О судебном решении по административным делам

Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 29 ноября 2024 года № 5

      В целях правильного и единообразного применения норм Административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – АППК), регламентирующих вынесение судебных актов, по административным делам, пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан постановляет дать следующие разъяснения.

      1. В соответствии с частью первой статьи 18 АППК суд первой инстанции принимает судебные акты по административным делам в форме решений и определений, суды апелляционной, кассационной инстанций – в форме постановлений и определений.

      Судебный акт суда первой инстанции, которым спор разрешается по существу, выносится в форме решения.

      Требования статьи 152 АППК о содержании решения обязательны для всех видов производств (письменное, устное). Решение суда состоит из вводной, описательной, мотивировочной и резолютивной частей.

      2. В соответствии с частью первой статьи 151 АППК решение может быть вынесено в краткой форме.

      Согласно статье 153 АППК краткое решение состоит из вводной, мотивировочной и резолютивной частей.

      Стороны в срок не позднее десяти рабочих дней с момента вручения краткого решения суда вправе ходатайствовать об изготовлении полного решения, которое должно быть изготовлено судом в срок не позднее десяти рабочих дней с момента поступления такого ходатайства.

      3. В силу части третьей статьи 1 АППК в административном судопроизводстве применяются положения Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – ГПК), если иной порядок не предусмотрен АППК.

      Статьями 27-1 и 28-1 ГПК закреплено право областного и приравненного к нему суда, Верховного Суда Республики Казахстан на истребование, принятие к своему производству, рассмотрение и разрешение по правилам суда первой инстанции одного из однородных дел (схожих по предмету и основаниям иска, по субъектному составу), находящихся в производстве нижестоящих судов.

      АППК не урегулирована указанная процедура, в связи с чем подлежат применению нормы ГПК.

      Для истребования и рассмотрения дела по правилам суда первой инстанции вышестоящим судом, суд, в производстве которого находится дело, обязан получить письменное согласие сторон. Если нет согласия одной из сторон, дело не может быть истребовано судом.

      Вопрос об истребовании и рассмотрении одного из однородных дел может быть инициирован судом вышестоящей инстанции, судом, в производстве которого находится дело, а также сторонами либо одной из сторон.

      Решение, вынесенное по одному из однородных дел, может быть использовано судами согласно части 5-1 статьи 226 ГПК.

      С учетом положений части первой статьи 24 АППК и части 3-1 статьи 35 ГПК рассмотрение и разрешение административных дел в соответствии с подсудностью, предусмотренной статьями 27-1 и 28-1 ГПК, в вышестоящих судах осуществляется судьей единолично.

      Решение областного и приравненного к нему суда, Верховного Суда Республики Казахстан, вынесенное по делам, рассмотренным по правилам суда первой инстанции, должно соответствовать требованиям статьи 152 АППК и статьи 226 ГПК.

      4. Решение выносится именем Республики Казахстан в строгом соответствии с законом и фактами, установленными судом по конкретному делу.

      В тексте решения не допускаются: излишняя детализация событий и обстоятельств; цитирование норм права, не имеющих отношения к спору; употребление не принятых сокращений и слов, не применяемых в официальных документах; внесение исправлений, не оговоренных судом. Использование в тексте решения аббревиатуры возможно при условии раскрытия ее при первом упоминании.

      Решение выносится в условиях, исключающих присутствие посторонних лиц и разглашение тайны совещания.

      5. Решение излагается в письменной форме и изготавливается, как правило, компьютерным способом в одном экземпляре.

      Решение может быть изготовлено рукописным или машинописным способом. В этом случае его копия изготавливается компьютерным способом.

      Решение, изготовленное компьютерным способом, оформляется в соответствии с документами, регламентирующими вопросы юридической техники и параметры составления судебных актов, утверждаемыми Председателем Верховного Суда Республики Казахстан.

      6. Согласно статье 154 АППК решение суда должно быть законным и обоснованным.

      Решение является законным тогда, когда оно вынесено с соблюдением норм процессуального права и в полном соответствии с нормами материального права, подлежащими применению к данному правоотношению, или основано на применении в необходимых случаях закона, регулирующего сходное отношение, либо исходит из общих начал и смысла законодательства и требований добросовестности, разумности и справедливости (статьи 7, 8 АППК).

      Обоснованным считается решение, в котором отражены имеющие значение для данного дела факты, подтвержденные исследованными судом доказательствами, удовлетворяющими требования закона об их относимости, допустимости и достоверности, или являющиеся общеизвестными обстоятельствами, не нуждающимися в доказывании, и в совокупности достаточными для разрешения спора.

      На этапе проверки допустимости иска суд проверяет соблюдение истцом норм АППК о подведомственности, подсудности спора, требований к форме и содержанию иска в зависимости от его вида, выполнение обязательных внесудебных процедур и другие вопросы, подлежащие разрешению до проверки обоснованности иска.

      Выясняя вопрос о разрешении спора в порядке административного судопроизводства, судам следует учитывать нормативное постановление Конституционного Суда Республики Казахстан от 22 мая 2023 года № 16-НП "О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части второй статьи 102 Административного процедурно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 29 июня 2020 года".

      Изложение судом сведений о допустимости иска осуществляется в описательной части решения в случае, если участниками процесса оспаривается допустимость иска.

      7. Судебные акты в форме решения выносятся при рассмотрении дела по существу. Включение в резолютивную часть решения выводов суда по той части исковых требований, которые по существу не рассматривались, недопустимо. Выводы суда по этим требованиям должны быть изложены в отдельном от решения судебном акте в форме определения.

      Согласно части третьей статьи 152 АППК содержание вводной, описательной и резолютивной частей решения суда, а также порядок исправления в них явных описок и арифметических ошибок, вынесения дополнительного решения определяются в соответствии с требованиями ГПК, за исключением вопроса о разъяснении решения суда.

      С учетом указанной нормы содержание вводной, описательной и резолютивной частей должно отвечать требованиям, предусмотренным статьей 226 ГПК.

      8. При составлении вводной части необходимо руководствоваться частью третьей статьи 226 ГПК.

      Личность физического лица удостоверяется на основании документов, указанных в пункте 1 статьи 6 Закона Республики Казахстан от 29 января 2013 года № 73-V "О документах, удостоверяющих личность".

      Персональные данные физического лица - фамилия, имя, отчество (при его наличии) необходимо указывать в соответствии с записью в официальном документе, удостоверяющем личность.

      В случаях, когда производство по делу осуществляется на русском языке, а фамилия, имя, отчество (при наличии) лица, указанные в документах, удостоверяющих личность, на государственном языке, в решении необходимо указывать персональные данные лица, не склоняя, в точном соответствии с записью в официальном документе, удостоверяющем личность.

      Фамилия, имя и отчество иностранного лица в решении суда указываются в транскрипции, указанной в документе, удостоверяющем личность, и в целях правильного произношения могут воспроизводиться на языке судопроизводства, согласно правилам транслитерации.

      Если стороной является юридическое лицо, то его наименование следует указывать в соответствии с документами о государственной регистрации с полным указанием организационно-правовой формы.

      Наименование иностранного юридического лица указывается в соответствии с документами о его государственной регистрации и их переводом на язык судопроизводства, а в целях правильного произношения может воспроизводиться на языке судопроизводства согласно правилам транслитерации. Например, частная компания с ограниченной ответственностью "London Great Britain Europe B.V." (Лондон Грейт Бритэйн Юроп Би.Ви.).

      При заявлении истцом нескольких требований, каждое из них подлежит нумерации. В решении, за исключением резолютивной части, допускается не приводить полный текст заявленных требований, а указывать номер требования - требование № 1, требование № 2 и т.д.

      Во вводной части решения подлежат изложению сведения об участниках административного процесса и их представителях, принимавших участие в судебном заседании, на котором вынесено решение суда. Сведения о лицах, надлежаще извещенных о слушании дела, признании причин их неявки неуважительными и выводы суда о рассмотрении дела в их отсутствии подлежат изложению в описательной части решения суда.

      9. В описательной части, помимо требований части четвертой статьи 226 ГПК, в краткой форме излагаются бесспорные факты, предшествовавшие спору и имеющие прямое отношение к нему. При этом не допускается полное воспроизведение и копирование иска и отзыва на иск.

      Судам следует указывать в описательной части решения доводы участников административного процесса и доказательства, которыми они обосновываются.

      Согласно части третьей статьи 129 АППК не могут быть положены в основу судебного решения доводы ответчика, не упомянутые им в административном акте, за исключением случаев, когда они могут быть использованы в качестве доказательств факта соответствующих нарушений в ходе административных процедур и виновности лиц, их допустивших. Такие доводы не могут использоваться для обоснования законности самого административного акта или действий административного органа.

      10. Содержание заявленных требований, в том числе, если истец изменил основания или предмет иска, уменьшил или увеличил исковые требования, должно быть отражено в описательной части решения.

      Предмет иска обуславливается конкретными требованиями истца и определяется как материально-правовое требование с указанием сути нарушения или угрозы нарушения публичных прав, свобод или законных интересов обратившегося.

      Увеличение или уменьшение размера исковых требований не может рассматриваться как изменение предмета иска, поскольку речь идет об уточнении объема требования.

      Под основанием иска следует понимать указываемые истцом юридические факты, которые устанавливают возникновение, изменение или прекращение материального правоотношения, являющегося предметом иска.

      В соответствии со статьей 116 АППК при определении предмета иска суд не связан формулировкой исковых требований, текстом иска и документами, приложенными к нему или представленными позднее, а также заявленными основаниями иска. Суд не вправе выходить за пределы исковых требований и по своей инициативе менять предмет иска.

      Реализуя принцип активной роли суда, предусмотренный статьей 16 АППК, при наличии оснований суд также обязан оказать истцу содействие в корректировке исковых требований.

      11. Судам следует иметь в виду особенности процедуры замены ненадлежащего ответчика надлежащим при рассмотрении административного дела.

      Замена ответчика допускается до начала рассмотрения и разрешения административного дела по существу, что означает возможность замены ненадлежащего ответчика на любой стадии рассмотрения административного дела.

      Суд, установив, что иск предъявлен не к тому лицу, которое должно отвечать по иску, обязан вызвать истца, разъяснить последствия предъявления иска к ненадлежащему ответчику и только с согласия истца допускает замену ненадлежащего ответчика надлежащим. Согласие истца на замену ответчика должно быть изложено в письменной форме либо выражено устно с отражением в протоколе судебного заседания, подтвержденного аудио-видео фиксацией судебного заседания.

      После замены ненадлежащего ответчика предварительное слушание и рассмотрение административного дела в судебном заседании производятся с самого начала, в связи с чем судом должны быть выполнены все требования АППК о разъяснении прав и обязанностей ответчика, обеспечена возможность для предоставления ответчиком письменного отзыва на иск и реализацию иных прав участника административного производства. Если истец не согласен на замену ответчика другим лицом, суд может без согласия истца привлечь это лицо в качестве второго ответчика. Следует учесть, что привлечение лица в качестве второго ответчика без согласия истца это право, а не обязанность суда.

      Аналогичным образом разрешается вопрос о необходимости участия нескольких ответчиков. Суд разъясняет истцу право на привлечение иных лиц в качестве ответчиков, разъясняет последствия несовершения указанных действий и решает вопрос о привлечении иных ответчиков, при отсутствии согласия истца.

      12. В описательной части решения должны быть приведены возражения ответчика и пояснения других участников административного процесса.

      Пояснения участников административного процесса и иных лиц, участвующих в деле, приводятся в решении от третьего лица, кратко, по существу спора.

      Одновременно допускается делать ссылки на аудио-, видеозапись с точным указанием временного отрезка, материалы административного дела с указанием номера тома, листа дела.

