ИПС "Әділет"

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан части первой статьи 608 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 5 июля 2014 года

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Нурмуханова Б.М., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения С. – адвоката Айтбаева Т.С.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Манкешова Ш.Ж.,

Министерства внутренних дел Республики Казахстан – заместителя председателя Комитета административной полиции Тусупова С.А.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Байтеленова Р.Т.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – главного консультанта Отдела законодательства Аукашева Г.А.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан –заместителя директора Казбаевой А.Г.,

рассмотрел в открытом заседании обращение С. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан части первой статьи 608 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 5 июля 2014 года (далее – КоАП).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Ударцева С.Ф. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, действующее право Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении части первой статьи 608 КоАП на соответствие пункту 1 статьи 14, пункту 1 статьи 24, пункту 1 статьи 39 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция).

Из обращения следует, что заявитель в городе Астане управлял транспортным средством в состоянии алкогольного опьянения. В судебном заседании субъект обращения признал вину полностью и раскаялся в содеянном.

Постановлением специализированного межрайонного суда по административным правонарушениям города Астаны заявитель признан виновным в совершении административного правонарушения, предусмотренного частью первой статьи 608 КоАП, и подвергнут административному аресту на пятнадцать суток с лишением права управления транспортным средством сроком на семь лет.

Автор обращения отмечает, что санкция части первой статьи 608 КоАП безальтернативная: "Управление транспортным средством водителем, находящимся в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения, а равно передача управления транспортным средством лицу, находящемуся в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения, – влекут административный арест на пятнадцать суток и лишение права управления транспортным средством сроком на семь лет".

Заявитель указывает на то, что за аналогичное правонарушение гражданин, не имеющий права управления транспортным средством, в случае управления транспортным средством в состоянии алкогольного опьянения будет подвергнут административному взысканию в виде административного ареста на двадцать суток (часть шестая статьи 608 КоАП) с возможностью после этого получить водительское удостоверение. Автор обращения видит в этом нарушение равенства всех перед законом и судом, которое заключается в том, что граждане, совершившие одинаковые административные правонарушения, подвергаются разным административным взысканиям.

Автор обращения также полагает, что неоправданно длительный срок административного взыскания в виде лишения права управления транспортным средством на семь лет, предусмотренный частью первой статьи 608 КоАП, нарушает право заявителя на свободный выбор рода деятельности и профессии, так как имеются виды деятельности и профессии, предполагающие наличие права управления транспортным средством.

В ходе судебного заседания представитель заявителя подтвердил обращение в Конституционный Суд о проверке на соответствие Конституции части первой статьи 608 КоАП с учетом соотношения ее с частью шестой данной статьи и в заключительном слове расширил требования, включив в них проверку конституционности всех частей статьи 608, а также статей 610, 611 и 612 КоАП.

Рассмотрев дополнительное ходатайство представителя обратившегося лица об увеличении объема требований, Конституционный Суд констатирует, что иные части статьи 608, кроме части первой, а также статьи 610, 611 и 612 КоАП непосредственно не затрагивают интересы субъекта обращения, касаются иных субъектов, совершающих другие правонарушения.

Статьи 610, 611 и 612 КоАП не содержат признак, имеющий отношение к обратившемуся лицу, – управление транспортным средством водителем в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения.

В соответствии с пунктом 1 статьи 45 Конституционного закона от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан" (далее – Конституционный закон) Конституционный Суд по обращению граждан рассматривает на соответствие Конституции Республики Казахстан нормативные правовые акты Республики Казахстан, непосредственно затрагивающие их права и свободы, закрепленные Конституцией Республики Казахстан.

В принятии обращения отказывается, если оно "не соответствует установленным настоящим Конституционным законом форме и содержанию обращения, условиям их допустимости или исходит от ненадлежащего субъекта" (подпункт 1) пункта 3 статьи 48 Конституционного закона).

В связи с этим Конституционный Суд отказывает в принятии дополнительных требований представителя субъекта обращения к конституционному производству, так как указанные в них положения непосредственно не затрагивают права и свободы субъекта обращения.

При проверке конституционности части первой статьи 608 КоАП с учетом соотношения ее с частью шестой данной статьи Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В пункте 1 статьи 1 Конституции записано, что высшими ценностями государства являются человек, его жизнь, права и свободы. Никто не вправе подвергать опасности жизнь других лиц, в том числе управляя транспортным средством как источником повышенной опасности.

Конституция закрепляет право каждого, кто находится на законных основаниях в стране, на свободное передвижение по территории Республики Казахстан, кроме случаев, оговоренных законом (пункт 1 статьи 21 Конституции). Личный и общественный транспорт – важное средство для реализации этого права человека. В соответствии с Конституцией осуществление прав и свобод человека и гражданина не должно нарушать права и свободы других лиц, посягать на конституционный строй и общественную нравственность (пункт 5 статьи 12), все равны перед законом и судом (пункт 1 статьи 14). При этом права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения (пункт 1 статьи 39), а конституционная норма о равенстве всех перед законом и судом ни в каких случаях не подлежит ограничению (пункт 3 статьи 39). Эти положения Конституции важны для охраны общественного порядка, в том числе в сфере дорожного движения, жизни, здоровья, прав и свобод человека.

Не подлежит каким-либо ограничениям и конституционное право каждого на жизнь (пункт 1 статьи 15). В пункте 1 статьи 29 Конституции установлено: "Граждане Республики Казахстан имеют право на охрану здоровья". Начиная управление транспортным средством в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения, влияющем на быстроту реакции, внимание, координацию движений, человек подвергает риску жизнь и здоровье людей (пассажиров, пешеходов и других).

В пункте 1 статьи 34 Конституции закреплено, что каждый обязан соблюдать Конституцию и законодательство Республики Казахстан, уважать права, свободы, честь и достоинство других лиц. Управляющий транспортным средством в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения является потенциальным нарушителем конституционных прав граждан и общественного порядка, не соблюдает указанные конституционные обязанности, создает при этом опасность для своей жизни и здоровья.

