ИПС "Әділет"

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф., с участием представителей:

субъекта обращения Аскеровой Н.А. – адвоката Сарсенбаева С.М.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Сулейменова Д.А.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – старшего помощника Генерального Прокурора по особым поручениям Кемалова М.Т.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – заведующего сектором Отдела законодательства Есимбековой А.К.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Республиканской коллегии адвокатов – члена научно-консультативного совета Дельманова С.С.,

Республиканской коллегии юридических консультантов – члена палаты юридических консультантов города Астаны Искакбекова А.А.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан – главного научного сотрудника Турецкого Н.Н.,

Института парламентаризма – исполнительного директора Канатова А.К.,

Академии правоохранительных органов при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан – профессора кафедры специальных юридических дисциплин Хана В.В.,

эксперта – доктора юридических наук, профессора Ахпанова А.Н.,

рассмотрел в открытом заседании обращение о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан пункта 3) части первой статьи 94 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан от 4 июля 2014 года (далее – УПК).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Нурмуханова Б.М. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства и проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о рассмотрении на соответствие пункту 3 статьи 13 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) пункта 3) части первой статьи 94 УПК, согласно которому защитник, а также представитель потерпевшего (частного обвинителя), гражданского истца, гражданского ответчика не могут участвовать в производстве по уголовному делу, если они оказывают или ранее оказывали юридическую помощь лицу, имеющему противоположные с подзащитным либо доверителем интересы, а равно находятся с такими лицами в родственных или иных отношениях личной зависимости.

Из обращения и прилагаемых к нему материалов следует, что в рамках досудебного расследования в отношении субъекта обращения ее адвокат был отстранен от участия в производстве по уголовному делу со ссылкой на пункт 3) части первой статьи 94 УПК. Основанием для принятия прокурором такого процессуального решения послужило то, что близкий родственник (бабушка) адвоката является клиентом возглавляемого подозреваемой юридического лица, с деятельностью которого связано уголовное дело.

В ходе конституционного производства субъект обращения и ее представитель уточнили свою позицию и выразили просьбу о проверке указанной нормы УПК только в части отстранения защитника от участия в производстве по уголовному делу в связи с нахождением его в родственных отношениях с лицом, имеющим противоположные с подзащитным интересы.

При проверке конституционности пункта 3) части первой статьи 94 УПК в пределах уточненного объема обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Правовые условия реализации права каждого на получение квалифицированной юридической помощи, гарантированного пунктом 3 статьи 13 Конституции, урегулированы в УПК и других законах Республики Казахстан.

Согласно Конституции каждый задержанный, арестованный, обвиняемый в совершении преступления имеет право пользоваться помощью адвоката (защитника) с момента, соответственно, задержания, ареста или предъявления обвинения. Данное право вытекает из содержания более общего права каждого на получение квалифицированной юридической помощи, которое служит реализации и защите прав и законных интересов личности в различных ситуациях, в том числе в рамках отдельных форм судопроизводства (пункт 3 статьи 13 и пункт 3 статьи 16).

В нормативных постановлениях органа конституционного контроля Республики Казахстан ранее разъяснялось, что, выполняя свои обязательства в этой сфере, государство должно принимать необходимые меры нормативно-правового, организационного и иного характера. Следовательно, Парламент Республики Казахстан вправе определять конкретные модели правового регулирования системы оказания юридической помощи, а для лиц, желающих осуществлять такую деятельность публично-правового характера, – обязательные требования, условия и ограничения (нормативное постановление Конституционного Совета от 4 июня 2021 года № 1 и нормативное постановление Конституционного Суда от 25 сентября 2023 года № 29-НП).

В Международном пакте о гражданских и политических правах, принятом резолюцией 2200А (XXI) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 16 декабря 1966 года и ратифицированном Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года (далее – Пакт), определено, что каждое участвующее в Пакте государство обязуется обеспечить, чтобы право на правовую защиту для любого лица, требующего такой защиты, устанавливалось компетентными судебными, административными или законодательными властями или любым другим компетентным органом, предусмотренным правовой системой государства, и развивать возможности судебной защиты (подпункт b) пункта 3 статьи 2).

В соответствии с пунктом 1 статьи 14 Пакта все лица равны перед судами и трибуналами. Каждый имеет право при рассмотрении любого уголовного обвинения, предъявляемого ему, или при определении его прав и обязанностей в каком-либо гражданском процессе на справедливое и публичное разбирательство дела компетентным, независимым и беспристрастным судом, созданным на основании закона.

Аналогичные задачи и принципы закреплены в процессуальном законодательстве Казахстана, в том числе в рамках уголовного процесса. В соответствии со статьей 8 УПК задачами уголовного процесса являются пресечение, беспристрастное, быстрое и полное раскрытие, расследование уголовных правонарушений, изобличение и привлечение к уголовной ответственности лиц, их совершивших, справедливое судебное разбирательство и правильное применение уголовного закона, защита лиц, общества и государства от уголовных правонарушений. Установленный законом порядок производства по уголовным делам должен обеспечивать защиту от необоснованного обвинения и осуждения, незаконного ограничения прав и свобод человека и гражданина, а в случае незаконного обвинения или осуждения невиновного – незамедлительную и полную его реабилитацию, а также способствовать укреплению законности и правопорядка, предупреждению уголовных правонарушений, формированию уважительного отношения к праву.

Таким образом, обозначенные законодательные подходы корреспондируются с положениями основополагающих международных правовых актов.