      В описательной части решения также излагаются заявленные ходатайства, подлежащие разрешению судом при вынесении решения (об обращении решения к немедленному исполнению и другие), соблюдение истцом досудебного порядка разрешения спора (при его наличии) с кратким изложением принятого вышестоящим органом решения и сведения о должностном лице его принявшем; краткое содержание мотивированной позиции руководителя вышестоящего административного органа, если соблюдение досудебного порядка не требуется, с отражением сведений о должностном лице, подписавшем данный документ.

      13. Статья 136 АППК предусматривает срок на подачу иска в зависимости от вида иска, предмета иска и порядок их исчисления.

      Причины пропуска срока на подачу иска в суд и его значение для правильного разрешения административного дела выясняются судом в предварительном слушании.

      Обязанность доказывания соблюдения срока на подачу иска и представления доказательств наличия уважительной причины пропуска срока подачи иска возлагается на истца.

      Пропущенный по уважительной причине срок на подачу иска может быть восстановлен судом по правилам ГПК, о чем суд обязан указать в описательной части решения.

      Пропуск срока на подачу иска в суд без уважительной причины, а также невозможность восстановления пропущенного срока обращения в суд являются основанием для возвращения иска.

      В случае если суд первой инстанции вынес решение, но не рассмотрел вопрос о восстановлении срока подачи иска, апелляционная инстанция не входит в обсуждение данного вопроса и рассматривает апелляционную жалобу по существу.

      Если иск ранее был возвращен, ввиду его отзыва стороной истца, то суд первой инстанции при последующем принятии иска к производству суда должен дать оценку и рассмотреть вопрос о восстановлении срока, даже в том случае если по ранее поступившему иску при его возвращении суд разрешил вопрос о восстановлении срока.

      Суд апелляционной инстанции при новом рассмотрении дела по правилам суда первой инстанции после отмены судебных актов кассационной инстанцией не исследует вопрос восстановления срока подачи иска.

      14. Содержание мотивировочной части решения должно соответствовать требованиям части четвертой статьи 152 АППК.

      В мотивировочной части решения указываются установленные судом фактические обстоятельства дела, их соотношение с применимыми по делу нормами права, правовая позиция суда по существу спора и доказательства, на которых основаны выводы суда, с точным указанием временного отрезка на аудио-, видеозаписи судебного процесса и/или с указанием номера тома, листа административного дела, а также доводы, по которым суд отвергает те или иные доказательства.

      В соответствии со статьей 155 АППК оценка представленных доказательств позволяет суду определить круг обстоятельств, имеющих значение для дела, и сделать вывод, какие из них установлены, какие – нет.

      Не допускается одностороннее изложение в решении доводов и доказательств, представленных сторонами. Суд обязан указать, по каким основаниям им не приняты доводы сторон, представленные доказательства и не применены те нормы материального права, на которые стороны ссылались.

      Если в административном деле предъявлено несколько требований, то суд выносит решение по всем требованиям и приводит обоснование по каждому доводу сторон, указанному в описательной части решения.

      15. Согласно статье 128 АППК порядок правового регулирования доказательств, фактических данных, не допустимых в качестве доказательств, предмета доказывания и источников доказательств, а также собирания, исследования, оценки и использования доказательств (доказывания) и другие положения о доказательствах и доказывании определяются нормами ГПК, за исключением особенностей, установленных АППК.

      Суд при рассмотрении административного дела обязан учитывать распределение бремени доказывания в зависимости от вида иска и возможность отступления от правил распределения бремени доказывания, а также иные особенности доказывания, предусмотренные статьей 130 АППК.

      Решение не может быть основано на предположениях об обстоятельствах дела. Суд вправе ссылаться в решении лишь на те доказательства, которые были исследованы им в письменном или устном разбирательстве, за исключением документов, содержащих государственные секреты или иную охраняемую законом тайну.

      В случае если доказательства по делу содержат сведения, содержащие государственные секреты или иную охраняемую законом тайну, они исследуются в закрытом судебном заседании с соблюдением требований части третьей статьи 75 АППК, части шестой статьи 130 АППК.

      Суд не раскрывает в мотивировочной части решения содержание таких доказательств, а лишь приводит их оценку с учетом, установленных по делу обстоятельств.

      Участие в судебном заседании путем использования технических средств связи (онлайн) подразумевает, что участник административного процесса принимал участие в исследовании доказательств по делу, за исключением случаев, когда он ходатайствовал о личном ознакомлении с подлинниками документов, письменными и вещественными доказательствами.

      При несогласии с доводами истца или отклонении представленного им доказательства суд вправе лишь сослаться на решение по результатам досудебного рассмотрения жалобы, если считает изложенные в нем обоснования исчерпывающими.

      16. В целях оказания содействия в собирании, исследовании и оценке доказательств суд может привлечь к участию в деле специалиста для дачи консультаций (пояснений) и помощи в применении научно-технических средств.

      Специалистом может быть не заинтересованное в исходе административного дела совершеннолетнее лицо, обладающее специальными знаниями в соответствующей сфере и (или) навыками, в том числе в отдельных отраслях права (антимонопольное, земельное, налоговое, таможенное и другие), предусмотренных законодательством.

      Суд вправе привлекать специалистов по собственной инициативе или по ходатайству участников административного процесса, которые могут просить о привлечении в качестве специалиста конкретного лица, обладающего специальными знаниями и (или) навыками.

      Определение суда о привлечении специалиста может быть направлено для исполнения в экспертную или иную организацию, располагающую специалистами соответствующего профиля.

      К примеру, при рассмотрении инвестиционных споров суд вправе запрашивать заключение специалистов Международного совета при Верховном Суде Республики Казахстан (часть восьмая статьи 77 ГПК).

      Заключение специалиста по всем возникшим вопросам должно быть представлено в суд в письменной форме либо в форме электронного документа и подлежит оценке в совокупности с имеющимися в деле доказательствами.

      Участие в административном процессе государственных органов и органов местного самоуправления для дачи заключения по делу осуществляется по правилам и в случаях, установленных статьей 56 ГПК.

      17. До удаления суда для вынесения решения ответчик вправе признать иск полностью или в части путем подачи письменного заявления.

      До принятия признания ответчиком иска суд разъясняет сторонам процессуальные последствия. Суд принимает признание иска ответчиком, если эти действия не противоречат закону и не нарушают чьи-либо права, свободы или законные интересы.

      Признание иска ответчиком освобождает суд от обязанности исследования доказательств, поэтому в мотивировочной части решения может быть указано лишь на признание иска ответчиком и принятие его судом.

      В случае частичного признания иска исследование доказательств производится только в той части, в которой иск ответчиком не признан, и разрешается при вынесении решения по существу спора.

      18. Если суд, оценив доказательства каждое в отдельности и в их совокупности, установит, что некоторые представленные материалы, показания свидетелей, другие фактические данные не подтверждают обстоятельств, на которые стороны сослались, как на основания своих требований и возражений, то он обязан обосновать выводы об этом в мотивировочной части решения.

      Если после исследования всех доказательств остается недоказанным какой-либо факт, обусловливающий исход административного дела, то отрицательные последствия результатов рассмотрения и разрешения административного дела возлагаются на сторону, несущую бремя доказывания этого факта согласно частям первой и второй статьи 129 АППК.

      При установлении в судебном заседании факта, что сторона удерживает и не представляет по запросу суда доказательство, имеющее значение для правильного разрешения спора, суд в мотивировочной части решения, исходя из совокупности доказательств, оценивает сведения, содержащиеся в этом доказательстве, с учетом требований, предусмотренных частью девятой статьи 73 ГПК.

      К примеру, в ходе рассмотрения судом иска о понуждении принять административный акт о сохранении очередности на получение жилища получен отказ ответчика предоставить доступ к журналу регистрации входящей корреспонденции, ввиду его утраты. Однако доказательств, свидетельствующих о его утрате или уничтожении ввиду истечения срока хранения, ответчиком представлено не было. Между тем требования части четвертой статьи 69 АППК устанавливают персональную ответственность руководителей государственных органов за организацию работы с обращениями физических и юридических лиц, состояние делопроизводства. Поскольку содержащиеся в документе сведения направлены против интересов этой стороны, то они считаются ею признанными.

      19. В соответствии с частью второй статьи 116 АППК, разрешая спор, суд обязан проверить соразмерность административного акта, административного действия (бездействия), не превышены ли административным органом, должностным лицом установленные законодательством Республики Казахстан пределы при осуществлении административного усмотрения и соответствует (соразмерно) ли оно целям данного полномочия.

      Судам следует иметь в виду, что недоказанность обстоятельств, указанных в оспариваемом административном акте и послуживших основанием для его принятия, не влечет отказ в удовлетворении иска, в том числе, если судом будут установлены иные основания для принятия такого административного акта.

      Согласно части второй статьи 157 АППК суд не осуществляет проверку целесообразности оспариваемого административного акта, принятого в пределах административного усмотрения и в соответствии с предоставленной законом компетенцией. Это означает, что вопросы целесообразности остаются в компетенции административного органа, что ограничивает вмешательство суда в сферу административного усмотрения, за исключением случаев несоразмерности.

      20. Резолютивная часть решения должна содержать вывод суда об удовлетворении иска или об отказе в иске полностью или в части, вытекающий из установленных в мотивировочной части фактических обстоятельств.

      Суд обязан четко и понятно излагать резолютивную часть решения, чтобы не было неясностей и споров при исполнении решения.

      Решение постановляется по всем требованиям, заявленным истцом.

      В случае предъявления истцом или соединения в одно производство нескольких требований в резолютивной части решения должно быть сформулировано, что именно постановил суд по каждому требованию, кто, какие конкретные действия и в чью пользу должен совершить, за какой стороной признано оспариваемое право.

      Суд не вправе разрешать вопрос о правах и обязанностях лиц, не привлеченных к участию в деле.

      Также должны быть разрешены и другие вопросы, указанные в законе, а именно: распределены судебные расходы, указаны порядок и срок обжалования решения суда, срок обращения решения к исполнению и принятые меры по его обеспечению и исполнению.

      В резолютивной части решения указываются срок, в течение которого ответчик обязан исполнить решение суда и письменно известить суд о его исполнении, а также правовые последствия его неисполнения. Сведения о сроке исполнения решения суда могут быть определены календарной датой, например: "в срок до 1 января 2025 года", либо исчисляться в днях, месяцах с указанием начала течения срока. Например, "в течении 30 дней со дня вступления решения в законную силу".

      При вынесении решения об отказе в удовлетворении иска полностью или частично следует указать сведения об истце, которому отказано в удовлетворении иска, об ответчике к которому был предъявлен иск, изложены требования в удовлетворении которых отказано.

      21. Решение суда по иску об оспаривании должно соответствовать положениям статей 84, 132, 155 и 156 АППК.

      Судам следует иметь в виду, что истцом может быть оспорен обременяющий административный акт, понятие которого дано в подпункте 3) части первой статьи 4 АППК.

      При удовлетворении иска об оспаривании суд обязан принять решение о юридических последствиях признания административного акта незаконным.

      Если суд признает обременяющий административный акт незаконным, он отменяет его полностью или в какой-либо части. При этом административный акт может быть признан недействительным как с момента его принятия, так и с момента признания его незаконным.

      Согласно части второй статьи 156 АППК исполнение административного акта не препятствует его оспариванию. Суд вправе признать такой административный акт незаконным, понудить ответчика отменить исполнение и потребовать совершения действий по возвращению истца в первоначальное положение. В этом случае решение суда нуждается в непосредственном исполнении ответчиком, аннулируются все последствия административного акта и восстанавливается прежнее состояние правоотношений.

      22. По иску о принуждении суд принимает решение, руководствуясь статьями 133, 155 и 157 АППК.

      Истцом могут быть заявлены требования о возложении на ответчика обязанности принять благоприятный административный акт, если ему было незаконно отказано в принятии благоприятного административного акта либо он не был принят по причине противоправного бездействия ответчика.