В нормативном постановлении Конституционного Совета Республики Казахстан от 29 марта 1999 года № 7/2 обращено внимание на то, что пункт 1 статьи 14 Конституции "устанавливает равенство прав и обязанностей личности, равную защиту государством этих прав и равную ответственность каждого перед законом. Равенство перед законом означает, что именно в законах определяются конкретные условия и обстоятельства, позволяющие реализовать права и свободы человека и гражданина".

2. Всеобщая декларация прав человека, принятая Генеральной Ассамблеей Организации Объединенных Наций 10 декабря 1948 года (далее – Декларация), устанавливает: "Каждый человек имеет обязанности перед обществом, в котором только и возможно свободное и полное развитие его личности" (пункт 1 статьи 29). В ней также отмечено, что при "осуществлении своих прав и свобод каждый человек должен подвергаться только таким ограничениям, какие установлены законом исключительно с целью обеспечения должного признания и уважения прав и свобод других и удовлетворения справедливых требований морали, общественного порядка и общего благосостояния в демократическом обществе" (пункт 2 статьи 29).

В Международном пакте о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966 года, ратифицированном Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, закреплены, в частности: право на жизнь как неотъемлемое право каждого человека (пункт 1 статьи 6), равенство всех лиц перед судами (пункт 1 статьи 14), право каждого ребенка на такие меры защиты, которые требуются в его положении как малолетнего со стороны общества и государства (пункт 1 статьи 24).

В подпункте v) статьи 1 Конвенции Организации Объединенных Наций о дорожном движении, принятой 8 ноября 1968 года и ратифицированной Законом Республики Казахстан от 31 декабря 2009 года (далее – Конвенция), содержится широкое определение термина "водитель" ("погонщик"): "всякое лицо, управляющее транспортным средством, автомобилем и т.д. (включая велосипеды) или ведущее по дороге скот, стада, упряжных, вьючных или верховых животных". С учетом этого дано определение понятия "водитель" и в подпункте 25) статьи 1 Закона Республики Казахстан от 17 апреля 2014 года "О дорожном движении" (далее – Закон от 17 апреля 2014 года).

Конвенция уделяет внимание здоровью водителя, его физическим и психическим качествам, физическому и умственному состоянию, влияющим на исполнение обязанностей правильно управлять транспортным средством, контролировать это управление, обеспечивать безопасность дорожного движения. Выполнение этих требований Конвенции затруднительно при алкогольном, наркотическом и (или) токсикоманическом опьянении водителя.

В пункте 3 статьи 8 Конвенции говорится: "Водитель должен обладать необходимыми физическими и психическими качествами, и его физическое и умственное состояние должно позволять ему управлять транспортным средством", а в пункте 5 этой же статьи отмечено, что водитель "должен быть всегда в состоянии управлять своим транспортным средством". В Конвенции также установлено требование: "Водитель транспортного средства должен при любых обстоятельствах сохранять контроль над своим транспортным средством с тем, чтобы соблюдать необходимую осторожность и быть всегда в состоянии осуществлять любые маневры, которые ему надлежит выполнить" (пункт 1 статьи 13). Состояние алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения может существенно влиять на способность водителя осуществлять необходимые действия в сложных ситуациях и создавать риски для жизни, здоровья людей и безопасности дорожного движения.

Согласно пункту 3 статьи 42 Конвенции "ни одно положение настоящей Конвенции не должно толковаться как препятствующее Договаривающимся Сторонам или их территориальным подразделениям запретить водителю, имеющему национальное или международное водительское удостоверение, управлять автомобилем, если очевидно и доказано, что его состояние таково, что он не может управлять транспортным средством, не создавая угрозы для движения, или если он был лишен права на вождение в государстве, где он имеет свое обычное местожительство".

В международных правовых документах также предусмотрена возможность лишения водителя права управления транспортными средствами. В зарубежных странах за различные нарушения в состоянии опьянения водитель может быть лишен права управления транспортным средством на различные сроки (в том числе на весьма длительный до пожизненного) с учетом особенностей законодательства каждой страны и последствий совершенного правонарушения (в некоторых странах с конфискацией транспортного средства).

3. В Республике Казахстан законодательство и практика его реализации защищают и поддерживают правовой порядок, обеспечивающий защиту жизни и здоровья, прав и свобод человека и гражданина, в том числе и в ситуациях, создающих дополнительные риски для обеспечения правопорядка.

Закон от 17 апреля 2014 года устанавливает правовые основы и общие условия функционирования дорожного движения и обеспечения его безопасности в Республике Казахстан. В данном Законе государственная политика в сфере дорожного движения определена как "направленная на обеспечение благоприятных условий для участников дорожного движения, предотвращение дорожно-транспортных происшествий и снижение тяжести их последствий" (пункт 1 статьи 6). Среди основных направлений этой политики указаны, в частности, обеспечение безопасности и доступности дорожного движения, комфортности и сервиса для его участников, устойчивой транспортной системы, снижение рисков в дорожном движении (подпункты 1) – 3) пункта 2 статьи 6).

В статье 3 Закона от 17 апреля 2014 года выделены основные принципы дорожного движения: "1) приоритет жизни и здоровья участников дорожного движения над экономическими результатами хозяйственной деятельности; 2) приоритет ответственности государства за обеспечение безопасности дорожного движения над ответственностью участников дорожного движения; 3) соблюдение интересов участников дорожного движения, общества и государства при обеспечении безопасности дорожного движения; 4) системный подход к обеспечению безопасности дорожного движения". В соответствии с этими принципами, учитывая высокую общественную опасность управления транспортным средством водителем в состоянии опьянения, а также возможные последствия дорожно-транспортных происшествий, в Республике Казахстан за различные правонарушения установлена административная и уголовная ответственность.