2. Конституционно-правовая задача оказания квалифицированной юридической помощи в рамках уголовного процесса возлагается на адвокатов, выступающих в качестве профессиональных защитников (часть вторая статьи 66, часть первая статьи 76 и часть первая статьи 77 УПК).

В Законе Республики Казахстан от 5 июля 2018 года "Об адвокатской деятельности и юридической помощи" (далее – Закон об адвокатской деятельности) закреплено, что адвокатура в Республике Казахстан призвана содействовать реализации гарантированных государством и закрепленных Конституцией прав человека на судебную защиту своих прав, свобод и получение юридической помощи, а также способствовать мирному урегулированию спора (пункт 1 статьи 31).

В целях надлежащего выполнения возложенной на адвокатуру миссии законодательно установлены требования к общей (наличие высшего юридического образования, лицензии на занятие адвокатской деятельностью, обязательное членство в коллегии адвокатов и другие) и специальной правосубъектности адвокатов в производстве по уголовным, гражданским и иным делам, качеству оказываемых ими юридических услуг. Они обусловлены необходимостью достижения задач той или иной формы судопроизводства и поддержания высокого уровня правовой помощи.

В качестве принципов оказания юридической помощи в числе других определены верховенство закона, уважение и защита прав и свобод клиента, предоставление юридической помощи в его интересах. С этой целью адвокат обязан выполнять любые не запрещенные законом действия по установлению фактических обстоятельств, направленные на обеспечение прав, свобод и законных интересов клиента (подпункты 1), 3) и 4) статьи 3 и подпункт 10) пункта 7 статьи 33 Закона об адвокатской деятельности).

Оказание квалифицированной юридической помощи в контексте взаимоотношений адвоката и гражданина основывается на взаимном доверии сторон. Важным средством обеспечения такого доверия является соблюдение адвокатской тайны, которую составляют факт обращения к адвокату, сведения о содержании устных и письменных переговоров с лицом, обратившимся за помощью, и другими лицами, о характере и результатах предпринимаемых в интересах лица, обратившегося за помощью, действий, а также иная информация, касающаяся оказания юридической помощи (пункт 1 статьи 37 Закона об адвокатской деятельности).

Закон об адвокатской деятельности устанавливает, что адвокату запрещается оказывать юридическую помощь при наличии конфликта интересов, а также предусмотренных процессуальным законодательством обстоятельств, исключающих участие адвоката в деле. В этих случаях адвокат обязан отказаться от своего участия в оказании юридической помощи вследствие возникновения обстоятельств, препятствующих ее оказанию, и сообщить об этом клиенту (подпункт 6) пункта 7 и пункт 8 статьи 33). При этом под конфликтом интересов понимается противоречие между личными интересами лица, оказывающего юридическую помощь, и интересами клиента, которое может привести к неоказанию или некачественному оказанию юридической помощи (подпункт 9) статьи 1).

Юридическая помощь оказывается на основе высоких профессиональных и этических норм. Адвокат должен соблюдать при исполнении своих профессиональных обязанностей Конституцию и законодательство Республики Казахстан, присягу адвоката и Кодекс профессиональной этики адвокатов (статья 10 и подпункты 1) и 2) пункта 7 статьи 33 Закона об адвокатской деятельности). В Кодексе профессиональной этики адвокатов, утвержденном второй республиканской конференцией делегатов коллегий адвокатов 26 сентября 2014 года, закреплено, что адвокат обязан в своей профессиональной деятельности исходить из преимущества интересов доверителя перед своими собственными интересами или интересами других лиц (пункт 12).

Одной из процессуальных гарантий соблюдения указанных положений является институт обстоятельств, исключающих возможность участия защитника в уголовном процессе (статья 94 УПК). Данный институт играет ключевую роль при обеспечении надлежащего выполнения защитником своих обязанностей, недопущения возможных злоупотреблений, обусловленных ранее возложенными должностными обязанностями, процессуальными ролями и функциями, характером социальных связей, родством, нравственными ценностями и другими факторами.

Исходя из вышеизложенного, Конституционный Суд считает, что отстранение защитника от участия в производстве по уголовному делу при наличии установленных законом обстоятельств, включая конфликт интересов, не противоречит Конституции, поскольку оно направлено на обеспечение справедливости и законности уголовного судопроизводства и принятия правильного решения по делу. Деятельность адвокатов как квалифицированных защитников тесно связана с осуществлением права на судебную защиту и принципов правосудия, закрепленных в Основном Законе, и служит реализации публичных интересов по обеспечению объективности, беспристрастности и справедливости при принятии решений по уголовным делам.

3. Конституционный Суд в своем нормативном постановлении от 25 сентября 2023 года № 29-НП указал, что установление особенностей оказания юридической помощи другими нормативными правовыми актами, кроме Закона об адвокатской деятельности, может заключаться в создании особых условий для деятельности лиц, оказывающих такую помощь, принимая во внимание специфику правового процесса.

С учетом отмеченных общих положений порядок получения участниками уголовного процесса и оказания им квалифицированной юридической помощи детализирован УПК. Право каждого задержанного, арестованного, обвиняемого в совершении преступления пользоваться помощью адвоката (защитника) с момента, соответственно, задержания, ареста или предъявления обвинения реализуется в первую очередь путем самостоятельного выбора и приглашения адвоката (пункт 3) части девятой статьи 64 и пункт 6) части второй статьи 65-1 УПК). Такой выбор осуществляется из числа адвокатов, соответствующих установленным требованиям, что является дополнительной гарантией надлежащего осуществления указанного права индивида в достижении благоприятного для него исхода дела посредством обеспечения активной деятельности стороны защиты в его интересах.