      В таких случаях отдельного требования об оспаривании отказа не требуется.

      По иску о принуждении суд проверяет законность отказа ответчика в принятии благоприятного административного акта и при наличии оснований признает такой отказ незаконным.

      Если отказ от вынесения административного акта либо бездействие ответчика противоречит закону или послужило причиной нарушения прав, свобод и законных интересов истца, суд в резолютивной части решения возлагает на ответчика обязанность принять административный акт.

      В резолютивной части решения суд может определить содержание и срок принятия благоприятного административного акта, а также иные обстоятельства, имеющие существенное значение для административного дела, за исключением разрешения вопросов целесообразности. Такое решение заменяет административный акт до его принятия.

      Если отказ в принятии благоприятного административного акта является неправомерным, то решением суда на ответчика может быть возложена обязанность принять административный акт в пользу истца с учетом правовой позиции суда при осуществлении административного усмотрения.

      По требованию истца суд также может возложить на ответчика обязанность не принимать обременяющий административный акт.

      23. При принятии решения по иску о совершении действия судам следует руководствоваться положениями статей 134, 155 и 158 АППК.

      Истец может потребовать возложить на ответчика обязанность совершить определенные действия, которые не направлены на принятие административного акта, или воздержаться от таких действий, а также признать фактическое действие административного органа противоправным.

      При удовлетворении иска о совершении действия в резолютивной части решения суд возлагает на ответчика обязанность совершить конкретные действия, не связанные с принятием административного акта, и устанавливает срок их исполнения. К примеру, если запрашиваемые истцом документы носят общедоступный характер, а суд установил, что не имелось законных оснований для ограничения прав на получение и доступа к информации в силу статьи 5 Закона Республики Казахстан от 16 ноября 2015 года № 401-V "О доступе к информации", то в таком случае суд вправе обязать ответчика предоставить истцу заверенные копии соответствующих документов, установить форму, порядок и срок предоставления документов.

      Удовлетворяя иск о запрете действий, суд должен указать в резолютивной части решения, какие конкретные действия, не связанные с принятием административного акта, запрещается совершать ответчику в последующем, или от каких конкретно действий, входящих в его полномочия, он должен воздержаться. Как правило, целью такого требования является прекращение продолжающегося нарушения или когда административное действие может произойти в будущем, а истец требует его пресечь. К ним можно отнести случаи плановой и внеплановой эмиссии, заявление должностными лицами в средствах массовой информации несоответствующей действительности информации, пресс-релизов.

      24. Исходя из положений статьи 135 АППК иск о признании наличия или отсутствия какого-либо правоотношения публично-правового характера является субсидиарным и подается в случае, когда не может быть подан ни один из других видов исков, предусмотренных статьями 132, 133 и 134 АППК.

      При этом истец должен доказать не только наличие фактов, подтверждающих наличие или отсутствие какого-либо правоотношения, но и обосновать свою правовую, материальную или моральную заинтересованность.

      К примеру, правовая заинтересованность истца может состоять в том, чтобы установить, требуется ли ему для осуществления определенной деятельности получение разрешения (лицензии).

      Материальная заинтересованность истца может быть обусловлена намерением получить возмещение убытков, состоящих в причинно-следственной связи с административным актом.

      Интерес морального характера может быть обоснован желанием истца восстановить нарушенные права и законные интересы, получить компенсацию морального вреда и др.

      Согласно частей второй и третьей статьи 159 АППК, если это необходимо для восстановления нарушенных прав истец может требовать признания незаконным обременяющего административного акта, не имеющего больше юридической силы, либо если он уже отменен или его действие утратило силу иным способом, в том числе в какой-либо его части.

      Принятое по иску о признании решение суда не отменяет исполнение административного акта и не приводит истца в первоначальное положение, оно создает предпосылки для возникновения правоотношений, которыми обусловлена заинтересованность в иске.

      Суд также вправе по требованию истца в резолютивной части решения признать незаконным полностью или в части обременяющий административный акт, а в мотивировочной части указать об отсутствии необходимости отмены административного акта или его части, ввиду его отмены или утраты его действия иным способом.

      25. Статьей 160 АППК предусмотрено право истца предъявить одновременно с исками, указанными в статьях 132, 133, 134 и 135 АППК, требование о возмещении убытков, состоящих с этими требованиями в причинно-следственных связях.

      При определении подлежащего возмещению убытка необходимо руководствоваться положениями статьи 9 Гражданского кодекса Республики Казахстан.

      В силу части первой статьи 129 АППК бремя доказывания размера понесенных убытков лежит на истце независимо от вида поданного иска.

      В случае удовлетворения требования о возмещении убытков суд определяет их размер и указывает в резолютивной части решения размер взыскиваемой суммы цифрами и словами в денежной единице Республики Казахстан – тенге.

      Судам следует иметь в виду, что требование о возмещении морального вреда подлежит возвращению на основании подпункта 11) части второй статьи 138 АППК, поскольку согласно части четвертой статьи 107 АППК рассматривается в порядке гражданского судопроизводства.

      26. Главами 25 и 26 АППК установлены особенности производства по административным делам о защите избирательных прав граждан и общественных объединений, участвующих в выборах, республиканском референдуме, и об оспаривании решений, действий (бездействия) местных исполнительных органов, нарушающих права граждан на участие в уголовном судопроизводстве в качестве присяжного заседателя.

      Пунктом 9 статьи 20 Конституционного закона Республики Казахстан от 28 сентября 1995 года № 2464 "О выборах в Республике Казахстан" предусмотрено, что по истечении указанных в нем сроков (десять дней со дня принятия решения или совершения действия (бездействия) заявление на решение и действия (бездействие) избирательной комиссии рассмотрению не подлежит.

      Данные сроки не подлежат восстановлению и являются пресекательными, а их пропуск является основанием для возвращения иска в соответствии с частью восьмой статьи 136 АППК.

      Поскольку Конституционным законом Республики Казахстан от 2 ноября 1995 года № 2592 "О республиканском референдуме" не предусмотрено иное, то пропуск указанных сроков также влечет возвращение исков об оспаривании решений и действий комиссий референдума.

      По данной категории дел предусмотрены сокращенные сроки рассмотрения и апелляционного обжалования.

      27. Согласно статье 122 АППК вопросы по распределению судебных расходов рассматриваются по правилам ГПК.

      При определении размера государственной пошлины суд должен руководствоваться нормами Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)", а по вопросам распределения судебных расходов - нормативным постановлением Верховного Суда Республики Казахстан от 25 декабря 2006 года № 9 "О применении судами Республики Казахстан законодательства о судебных расходах по гражданским делам" в части, не урегулированной АППК и ГПК.

      Судебные расходы не возмещаются в случаях возвращения иска по основаниям, предусмотренным подпунктами 5), 6), 12), 13), 14) и 15) части второй статьи 138 АППК.

      Если иск возвращается по заявлению истца, поступившему до начала предварительного слушания, без вызова участников административного процесса, то государственная пошлина подлежит возврату в соответствии с частью второй статьи 142 АППК.

      28. После принятия и подписания решения судья оглашает его резолютивную часть. Объявленная резолютивная часть решения должна быть подписана судьей и приобщена к делу.

      Огласив резолютивную часть решения, председательствующий разъясняет правовые основания и последствия его принятия, порядок и сроки обжалования решения, объявляет о дате изготовления решения в окончательной форме и когда лица, участвующие в административном деле, могут получить его копию.

      Разъяснив правовые основания и последствия принятия решения, судья выясняет у сторон, ясно ли им содержание судебного акта и предоставляет возможность задать уточняющие вопросы, о чем в протоколе судебного заседания делается соответствующая отметка.

      Оглашение устных выводов, не облеченных в установленную законом письменную форму и не подписанных судьей, судебным решением не является.

      Согласно части второй статьи 151 АППК решение выносится после разбирательства административного дела и изготавливается не позднее десяти рабочих дней со дня окончания устного разбирательства. В исключительных случаях с учетом сложности административного дела (категория спора, вид иска и другие обстоятельства) решение суда изготавливается не позднее одного месяца со дня окончания устного разбирательства.

      Дата изготовления решения по делу, рассмотренному в порядке письменного производства, должна совпадать с датой размещения в автоматизированной информационной системе суда.

      В соответствии с частью пятой статьи 18 АППК судебные акты направляются судом сторонам административного процесса в течение трех рабочих дней со дня окончательного изготовления с использованием средств связи, обеспечивающих фиксирование их получения.

      29. При выявлении случаев нарушения законности суд в соответствии со статьей 270 ГПК выносит частное определение и направляет его соответствующим организациям, должностным или иным лицам, выполняющим управленческие функции, которые обязаны в месячный срок сообщить о принятых ими мерах.

      В мотивировочной части частного определения должны быть изложены доводы, по которым суд пришел к выводу о допущенных нарушениях законности, раскрыта суть допущенных нарушений, указаны нормативные правовые акты, требования которых нарушены, а также лица, чьи действия (бездействие) привели к нарушению законности.

      Непринятие надлежащих мер по частному определению или несообщение о принятых по нему мерах влечет применение мер процессуального принуждения, предусмотренных АППК, и предусмотренную законом ответственность.

      Наложение денежного взыскания не освобождает соответствующих лиц от обязанности сообщить суду о мерах, принятых по частному определению, а также от предусмотренной законом ответственности.

      При неисполнении определения о наложении денежного взыскания в установленный законом срок суд вправе вновь наложить денежное взыскание в соответствии с частью девятой статьи 127 АППК.

      Если суд первой инстанции не вынес частное определение, несмотря на наличие и достаточность оснований для его вынесения, вышестоящая судебная инстанция, проверяя законность судебного акта, вправе вынести частное определение в указанном выше порядке.

      30. В соответствии со статьей 171 АППК решение суда после вступления его в законную силу в течение трех рабочих дней направляется судом для исполнения ответчику. Ответчик обязан исполнить решение суда по административному делу в месячный срок со дня вступления его в законную силу, за исключением иных сроков, установленных судом, о чем он должен известить суд. Исполнительный лист по административному делу подлежит выписке по решениям о взыскании денежной суммы (убытков).

      Решение приводится в исполнение после вступления его в законную силу, кроме случаев немедленного исполнения.

      В соответствии со статьей 173 АППК суд вправе обратить решение суда к немедленному исполнению по обоснованному ходатайству участников административного процесса или по собственной инициативе.

      Выводы суда о необходимости обращения решения к немедленному исполнению должны быть обоснованы в мотивировочной части решения достоверными и достаточными данными о наличии особых обстоятельств, вследствие которых более позднее исполнение может причинить существенный вред правам участника административного процесса либо затруднить или сделать невозможным его исполнение. При этом должны быть учтены права других участников административного процесса и публичные интересы.

      Об обращении решения к немедленному исполнению указывается в его резолютивной части.

      Ходатайство участника административного процесса о немедленном исполнении решения может быть рассмотрено и после вынесения решения по правилам статьи 244 ГПК.

      Ходатайство участника административного процесса о приостановлении исполнения решения, обращенного к немедленному исполнению, рассматривается судом (первой, апелляционной или кассационной инстанций), в производстве которого находится административное дело на момент поступления ходатайства.

      31. В силу статьи 235 ГПК суд, вынесший решение, вправе по своей инициативе или по заявлению лиц, участвующих в деле, исправить допущенные в решении описки или явные арифметические ошибки. Вопрос о внесении исправлений может быть разрешен судом независимо от того, приведено ли решение в исполнение, но в пределах установленного законом срока, в течение которого оно может быть предъявлено к принудительному исполнению.

      Суд вправе по своему усмотрению рассмотреть заявление об исправлении описок и явных арифметических ошибок в решении без вызова лиц, участвующих в деле, либо назначить судебное заседание. Неявка лиц, участвующих в деле, надлежащим образом извещенных о времени и месте судебного заседания, не является препятствием к рассмотрению заявления.