В пункте 2 статьи 73 Закона от 17 апреля 2014 года предусмотрено, что право на управление транспортным средством предоставляется лицам, сдавшим экзамен, при соблюдении условий, перечисленных в статье 74 данного Закона, в пункте 5 статьи 73 установлено, что право на управление транспортным средством подтверждается водительским удостоверением, а в предусмотренных законодательством случаях – временным разрешением на право управления транспортным средством. Законом от 17 апреля 2014 года регулируется процедура получения документов, подтверждающих право на управление транспортным средством, установлено, какие лица допускаются к сдаче экзаменов (пункт 3 статьи 74), и предусмотрены случаи лишения и ограничения права на управление транспортным средством (пункт 3 статьи 75).

4. По данным Генеральной прокуратуры Республики Казахстан, в период с 2014 года по сентябрь 2023 года включительно, в результате 158 тысяч дорожно-транспортных происшествий (далее – ДТП) в Казахстане погибло более 22 тысяч человек, свыше 205 тысяч получили различные увечья, травмы. С участием водителей в состоянии опьянения совершены более 6400 ДТП, в которых погибли 1426 человек, 8607 получили различные увечья, травмы.

Законом Республики Казахстан от 27 декабря 2019 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования уголовного, уголовно-процессуального законодательства и усиления защиты прав личности" (далее – Закон от 27 декабря 2019 года) за управление транспортным средством в состоянии опьянения усилена административная и уголовная ответственность. Водитель, управляющий транспортным средством в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения, подвергается административному аресту на пятнадцать суток и лишению права управления транспортным средством сроком на семь лет (часть первая статьи 608 КоАП). При повторном нарушении в течение года после истечения срока административного взыскания арест увеличен до двадцати суток с лишением права управления транспортным средством сроком на восемь лет (часть 3-1 статьи 608 КоАП).

Действия, предусмотренные частью первой статьи 608 КоАП, повлекшие причинение потерпевшему вреда здоровью, не имеющие признаков уголовно наказуемого деяния, или повреждение транспортных средств, грузов, дорожных и иных сооружений либо иного имущества, влекут административный арест на двадцать суток и лишение права управления транспортным средством сроком на семь лет (часть третья статьи 608 КоАП). Совершение таких же действий повторно в течение года после истечения срока административного взыскания влечет административный арест на двадцать пять суток и лишение права управления транспортным средством сроком на девять лет (часть 3-2 статьи 608 КоАП).

Принятые меры по усилению административной и уголовной ответственности оказали позитивное профилактическое воздействие на участников дорожного движения.

При усилении административной ответственности за управление транспортным средством в состоянии опьянения осталась без изменений часть шестая статьи 608 КоАП, устанавливающая, что действия, предусмотренные частями первой и третьей данной статьи, совершенные лицами, не имеющими права управления транспортными средствами, влекут административный арест на двадцать суток без применения дополнительных мер воздействия. Однако и этими лицами, управляющими транспортным средством в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения, совершается много правонарушений, в том числе повторно, в результате которых получают ранения, гибнут люди. Повторное совершение данного правонарушения влечет арест на тридцать суток (часть седьмая статьи 608 КоАП) без иной профилактической меры.

В отношении субъектов, указанных в части шестой статьи 608 КоАП, не применяется лишение права управления транспортным средством ввиду отсутствия у этих лиц водительского удостоверения, подтверждающего такое право.

Таким образом, в настоящее время лицо, привлеченное к административной ответственности за правонарушения, предусмотренные частями шестой и седьмой статьи 608 КоАП, вправе сразу сдать экзамен и получить водительское удостоверение, что не соответствует целям профилактики административных правонарушений. По данным Генеральной прокуратуры, лица, привлеченные к административной ответственности по части шестой статьи 608 КоАП, после истечения срока административного ареста беспрепятственно получают водительские удостоверения и нередко вновь совершают подобные правонарушения.

Для системного урегулирования профилактики административных правонарушений, связанных с управлением транспортным средством лицами в состоянии опьянения, в законодательстве Республики Казахстан о дорожном движении необходимо предусмотреть такую меру, как ограничение на определенный срок права сдачи экзамена для получения специального права – права управления транспортным средством. Это могло бы способствовать профилактике правонарушений, предусмотренных частями шестой и седьмой статьи 608 КоАП.

5. Конституционный Суд отмечает технико-юридические особенности норм Конвенции, Закона от 17 апреля 2014 года и КоАП. В Законе от 17 апреля 2014 года содержатся нормы о "праве управления транспортным средством" (статьи 1, 75 и другие) и о водительском удостоверении как "документе, подтверждающем право управления транспортным средством соответствующей категории". Водительским удостоверением также считается "документ, выдаваемый взамен изъятого или утраченного на установленный законодательством Республики Казахстан срок, при наличии документа, удостоверяющего личность владельца водительского удостоверения;" (подпункт 26) статьи 1).

Принимая во внимание повышенную опасность транспортных средств для жизни и здоровья граждан, а также физическое и психическое здоровье водителей, право на управление транспортным средством в законодательстве Республики Казахстан тесно связано с наличием у лица водительского удостоверения, подтверждающего это право. Поэтому лишение права на управление транспортным средством на определенный срок в соответствии с частью первой статьи 608 КоАП неизбежно влечет изъятие водительского удостоверения и исключает в установленном временном интервале возможность сдачи экзамена на получение права управления транспортным средством.

В нормах КоАП дифференцируются разные категории водителей и степень ответственности лиц, управляющих транспортными средствами. Кроме общего понятия "водитель", используемого в Конвенции и Законе от 17 апреля 2014 года, в КоАП вводится ряд более частных понятий: водитель, находящийся в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения; лицо, находящееся в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения, которому передано управление транспортным средством (часть первая статьи 608); лицо, не имеющее права управления транспортными средствами (часть шестая статьи 608); лицо, к которому административный арест в соответствии с частью второй статьи 50 настоящего Кодекса не применяется (часть восьмая статьи 608); лицо, не имеющее либо лишенное права управления транспортным средством (часть третья статьи 610, часть третья статьи 611); водитель, в нарушение правил дорожного движения оставивший место дорожно-транспортного происшествия, участником которого он являлся (часть вторая статьи 611); лицо, оставившее место дорожно-транспортного происшествия в связи с оказанием медицинской помощи пострадавшему (примечание части третьей статьи 611); водитель, не имеющий при себе водительского удостоверения или временного удостоверения, выданного взамен водительского удостоверения на право управления (часть первая статьи 612); лицо, не имеющее права управления транспортным средством (кроме учебной езды); водитель, "не имеющий права управления соответствующей категорией транспорта" (часть вторая статьи 612); водитель, лишенный права управления транспортным средством (часть третья статьи 612).

