуге және негіздер болған кезде дәлелдемелерді мүмкін емес деп тану туралы мәселені шешуге міндетті. Шағымдарды тексеру материалдары және олар бойынша қабылданған процестік шешімдер іс материалдарына тіркеледі.";

9) мынадай мазмұндағы 13-1-тармақпен толықтырылсын:

"13-1. Адамның ҚПК-нің 64 және 65-баптарында көзделген өзінің процестік құқықтарын іске асыру мақсатында мәлімдемесінде білдірген оның іс-әрекетін, оған азаптаулар қолданылғаны жөніндегі өтінішін оған азаптаулар қолданылғаны жөніндегі жалған сөз айтқанынан ажырату қажет.

Күдіктінің азапталғаны немесе өзге де қатыгездікпен жәбірленгені жөнінде құзыретті органға жүгінген шағымындағы көрінеу жалған сөзі үшін оның шағымында баяндалған фактілердің расталмауы және сол өтініш бойынша қылмыстық істің тоқтатылуы негізінде ғана ҚК-нің 419-бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартуға жол берілмейді.

ҚК-нің 419-бабы бойынша адамды көрінеу жалған сөз жеткізгені үшін қылмыстық жауаптылыққа тартуға қылмыстық жауаптылықтан жалтару мақсатында не өзге себептермен өзіне азаптау қолданылғаны туралы оның тарапынан қасақана жала жабу дәлелденген кезде ғана мүмкін болады.";

10) мынадай мазмұндағы 15-1-тармақпен толықтырылсын:

"15-1. ҚК-нің 146-бабының бірінші бөлігінде көрсетілген субъектінің үнсіз келісімі деп анықтауды жүзеге асыратын адамның, тергеушінің немесе өзге де лауазымды адамның не басқа адамның ҚК-нің 146-бабы бірінші бөлігінің диспозициясында көрсетілген мақсаттарға қол жеткізу үшін басқа адамдардың азаптауларды қолдануына келісімінен (мақұлдауынан), оның ішінде үнсіз мақұлдау (басын изеу, ымдау және т. б.) байқалатын әрекетін (әрекетсіздігін), сол сияқты басқа адамдардың құқыққа қарсы әрекеттері туралы хабардар болу кезінде не кейін азаптаулар мен тағы басқалар қолданылғандарға осы адамдарды заңсыз жіберу кезінде әрекетсіздігін түсіну керек.";

11) мынадай мазмұндағы 16-1-тармақпен толықтырылсын:

"16-1. ҚК-нің 146-бабында және 110-бабы екінші бөлігінің 4) тармағында көзделген іс-әрекеттердің ара-жігін ажырату қажет.

ҚК-нің 146-бабында көзделген норма ҚК-нің 110-бабының екінші бөлігінің 4) тармағында көзделген нормаға қатысты арнайы норма болып табылады. Осыған байланысты ҚК-нің 146-бабы бірінші бөлігінің диспозициясында көзделген барлық белгілер: азаптаулардың арнайы субъектісінің болуы; азапталушыдан немесе басқа адамнан мәліметтер алу немесе мойындату не ол немесе басқа адам жасаған немесе жасады деп күдік келтірілген әрекет үшін оны жазалау, сондай-ақ оны немесе үшінші адамды қорқыту немесе мәжбүрлеу немесе кез келген сипаттағы кемсітуге негізделген кез келген себеппен жазалау мақсатының болуы анықталған жағдайда, іс-әрекет ҚК-нің 146-бабының диспозициясымен толық қамтылады және ҚК-нің 110-бабының екінші бөлігі 4) тармағы бойынша қосымша саралау талап етілмейді.

Азаптауларды қолдана отырып, тән немесе психикалық зардаптарды шектіру, егер бұл ҚК-нің 146-бабының бірінші бөлігінің диспозициясында көзделген барлық белгілерін қамтыса, ҚК-нің 146-бабының тиісті бөлігі бойынша саралануға жатады және ҚК-нің 110-бабы екінші бөлігінің 4) тармағы бойынша қинау деп сараланбайды.";

12) мынадай мазмұндағы 20-1-тармақпен толықтырылсын:

"20-1. Азаптағаны үшін кінәлі деп танылған адамдарға жаза тағайындау кезінде соттар ҚК-нің 52-бабының талаптарын негізге алуы және Конвенцияның 4-бабы 2-тармағының әрбір қатысушы мемлекет қылмыстардың ауыр сипатын ескере отырып, осындай қылмыстар үшін тиісті жазалар белгілейді деген ережелерін есепке алуы қажет. Бұл ретте соттар қылмыстық жауаптылықты және жазаны ауырлататын мән-жайлармен қатар ҚК-нің 54-бабы бірінші бөлігінің 7), 9) және 13) тармақтарында көрсетілген: қорғансыз немесе дәрменсiз адамға не кінәлі адамға тәуелдi адамға қатысты қылмыстық құқық бұзушылық жасау; аса қатыгездiкпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбiрленушiнi қинаумен қылмыстық құқық бұзушылық жасау; өзi берген сертін немесе кәсіби антын бұзған адамның қылмыстық құқық бұзушылық жасауы жөніндегі мән-жайларды тану туралы мәселені талқылауы қажет.";

13) өзгеріс орыс тіліндегі мәтінге енгізіледі, қазақ тіліндегі мәтін өзгермейді;

3. "Қылмыстық сот ісін жүргізуде адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтарын соттың қорғауы туралы" 2010 жылғы 25 маусымдағы № 4 (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2011 жылғы 21 сәуірдегі № 1, 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 4, 2018 жылғы 20 сәуірдегі № 8 нормативтік қаулыларымен енгізілген өзгерістермен және толықтырулармен бірге):

1) 6, 7, 8 және 9-тармақтар алып тасталсын.

2. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы	Ж. Асанов
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьясы, жалпы отырыс хатшысы	Г. Әлмағамбетова