      Дополнительное решение может быть вынесено судом в случаях, указанных в статье 236 ГПК, и на основании фактических обстоятельств, которые были установлены при разбирательстве дела в пределах установленного законом срока исполнения решения.

      Если на решение суда подана апелляционная жалоба или принесено апелляционное ходатайство и одновременно заявлено о вынесении дополнительного решения, то суд обязан в судебном заседании разрешить вопрос о вынесении дополнительного решения, а затем направить дело для рассмотрения в суд апелляционный инстанции после истечения срока обжалования дополнительного решения.

      Суд не вправе под видом вынесения дополнительного решения изменить содержание решения либо разрешить новые вопросы, не исследовавшиеся в судебном заседании.

      32. Требования к содержанию апелляционного постановления определяются с учетом положений статьи 426 ГПК, поскольку статьей 168 АППК не предусмотрено иное.

      В силу статьи 169 АППК и части первой статьи 452 ГПК, за исключением вынесения постановления в краткой форме, постановление суда кассационной инстанции должно соответствовать требованиям, предъявляемым для постановления суда апелляционной инстанции.

      Для постановлений судов апелляционной и кассационной инстанции в описательной части излагается краткое содержание согласования апелляционных и кассационных жалоб и данные должностных лиц, их согласовавших.

      В соответствии с частью второй статьи 401 ГПК территориальное подразделение государственного органа реализует право апелляционного обжалования решения суда с обязательным согласованием вышестоящего органа.

      В административном судопроизводстве названные положения применяются с особенностями осуществления административных процедур.

      В части внешних административных процедур в АППК не используются понятия "государственный орган" и "территориальный государственный орган".

      Закрепленное в АППК понятие "административный орган" построено на функциональном принципе, согласно которому административный орган – это орган, лицо или иная организация, которые в соответствии с нормативными правовыми актами наделены полномочиями по принятию административного акта.

      Административный орган реализует право апелляционного обжалования решения суда с обязательным согласованием вышестоящего административного органа, обладающего полномочиями отменять или изменять решения административного органа, в порядке, предусмотренном главами 13, 14, 15 АППК.

      По смыслу статьи 429 ГПК частная жалоба на определение подается лицами, указанными в статье 401 ГПК, и принимается и рассматривается в порядке, установленном для принятия и рассмотрения апелляционных жалоб.

      Принимая во внимание, что АППК не предусмотрен иной порядок, частная жалоба административного органа и государственного органа, являющегося лицом, участвующим в административном процессе, на определения судов первой и апелляционной инстанций также подлежит согласованию с вышестоящим административным органом.

      Аналогичные требования о необходимости наличия согласования вышестоящего органа предъявляются к кассационным жалобам на судебные акты (часть 1-1 статьи 435 ГПК).

      33. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, является общеобязательным и вводится в действие со дня первого официального опубликования.

      Председатель Верховного Суда
Республики Казахстан
А. Мергалиев
      Судья Верховного Суда
Республики Казахстан,
секретарь пленарного заседания
Г. Альмагамбетова

Әкімшілік істер бойынша сот шешімі туралы

Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2024 жылғы 29 қарашадағы № 5 Нормативтік қаулысы

      Әкімшілік істер бойынша сот актілерін шығаруды регламенттейтін Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің (бұдан әрі – ӘРПК) нормаларын дұрыс және біркелкі қолдану мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы мынадай түсініктемелер беруге қаулы етеді.

      1. ӘРПК-нің 18-бабының бірінші бөлігіне сәйкес бірінші сатыдағы сот әкімшілік істер бойынша сот актілерін шешімдер мен ұйғарымдар нысанында, апелляциялық, кассациялық сатылардағы соттар қаулылар мен ұйғарымдар нысанында қабылдайды.

      Бірінші сатыдағы соттың дауды мәні бойынша шешетін сот актісі шешім нысанында шығарылады.

      Шешімнің мазмұны туралы ӘРПК-нің 152-бабының талаптары іс жүргізудің барлық түрлері (жазбаша, ауызша) үшін міндетті. Соттың шешімі кіріспе, сипаттау, уәждеу және қарар бөліктерінен тұрады.

      2. ӘРПК-нің 151-бабының бірінші бөлігіне сәйкес шешім қысқаша нысанда шығарылуы мүмкін.

      ӘРПК-нің 153-бабына сәйкес қысқаша шешім кіріспе, уәждеу және қарар бөліктерінен тұрады.

      Тараптар соттың қысқаша шешімі табыс етілген кезден бастап он жұмыс күнінен кешіктірілмейтін мерзімде толық шешімді дайындау туралы өтінішхат беруге құқылы, оны сот осындай өтінішхат келіп түскен кезден бастап он жұмыс күнінен кешіктірілмейтін мерзімде дайындауы тиіс.

      3. ӘРПК-нің 1-бабының үшінші бөлігіне сәйкес, егер ӘРПК-де өзгеше тәртіп көзделмесе, әкімшілік сот ісін жүргізуде Қазақстан Республикасы Азаматтық процестік кодексінің (бұдан әрі – АПК) ережелері қолданылады.

      АПК-нің 27-1 және 28-1-баптарында облыстық және оған теңестірілген соттың, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының төменгі тұрған соттардың іс жүргізуіндегі біртекті істердің бірін (талап қоюдың нысанасы мен негіздері бойынша, субъектілік құрамы бойынша ұқсас) талап ету, өзінің іс жүргізуіне қабылдау, бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша қарау және шешу құқығы бекітілген.

      ӘРПК-де көрсетілген рәсім реттелмеген, осыған байланысты АПК-нің нормалары қолданылуға жатады.

      Жоғары тұрған соттың істі талап етіп, бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша қарауы үшін іс жүргізуінде іс жатқан сот тараптардың жазбаша келісімін алуға міндетті. Егер тараптардың бірінің келісімі болмаса, сот істі талап ете алмайды.

      Бір текті істердің бірін талап ету және оны қарау туралы мәселеге жоғары сатыдағы сот, іс жүргізуінде іс жатқан сот, сонымен қатар тараптар не тараптардың бірі бастамашылық етуі мүмкін.

      Бір текті істердің бірі бойынша шығарылған шешімді соттар АПК-нің 226-бабы 5-1-бөлігіне сәйкес пайдалануы мүмкін.

      ӘРПК-нің 24-бабының бірінші бөлігінің және АПК-нің 35-бабының 3-1-бөлігінің ережелерін ескере отырып, АПК-нің 27-1 және 28-1-баптарында көзделген соттылыққа сәйкес әкімшілік істерді қарауды және шешуді жоғары тұрған соттарда судья жеке-дара жүзеге асырады.

      Облыстық және оған теңестірілген соттың, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша қаралған істерге қатысты шығарған шешімі ӘРПК-нің 152-бабының және АПК-нің 226-бабының талаптарына сәйкес келуге тиіс.

      4. Шешім Қазақстан Республикасының атынан заңға және нақты іс бойынша сот анықтаған фактілерге қатаң сәйкестікте шығарылады.

      Шешімнің мәтінінде: оқиғалар мен мән-жайлардың артық нақтылануына; дауға қатысы жоқ құқық нормаларына дәйексөз келтірілуіне; ресми құжаттарда қолдануға болмайтын қабылданбаған қысқартулар мен сөздерді пайдалануға; сотта айтылмаған түзетулерді енгізуге жол берілмейді. Шешімнің мәтінінде аббревиатура алғаш рет аталған кезде оны таратып жазу қолданылуы мүмкін.

      Шешім бөгде адамдардың қатысуын және кеңесу құпиясын жария етуді болдырмайтын жағдайларда шығарылады.

      5. Шешім жазбаша нысанда жазылады және әдетте, компьютерлік тәсілмен бір данада дайындалады.

      Шешім қолмен немесе машинкада жазу тәсілімен дайындалуы мүмкін. Мұндай жағдайда оның көшірмесі компьютерлік тәсілмен дайындалады.

      Компьютерлік тәсілмен дайындалған шешім Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы бекітетін заң техникасы мәселелерін және сот актілерін жасау өлшемшарттарын регламенттейтін құжаттарға сәйкес ресімделеді.

      6. ӘРПК-нің 154-бабына сәйкес соттың шешімі заңды және негізді болуға тиіс.

      Шешім процестік құқық нормалары сақтала отырып және осы құқықтық қатынасқа қолданылуға жататын материалдық құқық нормаларына толық сәйкестікте шығарылғанда немесе қажет жағдайларда ұқсас қатынасты реттейтін заңды қолдануға негізделгенде не заңнаманың жалпы бастаулары мен мағынасынан, адалдық, ақылға қонымдылық пен әділдік талаптарынан туындағанда заңды болып табылады (ӘРПК-нің 7, 8-баптары).

      Сот зерттеген дәлелдемелермен расталған, олардың қатыстылығы, жарамдылығы және анықтығы туралы заңның талаптарын қанағаттандыратын немесе дәлелдеуді қажет етпейтін жалпыға белгілі мән-жайлар болып табылатын және жиынтығында дауды шешу үшін жеткіліктілігі тұрғысынан осы іс үшін маңызы бар фактілер көрсетілген шешім негізді болып саналады.

      Талап қоюдың жарамдылығын тексеру кезеңінде сот талап қоюшының даудың ведомстволық бағыныстылығы, соттылығы туралы ӘРПК нормаларын, талап қоюдың түріне қарай оның нысаны мен мазмұнына қойылатын талаптардың сақталуын, міндетті соттан тыс рәсімдердің орындалуын және талап қоюдың негізділігі тексерілгенге дейін шешілуге жататын басқа да мәселелерді тексереді.

      Дауды әкімшілік сот ісін жүргізу тәртібімен шешу туралы мәселені анықтай отырып, соттар "2020 жылғы 29 маусымдағы Қазақстан Республикасы Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің 102-бабы екінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы" 2023 жылғы 22 мамырдағы № 16-НҚ Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының нормативтік қаулысын ескеруі тиіс.

      Процеске қатысушылар талап қоюдың жарамдылығын даулаған жағдайда соттың талап қоюдың жарамдылығы туралы мәліметтерді баяндауы шешімнің сипаттау бөлігінде жүзеге асырылады.

      7. Сот актілері шешім нысанында істі мәні бойынша қараған кезде шығарылады. Шешімнің қарар бөлігіне мәні бойынша қаралмаған талап қою талаптарының сол бөлігі бойынша сот қорытындыларын енгізуге жол берілмейді. Осы талаптар бойынша соттың қорытындылары шешімнен бөлек ұйғарым нысанындағы сот актісінде жазылуға тиіс.

      ӘРПК-нің 152-бабының үшінші бөлігіне сәйкес соттың шешімін түсіндіру туралы мәселені қоспағанда, сот шешімінің кіріспе, сипаттау және қарар бөліктерінің мазмұны, сондай-ақ олардағы анық қате жазулар мен арифметикалық қателерді түзету, қосымша шешім шығару тәртібі АПК-нің талаптарына сәйкес айқындалады.

      Көрсетілген норманы ескере отырып, кіріспе, сипаттау және қарар бөліктерінің мазмұны АПК-нің 226-бабында көзделген талаптарға жауап беруге тиіс.

      8. Кіріспе бөлікті жасаған кезде АПК-нің 226-бабының үшінші бөлігін басшылыққа алу қажет.

      Жеке тұлғаның жеке басы "Жеке басты куәландыратын құжаттар туралы" 2013 жылғы 29 қаңтардағы № 73-V Қазақстан Республикасы Заңы 6-бабының 1-тармағында көрсетілген құжаттардың негізінде куәландырылады.

      Жеке тұлғаның дербес деректері - тегі, аты, әкесінің аты (бар болса) жеке басын куәландыратын ресми құжаттағы жазбаға сәйкес көрсетілуі қажет.