Конкретизация лиц, управляющих транспортными средствами, в КоАП связана с необходимостью дифференциации степени их ответственности за нарушение правил дорожного движения с учетом правового статуса таких лиц, подготовки водителей, уровня общественной опасности той или иной деятельности, вида транспортного средства.

Конституционный Суд считает, что различные части статьи 608 КоАП должны корреспондироваться по наличию в них профилактических мер с учетом особенностей субъектов, совершающих правонарушения, для соблюдения принципа соразмерности ответственности в зависимости от тяжести правонарушения и в целях обеспечения безопасности дорожного движения, принимая во внимание статистику ДТП и практику применения данных норм КоАП. Тем самым будут более системно согласованы нормы разных частей статьи 608 КоАП (в частности, частей первой и шестой) и в результате лучше защищены жизнь, здоровье, имущество граждан и иных лиц, в том числе самого правонарушителя. Такие меры позволят более полно реализовать и защитить конституционные нормы о приоритете прав и свобод человека и гражданина, праве на жизнь и на охрану здоровья, равенстве всех перед законом и судом, а также использовать возможность ограничения законом прав и свобод человека и гражданина лишь в той мере, в какой это необходимо в целях охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения (пункт 1 статьи 1, пункт 1 статьи 14, пункт 1 статьи 15, пункт 1 статьи 29 и пункт 1 статьи 39 Конституции).

6. Конституционный Суд не усматривает в дополнительном административном взыскании за совершение административного правонарушения, предусмотренного частью первой статьи 608 КоАП, нарушения пункта 1 статьи 24 Конституции, устанавливающего "право на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии", поскольку в данной ситуации у субъекта обращения сохраняется возможность заняться любыми иными видами деятельности в период действия дополнительной меры административного взыскания, а также вернуться после истечения срока взыскания к деятельности, связанной с управлением транспортными средствами.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, пунктом 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующей Конституции Республики Казахстан часть первую статьи 608 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о совершенствовании правового регулирования ответственности физических лиц за управление транспортным средством в состоянии алкогольного, наркотического и (или) токсикоманического опьянения с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в настоящем нормативном постановлении, в целях обеспечения защиты жизни, здоровья, прав и свобод человека и гражданина, безопасности дорожного движения, а также повышения эффективности профилактики правонарушений.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Б.М. Нұрмұханов, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі С.-тің өкілі – адвокат Т.С. Айтбаевтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Ш.Ж. Манкешовтің,

Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің өкілі – Әкімшілік полиция комитеті төрағасының орынбасары С.А. Түсіповтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты Р.Т. Байтеленовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің бас консультанты Г.А. Аукашеваның,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – директордың орынбасары Ә.Ғ. Қазбаеваның қатысуымен,

өзінің ашық отырысында С.-тің 2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (бұдан әрі – ӘҚбК) 608-бабы бірінші бөлігінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы С.Ф. Ударцевті және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын, Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқығын зерделей отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ӘҚбК-нің 608-бабы бірінші бөлігінің Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция) 14-бабының 1-тармағына, 24-бабының 1-тармағына, 39-бабының 1-тармғына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен өтініш берушінің Астана қаласында көлік құралын алкогольдік масаң күйде басқарғанын түсінуге болады. Сот отырысында өтініш субъектісі өз кінәсін толық мойындап, жасаған әрекетіне өкінген.

Астана қаласының әкімшілік құқық бұзушылықтар жөніндегі мамандандырылған ауданаралық сотының қаулысымен өтініш беруші ӘҚбК-нің 608-бабының бірінші бөлігінде көзделген әкімшілік құқық бұзушылықты жасауда кінәлі деп танылып, жеті жыл мерзімге көлік құралын басқару құқығынан айырыла отырып, он бес тәулікке әкімшілік қамаққа алынған.

Өтініш авторы ӘҚбК-нің 608-бабы бірінші бөлігінің: "Жүргізушінің көлік құралын алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйде басқаруы, сол сияқты көлік құралын алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйдегі адамның басқаруына беру он бес тәулікке әкімшілік қамаққа алуға және жеті жыл мерзімге көлік құралын басқару құқығынан айыруға алып келеді" деген санкциясы альтернативсіз деп атап өтеді.

Өтініш беруші осыған ұқсас құқық бұзушылық үшін көлік құралын басқару құқығы жоқ азамат көлік құралын алкогольдік масаң күйде басқарған жағдайда жиырма тәулікке әкімшілік қамаққа алу түрінде әкімшілік жазаға тартылып (ӘҚбК-нің 608-бабының алтыншы бөлігі), кейіннен оның жүргізуші куәлігін алуға мүмкіндігі болады деп көрсетеді. Өтініш авторы мұны заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең дегеннің бұзылуы, яғни бірдей әкімшілік құқық бұзушылықтар жасаған азаматтар әртүрлі әкімшілік жазаларға тартылады деп ойлайды.

Өтініш авторы ӘҚбК-нің 608-бабының бірінші бөлігінде көзделген жеті жылға көлік құралын басқару құқығынан айыру түріндегі әкімшілік жазаның негізсіз ұзақ мерзімі көлік құралын басқару құқығының болуын көздейтін қызмет пен кәсіп түрлері бар болғандықтан, өтініш берушінің қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығын бұзады деп те санайды.