Защитник, участвующий в уголовном процессе, обязан использовать все законные средства и способы защиты в целях выявления обстоятельств, опровергающих подозрение, обвинение или смягчающих ответственность подозреваемого, обвиняемого, и оказать им необходимую квалифицированную юридическую помощь. Защитник не вправе: совершать какие-либо действия против интересов подзащитного и препятствовать осуществлению принадлежащих ему прав; вопреки позиции подзащитного признавать его причастность к уголовному правонарушению и виновность в его совершении, заявлять о примирении подзащитного с потерпевшим; признавать гражданский иск; отзывать поданные подзащитным жалобы и ходатайства; разглашать сведения, которые стали ему известны в связи с обращением за юридической помощью и ее осуществлением (части первая и пятая статьи 70 УПК).

УПК в части первой статьи 94 содержит перечень обстоятельств, исключающих возможность участия защитника в уголовном процессе, которые связаны с его общей и специальной правосубъектностью. При наличии таких обстоятельств защитник обязан устраниться от участия в производстве по уголовному делу либо ему должен быть заявлен отвод участниками уголовного процесса (часть первая статьи 86).

В пункте 3) части первой статьи 94 УПК к обстоятельствам, исключающим возможность участия в производстве по уголовному делу в качестве защитника, отнесено нахождение его в родственных отношениях с лицом, имеющим противоположные с подзащитным интересы.

УПК не раскрывает содержания понятия "родственные отношения". Его можно установить только путем системного толкования совместно с понятиями "близкие родственники" (родители, дети, усыновители (удочерители), усыновленные (удочеренные), полнородные и неполнородные братья и сестры, дедушка, бабушка, внуки) и "родственники" (лица, находящиеся в родственной связи, имеющие общих предков до прадедушки и прабабушки), дефиниции которых даны в подпунктах 11) и 50) статьи 7 УПК. При такой интерпретации можно четко определить круг лиц, состоящих в родственных отношениях, для правильного применения рассматриваемых положений уголовно-процессуального закона.

Кроме того, УПК не связывает отстранение защитника по этому основанию с наличием какого-либо процессуального статуса лица, имеющего противоположные с подзащитным интересы, не уточняет, в рамках какого дела должны существовать отмеченные противоположные интересы, их характер и степень выражения.

По мнению Конституционного Суда, противоположные с подзащитным интересы могут быть связаны с процессуальным положением лиц (стороны обвинения и защиты), претензиями по возмещению вреда и другими факторами, свидетельствующими о серьезном расхождении интересов субъектов. Поэтому исключение адвокатов, являющихся близкими родственниками и родственниками лица, имеющего противоположные с подзащитным интересы (независимо от придания процессуального статуса этому лицу), из числа защитников нацелено на достижение задач уголовного процесса при неукоснительном соблюдении всех его принципов, в числе которых осуществление судопроизводства на основе состязательности и равноправия сторон, обеспечение прав на защиту и квалифицированную юридическую помощь и другие (статьи 23, 26 и 27 УПК). Наличие родственных отношений адвоката с лицом (потерпевшим), имеющим противоположные с подзащитным (обвиняемым) интересы, в силу конфликта интересов ставит под сомнение установление необходимой степени доверия во взаимоотношениях адвоката и его клиента, может негативно отразиться на качестве адвокатской деятельности, что создает серьезные риски нарушения права на защиту и фундаментальных начал уголовного процесса. Недопуск адвоката к участию в уголовном процессе в таких случаях соответствует интересам и самого адвоката, ограждая его от обязанности осуществлять процессуальную деятельность в условиях коллизии интересов и нравственных принципов.

Допуск в дело защитника, состоящего в родственных отношениях с лицом, имеющим противоположные с подзащитным интересы, в частности с потерпевшим, может отрицательно сказаться и на процессуальных возможностях данного лица (стороны обвинения), предоставляя подзащитному определенные преимущества в силу наличия у его адвоката дополнительной информации (об избранной позиции, тактике, способах ее отстаивания и другой) из источников, обусловленных близкими (родственными) взаимоотношениями.

При таком понимании отстранение адвоката от участия в производстве по уголовному делу на основании его родственных отношений с лицом, имеющим противоположные с подзащитным интересы, не ущемляет права каждого на получение квалифицированной юридической помощи, закрепленного пунктом 3 статьи 13 Конституции.

4. В качестве защитника наряду с адвокатом могут быть допущены и другие лица: супруг (супруга) или близкий родственник, опекун, попечитель либо представитель организации, на попечении или иждивении которой находится подзащитный (часть вторая статьи 66 УПК). При этом уголовно-процессуальный закон не уточняет, распространяются ли на таких лиц основания для отстранения защитника.

Конституционный Суд полагает, что обстоятельства, влекущие отстранение защитника от участия в производстве по уголовному делу, перечисленные в части первой статьи 94 УПК, относятся только к адвокатам, участвующим в качестве защитника.

Редакция рассматриваемой уголовно-процессуальной нормы имеет и другие недостатки. В первой ее части в единственном числе сказано о лице, имеющем противоположные с подзащитным либо доверителем интересы, а во второй части данное понятие сформулировано во множественном числе (находится с такими лицами в родственных отношениях). В конструкции нормы слова "с такими лицами" допускают различное толкование и позволяют отнести к ним не только лицо, имеющее противоположные с подзащитным интересы, но и самого подзащитного, хотя в уголовно-процессуальном законе отсутствует запрет на избрание обвиняемым в качестве своего защитника (адвоката) близкого родственника (родственника).