      Іс бойынша іс жүргізу орыс тілінде жүзеге асырылған жағдайларда, ал адамның тегі, аты, әкесінің аты (ол болған жағдайда) жеке басын куәландыратын құжаттарда мемлекеттік тілде көрсетілсе, шешімде адамның дербес деректері септік жалғауларынсыз, жеке басын куәландыратын ресми құжаттағы жазбаға дәл сәйкестікте көрсетілуі тиіс.

      Сот шешімінде шетелдік тұлғаның тегі, аты және әкесінің аты жеке басын куәландыратын құжатта көрсетілген транскрипцияда көрсетіледі және дұрыс айтылу мақсатында транслитерация қағидаларына сәйкес сот ісін жүргізу тілінде көрсетілуі мүмкін.

      Егер тарап заңды тұлға болып табылса, онда оның атауын ұйымдық-құқықтық нысанын толық көрсете отырып, мемлекеттік тіркеу туралы құжаттарға сәйкес көрсеткен жөн.

      Шетелдік заңды тұлғаның атауы оны мемлекеттік тіркеу туралы құжаттарға және олардың сот ісін жүргізу тіліне аудармасына сәйкес көрсетіледі, ал дұрыс айтылу мақсатында транслитерация қағидаларына сәйкес сот ісін жүргізу тілінде көрсетілуі мүмкін. Мысалы, "London Great Britain Europe B. V." (Лондон Грейт Бритэйн Юроп Би.Ви.) жауапкершілігі шектеулі жекеше компания.

      Талап қоюшы бірнеше талапты мәлімдеген кезде олардың әрқайсысы нөмірленуі тиіс. Шешімде, қарар бөлігін қоспағанда, мәлімделген талаптардың толық мәтінін келтірмеуге, ал талаптың нөмірін - № 1 талап, № 2 талап және т.б. деп көрсетуге жол беріледі.

      Шешімнің кіріспе бөлігінде әкімшілік процеске қатысушылар және сот шешімі шығарылған сот отырысына қатысқан олардың өкілдері туралы мәліметтер баяндалуға тиіс. Сот шешімінің сипаттау бөлігінде істі тыңдау туралы тиісінше хабардар етілген адамдар, олардың келмеу себептерін құрметтемеушілік деп тану туралы мәліметтер және істі олар болмаған кезде қарау туралы сот қорытындылары баяндалуға жатады.

      9. Сипаттау бөлігінде АПК-нің 226-бабы төртінші бөлігінің талаптарынан бөлек, дау туындағанға дейінгі және іске тікелей қатысы бар даусыз фактілер қысқа нысанда жазылады. Бұл ретте талап қоюды және талап қоюға пікірді толық көрсетуге және көшіруге жол берілмейді.

      Соттар шешімнің сипаттау бөлігінде әкімшілік процеске қатысушылардың дәлелдерін және олар негіздейтін дәлелдемелерді көрсетуі керек.

      ӘРПК-нің 129-бабының үшінші бөлігіне сәйкес әкімшілік рәсімдер барысында тиісті бұзушылықтар фактісі және оларға жол берген адамдардың кінәсінің дәлелдемесі ретінде пайдаланылуы мүмкін жағдайларды қоспағанда, жауапкердің әкімшілік актіде атамаған дәлелдері сот шешімінің негізіне алынбайды. Мұндай дәлелдерді әкімшілік актінің немесе әкімшілік органның әрекеттерінің заңдылығын негіздеу үшін пайдалануға болмайды.

      10. Мәлімделген талаптардың мазмұны, оның ішінде, егер талап қоюшы талап қоюдың негіздерін немесе нысанасын өзгертсе, талап қою талаптарын азайтса немесе ұлғайтса, шешімнің сипаттау бөлігінде көрсетілуі тиіс.

      Талап қою нысанасы талап қоюшының нақты талаптарына негізделеді және талап қоюшының жария құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін бұзудың немесе бұзу қаупінің мәнін көрсете отырып, материалдық-құқықтық талап ретінде айқындалады.

      Талап қою талаптарының мөлшерін ұлғайту немесе азайту талап қою нысанасын өзгерту ретінде қарастырылмайды, өйткені мәселе талаптың көлемін нақтылау туралы болып отыр.

      Талап қоюдың негізі деп талап қоюшы көрсеткен, талап қоюдың нысанасы болып табылатын материалдық-құқықтық қатынастың туындауын, өзгеруін немесе тоқтатылуын белгілейтін заңды фактілерді түсінген жөн.

      ӘРПК-нің 116-бабына сәйкес талап қоюдың нысанасын айқындау кезінде сот талап қою талаптарының тұжырымдамасымен, талап қою мәтінімен және оған қоса берілген немесе кейін ұсынылған құжаттармен байланысты болмайды. Сот талап қою талаптарының шегінен шығуға және өз бастамасы бойынша талап қою нысанасын өзгертуге құқылы емес.

      ӘРПК-нің 16-бабында көзделген соттың белсенді рөлі қағидатын іске асыра отырып, негіздер болған кезде сот талап қоюшыға талап қою талаптарын түзетуге жәрдемдесуге міндетті.

      11. Соттар әкімшілік істі қарау кезінде тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкерге ауыстыру рәсімінің ерекшеліктерін ескеруі керек.

      Әкімшілік істі мәні бойынша қарау мен шешу басталғанға дейін жауапкерді ауыстыруға жол беріледі, бұл әкімшілік істі қараудың кез келген сатысында тиісті емес жауапкерді ауыстыру мүмкіндігін білдіреді.

      Сот талап қою бойынша жауап беруге тиісті емес тұлғаға талап қою беріліп отырғанын анықтап, талап қоюшыны шақыруға, тиісті емес жауапкерге талап қоюды берудің салдарларын түсіндіруге міндетті және тек талап қоюшының келісімімен тиісті емес жауапкерді тиісті жауапкермен ауыстыруға жол береді. Талап қоюшының жауапкерді ауыстыруға келісімі жазбаша нысанда баяндалуға не сот отырысының аудио-бейне тіркеумен расталған сот отырысының хаттамасында көрсетіле отырып, ауызша білдірілуге тиіс.

      Тиісті емес жауапкер ауыстырылғаннан кейін сот отырысында әкімшілік істі алдын ала тыңдау және қарау басынан бастап жүргізіледі, осыған байланысты сот жауапкердің құқықтары мен міндеттерін түсіндіру туралы ӘРПК-нің барлық талаптарын орындауы, жауапкердің талап қоюға жазбаша пікір беруі және әкімшілік іс жүргізуге қатысушының өзге де құқықтарын іске асыруы үшін мүмкіндікті қамтамасыз етуі тиіс. Егер талап қоюшы жауапкерді басқа адаммен ауыстыруға келіспесе, сот талап қоюшының келісімінсіз бұл тұлғаны екінші жауапкер ретінде тарта алады. Талап қоюшының келісімінсіз тұлғаны екінші жауапкер ретінде тарту соттың міндеті емес, құқығы екенін ескеру қажет.

      Осыған ұқсас түрде бірнеше жауапкердің қатысу қажеттілігі туралы мәселе шешіледі. Сот талап қоюшыға жауапкер ретінде өзге тұлғаларды тарту құқығын түсіндіреді, аталған әрекеттерді жасамаудың салдарын түсіндіреді және талап қоюшының келісімі болмаған кезде өзге жауапкерлерді тарту туралы мәселені шешеді.

      12. Шешімнің сипаттау бөлігінде жауапкердің қарсылықтары және әкімшілік процестің басқа қатысушыларының түсініктері келтірілуі тиіс.

      Әкімшілік процеске қатысушылардың және іске қатысатын өзге де тұлғалардың түсініктері шешiмде үшiншi жақтан келтiрiлiп, қысқаша, даудың мәні бойынша жазылады.

      Уақыт бөлінісін дәл көрсете отырып, аудио -, бейнежазбаға, томның нөмірін, іс парағын көрсету арқылы әкімшілік іс материалдарына бір мезгілде сілтеме жасауға жол беріледі.

      Шешімнің сипаттау бөлігінде, сондай-ақ сот шешім шығару кезінде (шешімді дереу орындауға жіберу туралы және басқалар), талап қоюшының дауды шешудің сотқа дейінгі тәртібін (ол болған кезде) сақтауы, жоғары тұрған орган қабылдаған шешімнің қысқаша мазмұны және оны қабылдаған лауазымды адам туралы мәліметтер; егер сотқа дейінгі тәртіпті сақтау талап етілмесе, осы құжатқа қол қойған лауазымды тұлға туралы мәліметтер көрсетілген жоғары тұрған әкімшілік орган басшысының уәжді ұстанымның қысқаша мазмұны жазылады.

      13. ӘРПК-нің 136-бабы талап қою түріне, талап қою нысанасына және оларды санамалау тәртібіне байланысты талап қоюды беру мерзімін көздейді.

      Талап қоюды сотқа беруге арналған мерзімдерді өткізіп алу себептері мен олардың мәнін сот әкімшілік істің дұрыс шешілуі үшін алдын ала тыңдауда анықтайды.

      Талап қоюды беруге арналған мерзімінің сақталуын дәлелдеу және талап қоюды беру мерзімін өткізіп алудың дәлелді себептерінің бар-жоғына дәлелдер ұсыну міндеті талап қоюшыға жүктеледі.

      Дәлелді себеппен өткізіп алынған талап қоюды беруге арналған мерзімді сот АПК-нің қағидалары бойынша қалпына келтіруі мүмкін, бұл туралы сот шешімнің сипаттау бөлігінде көрсетуге міндетті.

      Сотқа талап қоюды беруге арналған мерзімді дәлелді себепсіз өткізіп алу, сондай-ақ сотқа жүгінудің өтіп кеткен мерзімін қалпына келтірудің мүмкін болмауы талап қоюды қайтару үшін негіз болып табылады.

      Егер бірінші сатыдағы сот шешім шығарып, бірақ талап қоюды беру мерзімін қалпына келтіру туралы мәселені қарамаған жағдайда, апелляциялық саты осы мәселені талқылай алмайды және апелляциялық шағымды мәні бойынша қарайды.

      Егер талап қоюшының тарапы талап қоюды қайтарып алуына байланысты ол бұрын қайтарылған болса, онда бірінші сатыдағы сот кейіннен талап қоюды сот ісін жүргізуге қабылдаған кезде, егер бұрын келіп түскен талап қою бойынша оны қайтару кезінде сот мерзімді қалпына келтіру туралы мәселені шешкен жағдайда да мерзімді қалпына келтіру туралы мәселені бағалауға және қарауға тиіс

      Кассациялық сатының сот актілерінің күшін жойғаннан кейін апелляциялық сатыдағы сот істі бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша жаңадан қараған кезде талап қоюды беру мерзімін қалпына келтіру мәселесін зерттемейді.

      14. Шешімнің уәждеу бөлігінің мазмұны ӘРПК-нің 152-бабының төртінші бөлігінің талаптарына сәйкес келуге тиіс.

      Шешімнің уәждеу бөлігінде істің сот белгілеген нақты мән-жайлары, олардың іс бойынша қолданылатын құқық нормаларымен арақатынасы, даудың мәні бойынша соттың құқықтық ұстанымы және сот процесінің аудио-, бейнежазбасында уақыт аралығы нақты көрсетіле отырып және/немесе әкімшілік іс томының нөмірі, парағы көрсетіле отырып соттың қорытындылары, сондай-ақ сот сол немесе өзге де дәлелдемелерді қабылдамайтын дәлелдер негізделген дәлелдемелер көрсетіледі.

      ӘРПК-нің 155-бабына сәйкес ұсынылған дәлелдемелерді бағалау соттың іс үшін маңызы бар мән-жайлардың ауқымын анықтауына және олардың қайсысы белгіленгені, қайсысы белгіленбегені жөнінде түйін жасауына мүмкіндік береді.