Сот отырысы барысында өтініш берушінің өкілі ӘҚбК-нің 608-бабы бірінші бөлігінің осы баптың алтыншы бөлігімен байланысын ескере отырып, оның Конституцияға сәйкестігін тексеру туралы өтінішпен Конституциялық Сотқа жүгінуді растады және қорытынды сөзінде ӘҚбК-нің 608-бабының барлық бөліктерінің, сондай-ақ 610, 611 және 612-баптарының конституциялылығын тексеру туралы өтінімді қосып, талаптарын кеңейтті.

Конституциялық Сот өтініш берген адам өкілінің талаптар ауқымын ұлғайту туралы қосымша өтінішхатын қарап, ӘҚбК-нің 608-бабының бірінші бөлігін қоспағанда, өзге бөліктері, сондай-ақ 610, 611 және 612-баптары өтініш субъектісінің мүдделерін тікелей қозғамайтынын, басқа құқық бұзушылықтарды жасайтын өзге субъектілерге қатысты екенін атап өтеді.

ӘҚбК-нің 610, 611 және 612-баптарында өтініш берген адамға қатысы бар – жүргізушінің көлік құралын алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйде басқаруы деген белгі қамтылмайды.

"Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Конституциялық заңның (бұдан әрі – Конституциялық заң) 45-бабының 1-тармағына сәйкес Конституциялық Сот азаматтардың өтініштері бойынша Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген олардың құқықтары мен бостандықтарын тікелей қозғайтын Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарайды.

Егер өтініш "осы Конституциялық заңда белгіленген өтініш нысаны мен мазмұнына, оларға жол берілу шарттарына сәйкес келмесе немесе тиісті субъектіден туындамаса", оны қабылдаудан бас тартылады (Конституциялық заңның 48-бабы 3-тармағының 1) тармақшасы).

Осыған байланысты, Конституциялық Сот өтініш субъектісі өкілінің қосымша талаптарын конституциялық іс жүргізуге қабылдаудан бас тартады, өйткені оларда көрсетілген ережелер өтініш субъектісінің құқықтары мен бостандықтарын тікелей қозғамайды.

ӘҚбК-нің 608-бабы бірінші бөлігінің осы баптың алтыншы бөлігімен байланысын ескере отырып, оның конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 1-бабының 1-тармағында мемлекеттің ең қымбат қазынасы адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылады деп жазылған. Ешкім басқа адамдардың өміріне, оның ішінде жоғары қауіптілік көзі ретіндегі көлік құралын басқара отырып қауіп төндіруге құқылы емес.

Конституцияда елде заңды негіздерде жүрген әрбір адамның, заңда айтылған жағдайлардан басқа кезде, Қазақстан Республикасының аумағында еркін жүріп-тұру құқығы бекітіледі (Конституцияның 21-бабының 1-тармағы). Жеке және қоғамдық көлік – адамның осы құқығын іске асырудың маңызды құралы. Конституцияға сәйкес адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс (12-баптың 5-тармағы), заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең (14-баптың 1-тармағы). Бұл ретте адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін (39-баптың 1-тармағы), ал заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең туралы конституциялық норма ешбір жағдайда да шектеуге жатпайды (39-баптың 3-тармағы). Конституцияның осы ережелері қоғамдық тәртіпті, оның ішінде жол жүрісі саласында, адамның өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын сақтау үшін маңызды.

Әркімнің өмір сүру туралы конституциялық құқығы да (15-баптың 1-тармағы) қандай да бір шектеуге жатпайды. Конституцияның 29-бабының 1-тармағында: "Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға құқығы бар" деп белгіленген. Көлік құралын реакция жылдамдығына, назар аударуға, жол жүрісін үйлестіруге әсер ететін алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйде басқара отырып, адам басқа адамдардың (жолаушылардың, жаяу жүргіншілердің және басқалардың) өмірі мен денсаулығына қауіп төндіреді.

Конституцияның 34-бабының 1-тармағында әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңнамасын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті деп бекітілген. Көлік құралын алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйде басқаратын адам азаматтардың конституциялық құқықтарын және қоғамдық тәртіпті ықтимал бұзушы болып табылады, аталған конституциялық міндеттерді сақтамайды, бұл ретте өз өмірі мен денсаулығына да қауіп төндіреді.

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1999 жылғы 29 наурыздағы № 7/2 нормативтік қаулысында Конституцияның 14-бабы 1-тармағының "адамдардың құқықтары мен міндеттерінің теңдігін, осы құқықтарды мемлекеттің тең қорғауын және әркімнің заң алдында жауапкершілігі бірдей екендігін белгілейді. Заң алдында тең болу адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын іске асыруға мүмкіндік беретін нақтылы шарттар мен жағдаяттардың нақ осы заңдарда анықталатынын білдіретіндігіне" назар аударылды.

2. Біріккен Ұлттар Ұйымы 1948 жылғы 10 желтоқсанда қабылдаған Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында (бұдан әрі – Декларация): "Әр адамның, адам баласының еркін және толық кемелденуіне мүмкіншілік беретін қоғам алдында міндеттері бар" (29-баптың 1-тармағы) деп белгіленеді. Мұнда "өзінің құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру кезінде әр адам басқалардың құқықтары мен бостандықтарын тиісті түрде тану мен құрметтеуді қамтамасыз ету және демократиялық қоғамдағы моральдің, қоғамдық тәртіп пен жалпы игіліктің әділетті талаптарын қанағаттандыру мақсатында тек қана заңда белгіленген шектеулерге ғана ұшырауға тиіс" (29-баптың 2-тармағы) деп те атап өтіледі.

2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған 1966 жылғы 16 желтоқсандағы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде, атап айтқанда: әрбір адамның ажырамас құқығы ретінде өмір сүру құқығы (6-баптың 1-тармағы), сот алдында жұрттың бәрiнің тең болуы (14-баптың 1-тармағы), әрбір баланың қоғам және мемлекет тарапынан, өзiнiң жас шамасы талап ететiн тиiстi қорғау шараларын иелену құқығы (24-баптың 1-тармағы) бекітілген.