Целесообразно более детально урегулировать процедуру освобождения (устранения) защитника от участия в уголовном процессе и унифицировать используемые при этом понятия. В части первой статьи 86 УПК сказано, что защитник обязан устраниться (то есть заявить самоотвод) от участия в производстве по уголовному делу либо ему должен быть заявлен отвод участниками уголовного процесса. Отвод защитника упоминается и в пункте 9) части первой статьи 529 УПК, согласно которому после поступления дела в суд судья, приняв дело в производство и приступив к рассмотрению дела об уголовном проступке, выносит постановление об отложении рассмотрения дела в связи с отводом защитника, если указанный отвод препятствует рассмотрению дела по существу. Однако в статье 94 УПК, в которой определены основания и субъекты, принимающие соответствующие процессуальные решения, не говорится об отводе (самоотводе), а используется другое понятие – "отстранение защитника" от участия в производстве по уголовному делу, что вызывает разночтение касательно применимости ее норм при решении вопроса об отводе (самоотводе) защитника.

Следует гармонизировать положения УПК, закрепляющие обязанность защитника по самоустранению от участия в производстве по делу и недопустимость отказа адвокатом от принятой на себя защиты (часть пятая статьи 66 и часть первая статьи 86 УПК), с учетом того, что основания для отстранения (самоотвода) могут возникнуть или стать известными и после вступления адвоката в дело.

Закон, как неоднократно отмечал в своих итоговых решениях Конституционный Суд, должен соответствовать требованиям юридической точности и предсказуемости последствий, то есть его нормы должны быть сформулированы с достаточной степенью четкости и основываться на понятных критериях, исключающих возможность произвольной интерпретации положений закона (нормативные постановления от 18 мая 2023 года № 14-НП, от 31 августа 2023 года № 27-НП, от 25 сентября 2023 года № 29-НП и другие).

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55-58, 62, пунктами 2 и 3 статьи 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующим Конституции Республики Казахстан пункт 3) части первой статьи 94 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан в части запрета на участие в производстве по уголовному делу защитника, находящегося в родственных отношениях с лицом, имеющим противоположные с подзащитным интересы.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан рассмотреть вопрос о совершенствовании уголовно-процессуального законодательства в соответствии с правовыми позициями Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенными в настоящем нормативном постановлении.

О принятых мерах в шестимесячный срок проинформировать Конституционный Суд Республики Казахстан.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі Н.А. Аскерованың өкілі – адвокат С.М. Сарсенбаевтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Д.А. Сүлейменовтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың ерекше тапсырмалар жөніндегі аға көмекшісі М.Т. Кемаловтың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің сектор меңгерушісі А.К. Есимбекованың,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Республикалық адвокаттар алқасының өкілі – ғылыми-консультативтік кеңестің мүшесі С.С. Дельмановтың,

Республикалық заң консультанттары алқасының өкілі – Астана қаласы заң консультанттары палатасының мүшесі А.А. Искакбековтің,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – бас ғылыми қызметкер Н.Н. Турецкийдің,

Парламентаризм институтының өкілі – атқарушы директор А.К. Канатовтың,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының өкілі – арнайы заң пәндері кафедрасының профессоры В.В. Ханның,

сарапшы – заң ғылымдарының докторы, профессор А.Н. Ақпановтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында 2014 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 94-бабы бірінші бөлігі 3) тармағының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішті қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы Б.М. Нұрмұхановты және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп және Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ҚПК-нің 94-бабы бірінші бөлігі 3) тармағының Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) 13-бабының 3-тармағына сәйкестігін қарау туралы өтініш келіп түсті, оған сәйкес қорғаушы, сондай-ақ жәбірленушінің (жекеше айыптаушының), азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің өкілі, егер олар қорғалушымен не сенім білдірушімен мүдделері қарама-қарсы адамға заң көмегін көрсетіп жүрсе немесе бұрын көмек көрсеткен болса, сол сияқты мұндай адамдармен туыстық немесе өзге де жеке тәуелділік қатынастарда болса, қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатыса алмайды.

Өтініштен және оған қоса берілген материалдардан өтініш субъектісіне қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеру шеңберінде оның адвокатының ҚПК-нің 94-бабы бірінші бөлігінің 3) тармағына сілтеме жасала отырып, қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан шеттетілгенін түсінуге болады. Прокурордың мұндай процестік шешімді қабылдауына адвокаттың жақын туысының (әжесінің) күдікті басқаратын, қызметі қылмыстық іспен байланысты заңды тұлғаның клиенті болып табылуы негіз болды.

Конституциялық іс жүргізу барысында өтініш субъектісі мен оның өкілі өз ұстанымын нақтылап, ҚПК-нің көрсетілген нормасын қорғаушының қорғалушымен мүдделері қарама-қарсы адаммен туыстық қатынастарда болуына байланысты оны қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан шеттету бөлігінде ғана тексеру туралы өтінішін білдірді.

ҚПК-нің 94-бабы бірінші бөлігі 3) тармағының конституциялылығын нақтыланған өтініш ауқымы шеңберінде тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 13-бабының 3-тармағында кепілдік берілген әркімнің білікті заң көмегін алу құқығын іске асырудың құқықтық шарттары ҚПК-де және Қазақстан Республикасының басқа да заңдарында реттелген.