      Шешімде тараптар ұсынған дәлелдер мен дәлелдемелерді біржақты баяндауға жол берілмейді. Сот қандай негіздер бойынша тараптардың дәлелдері, ұсынылған дәлелдемелер қабылданбағанын және тараптар сілтеме жасалған материалдық құқық нормалары қолданылмағанын көрсетуге міндетті.

      Егер әкімшілік істе бірнеше талаптар қойылса, онда сот барлық талаптар бойынша шешім шығарады және шешімнің сипаттау бөлігінде көрсетілген тараптардың әрбір дәлелі бойынша негіздеме береді.

      15. ӘРПК-нің 128-бабына сәйкес дәлелдемелерді, дәлелдемелер ретінде алынбайтын нақты деректерді, дәлелдеу нысанасы мен дәлелдемелердің дереккөздерін құқықтық реттеу, сондай-ақ дәлелдемелерді (дәлелдеуді) жинау, зерттеу, бағалау және пайдалану тәртібі және дәлелдемелер мен дәлелдеу туралы басқа да ережелер ӘРПК-де белгіленген ерекшеліктерді қоспағанда, АПК-нің нормаларында айқындалады.

      Сот әкімшілік істі қарау кезінде талап қою түріне байланысты дәлелдеу ауыртпалығын бөлуді және дәлелдеу ауыртпалығын бөлу қағидаларынан ауытқу мүмкіндігін, сондай-ақ ӘРПК-нің 130-бабында көзделген дәлелдеудің өзге де ерекшеліктерін ескеруге міндетті.

      Шешім істің мән-жайлары туралы болжамдарға негізделуі мүмкін емес. Сот шешімде мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны қамтитын құжаттарды қоспағанда, өзі жазбаша немесе ауызша талқылауда зерттеген дәлелдемелерге ғана сілтеме жасауға құқылы.

      Егер іс бойынша дәлелдемелерде мемлекеттік құпияларды немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны қамтитын мәліметтер болған жағдайда, олар ӘРПК-нің 75-бабы үшінші бөлігінің, 130-бабы алтыншы бөлігінің талаптарын ескере отырып, жабық сот отырысында зерттеледі.

      Сот шешімнің уәждеу бөлігінде мұндай дәлелдемелердің мазмұнын ашпайды, тек іс бойынша белгіленген мән-жайларды ескере отырып, оларды бағалауды келтіреді.

      Сот отырысына техникалық байланыс құралдарын (онлайн) пайдалану арқылы қатысу әкімшілік процеске қатысушының құжаттардың түпнұсқаларымен, жазбаша және заттай дәлелдемелермен жеке танысу туралы өтінішхат білдірген жағдайларды қоспағанда, іс бойынша дәлелдемелерді зерттеуге қатысқанын білдіреді.

      Сот талап қоюшының дәлелдерімен келіспеген немесе ол ұсынған дәлелдемені қабылдамаған кезде, шағымды сотқа дейінгі қарау нәтижелері бойынша шешімге, егер онда жазылған негіздерді түпкілікті деп есептесе ғана сілтеме жасауға құқылы.

      16. Сот дәлелдемелерді жинауға, зерттеуге және бағалауға жәрдемдесу мақсатында консультациялар (түсініктер) беру және ғылыми-техникалық құралдарды қолдануға көмек көрсету үшін іске маманды тарта алады.

      Әкімшілік істің нәтижесіне мүдделі емес, тиісті салада арнаулы бiлiмi бар және (немесе) дағдылары, оның ішінде заңнамада көзделген құқықтың жекелеген салаларында (монополияға қарсы, жер, салық, кеден және басқалары) дағдылары бар кәмелетке толған адам маман бола алады.

      Сот өз бастамасы бойынша немесе арнаулы білімі және (немесе) дағдылары бар нақты адамды маман ретінде тарту туралы өтіне алатын әкімшілік процеске қатысушылардың өтінішхаты бойынша мамандарды тартуға құқылы.

      Маманды тарту туралы соттың ұйғарымы орындау үшін тиісті бейіндегі мамандары бар сараптамалық немесе өзге де ұйымға жіберілуі мүмкін.

      Мысалы, инвестициялық дауларды қараған кезде сот Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жанындағы Халықаралық кеңес мамандарының қорытындысын сұратуға құқылы (АПК-нің 77-бабының сегізінші бөлігі).

      Барлық туындаған мәселелер бойынша маманның қорытындысы сотқа жазбаша нысанда не электрондық құжат нысанында ұсынылуға тиіс және істе бар дәлелдемелерді жиынтығында бағалауға жатады.

      Іс бойынша қорытынды беру үшін мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының әкімшілік процеске қатысуы АПК-нің 56-бабында белгіленген қағидалар мен жағдайларда жүзеге асырылады.

      17. Сот шешім шығару үшін кеткенге дейін жауапкер жазбаша арыз беру арқылы талап қоюды толық немесе бір бөлігінде тануға құқылы.

      Жауапкердің талап қоюды тануы қабылданғанға дейін сот тараптарға процестік салдарларын түсіндіреді. Егер бұл әрекеттер заңға қайшы келмесе және біреудің құқықтарын, бостандықтарын немесе заңды мүдделерін бұзбаса, сот жауапкердің талап қоюды тануын қабылдайды.

      Жауапкердің талап қоюды тануы сотты дәлелдемелерді зерттеу міндетінен босатады, сондықтан шешімнің уәждеу бөлігінде жауапкердің талап қоюды тануы және оны соттың қабылдауы ғана көрсетілуі мүмкін.

      Талап қою ішінара танылған жағдайда дәлелдемелерді зерттеу жауапкер талап қоюды танымаған бөлігінде ғана жүргізіледі және даудың мәні бойынша шешім шығарылған кезде шешіледі.

      18. Егер сот дәлелдемелердің әрқайсысын жеке және олардың жиынтығында бағалай отырып, кейбір ұсынылған материалдар, куәлардың айғақтары, басқа да нақты деректер тараптардың өз талаптары мен қарсылықтарының негізі ретінде сілтеме жасаған мән-жайларды растамайтынын анықтаса, онда ол шешімнің уәждеу бөлігінде бұл туралы қорытындыларды негіздеуге міндетті.

      Егер барлық дәлелдемелерді зерттегеннен кейін әкімшілік істің нәтижесіне негізделген қандай да бір факт дәлелденбей қалса, онда әкімшілік істі қарау және шешу нәтижелерінің теріс салдарлары ӘРПК-нің 129-бабының бірінші және екінші бөліктеріне сәйкес осы фактіні дәлелдеу ауыртпалығын көтеретін тарапқа жүктеледі.

      Сот отырысында дауды дұрыс шешу үшін маңызы бap дәлелдемені тараптың өзінде ұстап қалуы және соттың сұратуы бойынша бермеу фактісі анықталған кезде сот шешiмнiң уәждеу бөлiгiнде дәлелдемелер жиынтығының негiзінде АПК-нің 73-бабының тоғызыншы бөлігінде көзделген талаптарды ескере отырып, осы дәлелдемеде қамтылған мәлiметтердi бағалайды.

      Мысалы, сот тұрғын үй алу кезектілігін сақтау туралы әкімшілік актіні қабылдауға мәжбүрлеу туралы талап қоюды қарау барысында жауапкер журналдың жоғалуына байланысты кіріс хат-хабарларды тіркеу журналына қол жеткізуге рұқсат беруден бас тартқан. Алайда, жауапкер оның жоғалғанын немесе сақтау мерзімінің аяқталуына байланысты жойылғанын куәландыратын дәлелдерді ұсынбаған. Сонымен қатар, ӘРПК-нің 69-бабының төртінші бөлігінің талаптары мемлекеттік органдар басшыларының жеке және заңды тұлғалардың жолданымдарымен жұмысты ұйымдастыруға, іс жүргізудің жай-күйіне дербес жауаптылықты белгілейді. Құжаттағы мәліметтер осы тараптың мүдделеріне қарсы бағытталғандықтан, тарап оны таныған болып саналады.

      19. ӘРПК-нің 116-бабының екінші бөлігіне сәйкес дауды шеше отырып, сот әкімшілік актінің, әкімшілік әрекеттің (әрекетсіздіктің) мөлшерлестігін, әкімшілік орган, лауазымды адам әкімшілік қалауды жүзеге асырған кезде Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген шектерден аспағанын және оның осы өкілеттіктің мақсаттарына сәйкестігін (мөлшерлестігін) тексеруге міндетті.

      Соттар дау айтылатын әкімшілік актіде көрсетілген және оны қабылдауға негіз болған мән-жайлардың дәлелденбеуі, оның ішінде, егер сот осындай әкімшілік актіні қабылдау үшін өзге де негіздерді анықтайтын болса, талап қоюды қанағаттандырудан бас тартуға әкеп соқпайтынын есте ұстаған жөн.

      ӘРПК-нің 157-бабы екінші бөлігіне сәйкес сот әкімшілік қалау шегінде және заңмен берілген құзыретке сәйкес қабылданған дау айтылатын әкімшілік актінің орындылығын тексеруді жүзеге асырмайды. Бұл орындылық мәселелері әкімшілік органның құзыретінде қалатынын білдіреді, бұл мөлшерлестік емес жағдайларды қоспағанда, соттың әкімшілік қалау саласына араласуын шектейді.

      20. Шешiмнiң қарар бөлiгi уәждеу бөлiгiнде белгiленген нақты мән-жайлардан туындайтын талап қоюды қанағаттандыру туралы немесе талап қоюдан толық немесе бір бөлігінде бас тарту туралы соттың қорытындысы болуға тиiс.

      Шешiмдi орындау кезiнде айқынсыздықтар мен даулардың болмауы үшiн шешiмнiң қарар бөлiгiн сот анық және түсiнiктi болатындай етiп жазуға мiндеттi.

      Шешiм талап қоюшы мәлiмдеген барлық талаптар бойынша қабылданады.

      Талап қоюшы талапты берген немесе бiр iс жүргізуге бiрнеше талапты біріктірген жағдайда, шешiмнiң қарар бөлiгiнде әрбiр талап бойынша сот нақты не шешкені, кiм, қандай нақты әрекеттердi және кiмнiң пайдасына жасауы тиіс екені, қай тарап даулы құқықты мойындағаны қорытындыланып көрсетiлуге тиiс.

      Сот іске қатысуға тартылмаған адамдардың құқықтары мен мiндеттерi туралы мәселенi шешуге құқылы емес.

      Сондай-ақ заңда көрсетiлген басқа да мәселелер шешiлуге, атап айтқанда: сот шығыстары бөлінуі, сот шешiмiне шағымдану тәртiбi мен мерзiмi, шешiмді орындауға жіберу мерзiмi және оның қамтамасыз етілуі мен орындалуы бойынша қабылданған шаралар көрсетілуі тиiс.

      Шешімнің қарар бөлігінде жауапкердің сот шешімін орындауға және оның орындалғаны туралы сотқа жазбаша хабарлауға міндетті мерзімі, сондай-ақ оны орындамаудың құқықтық салдары көрсетіледі. Сот шешімінің орындалу мерзімі туралы мәліметтер күнтізбелік күнмен айқындалуы мүмкін, мысалы: "2025 жылғы 1 қаңтарға дейінгі мерзімде" не мерзім өтуінің басталуын көрсете отырып, күндермен, айлармен есептелуі мүмкін. Мысалы, "шешім заңды күшіне енген күнінен бастап 30 күн ішінде".

      Талап қоюды қанағаттандырудан толық немесе iшiнара бас тарту туралы шешiм шығару кезiнде талап қоюларын қанағаттандырудан бас тартылғаны жөнінде талаптар келтірілген талап қоюын қанағаттандырудан бас тартылған талап қоюшы туралы, талап қою берілген жауапкер туралы мәліметтерді көрсеткен жөн.