1968 жылғы 8 қарашада қабылданған және 2009 жылғы 31 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Біріккен Ұлттар Ұйымының Жол жүрісі туралы конвенциясының (бұдан әрі – Конвенция) 1-бабының v) тармақшасында "жүргізуші" ("мал айдаушы") терминінің: "көлік құралын, автомобильді және т.б. (велосипедтерді қоса алғанда) басқаратын немесе жол бойында мал, табын, жегілген, теңдеп жүк артылған немесе салт мінетін жануарларды айдайтын кез келген адам" деген кең анықтамасы қамтылады. Осыны ескере отырып, "жүргізуші" ұғымына "Жол жүрісі туралы" 2014 жылғы 17 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – 2014 жылғы 17 сәуірдегі Заң) 1-бабының 25) тармақшасында да анықтама берілген.

Конвенцияда жүргізушінің денсаулығына, оның физикалық және психикалық қасиеттеріне, көлік құралын дұрыс басқару, осы басқаруды бақылау, жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ету міндеттерін орындауға әсер ететін физикалық және ақыл-ой жай-күйіне назар аударылады. Конвенцияның осы талаптарын орындау жүргізуші алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйде болған кезде қиын болады.

Конвенцияның 8-бабының 3-тармағында: "Жүргізуші қажетті дене және психикалық қасиеттерге ие болуға тиіс және оның денесі мен ақыл-ойының жай-күйі оған көлік құралын басқаруға мүмкіндік беруге тиіс" деп айтылады, ал осы баптың 5-тармағында жүргізуші "әрқашан өзінің көлік құралын басқаруға қабілетті жағдайда болуға тиіс" деп атап өтіледі. Конвенцияда: "Көлік құралының жүргізушісі кез келген жағдайда да қажетті сақтықты сақтау және өзі орындауға тиіс кез келген маневрді жүзеге асыруға әрқашан қабілетті болу үшін өзінің көлік құралына бақылауды сақтауға тиіс" (13-баптың 1-тармағы) деген талап та белгіленген. Алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйде болу жүргізушінің қиын жағдайларда қажетті әрекеттерді жүзеге асыру қабілетіне айтарлықтай әсер етіп, адамдардың өміріне, денсаулығына және жол жүрісі қауіпсіздігіне қауіп төндіруі мүмкін.

Конвенцияның 42-бабының 3-тармағына сәйкес "осы Конвенцияның бірде-бір ережесі ұлттық немесе халықаралық жүргізуші куәлігі бар жүргізушіге, егер оның жай-күйі қозғалыс үшін қауіп төндірмей көлік құралын жүргізе алмайтыны көрініп тұрса және дәлелденсе немесе егер оның әдеттегі тұрғылықты жері бар мемлекетте ол жүргізу құқығынан айырылған болса, Уағдаласушы Тараптарға немесе олардың аумақтық бөлімшелеріне оның автомобиль басқаруына тыйым салуға кедергі ретінде түсіндірілмеуге тиіс".

Халықаралық құқықтық құжаттарда жүргізушіні көлік құралдарын басқару құқығынан айыру ықтималдығы да көзделген. Шет елдерде масаң күйдегі әртүрлі бұзушылықтары үшін жүргізуші әр елдің заңнамасының ерекшеліктері және жасалған құқық бұзушылықтың зардаптары ескеріле отырып (кейбір елдерде көлік құралы тәркілене отырып), әртүрлі мерзімдерге (оның ішінде өмір бойына дейінгі өте ұзақ мерзімге) көлік құралын басқару құқығынан айырылуы мүмкін.

3. Қазақстан Республикасында заңнама және оны іске асыру практикасы құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету үшін адамның және азаматтың өмірі мен денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын, оның ішінде қосымша тәуекелдер туғызатын жағдайларда да қорғауды қамтамасыз ететін құқықтық тәртіпті қорғайды және қолдайды.

2014 жылғы 17 сәуірдегі Заңда Қазақстан Республикасында жол жүрісі жұмыс істеуінің және оның қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негіздері мен жалпы шарттары белгіленеді. Аталған Заңда жол жүрісі саласындағы мемлекеттік саясат "жол жүрісіне қатысушыларға қолайлы жағдайларды қамтамасыз етуге, жол-көлік оқиғаларын болғызбауға және олардың зардаптарының ауырлығын азайтуға бағытталған" деп айқындалады (6-баптың 1-тармағы). Осы саясаттың негізгі бағыттарының арасында, атап айтқанда, жол жүрісі қауіпсіздігі мен қолжетімділігін, оған қатысушыларға қолайлылық пен сервисті, орнықты көлік жүйесін қамтамасыз ету, жол жүрісіндегі тәуекелдерді азайту көрсетілген (6-баптың 2-тармағының 1) – 3) тармақшалары).

2014 жылғы 17 сәуірдегі Заңның 3-бабында жол жүрісінің негізгі қағидаттары бөліп көрсетілген: "1) жол жүрісіне қатысушылардың өмірі мен денсаулығының шаруашылық қызметтің экономикалық нәтижелерінен басымдығы; 2) жол жүрісі қауіпсіздігінің қамтамасыз етілуі үшін мемлекет жауаптылығының жол жүрісіне қатысушылардың жауаптылығынан басымдығы; 3) жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ету кезінде жол жүрісіне қатысушылар, қоғам мен мемлекет мүдделерінің сақталуы; 4) жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз етуге жүйелі көзқарас". Осы қағидаттарға сәйкес жүргізушінің көлік құралын масаң күйде басқаруының қоғамға жоғары қауіптілігі, сондай-ақ жол-көлік оқиғаларының ықтимал зардаптары ескеріле отырып, Қазақстан Республикасында әртүрлі құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік және қылмыстық жауаптылық белгіленген.

2014 жылғы 17 сәуірдегі Заңның 73-бабының 2-тармағында көлік құралын басқару құқығы осы Заңның 74-бабында санамаланған шарттар сақталған кезде емтихан тапсырған адамдарға беріледі деп көзделген, 73-бабының 5-тармағында көлік құралын басқару құқығы – жүргізуші куәлігімен, заңнамада көзделген жағдайларда көлік құралын басқару құқығына арналған уақытша рұқсатпен расталады деп белгіленген. 2014 жылғы 17 сәуірдегі Заңмен көлік құралын басқару құқығын растайтын құжаттарды алу рәсімі реттеледі, емтихан тапсыруға қандай адамдардың жіберілетіні белгіленеді (74-баптың 3-тармағы) және көлік құралын басқару құқығынан айыру және осындай құқықты шектеу жағдайлары көзделеді (75-баптың 3-тармағы).

4. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының деректері бойынша 2014 жыл мен 2023 жылғы қыркүйекті қоса алғандағы аралық кезеңде Қазақстанда 158 мың жол-көлік оқиғасы (бұдан әрі – ЖКО) салдарынан 22 мыңнан астам адам қаза тауып, 205 мыңнан астамы түрлі мертігу, жарақат алған. Масаң күйдегі жүргізушілердің қатысуымен 6400-ден астам ЖКО орын алып, 1426 адам қаза тапты, 8607 адам түрлі мертігу, жарақат алған.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық, қылмыстық-процестік заңнаманы жетілдіру және жеке адам құқықтарының қорғалуын күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2019 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі – 2019 жылғы 27 желтоқсандағы Заң) көлік құралын масаң күйде басқарғаны үшін әкімшілік және қылмыстық жауаптылық күшейтілді. Көлік құралын алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйде басқарған жүргізуші он бес тәулікке әкімшілік қамаққа алуға және жеті жыл мерзімге көлік құралын басқару құқығынан айыруға жазаланады (ӘҚбК-нің 608-бабының бірінші бөлігі). Әкімшілік жаза мерзімі өткеннен кейін бір жыл ішінде бұзушылық қайталанған жағдайда, сегіз жыл мерзімге көлік құралын басқару құқығынан айыра отырып, жиырма тәулікке дейін қамаққа алу ұлғайтылады (ӘҚбК-нің 608-бабының 3-1-бөлігі).

ӘҚбК-нің 608-бабының бірінші бөлігінде көзделген, жәбірленушінің денсаулығына қылмыстық жазаланатын іс-әрекет белгілері жоқ зиян келтіруге немесе көлік құралдарын, жүктерді, жол құрылыстары мен өзге де құрылыстарды не өзге мүлікті бүлдіруге әкеп соққан әрекеттер жиырма тәулікке әкімшілік қамаққа алуға және жеті жыл мерзімге көлік құралын басқару құқығынан айыруға алып келеді (ӘҚбК 608-бабының үшінші бөлігі). Әкімшілік жаза мерзімі өткеннен кейін бір жыл ішінде осындай әрекеттерді қайталап жасау жиырма бес тәулікке әкімшілік қамаққа алуға және тоғыз жыл мерзімге көлік құралын басқару құқығынан айыруға алып келеді (ӘҚБК-нің 608-бабының 3-2-бөлігі).

Әкімшілік және қылмыстық жауаптылықты күшейту жөніндегі қабылданған шаралар жол жүрісі қатысушыларына оң профилактикалық ықпал етті.

Көлік құралын масаң күйде басқарғаны үшін әкімшілік жауаптылықты күшейту кезінде ӘҚбК-нің 608-бабының алтыншы бөлігі өзгеріссіз қалды, бұл бөлікте осы баптың бірінші және үшінші бөліктерінде көзделген, көлік құралдарын басқаруға құқығы жоқ адамдар жасаған әрекеттер қосымша ықпал ету шаралары қолданылмастан жиырма тәулікке әкімшілік қамаққа алуға алып келеді деп белгіленеді. Алайда, көлік құралын алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйде басқаратын осы адамдар да көптеген құқық бұзушылықтар жасайды, оның ішінде қайталап жасап жатады, солардың салдарынан адамдар жарақат алады, қайтыс болады. Осы құқық бұзушылықты қайталап жасау өзге профилактикалық шара қолданылмастан отыз тәулікке қамаққа алуға алып келеді (ӘҚбК-нің 608-бабының жетінші бөлігі).

ӘҚбК-нің 608-бабының алтыншы бөлігінде көрсетілген субъектілерге қатысты көлік құралын басқару құқығынан айыру осы адамдардың осындай құқығын растайтын жүргізуші куәлігінің болмауына байланысты қолданылмайды.

Осылайша, қазіргі уақытта ӘҚбК-нің 608-бабының алтыншы және жетінші бөліктерінде көзделген құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жауаптылыққа тартылған адам емтиханды артынша тапсырып, жүргізуші куәлігін алуға құқылы, бұл әкімшілік құқық бұзушылықтарды алдын алу мақсаттарына сәйкес келмейді. Бас прокуратураның деректері бойынша ӘҚбК-нің 608-бабының алтыншы бөлігі бойынша әкімшілік жауаптылыққа тартылған адамдар әкімшілік қамаққа алу мерзімі өткеннен кейін жүргізуші куәлігін кедергісіз алып, ұқсас құқық бұзушылықтарды жиі қайта жасап жатады.

Адамдардың көлік құралын масаң күйде басқаруымен байланысты әкімшілік құқық бұзушылықтарды алдын алуды жүйелі түрде реттеу үшін Қазақстан Республикасының жол жүрісі туралы заңнамасында арнайы құқықты – көлік құралын басқару құқығын алу үшін емтихан тапсыру құқығын белгілі бір мерзімге шектеу сияқты шараны көздеу қажет. Бұл ӘҚбК-нің 608-бабының алтыншы және жетінші бөліктерінде көзделген құқық бұзушылықтарды алдын алуға ықпал етер еді.

5. Конституциялық Сот Конвенция, 2014 жылғы 17 сәуірдегі Заң және ӘҚбК нормаларының техникалық-заңдық ерекшеліктерін атап өтеді. 2014 жылғы 17 сәуірдегі Заңда "көлік құралын басқару құқығы" туралы (1, 75-баптар және басқалар) және "тиісті санаттағы көлік құралын басқару құқығын растайтын құжат" ретінде жүргізуші куәлігі туралы нормалар қамтылады. "Жүргізуші куәлігі иесінің жеке басын куәландыратын құжаты болған кезде, алып қойылған немесе жоғалған құжаттың орнына Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген мерзімге берілетін құжат" та жүргізуші куәлігі деп есептеледі (1-баптың 26) тармақшасы).

Көлік құралдарының азаматтардың өмірі мен денсаулығына жоғары қауіптілігі, сондай-ақ жүргізушілердің физикалық және психикалық денсаулығы назарға алына отырып, Қазақстан Республикасының заңнамасында көлік құралын басқару құқығы адамның осы құқықты растайтын жүргізуші куәлігінің болуымен тығыз байланысты. Сондықтан ӘҚбК-нің 608-бабының бірінші бөлігіне сәйкес белгілі бір мерзімге көлік құралын басқару құқығынан айыру жүргізуші куәлігін алып қоюға сөзсіз алып келеді және белгіленген уақыт аралығында көлік құралын басқару құқығын алуға емтихан тапсыру мүмкіндігіне жол бермейді.

ӘҚбК нормаларында жүргізушілердің әртүрлі санаттары және көлік құралдарын басқаратын адамдардың жауаптылық дәрежесі сараланады. Конвенцияда және 2014 жылғы 17 сәуірдегі Заңда пайдаланылатын "жүргізуші" жалпы ұғымынан басқа, ӘҚбК-ге бірқатар жеке ұғымдар да енгізіледі: алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйдегі жүргізуші; көлік құралын басқару берілген, алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйдегі адам (608-баптың бірінші бөлігі); көлік құралдарын басқару құқығы жоқ адам (608-баптың алтыншы бөлігі); осы Кодекстің 50-бабының екінші бөлігіне сәйкес әкімшілік қамаққа алу қолданылмайтын адам (608-баптың сегізінші бөлігі); көлiк құралын басқару құқығы жоқ не басқару құқығынан айырылған адам (610-баптың үшінші бөлігі, 611-баптың үшінші бөлігі); жол жүрісі қағидаларын бұзып, өзi қатысушы болып табылған жол-көлiк оқиғасы болған жерден кетiп қалған жүргізуші (611-баптың екінші бөлігі); зардап шегушiге медициналық көмек көрсетуге байланысты жол-көлiк оқиғасы болған жерден кетiп қалған адам (611-баптың үшінші бөлігінің ескертпесі); өзімен бірге басқару құқығын беретін жүргізуші куәлігі немесе жүргізуші куәлігінің орнына берілген уақытша куәлігі жоқ жүргізуші (612-баптың бірінші бөлігі); көлiк құралын басқару құқығы жоқ адам (жүргiзіп-үйренуден басқа); тиiстi санаттағы көлiктi басқару құқығы жоқ жүргiзушi (612-баптың екінші бөлігі); көлiк құралын басқару құқығынан айрылған жүргiзушi (612-баптың үшінші бөлігі).

ӘҚбК-де көлік құралдарын басқаратын адамдарды нақтылау осындай адамдардың құқықтық мәртебесін, жүргізушілерді даярлауды, қандай да бір қызметтің қоғамға қауіптілік деңгейін, көлік құралының түрін ескере отырып, жол жүрісі қағидаларын бұзғаны үшін олардың жауаптылық дәрежесін саралау қажеттігімен байланысты.

Конституциялық Сот ӘҚбК-нің 608-бабының әртүрлі бөліктері ЖКО статистикасы және ӘҚбК-нің осы нормаларының қолданылу практикасы назарға алына отырып, құқық бұзушылықтың ауырлығына қарай жауаптылық мөлшерлестігі қағидатын сақтау үшін және жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында құқық бұзушылық жасайтын субъектілердің ерекшеліктері ескеріле отырып, оларда профилактикалық шаралардың болуы бойынша үйлестірілуге тиіс деп есептейді. Осылайша, ӘҚбК-нің 608-бабының әртүрлі бөліктерінің (атап айтқанда, бірінші және алтыншы бөліктерінің) нормалары анағұрлым жүйелі түрде үйлесімді болады және нәтижесінде азаматтардың және өзге де тұлғалардың, оның ішінде құқық бұзушының өзінің де өмірінің, денсаулығының, мүлкінің қорғалуы жақсарады. Мұндай шаралар адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының басымдығы, өмір сүру және денсаулық сақтау құқығы, заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең туралы конституциялық нормаларды барынша толық іске асыруға және қорғауға, сондай-ақ адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана заңмен шектеу мүмкіндігін қолдануға мүмкіндік береді (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы, 14-бабының 1-тармағы, 15-бабының 1-тармағы, 29-бабының 1-тармағы және 39-бабының 1-тармағы).

6. Конституциялық Сот ӘҚбК-нің 608-бабының бірінші бөлігінде көзделген әкімшілік құқық бұзушылықты жасағаны үшін қосымша әкімшілік жаза қолдануды "еңбек ету бостандығы, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығын" белгілейтін Конституцияның 24-бабының 1-тармағын бұзу деп санамайды, өйткені аталған жағдайда өтініш субъектісінің қосымша әкімшілік жаза шарасы қолданылатын кезеңде қызметтің кез келген өзге түрлерімен айналысу, сондай-ақ жаза мерзімі өткеннен кейін көлік құралдарын басқарумен байланысты қызметке оралу мүмкіндігі сақталады.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 3-тармағын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 608-бабының бірінші бөлігі Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, адамның және азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандықтарын қорғауды, жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз ету, сондай-ақ құқық бұзушылықтардың алдын алу тиімділігін арттыру мақсатында көлік құралын алкогольдік, есірткілік және (немесе) уытқұмарлық масаң күйде басқарғаны үшін жеке тұлғалардың жауаптылығын құқықтық реттеуді жетілдіру туралы мәселені қарау ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Сотының