Конституцияға сәйкес ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбір адамның сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалануға құқығы бар. Бұл құқық әртүрлі жағдайларда, оның ішінде сот ісін жүргізудің жекелеген нысандары шеңберінде жеке адамның құқықтары мен заңды мүдделерін іске асыруға және қорғауға негіз болатын әркімнің білікті заң көмегін алуға анағұрлым жалпы құқығының мазмұнынан туындайды (13-баптың 3-тармағы және 16-баптың 3-тармағы).

Бұған дейін Қазақстан Республикасы конституциялық бақылау органының нормативтік қаулыларында түсіндірілгендей, мемлекет осы саладағы өз міндеттемелерін орындай отырып, нормативтік-құқықтық, ұйымдастырушылық және өзге де сипаттағы қажетті шараларды қабылдауға тиіс. Демек, Қазақстан Республикасының Парламенті заң көмегін көрсету жүйесін құқықтық реттеудің нақты модельдерін, ал осындай жария-құқықтық сипаттағы қызметті жүзеге асыруға ниет білдірген адамдар үшін міндетті талаптарды, шарттар мен шектеулерді айқындауға құқылы (Конституциялық Кеңестің 2021 жылғы 4 маусымдағы № 1 нормативтік қаулысы және Конституциялық Соттың 2023 жылғы 25 қыркүйектегі № 29-НҚ нормативтік қаулысы).

Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200А (XXI) резолюциясымен қабылданған және 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде (бұдан әрі – Пакт) Пактіге қатысушы әрбір мемлекет құқығын қорғауды талап еткен кез келген адамның құқықтық қорғау құқығы мемлекеттің құқықтық жүйесімен көзделген құзыретті сот, әкімшілік немесе заң шығару биліктері немесе кез келген басқа құзыретті орган арқылы белгіленуін және сот арқылы қорғалу мүмкіндігінің дамуын қамтамасыз етуге міндеттенеді деп айқындалған (2-баптың 3-тармағының b) тармақшасы).

Пактінің 14-бабының 1-тармағына сәйкес сот пен трибунал алдында жұрттың бәрі тең. Әрбір адам өзіне тағылған кез келген қылмыстық айыптауды қарау кезінде немесе қайсыбір азаматтық процесте оның құқықтары мен міндеттерін анықтау кезінде заң негізінде құрылған құзыретті, тәуелсіз және әділ сот арқылы ісі әділетті және ашық қаралуын талап етуге құқылы.

Осыған ұқсас міндеттер мен қағидаттар Қазақстанның процестік заңнамасында, оның ішінде қылмыстық процесс шеңберінде бекітілген. ҚПК-нің 8-бабына сәйкес қылмыстық құқық бұзушылықтардың жолын кесу, оларды бейтараптықпен, тез және толық ашу, тергеп-тексеру, оларды жасаған адамдарды әшкерелеу және қылмыстық жауаптылыққа тарту, әділ сот талқылауы және қылмыстық заңды дұрыс қолдану, адамдарды, қоғамды және мемлекетті қылмыстық құқық бұзушылықтардан қорғау қылмыстық процестің міндеттері болып табылады. Қылмыстық істер бойынша іс жүргізудің заңда белгіленген тәртібі адамды және азаматты негізсіз айыптау мен соттаудан, оның құқықтары мен бостандықтарын заңсыз шектеуден қорғауды, ал кінәсіз адам заңсыз айыпталған немесе сотталған жағдайда, оны дереу және толық ақтауды қамтамасыз етуге, сондай-ақ заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайтуға, қылмыстық құқық бұзушылықтардың алдын алуға, құқықты құрметтеу көзқарасын қалыптастыруға ықпал етуге тиіс.

Осылайша, белгіленген заңнамалық тәсілдер негізгі халықаралық құқықтық актілердің ережелерімен үйлеседі.

2. Қылмыстық процесс шеңберінде білікті заң көмегін көрсетудің конституциялық-құқықтық міндеті кәсіби қорғаушы ретінде әрекет ететін адвокаттарға жүктеледі (ҚПК-нің 66-бабының екінші бөлігі, 76-бабының бірінші бөлігі және 77-бабының бірінші бөлігі).

"Адвокаттық қызмет және заң көмегі туралы" 2018 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі – Адвокаттық қызмет туралы заң) Қазақстан Республикасындағы адвокатура адамның өз құқықтарын, бостандықтарын сот арқылы қорғауға және заң көмегін алуға мемлекет кепілдік берген және Конституцияда бекітілген құқықтарын іске асыруға жәрдемдесуге, сондай-ақ дауды бейбіт жолмен реттеуге ықпал етуге арналған деп бекітілген (31-баптың 1-тармағы).

Адвокатураға жүктелген миссияны тиісінше орындау мақсатында адвокаттардың қылмыстық, азаматтық және өзге де істер бойынша іс жүргізудегі жалпы (жоғары заң білімінің, адвокаттық қызметпен айналысуға лицензиясының, адвокаттар алқасына міндетті мүшелігінің болуы және басқа да) және арнайы құқықтық субъектілігіне, өздері көрсететін заң қызметтерінің сапасына қойылатын талаптар заңнамалық түрде белгіленген. Олар қандай да бір нысанындағы сот ісін жүргізудің міндеттеріне қол жеткізу және құқықтық көмектің жоғары деңгейін ұстап тұру қажеттігіне байланысты.