      21. Соттың дау айту туралы талап қою жөніндегі шешімі ӘРПК-нің 84, 132, 155 және 156-баптарының ережелеріне сәйкес келуге тиіс.

      Соттар ұғымы ӘРПК-нің 4-бабы бірінші бөлігінің 3) тармақшасында берілген ауыртпалық салатын әкімшілік актіге талап қоюшы дау айтуы мүмкін екенін назарда ұстауы тиіс.

      Сот дау айту туралы талап қоюды қанағаттандырған кезде әкімшілік актіні заңсыз деп танудың заңдық салдары туралы шешім қабылдауға міндетті.

      Егер сот ауыртпалық салатын әкiмшiлiк актiнi заңсыз деп таныса, толық немесе қандай да бiр бөлiгiнде оның күшiн жояды. Бұл ретте әкімшілік акт қабылданған сәтінен бастап, сондай-ақ ол заңсыз деп танылған сәттен бастап жарамсыз деп танылуы мүмкін.

      ӘРПК-нің 156-бабының екінші бөлігіне сәйкес әкімшілік актіні орындау оған дау айтуға кедергі келтірмейді. Сот мұндай әкімшілік актіні заңсыз деп тануға, жауапкерді орындаудың күшін жоюға мәжбүрлеуге және талап қоюшыны бастапқы жағдайына қайтару бойынша әрекеттер жасауды талап етуге құқылы. Бұл жағдайда жауапкер сот шешімін тиісті түрде орындауы қажет, әкімшілік актінің барлық салдары жойылады және құқықтық қатынастардың бұрынғы жағдайы қалпына келтіріледі.

      22. Сот мәжбүрлеу туралы талап қою бойынша ӘРПК-нің 133, 155 және 157-баптарын басшылыққа ала отырып, шешім қабылдайды.

      Талап қоюшы жауапкерге қолайлы әкімшілік актіні қабылдау міндетін жүктеу туралы талапты, егер оған қолайлы әкімшілік актіні қабылдаудан заңсыз бас тартылған не жауапкердің құқыққа қарсы әрекетсіздігі себебінен ол қабылданбаған болса мәлімдей алады.

      Мұндай жағдайларда бас тартуға дау айту туралы жеке талап ету қажет етілмейді.

      Сот мәжбүрлеу туралы талап қою бойынша жауапкердің қолайлы әкімшілік актіні қабылдаудан бас тартуының заңдылығын тексереді және негіздер болған кезде мұндай бас тартуды заңсыз деп таниды.

      Егер әкімшілік актіні шығарудан бас тарту не жауапкердің әрекетсіздігі заңға қайшы келсе немесе талап қоюшының құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуына себеп болса, сот шешімнің қарар бөлігінде жауапкерге әкімшілік актіні қабылдау міндетін жүктейді.

      Сот шешімнің қарар бөлігінде қолайлы әкімшілік актінің мазмұны мен оны қабылдау мерзімін, сондай-ақ орындылығы мәселелерін шешуді қоспағанда, әкімшілік іс үшін елеулі маңызы бар өзге де мән-жайларды айқындауы мүмкін. Мұндай шешім әкімшілік акт қабылданғанға дейін оны алмастырады.

      Егер қолайлы әкімшілік актіні қабылдаудан бас тарту заңсыз болып табылса, онда сот шешімімен жауапкерге әкімшілік қалауды жүзеге асыру кезінде соттың құқықтық ұстанымын ескере отырып, талап қоюшының пайдасына әкімшілік актіні қабылдау міндеті жүктелуі мүмкін.

      Сот талап қоюшының талап етуі бойынша жауапкерге ауыртпалық түсіретін әкімшілік актіні қабылдамау міндетін де жүктей алады.

      23. Соттар әрекет жасау туралы талап қою бойынша шешім қабылдау кезінде ӘРПК-нің 134, 155 және 158-баптарының ережелерін басшылыққа алғаны жөн.

      Талап қоюшы жауапкерге әкімшілік актіні қабылдауға бағытталмаған белгілі бір әрекеттерді жасау немесе осындай әрекеттерден қалыс қалу, сондай-ақ әкімшілік органның нақты әрекетін құқыққа қайшы деп тану міндетін жүктеуді талап ете алады.

      Сот шешімнің қарар бөлігінде әрекет жасау туралы талап қоюды қанағаттандырған кезде жауапкерге әкімшілік актіні қабылдауға байланысты емес нақты әрекеттер жасау міндетін жүктейді және олардың орындалу мерзімін белгілейді. Мысалы, егер талап қоюшы сұратқан құжаттар жалпыға бірдей қолжетімді сипатта болса, ал сот "Ақпаратқа қол жеткізу туралы" 2015 жылғы 16 қарашадағы № 401-V Қазақстан Республикасы Заңының 5-бабына сәйкес ақпаратты алу және оған қол жеткізу құқықтарын шектеу үшін заңды негіздер жоқ деп анықтаса, онда мұндай жағдайда сот жауапкерді талап қоюшыға тиісті құжаттардың куәландырылған көшірмелерін беруге, құжаттарды ұсыну нысанын, тәртібі мен мерзімін белгілеуге міндеттеуге құқылы.

      Сот әрекеттерге тыйым салу туралы талап қоюды қанағаттандыра отырып, шешімнің қарар бөлігінде жауапкердің әкімшілік актіні қабылдауға байланысты емес қандай нақты әрекеттерді кейіннен жасауына тыйым салынатынын немесе оның өкілеттігіне кіретін қандай нақты әрекеттерден қалыс қалуға тиіс екенін көрсетуге тиіс. Әдетте, осындай талаптың мақсаты жалғасып жатқан бұзушылықты тоқтату немесе әкімшілік әрекет болашақта орын алуы мүмкін, ал талап қоюшы оның жолын кесуді талап ететін жағдайлар болып табылады. Оларға жоспарлы және жоспардан тыс эмиссия жағдайларын, лауазымды тұлғалардың бұқаралық ақпарат құралдарында шындыққа жанаспайтын ақпаратты, баспасөз парақтарын мәлімдеуін жатқызуға болады.

      24. ӘРПК-нің 135-бабының ережелеріне сәйкес жария-құқықтық сипаттағы қандай да бір құқықтық қатынастың бар немесе жоқ екенін тану туралы талап қою субсидиарлық болып табылады және ӘРПК-нің 132, 133 және 134-баптарында көзделген талап қоюлардың басқа түрлерінің ешқайсысы берілуі мүмкін болмаған жағдайда беріледі.

      Бұл ретте талап қоюшы қандай да бір құқықтық қатынастың болуын немесе болмауын растайтын фактілердің болуын ғана емес, сонымен қатар өзінің құқықтық, материалдық немесе моральдық мүддесін негіздеуге тиіс.

      Мысалы, талап қоюшының құқықтық мүдделілігі белгілі бір қызметті жүзеге асыру үшін оған рұқсат (лицензия) алу талап етілетін-етілмейтінін анықтаудан тұруы мүмкін.

      Талап қоюшының материалдық мүдделілігі әкімшілік актімен себеп-салдарлық байланыста тұрған залалдардың өтемін алу ниетімен байланысты болуы мүмкін.

      Моральдық сипаттағы мүдде талап қоюшының бұзылған құқықтар мен заңды мүдделерді қалпына келтіру, моральдық зиян өтемақысын алу және т.б. ниетіне негізделуі мүмкін.

      ӘРПК-нің 159-бабының екінші және үшінші бөліктеріне сәйкес, егер бұл бұзылған құқықтарды қалпына келтіру үшін қажет болса, не егер оның күші жойылса немесе қолданысы өзге тәсілмен, оның ішінде қандай да бір бөлігінде күшін жойса, талап қоюшы заңдық күші жоқ ауыртпалық салатын әкімшілік актіні заңсыз деп тануды талап ете алады.

      Тану туралы талап қою бойынша қабылданған сот шешімі әкімшілік актінің орындалуының күшін жоймайды және талап қоюшыны бастапқы жағдайына келтірмейді, ол талап қоюға мүдделілік негізделген болашақ құқықтық қатынастар туындауы үшін алғышарттар жасайды.

      Сондай-ақ сот талап қоюшының талабы бойынша шешімнің қарар бөлігінде ауыртпалық түсіретін әкімшілік актіні толық немесе бір бөлігінде заңсыз деп тануға, ал уәжді бөлігінде оның күшін жоюына немесе оның қолданылуын өзге тәсілмен жоғалтуына байланысты әкімшілік актінің немесе оның бір бөлігінің күшін жою қажеттігінің жоқтығы туралы көрсетуге құқылы.

      25. ӘРПК-нің 160-бабында талап қоюшының ӘРПК-нің 132, 133, 134 және 135-баптарында көрсетілген талап қоюлармен бір мезгілде осы талаптармен себеп-салдарлық байланыста болған залалдарды өтеу туралы талапты ұсыну құқығы көзделген.

      Өтеуге жататын залалды айқындау кезінде Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 9-бабының ережелерін басшылыққа алу қажет.

      ӘРПК-нің 129-бабының бірінші бөлігіне сәйкес келтірілген залалдың мөлшерін дәлелдеу ауыртпалығы берілген талап қою түріне қарамастан талап қоюшыға жүктеледі.

      Залалды өтеу туралы талап қанағаттандырылған жағдайда сот оның мөлшерін айқындайды және шешімнің қарар бөлігінде өндіріп алынатын соманың мөлшерін цифрлармен және сөздермен Қазақстан Республикасының ақша бірлігінде теңгемен көрсетеді.

      Соттар моральдық зиянды өтеу туралы талап ӘРПК-нің 138-бабы екінші бөлігінің 11) тармақшасы негізінде қайтарылуға жататынын назарға алғаны жөн, өйткені ӘРПК-нің 107-бабының төртінші бөлігіне сәйкес олар азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен қаралады.

      26. АППК-нің 25 және 26-тарауларында сайлауға, республикалық референдумға қатысатын азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің сайлау құқықтарын қорғау туралы және азаматтардың алқаби ретінде қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысу құқығын бұзатын жергілікті атқарушы органдардың шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) дау айту туралы әкімшілік істер бойынша іс жүргізудің ерекшеліктері белгіленген.

      "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" 1995 жылғы 28 қыркүйектегі № 2464 Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 20-бабының 9-тармағында көрсетілген мерзімдер (шешім қабылданған немесе әрекет (әрекетсіздік) жасалған күннен бастап он күн) өткеннен кейін сайлау комиссиясының шешіміне және әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) берілген арыз қарауға жатпайтыны көзделген.

      Бұл мерзімдер қалпына келтіруге жатпайды және түпкілікті болып табылады, ал оларды өткізіп алу ӘРПК-нің 136-бабының сегізінші бөлігіне сәйкес талап қоюды қайтару үшін негіз болып табылады.

      "Республикалық референдум туралы" 1995 жылғы 2 қарашадағы № 2592 Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында өзгеше көзделмегендіктен, көрсетілген мерзімдерді өткізіп алу да референдум комиссияларының шешімдері мен әрекеттеріне дау айту туралы талап қоюларды қайтаруға әкеп соғады.

      Істердің осы санаты бойынша қараудың және апелляциялық шағым берудің қысқартылған мерзімдері көзделген.

      27. ӘРПК-нің 122-бабына сәйкес сот шығыстарын бөлу мәселелері АПК қағидалары бойынша қаралады.

      Мемлекеттік баж мөлшерін айқындау кезінде сот "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)" Қазақстан Республикасы кодексінің нормаларын, ал сот шығыстарын бөлу мәселелері бойынша ӘРПК-де және АПК-де реттелмеген бөлігінде "Қазақстан Республикасы соттарының азаматтық істер бойынша сот шығыстары туралы заңнаманы қолдануы туралы" 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 9 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысын басшылыққа алуға тиіс.