Заң көмегін көрсету қағидаттары ретінде басқалармен қатар заң үстемдігі, клиенттің құқықтары мен бостандықтарын құрметтеу және қорғау, оның мүддесінде заң көмегін ұсыну айқындалған. Осы мақсатта адвокат клиенттің құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етуге бағытталған іс жүзіндегі мән-жайларды анықтау бойынша заңда тыйым салынбаған кез келген әрекеттерді орындауға міндетті (Адвокаттық қызмет туралы заңның 3-бабының 1), 3) және 4) тармақшалары және 33-бабы 7-тармағының 10) тармақшасы).

Адвокат пен азаматтың өзара қарым-қатынастары мәнмәтінінде білікті заң көмегін көрсету тараптардың өзара сеніміне негізделеді. Мұндай сенімді қамтамасыз етудің маңызды құралы адвокаттық құпияны сақтау болып табылады, оны адвокатқа өтініш жасау фактісі, көмек сұрап өтініш жасаған тұлғамен және басқа да тұлғалармен ауызша және жазбаша келіссөздердің мазмұны туралы, көмек сұрап өтініш жасаған тұлғаның мүдделерінде қабылданатын әрекеттердің сипаты мен нәтижелері туралы мәліметтер, сондай-ақ заң көмегін көрсетуге қатысты өзге ақпарат құрайды (Адвокаттық қызмет туралы заңның 37-бабының 1-тармағы).

Адвокаттық қызмет туралы заңда адвокаттың мүдделер қақтығысы, сондай-ақ процестік заңнамада көзделген, адвокаттың іске қатысуын болғызбайтын мән-жайлар болған кезде заң көмегін көрсетуіне тыйым салынады деп белгіленеді. Мұндай жағдайларда адвокат заң көмегін көрсетуге кедергі келтіретін мән-жайлардың туындауы салдарынан оны көрсетуге қатысудан бас тартуға және бұл туралы клиентке хабарлауға міндетті (33-баптың 7-тармағының 6) тармақшасы және 8-тармағы). Бұл ретте мүдделер қақтығысы деп заң көмегін көрсететін тұлғаның жеке мүдделері мен клиенттің мүдделері арасындағы заң көмегін көрсетпеуге немесе сапалы көрсетпеуге алып келуі мүмкін қайшылық түсініледі (1-баптың 9) тармақшасы).

Заң көмегі жоғары кәсіптік және әдептік нормалар негізінде көрсетіледі. Адвокат өзінің кәсіптік міндеттерін орындаған кезде Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңнамасын, адвокаттың антын және Адвокаттардың кәсіптік әдеп кодексін сақтауға тиіс (Адвокаттық қызмет туралы заңның 10-бабы және 33-бабы 7-тармағының 1) және 2) тармақшалары). 2014 жылғы 26 қыркүйекте адвокаттар алқалары делегаттарының екінші республикалық конференциясында бекітілген Адвокаттардың кәсіптік әдеп кодексінде адвокат өзінің кәсіби қызметінде жеке мүдделерінің немесе басқа адамдардың мүдделері алдында сенім білдірушінің мүдделерін басымдық ретінде негізге алуға міндетті деп бекітілген (12-тармақ).

Аталған ережелерді сақтаудың процестік кепілдіктерінің бірі – қорғаушының қылмыстық процеске қатысу мүмкіндігін болғызбайтын мән-жайлар институты (ҚПК-нің 94-бабы). Осы институт қорғаушының өз міндеттерін тиісінше орындауын, бұрын жүктелген лауазымдық міндеттеріне, процестік рөлдері мен функцияларына, әлеуметтік байланыстар сипатына, туыстығына, адамгершілік құндылықтарына және басқа да факторларға байланысты ықтимал теріс пайдалануға жол бермеуді қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады.

Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, Конституциялық Сот мүдделер қақтығысын қоса алғанда, заңда белгіленген мән-жайлар болған кезде қорғаушыны қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан шеттету Конституцияға қайшы келмейді, өйткені ол қылмыстық сот ісін жүргізудің әділдігі мен заңдылығын және іс бойынша дұрыс шешім қабылдауды қамтамасыз етуге бағытталған деп есептейді. Адвокаттардың білікті қорғаушы ретіндегі қызметі Негізгі Заңда бекітілген сот арқылы қорғалу құқығын және сот төрелігі қағидаттарын жүзеге асырумен тығыз байланысты және қылмыстық істер бойынша шешімдер қабылдау кезінде объективтілікті, бейтараптылықты және әділдікті қамтамасыз ету бойынша жария мүдделерді іске асыруға бағытталған.

3. Конституциялық Сот өзінің 2023 жылғы 25 қыркүйектегі № 29-НҚ нормативтік қаулысында Адвокаттық қызмет туралы заңнан басқа, өзге де нормативтік құқықтық актілерде заң көмегін көрсету ерекшеліктерін белгілеу құқықтық процестің ерекшелігі назарға алына отырып, осындай көмек көрсететін адамдардың қызметі үшін ерекше жағдайлардың жасалуын білдіруі мүмкін деп көрсеткен болатын.

Аталған жалпы ережелер ескеріле отырып, қылмыстық процеске қатысушылардың білікті заң көмегін алу және оларға оны көрсету тәртібі ҚПК-де нақтыланған. Әрбір ұсталған, қамауға алынған, қылмыс жасады деп айыпталған адамның тиісінше ұсталған, қамауға алынған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегін пайдалану құқығы бірінші кезекте адвокатты өз бетінше таңдау және шақыру арқылы іске асырылады (ҚПК-нің 64-бабы тоғызыншы бөлігінің 3) тармағы және 65-1-бабы екінші бөлігінің 6) тармағы). Мұндай таңдау белгіленген талаптарға сай келетін адвокаттар арасынан жүзеге асырылады, бұл жеке адамның мүддесінде қорғаушы тараптың белсенді қызметін қамтамасыз ету арқылы өзі үшін істің қолайлы нәтижесіне қол жеткізуде өзінің аталған құқығын тиісінше жүзеге асырудың қосымша кепілі болып табылады.