      ӘРПК-нің 138-бабы екінші бөлігінің 5), 6), 12), 13), 14) және 15) тармақшаларында көзделген негіздер бойынша талап қою қайтарылған жағдайларда сот шығыстары өтелмейді.

      Егер талап қою әкімшілік процеске қатысушыларды шақырмай, алдын ала тыңдау басталғанға дейін келіп түскен талап қоюшының арызы бойынша қайтарылса, онда мемлекеттік баж ӘРПК-нің 142-бабының екінші бөлігіне сәйкес қайтарылуға жатады.

      28. Шешім қабылданғаннан және оған қол қойылғаннан кейін судья оның қарар бөлігін жариялайды. Шешімнің жарияланған қарар бөлігіне судья қол қоюы және ол іске қоса тіркелуі тиіс.

      Шешімнің қарар бөлігін жария ете отырып, төрағалық етуші оны қабылдаудың құқықтық негіздері мен салдарын, шешімге шағымданудың тәртібі мен мерзімдерін түсіндіреді, шешімнің түпкілікті нысанда әзірлеу күні және әкімшілік іске қатысатын адамдар оның көшірмесін қашан алуы мүмкін екендігі туралы хабарлайды.

      Шешім қабылдаудың құқықтық негіздері мен салдарын түсіндіре отырып, судья тараптардан сот актісінің мазмұны оларға түсінікті-түсініксіз екенін анықтайды және нақтылайтын сұрақтар қоюға мүмкіндік береді, бұл туралы сот отырысының хаттамасында тиісті белгі қойылады.

      Заңда белгіленген жазбаша нысанда дайындалмаған және судья қол қоймаған ауызша қорытындылардың жария етілуі сот шешімі болып табылмайды.

      ӘРПК-нің 151-бабының екінші бөлігіне сәйкес шешім әкімшілік істі талқылаудан кейін шығарылады және ауызша талқылау аяқталған күннен бастап он жұмыс күнінен кешіктірілмей дайындалады. Айрықша жағдайларда әкімшілік істің күрделілігін (даудың санаты, талап қою түрі және басқа да мән-жайлар) ескере отырып, соттың шешімі ауызша талқылау аяқталған күннен бастап бір айдан кешіктірілмей дайындалады.

      Жазбаша іс жүргізу тәртібімен қаралған іс бойынша шешім дайындау күні соттың автоматтандырылған ақпараттық жүйесінде орналастырылған күнге сәйкес келуі тиіс.

      Сот ӘРПК-нің 18-бабының бесінші бөлігіне сәйкес сот актілерін түпкілікті дайын болған күнінен бастап үш жұмыс күні ішінде, оларды алғандығын тіркеп-бекітуді қамтамасыз ететін байланыс құралдарын пайдалана отырып, әкімшілік процестің тараптарына жібереді.

      29. Заңдылық бұзылған жағдайлар анықталған кезде сот АПК-нің 270-бабына сәйкес жеке ұйғарым шығарады және оны басқару функцияларын атқаратын тиісті ұйымдарға, лауазымды немесе өзге де тұлғаларға жібереді, олар өздері қабылдаған шаралар туралы бір ай мерзім ішінде хабарлауға міндетті.

      Жеке ұйғарымның уәждеу бөлігінде сот жіберілген заң бұзушылықтар туралы қорытындыға келген, жол берілген бұзушылықтардың мәні ашылған, талаптары бұзылған нормативтік құқықтық актілер, сондай-ақ әрекеттері (әрекетсіздігі) заңдылықты бұзуға әкеп соққан адамдар көрсетілген дәлелдер жазылуға тиіс.

      Жеке ұйғарым бойынша тиісті шаралар қолданбау немесе ол бойынша қабылданған шаралар туралы хабарламау ӘРПК-де көзделген процестік мәжбүрлеу шараларын қолдануға және заңда көзделген жауаптылыққа әкеп соғады.

      Ақшалай өндіріп алуды қолдану тиісті тұлғаларды жеке ұйғарым бойынша қабылданған шаралар туралы сотқа хабарлау міндетінен, сондай-ақ заңда көзделген жауаптылықтан босатпайды.

      Заңда белгіленген мерзімде ақшалай өндіріп алу туралы ұйғарым орындалмаған кезде сот ӘРПК-нің 127-бабының тоғызыншы бөлігіне сәйкес қайтадан ақшалай өндіріп алуды қолдануға құқылы.

      Егер бірінші сатыдағы сот жеке ұйғарымды оны шығару үшін негіздердің болуына және жеткіліктілігіне қарамастан шығармаса, жоғары тұрған сот сатысы сот актісінің заңдылығын тексере отырып, жоғарыда көрсетілген тәртіппен жеке ұйғарым шығаруға құқылы.

      30. ӘРПК-нің 171-бабына сәйкес соттың шешімі заңды күшіне енгеннен кейін оны үш жұмыс күні ішінде сот орындау үшін жауапкерге жібереді. Жауапкер әкімшілік іс бойынша сот шешімін, сот белгілеген өзге де мерзімдерді қоспағанда, ол заңды күшіне енген күнінен бастап бір ай мерзімде орындауға міндетті, ол туралы сотқа хабарлауға тиіс. Әкімшілік іс бойынша атқару парағы ақшалай соманы (залалды) өндіріп алу туралы шешімдер бойынша жазылып берілуге тиіс.

      Шешім дереу орындалатын жағдайларды қоспағанда, ол заңды күшіне енгеннен кейін орындалады.

      ӘРПК-нің 173-бабына сәйкес сот әкімшілік процеске қатысушылардың негізді өтінішхаты бойынша немесе өз бастамасы бойынша соттың шешімін дереу орындауға жіберуге құқылы.

      Соттың шешімді дереу орындауға жіберу қажеттігі туралы қорытындылары шешімнің уәждеу бөлігінде ерекше мән-жайлардың болуы туралы дәйекті және жеткілікті деректермен негізделуге тиіс, соның салдарынан неғұрлым кеш орындау әкімшілік процеске қатысушының құқықтарына елеулі зиян келтіруі не оны орындауды қиындатуы немесе мүмкін етпеуі ықтимал. Бұл ретте әкімшілік процеске басқа қатысушылардың құқықтары мен жария мүдделері де ескерілуге тиіс.

      Шешімді дереу орындауға жіберу туралы оның қарар бөлігінде көрсетіледі.

      Әкімшілік процеске қатысушының шешімді дереу орындау туралы өтінішхат АПК-нің 244-бабының қағидалары бойынша шешім шығарылғаннан кейін де қаралуы мүмкін.

      Әкімшілік процеске қатысушының дереу орындауға жіберілген шешімнің орындалуын тоқтата тұру туралы өтінішхатын іс жүргізуінде өтінішхат келіп түскен сәтте әкімшілік іс жатқан сот (бірінші, апелляциялық немесе кассациялық сатылар) қарайды.

      31. АПК-нің 235-бабына сәйкес шешiм шығарған сот өз бастамасы немесе iске қатысып отырған тұлғалардың арызы бойынша шешiмде жiберiлген қате жазуларды немесе анық арифметикалық қателердi түзетуге құқылы. Сот түзетулердi енгiзу мәселесін шешiмнiң орындалған-орындалмағанына қарамастан, бiрақ ол мәжбүрлеп орындатуға ұсынылуы мүмкiн заңда белгiленген мерзім iшiнде шешуi мүмкiн.

      Сот өз қалауы бойынша іске қатысушы адамдарды шақырмай шешімдегі қате жазулар мен анық арифметикалық қателерді түзету туралы арызды қарауға не сот отырысын тағайындауға құқылы. Сот отырысының уақыты мен орны туралы тиісті түрде хабардар етілген іске қатысушы адамдардың келмеуі арызды қарауға кедергі болып табылмайды.

      Сот АПК-нің 236-бабында көрсетілген жағдайларда және шешімді орындаудың заңда белгіленген мерзімі шегінде істі талқылау кезінде анықталған нақты мән-жайлардың негізінде қосымша шешімді шығаруы мүмкін.

      Егер сот шешiмiне апелляциялық шағым берiлсе немесе апелляциялық өтінішхат келтірілсе және қосымша шешiм шығару туралы мәселе бір уақытта қойылса, онда сот ең алдымен сот отырысында қосымша шешiм шығару туралы мәселенi шешiп, содан кейiн қосымша шешімге шағымдану мерзімі өткеннен соң iстi апелляциялық соттың қарауына жiберуге мiндеттi.

      Сот қосымша шешім шығару түріндегі шешімнің мазмұнын өзгертуге не сот отырысында зерттелмеген жаңа мәселелерді шешуге құқылы емес.

      32. Апелляциялық қаулының мазмұнына қойылатын талаптар ӘРПК-нің 168-бабында өзгеше көзделмегендіктен, АПК-нің 426-бабының ережелері ескеріле отырып айқындалады.

      ӘРПК-нің 169-бабына және АПК-нің 452-бабының бірінші бөлігіне сәйкес қысқаша нысанда қаулы шығаруды қоспағанда, кассациялық сатыдағы соттың қаулысы апелляциялық сатыдағы соттың қаулысы үшін қойылатын талаптарға сәйкес келуге тиіс.

      Апелляциялық және кассациялық сатыдағы соттардың қаулылары үшін сипаттау бөлігінде апелляциялық және кассациялық шағымдарды келісудің қысқаша мазмұны және оларды келіскен лауазымды адамдардың деректері жазылады.

      АПК-нің 401-бабының екінші бөлігіне сәйкес мемлекеттік органның аумақтық бөлімшесі сот шешіміне апелляциялық шағым жасау құқығын жоғары тұрған органның міндетті түрде келісуімен іске асырады.

      Әкімшілік сот ісін жүргізуде аталған ережелер әкімшілік рәсімдерді жүзеге асыру ерекшеліктерімен бірге қолданылады.

      ӘРПК-де сыртқы әкімшілік рәсімдер бөлігінде "мемлекеттік орган" және "аумақтық мемлекеттік орган" ұғымдары қолданылмайды.

      ӘРПК-де бекітілген "әкімшілік орган" ұғымы функционалдық қағидатқа негізделген, оған сәйкес әкімшілік орган бұл нормативтік құқықтық актілерге сәйкес әкімшілік актіні қабылдау бойынша өкілеттіктер берілген орган, тұлға немесе өзге ұйым.

      Әкімшілік орган ӘРПК-нің 13, 14, 15-тарауларында көзделген тәртіппен әкімшілік органның шешімдерінің күшін жоюға немесе өзгертуге өкілеттігі бар жоғары тұрған әкімшілік органның міндетті келісімімен сот шешіміне апелляциялық шағым жасау құқығын іске асырады.

      АПК-нің 429-бабының мағынасы бойынша ұйғарымға жеке шағымды АПК-нің 401-бабында көрсетілген адамдар береді және апелляциялық шағымдарды қабылдау мен қарау үшін белгіленген тәртіппен қабылданып қаралады.

      ӘРПК-де өзге тәртіп көзделмегенін назарға ала отырып, әкімшілік процеске қатысушы тұлға болып табылатын әкімшілік органның және мемлекеттік органның бірінші және апелляциялық сатыдағы соттардың ұйғарымдарына жеке шағымы да жоғары тұрған әкімшілік органмен келісуге жатады.

      Жоғары тұрған органның келісімінің болу қажеттігі туралы ұқсас талаптар сот актілеріне берілетін кассациялық шағымдарға қойылады (АПК-нің 435-бабының 1-1-бөлігі).

      33. Конституцияның 4-бабына сәйкес осы нормативтік қаулы қолданыстағы құқық құрамына қосылады, жалпыға бірдей міндетті болып табылады және алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі.

      Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының Төрағасы
А. Мерғалиев
      Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының судьясы,
жалпы отырыс хатшысы
Г. Әлмағамбетова