Қылмыстық процеске қатысатын қорғаушы күдікті, айыптауды теріске шығаратын немесе күдіктінің, айыпталушының жауаптылығын жеңілдететін мән-жайларды анықтау мақсатында қорғаудың барлық заңды құралдары мен тәсілдерін пайдалануға және оларға қажетті білікті заң көмегін көрсетуге міндетті. Қорғаушы: қорғалушының мүдделеріне қарсы қандай да бір әрекеттер жасауға және оған тиесілі құқықтарды жүзеге асыруына кедергі келтіруге; қорғалушының ұстанымына қарамастан, оның қылмыстық құқық бұзушылыққа қатысы барын және оны жасауда кінәлі екенін мойындауға, қорғалушының жәбірленушімен татуласқаны туралы мәлімдеуге; азаматтық талап қоюды мойындауға; қорғалушы берген шағымдар мен өтiнiшхаттарды кері қайтарып алуға; заң көмегін көрсетуге өтініш білдіруге және оның жүзеге асырылуына байланысты өзіне белгілі болған мәліметтерді жария етуге құқылы емес (ҚПК-нің 70-бабының бірінші және бесінші бөліктері).

ҚПК-нің 94-бабының бірінші бөлігінде қорғаушының қылмыстық процеске қатысу мүмкіндігін болғызбайтын мән-жайлар тізбесі қамтылған, олар оның жалпы және арнайы құқықтық субъектілігімен байланысты. Мұндай мән-жайлар болған кезде қорғаушы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан шет қалуға міндетті не оған қылмыстық процеске қатысушылардың қарсылық білдіретіні мәлімделуге тиіс (86-баптың бірінші бөлігі).

ҚПК-нің 94-бабы бірінші бөлігінің 3) тармағында қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қорғаушы ретінде қатысу мүмкіндігін болғызбайтын мән-жайларға оның қорғалушымен мүдделері қарама-қарсы адаммен туыстық қатынастарда болуы жатқызылған.

ҚПК-де "туыстық қатынастар" ұғымының мазмұны ашып көрсетілмейді. Оны "жақын туыстар" (ата-аналар, балалар, асырап алушылар, асырап алынғандар, ата-анасы бір және ата-анасы бөлек ағалы-інілер мен апалы-сіңлілер, ата, әже, немерелер) және "туыстар" (арғы атасы бір, үлкен атасы мен үлкен әжесіне дейін туыстық байланыстағы адамдар) деген ұғымдармен бірге жүйелі талқылау арқылы ғана белгілеуге болады, оларға анықтама ҚПК-нің 7-бабының 11) және 50) тармақшаларында берілген. Мұндай интерпретациялау кезінде қылмыстық-процестік заңның қаралып отырған ережелерін дұрыс қолдану үшін туыстық қатынастардағы адамдар тобын нақты айқындауға болады.

Бұдан басқа, ҚПК-де қорғаушыны осы негіз бойынша шеттетуді қорғалушымен мүдделері қарама-қарсы адамның қандай да бір процестік мәртебесінің болуымен байланыстырмайды, қандай іс шеңберінде белгіленген қарама-қарсы мүдделер болуға тиіс екені, олардың сипаты мен білдіру дәрежесі нақтыланбайды.

Конституциялық Соттың пікірінше, қорғалушымен қарама-қарсы мүдделер адамдардың (айыптаушы және қорғаушы тараптар) процестік жағдайымен, зиянды өтеу туралы наразылықтармен және субъектілер мүдделерінің елеулі алшақтығын көрсететін басқа факторлармен байланысты болуы мүмкін. Сондықтан қорғалушымен мүдделері қарама-қарсы адамның (осы адамға процестік мәртебенің берілуіне қарамастан) жақын туыстары және туыстары болып табылатын адвокаттарды қорғаушылар қатарынан алып тастау қылмыстық процестің барлық қағидаттары, оның ішінде сот ісін жүргізуді тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы негізінде жүзеге асыру, қорғалуға және білікті заң көмегіне құқықтарды қамтамасыз ету және басқалар мүлтіксіз сақтала отырып, қылмыстық процестің міндеттеріне қол жеткізуге бағытталған (ҚПК-нің 23, 26 және 27-баптары). Адвокаттың қорғалушымен (айыпталушымен) мүдделері қарама-қарсы бар адаммен (жәбірленушімен) туыстық қатынастарда болуы мүдделер қақтығысына байланысты адвокат пен оның клиентінің өзара қарым-қатынастарында қажетті сенім деңгейінің болуына күмән келтіреді, адвокаттық қызметтің сапасына теріс әсер етуі мүмкін, бұл қорғалу құқығы мен қылмыстық процестің іргелі бастауларының бұзылуының елеулі тәуекелдерін туғызады. Мұндай жағдайларда адвокаттың қылмыстық процеске қатысуға жіберілмеуі адвокатты мүдделер мен адамгершілік қағидаттарының коллизиялары жағдайында процестік қызметті жүзеге асыру міндетінен қорғай отырып, оның өзінің де мүдделеріне сәйкес келеді.

Қорғалушымен, атап айтқанда жәбірленушімен мүдделері қарама-қарсы адаммен туыстық қатынастардағы қорғаушыны іске жіберу қорғалушыға өз адвокатында жақын (туыстық) өзара қарым-қатынастарға негізделген көздерден алынатын қосымша ақпараттың (таңдалған ұстаным, тактика, оны қорғау тәсілдері және басқалары) болуына байланысты белгілі бір артықшылықтар беріле отырып, сол адамның (айыптаушы тараптың) процестік мүмкіндіктеріне де теріс әсер етуі мүмкін.

Мұндай түсіну кезінде адвокатты қорғалушымен мүдделері қарама-қарсы адаммен туыстық қатынастарда болуы негізінде қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан шеттету Конституцияның 13-бабының 3-тармағында бекітілген әркімнің білікті заң көмегін алу құқығына нұқсан келтірмейді.

4. Адвокатпен қатар қорғаушы ретінде басқа адамдар да: жұбайы (зайыбы) немесе жақын туысы, қорғаншысы, қамқоршысы не қорғалушыны қорғаншылыққа немесе асырауына алған ұйымның өкілі (ҚПК-нің 66-бабының екінші бөлігі) жіберілуі мүмкін. Бұл ретте қылмыстық-процестік заңда мұндай адамдарға қорғаушыны шеттету негіздері қолданылатыны-қолданылмайтыны нақтыланбайды.

Конституциялық Сот ҚПК-нің 94-бабының бірінші бөлігінде санамаланған, қорғаушыны қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан шеттетуге әкеп соғатын мән-жайлар қорғаушы ретінде қатысатын адвокаттарға ғана қатысты деп пайымдайды.

Қаралып отырған қылмыстық-процестік норманың редакциясында басқа да кемшіліктер бар. Оның бірінші бөлігінде қорғалушымен не сенім білдірушімен мүдделері қарама-қарсы адам туралы жекеше түрде айтылса, ал екінші бөлігінде бұл ұғым көпше түрде (мұндай адамдармен туыстық қатынастарда болса) тұжырымдалған. Норманың құрылымында "мұндай адамдармен" деген сөздер түрліше түсінуге жол береді және оларға қорғалушымен мүдделері қарама-қарсы адамды ғана емес, сонымен бірге қорғалушының өзін де жатқызуға мүмкіндік береді, алайда қылмыстық-процестік заңда айыпталушының өзінің қорғаушысы (адвокаты) ретінде жақын туысын (туысын) таңдауына тыйым салынбайды.

Қорғаушыны қылмыстық процеске қатысудан босату (шеттету) рәсімін барынша егжей-тегжейлі реттеген және бұл ретте пайдаланылатын ұғымдарды біріздендірген жөн. ҚПК-нің 86-бабының бірінші бөлігінде қорғаушы қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан шет қалуға (яғни өздігінен бас тартуды мәлімдеуге) міндетті не оған қылмыстық процеске қатысушылардың қарсылық білдіретіні мәлімделуге тиіс деп көрсетілген. Қорғаушыға қарсылық білдіру ҚПК-нің 529-бабы бірінші бөлігінің 9) тармағында да көрсетіледі, оған сәйкес іс сотқа келіп түскеннен кейін судья істі іс жүргізуге қабылдап және қылмыстық теріс қылық туралы істі қарауға кірісе отырып, егер қорғаушыға қарсылық білдіру істің мәні бойынша қаралуына кедергі келтіретін болса, көрсетілген қарсылық білдіруге байланысты істі қарауды кейінге қалдыру туралы қаулы шығарады. Алайда, негіздер және тиісті процестік шешімдерді қабылдайтын субъектілер айқындалған ҚПК-нің 94-бабында қарсылық білдіру (өздігінен бас тарту) туралы айтылмайды, басқа термин – "қорғаушыны қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысудан шеттету" қолданылады, бұл қорғаушыға қарсылық білдіру (оның өздігінен бас тартуы) туралы мәселені шешу кезінде оның нормаларының қолданылуына қатысты әркелкілік туғызады.

Шеттету (өздігінен бас тарту) негіздері адвокат іске кіріскеннен кейін де туындауы немесе белгілі болуы мүмкін екенін ескере отырып, қорғаушының іс бойынша іс жүргізуге қатысудан өздігінен шет қалу міндетін және адвокаттың өзі мойнына алған қорғаудан бас тартуына жол бермеуді (ҚПК-нің 66-бабының бесінші бөлігі және 86-бабының бірінші бөлігі) бекітетін ҚПК ережелерін үйлестіру керек.

Заң, Конституциялық Сот өзінің қорытынды шешімдерінде бірнеше рет атап өткендей, заңдық тұрғыдан дәлме-дәл талаптарына сәйкес келуге және салдары болжаулы болуға тиіс, яғни оның нормалары жеткілікті дәрежеде анық тұжырымдалуға және заң ережелерін өзінше интерпретациялау мүмкіндігіне жол бермейтін түсінікті өлшемшарттарға негізделуге тиіс (2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ, 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ, 2023 жылғы 25 қыркүйектегі № 29-НҚ нормативтік қаулылар және басқалар).

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабының 2, 3-тармақтарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің 94-бабы бірінші бөлігінің 3) тармағы қорғалушымен мүдделері қарама-қарсы адаммен туыстық қатынастардағы қорғаушының қылмыстық іс бойынша іс жүргізуге қатысуына тыйым салу бөлігінде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес қылмыстық-процестік заңнаманы жетілдіру мәселесін қарау ұсынылсын.

Қабылданған шаралар туралы алты ай мерзімде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына ақпарат берсін.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты