О Концепции экологической безопасности Республики Казахстан на 2004-2015 годы

Указ Президента Республики Казахстан от 3 декабря 2003 года № 1241. Утратил силу Указом Президента Республики Казахстан от 13 апреля 2011 года № 47

      Сноска. Утратил силу Указом Президента РК от 13.04.2011 № 47.

      В целях обеспечения экологической безопасности Республики Казахстан и определения комплекса государственных мер по устойчивому экологическому развитию страны постановляю:


      1. Одобрить прилагаемую Концепцию экологической безопасности Республики Казахстан на 2004-2015 годы (далее - Концепция).


      2. Правительству Республики Казахстан в двухмесячный срок разработать и утвердить план мероприятий на 2004-2006 годы по реализации Концепции.


      3. Государственным органам Республики Казахстан в своей деятельности руководствоваться положениями Концепции.


      4. Признать утратившей силу Концепцию экологической безопасности Республики Казахстан, одобренную распоряжением Президента Республики Казахстан от 30 апреля 1996 года N 2967 (САПП Республики Казахстан, 1996 г., N 18, ст. 149).


      5. Настоящий Указ вступает в силу со дня подписания.


      Президент

      Республики Казахстан

Одобрена          
Указом Президента    
Республики Казахстан  
от 3 декабря 2003 года N 1241

Концепция
      экологической безопасности Республики Казахстан
      на 2004-2015 годы        

1. Общие положения    

1.1. Состояние и проблемы экологической безопасности
      Республики Казахстан

      Годы независимости в Казахстане стали годами образования и становления совершенно новой государственной системы обеспечения экологической безопасности, управления охраной окружающей среды и природопользованием - хорошо организованной и территориально разветвленной системы исполнительных органов в области охраны окружающей среды Республики Казахстан. Это обеспечило формирование и последовательную реализацию государственной политики в области охраны окружающей среды и рационального использования природных ресурсов.
      Однако на протяжении многих десятилетий в Казахстане складывалась преимущественно сырьевая система природопользования с экстремально высокими техногенными нагрузками на окружающую среду. Поэтому кардинального улучшения экологической ситуации пока не произошло и она по-прежнему характеризуется деградацией природных систем, что ведет к дестабилизации биосферы, утрате ее способности поддерживать качество окружающей среды, необходимое для жизнедеятельности общества.
      Основы государственной политики в области охраны окружающей среды были заложены в Концепции экологической безопасности, одобренной распоряжением Президента Республики Казахстан 30 апреля 1996 года, где рассматривались экологические приоритеты переходного периода, в частности экологические проблемы приватизации, вопросы необходимости создания системы природоохранного законодательства, государственного контроля и экспертизы, экономических механизмов природопользования, мониторинга окружающей среды.

      Реформирование всех отраслей национальной экономики стало основой изменения отношения к использованию природных ресурсов, осуществления социально-экономического развития с учетом сохранения окружающей среды.

      С момента принятия данной Концепции в Республике Казахстан произошли серьезные перемены в общественном развитии. Разработаны стратегические документы развития государства, создана основа природоохранного законодательства, подписан ряд международных конвенций по вопросам охраны окружающей среды, создана система управления природоохранной деятельностью.

      Так, в 1997 году приняты законы "Об охране окружающей среды" "Об особо охраняемых природных территориях" "Об экологической экспертизе" , в 1998 году - "О радиационной безопасности" , в 2002 году - Закон "Об охране атмосферного воздуха" . В области рационального природопользования - указы Президента, имеющие силу закона, "О недрах и недропользовании" (1996 г.) и "О нефти" (1995 г.), в 2003 году - Лесной Водный и Земельный кодексы. Разработано и утверждено большинство необходимых подзаконных нормативных правовых актов.

      В целях совершенствования законодательства в республике взят курс на сближение с законодательством развитых стран и внедрение международных стандартов. Республикой Казахстан подписаны 19 международных конвенций и разработаны национальные планы действий по их реализации. Налажена система экологической экспертизы, разрешительная и контрольно-инспекционная работа.

      В результате выполнения задач Концепции значительно снижены темпы загрязнения окружающей среды по сравнению с началом 90-х годов за счет усиления государственного контроля в области охраны окружающей среды и внедрения обязательной экологической экспертизы. Однако, статус государства с экологически уязвимой территорией и нерешенными экологическими проблемами до сих пор остается.

      В связи с вышеизложенным предусматриваются концептуальный пересмотр, уточнение и расширение задач обеспечения экологической безопасности в современных условиях в соответствии со стратегическими приоритетами страны.

      В новой Концепции предлагаются пути решения нереализованных задач. Среди них: обеспечение опережающего развития научных исследований по важнейшим проблемам экологической безопасности и устойчивого природопользования, в том числе фундаментальных; введение единой системы мониторинга за состоянием окружающей среды; экологическое районирование и специальное картографирование территории Республики Казахстан.        

1.2. Актуальность разработки и приоритеты Концепции
     экологической безопасности на 2004-2015 годы  

      Мировой опыт показывает, что основой успешного решения экологических проблем и предотвращения экологических катастроф является экологизация социально-экономической системы любого государства.

      Экологическая безопасность как составная часть национальной безопасности является обязательным условием устойчивого развития и выступает основой сохранения природных систем и поддержания соответствующего качества окружающей среды.

      Настоящая Концепция экологической безопасности разработана исходя из приоритетов Стратегии "Казахстан-2030" в соответствии со  Стратегическим планом развития Республики Казахстан до 2010 года и с учетом основных положений Повестки дня на XXI век и принципов Рио-де-Жанейрской декларации по окружающей среде и развитию 1992 года, а также решений Всемирного саммита по устойчивому развитию в г. Йоханнесбурге (2002 год).

      Обеспечение оптимального уровня экологической безопасности с достижением нормативных показателей состояния окружающей среды предполагает поэтапную реализацию положений данной Концепции.

      Первый этап (2004-2007 годы) - снижение уровня загрязнения окружающей среды и выработка плана действий по его стабилизации.

      Второй этап (2008-2010 годы) - стабилизация показателей качества окружающей среды и совершенствование экологических требований к природопользованию.

      Третий этап (2011-2015 годы) - улучшение качества окружающей среды и достижение благоприятного уровня экологически устойчивого развития общества.        

2. Цель, основные задачи и принципы обеспечения
  экологической безопасности

  2.1. Цель экологической безопасности 

      Целью государственной политики в области экологической безопасности является обеспечение защищенности природных систем, жизненно важных интересов общества и прав личности от угроз, возникающих в результате антропогенных и природных воздействий на окружающую среду.  

2.2. Основные задачи экологической безопасности

      Для достижения данной цели необходимо решить следующие задачи:

      снижение антропогенного воздействия, ведущего к изменению климата и разрушению озонового слоя Земли;

      сохранение биоразнообразия и предотвращение опустынивания и деградации земель;

      реабилитация зон экологического бедствия, полигонов военно-космического и испытательного комплексов;

      предупреждение загрязнения шельфа Каспийского моря;

      предупреждение истощения и загрязнения водных ресурсов;

      ликвидация и предотвращение исторических загрязнений, загрязнения воздушного бассейна, радиоактивного, бактериологического и химического загрязнений, в том числе трансграничного;

      сокращение объемов накопления промышленных и бытовых отходов;

      предупреждение чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера.

      Решение поставленных задач достигается путем:

      совершенствования и систематизации законодательства Республики Казахстан, экономических механизмов природопользования, государственного экологического контроля и экологического мониторинга;

      оптимизации разрешительной системы природопользования и экологической экспертизы;

      развития научно-исследовательских работ в области охраны окружающей среды, экологической статистики, экологического образования, экологической пропаганды и участия общественности;

      расширения международного сотрудничества.        

2.3. Основные принципы обеспечения
     экологической безопасности

      Экологически безопасное развитие государства базируется на следующих принципах:

      экосистемный подход к регулированию всех общественных отношений для устойчивого развития государства путем внедрения научно обоснованного комплекса ограничений, нормативов и правил ведения хозяйственной и иной деятельности, определяющих экологически допустимые пределы использования природных ресурсов и обеспечивающих сбалансированное управление качеством окружающей среды;

      подчиненность региональных и локальных задач экологической безопасности глобальным и национальным целям предупреждения экологических угроз;

      обязательность компенсации нанесенного ущерба окружающей среде и здоровью человека (платят природопользователи и загрязнители);

      эколого-экономическая сбалансированность развития и размещения производственных сил (принципы экологической емкости и территориального планирования);

      обязательность оценки воздействия хозяйственной и иной деятельности на окружающую среду с последующими экологической и санитарно-эпидемиологической экспертизами;

      обеспечение доступа населения к экологической информации и его участия в решении экологических проблем;

      партнерство в международном сотрудничестве и соблюдение норм международного права.        

3. Проблемы экологической безопасности и
      пути их решения  

      Учитывая принципы Рио-де-Жанейрской декларации по окружающей среде и развитию, проблемы экологической безопасности Казахстана рассматриваются в зависимости от значимости и уровня их решения как глобальные, национальные и локальные.        

3.1. Глобальные экологические проблемы  

3.1.1. Изменение климата  

      Изменение климата, происходящее за счет "парникового эффекта", является проблемой общемирового масштаба и представляет серьезную потенциальную угрозу для состояния окружающей среды.

      Казахстаном в 1995 году ратифицирована Рамочная конвенция ООН по изменению климата, а в 1999 году подписан Киотский протокол к данной Конвенции.

      В случае ратификации указанного Протокола и его вступления в силу Казахстан станет Стороной приложения I с возложением на себя количественных обязательств по сокращению выбросов парниковых газов.

      Для определения целесообразности ратификации Казахстаном Киотского протокола необходимо в течение 2004 года проведение исследований по вопросам влияния на экономику Казахстана количественных обязательств по сокращению выбросов парниковых газов.

      Кроме неоспоримого экологического эффекта ратификация Киотского протокола открывает для нашей страны перспективы по привлечению международных инвестиций, участию в проектах совместного осуществления и процессах "чистого развития" в роли инвестора с возможностью вкладывать активы в экономику других стран, применять новые технологии для повышения энергоэффективности производства, аккумулировать углеродные кредиты для защиты экономических интересов страны на внешнем энергетическом рынке, торговать квотами на выбросы парниковых газов.

      После ратификации Киотского протокола будет разработана программа по снижению выбросов парниковых газов в Республике Казахстан до 2015 года, предусматривающая реализацию конкретных проектов и мероприятий.        

3.1.2. Разрушение озонового слоя  

      Разрушение озонового слоя Земли является потенциальной угрозой для здоровья человека, животных, растительности и микроорганизмов.

      Наблюдения с 1973 года показывают, что толщина озонового слоя над Казахстаном уменьшилась на 5-7%.

      Меры по регулированию использования веществ, разрушающих озоновый слой, принятые в соответствии с Монреальским протоколом , способствовали его уменьшению в мире в 10 раз по сравнению с уровнем 1986 года.

      Наша страна присоединилась к международным соглашениям об охране озонового слоя в 1998 году. В настоящее время в Казахстане проводятся работы по сокращению использования озоноразрушающих веществ (ОРВ) и изъятию их из обращения, внедрению новых технологий с применением веществ, не разрушающих озоновый слой.

      Основными путями ликвидации угрозы разрушения озонового слоя являются: обеспечение скорейшего отказа от использования ОРВ и их безопасного уничтожения, предотвращение незаконного оборота и проведение постоянного мониторинга концентрации ОРВ в тропосфере для подтверждения успешности предпринимаемых усилий.

      Также в течение 2004 года следует принять необходимые нормативные правовые акты по лицензированию деятельности предприятий, использующих ОРВ, начать обучение специалистов, занимающихся деятельностью с использованием ОРВ, и проведение фундаментальных научных исследований по изучению состояния озонового слоя над Казахстаном, а также продолжить работы по сокращению использования и изъятию ОРВ путем внедрения новых технологий.

      В результате проведения данных мероприятий сократится выброс ОРВ, что будет способствовать сохранению озонового слоя Земли.        

3.1.3. Сохранение биоразнообразия

      Экосистемы Казахстана отличаются уникальностью биологического разнообразия в Центральной Азии и на континенте в целом.

      Исчезновение видов растений и животных приводит к утрате разнообразия на генетическом уровне и соответствующим изменениям в экосистемах. Основной причиной реальной утраты биоразнообразия являются уничтожение и деградация местообитаний, главным образом уничтожение лесов, эрозия почв, загрязнение внутренних и морских водоемов, чрезмерная заготовка видов растений и животных. Не так давно интродукция чужеродных видов растений и животных была также признана в качестве серьезной причины утраты биоразнообразия.

      Для сохранения биоразнообразия Республикой Казахстан в 1994 году ратифицирована Конвенция по биоразнообразию, разработаны национальная стратегия и план действий по сохранению и сбалансированному использованию биологического разнообразия.

      Наиболее эффективной мерой сохранения биоразнообразия является создание особо охраняемых природных территорий. Площадь особо охраняемых природных территорий республики составляет 13,5 млн. гектаров, или 4,9% от всей территории, что совершенно недостаточно для сохранения экологического баланса биологического разнообразия и ниже мировых стандартов, которые составляют 10%.

      Согласно Концепции развития и размещения особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан до 2030 года предусмотрено увеличить их площадь до 17,5 млн. гектаров, что будет составлять 6,4% территории республики.

      В целях сохранения биологического разнообразия в Казахстане необходима реализация мер по оценке состояния и инвентаризации объектов биоразнообразия, расширению сети особо охраняемых природных территорий и сохранению природных популяций редких видов с помощью их искусственного воспроизводства и восстановления на нарушенных территориях с учетом современных природных и антропогенных процессов, включению особо охраняемых природных территорий страны в списки Всемирного природного и культурного наследия ЮНЕСКО и биосферных территорий в рамках программы "Человек и биосфера".

      Учитывая особое экологическое, научное, рекреационное, эстетическое и культурное значение всех лесов Казахстана, занимающих всего 4,2% от территории республики, а также их глобальную роль как естественных резерватов биологического разнообразия, следует принять неотложные меры по их переводу в систему особо охраняемых природных территорий. Для этого необходимо до 2006 года разработать программу формирования сети государственных биосферных резерватов.

      В последнее время реальную внешнюю угрозу для Казахстана представляет завоз широко распространяющихся в мире генетически измененных организмов и продуктов. Учитывая опасность широкого распространения по всему миру генетически измененных организмов и продуктов, был открыт для подписания Картахенский протокол по биобезопасности Конвенции по биоразнообразию. Подписание Казахстаном Картахенского протокола позволит повысить ответственность стран за осуществление на территории нашей страны деятельности, связанной с трансграничным перемещением генетически измененных организмов и продуктов, принять меры по недопущению их ввоза в страну, обеспечить тесное международное сотрудничество, включая взаимную помощь в деле исследований и научно-технических разработок, а также обмен информацией в области биотехнологий.

      Реализация указанных положений настоящей Концепции позволит обеспечить охрану объектов окружающей среды, содержание ее на определенном уровне устойчивости, способности к саморегуляции и сохранение многообразия форм живой и неживой природы, в том числе генофонда живых организмов, находящихся на грани исчезновения.        

3.1.4. Опустынивание и деградация земель

      Большая часть Казахстана располагается в засушливой зоне и около 66% ее территории в разной степени подвержено процессам опустынивания. По предварительным расчетам, ущерб от деградации пастбищ, упущенного дохода от эрозии пашни, вторичного засоления и других причин составляет около 300 миллиардов тенге.

      Проблема опустынивания и деградации земель, представляющая реальную внутреннюю угрозу для Казахстана, постепенно может перерасти в трансграничную проблему в результате возникновения пылесолевых бурь и переноса загрязняющих веществ воздушными массами на большие расстояния.
      Необходимо в течение 2004 года разработать и утвердить программу по борьбе с опустыниванием, направленную на предотвращение и сокращение масштабов опустынивания и негативного воздействия засухи, восстановление деградированных земель и плодородия почв, разработку и внедрение экономических механизмов устойчивого землепользования, обеспечивающих сохранение и/или восстановление ресурсной базы, укрепляющих экологическую безопасность населения, а также информирование и обеспечение участия широких слоев населения в процессе борьбы с опустыниванием.
      Основными результатами Программы будут предотвращение процессов опустынивания и сокращение масштабов деградации земель, введение экономических механизмов борьбы с опустыниванием, повышение продуктивности сельскохозяйственных земель.        

3.2. Национальные экологические проблемы    

3.2.1. Зоны экологического бедствия

      Аральский и Семипалатинский регионы объявлены зонами экологического бедствия, где произошли разрушение естественных экологических систем, деградация флоры и фауны и вследствие неблагополучной экологической обстановки нанесен существенный вред здоровью населения. Зоны экологического бедствия представляют собой реальную угрозу внутренней безопасности страны.

      В настоящее время в районах, прилегающих к бывшему Семипалатинскому полигону (85 населенных пунктов с численностью населения 71,9 тыс. человек), отмечается высокий уровень онкологической заболеваемости и смертности населения, болезней системы кровообращения, пороков развития среди новорожденных и эффектов преждевременного старения.

      В зоне экологического бедствия Приаралья (178 населенных пунктов с населением 186,3 тыс. человек) наблюдается высокий уровень желудочно-кишечных заболеваний и анемии, особенно среди женщин и детей, детской смертности и врожденной патологии.

      В целях ликвидации угроз внутренней безопасности страны необходимо провести мероприятия по комплексному анализу социально-экономических и экологических условий проживания населения в зонах экологического бедствия, оценить обеспеченность его качественной питьевой водой, разработать экологические требования и осуществить оздоровительно-реабилитационные мероприятия с учетом экологической оценки территорий и последствий влияния ядерных взрывов и иных факторов на здоровье населения и окружающую среду. До 2007 года разработать программу внутренней миграции населения и хозяйственного использования территорий зон экологического бедствия.

      Выработка предложений по комплексному решению проблем бывшего Семипалатинского испытательного ядерного полигона и Приаралья будет осуществляться межведомственной рабочей группой, созданной Распоряжением Премьер-Министра Республики Казахстан от 22 августа 2003 года N 182-р.        

3.2.2. Проблемы, связанные с интенсивным
освоением ресурсов шельфа Каспийского моря  

      Широкое освоение углеводородных ресурсов государствами бассейна Каспийского моря увеличивает масштаб негативного воздействия на морские и прибрежные экосистемы. В условиях неопределенности статуса моря существенное значение приобретают внешние экологические угрозы трансграничного характера.

      Предстоящее массированное освоение углеводородного сырья в казахстанском секторе моря представляет потенциальную угрозу экологической безопасности страны.

      Рамочной конвенцией по защите окружающей морской среды Каспийского моря и региональной стратегией приоритетных действий определяются основные направления по использованию ресурсов Каспийского моря и общему взаимодействию между прикаспийскими странами в отношении предстоящих мероприятий по охране экосистемы Каспия.
      В Государственной программе освоения казахстанского сектора Каспийского моря до конца 2005 года предусматриваются проведение специальных исследований по определению предельно возможного уровня добычи углеводородов без нанесения ущерба морским и прибрежным экосистемам, осуществление геодинамического мониторинга, ликвидация бесхозных нефтяных скважин и других исторических загрязнений, принятие мер по прекращению сжигания попутного газа на факелах и несанкционированного захоронения нефтяных труб и оборудования, имеющих радиоактивное загрязнение.
      Результатом исследований должна быть разработка четких нормативных экологических требований, обеспечивающих экологически безопасную хозяйственную деятельность на море, включающих зонирование Каспийской заповедной зоны.        

3.2.3. Истощение и загрязнение водных ресурсов  

      Казахстан относится к категории стран с большим дефицитом водных ресурсов. В настоящее время водные объекты интенсивно загрязняются предприятиями горнодобывающей, металлургической и химической промышленности, коммунальными службами городов и представляют реальную экологическую угрозу. Наиболее загрязнены реки Иртыш, Нура, Сырдарья, Или, озеро Балхаш. Загрязнению подвержены также подземные воды, являющиеся основным источником питьевого водоснабжения населения.

      Несбалансированность между антропогенной нагрузкой на водные объекты и их способностью к восстановлению привела к тому, что экологическое неблагополучие стало характерно практически для всех крупных речных бассейнов, а недостаточное финансирование нужд водного хозяйства стало причиной крайне неудовлетворительного (местами аварийного) технического состояния водохозяйственных объектов и серьезного обострения проблем снабжения населения питьевой водой.

      Для решения существующих проблем постановлением Правительства Республики Казахстан от 21 января 2002 года N 71 одобрена Концепция развития водного сектора экономики и водохозяйственной политики Республики Казахстан до 2010 года, в которой определены основные пути решения проблем сохранения и рационального использования водных ресурсов. Также постановлением Правительства Республики Казахстан от 23 января 2002 года N 93 утверждена Отраслевая программа "Питьевые воды" для устойчивого обеспечения населения питьевой водой в необходимом количестве и гарантированного качества, приняты Водный кодекс Республики Казахстан и Закон Республики Казахстан "О сельских потребительских кооперативах водопользователей", в 2005-2010 годы будут проведены работы по разработке схем комплексного использования и охраны водных ресурсов основных речных бассейнов.

      В рамках принятых программных документов в 2005 году необходимо разработать республиканскую целевую программу по водосбережению, реализация которой позволит ограничить темпы и объемы развития водоемких производств, повсеместно внедрить водосберегающие технологии, оборотные и замкнутые системы водопользования, снизить удельное водопотребление на единицу продукции и эксплуатационные потери, оснастить водохозяйственные системы современными средствами учета и регулирования. Программа должна включать в себя также и мероприятия по дифференциации действующих ставок платы за использование водных ресурсов, оптимизации ценообразования за услуги по подаче воды водопользователям с поэтапным переводом затрат по содержанию и ремонту водохозяйственных объектов на самоокупаемость.

      В целях уменьшения нагрузок на речные экосистемы и для предотвращения их загрязнения и засорения в течение 2005-2010 годов будут разработаны проекты водоохранных зон и полос для всех используемых водных объектов, в 2005-2006 годы будет проведен комплекс научно-прикладных исследований по выработке нормативов предельно допустимых вредных воздействий и целевых показателей состояния вод, что позволит осуществить поэтапный переход от точечного к совокупному нормированию сбросов загрязняющих веществ в водные объекты. Все это ускорит внедрение новых технологий при строительстве и реконструкции сооружений по очистке сточных вод.

      Для увеличения количества и улучшения качества располагаемых водных ресурсов в регионах, испытывающих дефицит в воде, необходимо продолжить работы по регулированию речного стока, в том числе по межбассейновому перераспределению, а также интенсификации использования питьевых подземных вод.        

3.2.4. Исторические загрязнения  

      К историческим источникам загрязнения относятся бесхозные в настоящее время объекты: нефтегазовые и гидрогеологические скважины, шахты, рудники (в том числе с радиоактивными отходами), хвостохранилища и накопители сточных вод, которые являются реальной угрозой экологической безопасности страны.

      В настоящее время реализуются Программа по ликвидации радиоактивных отвалов уранодобывающей промышленности и Программа по ликвидации бесхозных нефтяных и самоизливающихся гидрогеологических скважин. Однако эти программы не полностью охватывают все виды исторических загрязнений. Поэтому существует необходимость разработки программы по ликвидации исторических загрязнений. В этой программе поэтапно предполагается до 2006 года провести полную инвентаризацию всех объектов исторических загрязнений с оценкой их воздействия на окружающую среду, а с 2010 года начать работы по ликвидации таких объектов.

      В целях недопущения возникновения новых загрязнений необходимо разработать и внедрить правовые, экономические и иные механизмы, исключающие их появление.        

3.2.5. Вопросы трансграничного характера  

      К трансграничным экологическим проблемам относятся вопросы вододеления, загрязнения трансграничных водных объектов, атмосферного воздуха и почвы, перемещения опасных технологий, веществ и отходов, разработки приграничных месторождений полезных ископаемых, сохранения уникальных природных комплексов.

      Трансграничные экологические проблемы представляют реальную внешнюю угрозу экологической безопасности страны, решение которых обеспечивается совместными действиями сопредельных государств в рамках международных договоров.

      В начале 2003 года Казахстан присоединился к Базельской конвенции о контроле за трансграничной перевозкой опасных отходов и их удалением, что позволило установить новые таможенные правила по декларированию опасных отходов и предотвратить в последующем их поступление на территорию республики под видом вторичного сырья и продукции.

      Казахстан присоединился к Хельсинской конвенции по охране и использованию трансграничных водотоков и международных озер, позволяющий сформировать единые правовые подходы к решению проблем рационального использования и охраны трансграничных рек. Однако, остальные страны центральноазиатского региона не присоединились к данной Конвенции и поэтому не приняли меры по обеспечению использования стока трансграничных водотоков разумным и справедливым образом, предупреждению возможного трансграничного воздействия утечки опасных веществ, выполнению принципа "загрязнитель платит".

      Для предупреждения и ликвидации экологических угроз трансграничного характера необходимо:

      провести в 2005-2007 годах совместные исследования по экологической оценке приграничных районов Казахстана и сопредельных государств;

      решить трансграничные водные проблемы путем продвижения инициатив Казахстана по присоединению центральноазиатских государств к Хельсинской конвенции ;
      в целях сохранения уникальных природных комплексов предусмотреть в течение 2005-2006 годов создание трансграничных биосферных территорий в Западном Тянь-Шане и Алтай-Саянском регионе.
      Результаты от принятых мер будут способствовать выявлению, уменьшению и ликвидации потенциальных трансграничных экологических угроз.        

3.2.6. Воздействие полигонов военно-космического и
испытательного комплексов  

      В настоящее время на территории Республики Казахстан функционируют четыре военно-испытательных полигона и комплекс "Байконур". Реальную экологическую угрозу представляют упавшие и падающие на землю фрагменты ракет, разливы высокотоксичного топлива и другие факторы, оказывающие негативное воздействие на окружающую среду и проживающее в непосредственной близости население.

      Пуски ракет-носителей с космодрома "Байконур" обеспечены наличием районов падения отделяющихся частей общей площадью 12,24 млн. гектаров. В этих условиях оценка состояния окружающей среды занимает важное положение в решении проблемы предотвращения и ликвидации техногенного воздействия в местах производства, испытаний, хранения и эксплуатации космических средств, военной техники и военных объектов, а также в местах размещения промышленных организаций, дислокации воинских частей и соединений, осуществляющих ракетно-космическую деятельность.

      В настоящее время проводятся научно-исследовательские работы по бюджетной программе "Мониторинг экологического состояния участков территории Республики Казахстан, подверженных ракетно-космической деятельности".
      Также в рамках Программы развития ресурсной базы минерально-сырьевого комплекса страны на 2003-2010 годы., утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан от 29 декабря 2002 года N 1449, начаты комплексные гидрогеологические и геоэкологические исследования территорий военно-испытательных полигонов.
      Поскольку в решении ряда задач космическим средствам нет альтернативы, то снижение воздействия ракетно-космической деятельности на окружающую среду и здоровье населения, обеспечение экологической безопасности ракетно-космических комплексов приобретают все большую актуальность.
      В этой связи в 2005 году необходима разработка программы по мониторингу экологического состояния территорий полигонов.        

3.3. Локальные экологические проблемы  

3.3.1. Загрязнение воздушного бассейна  

      Основное загрязнение атмосферы связано с выбросами от предприятий цветной металлургии, теплоэнергетики, черной металлургии, нефтегазового комплекса и транспорта. Реальность угроз от загрязнения атмосферного воздуха сказывается на ухудшении здоровья населения и деградации окружающей среды.

      Проблема загрязнения атмосферного воздуха присуща в основном крупным городам и промышленным агломерациям, где проживает около половины населения республики.

      К наиболее загрязненным отнесены 10 городов, 8 из которых - с высоким уровнем загрязнения воздуха. Причинами высокого уровня загрязнения воздуха в городах являются устаревшие технологии производства, неэффективные очистные сооружения, низкое качество применяемого топлива, слабое использование возобновляемых и нетрадиционных источников энергии. При этом значительная часть населения промышленных центров проживает в зоне повышенного влияния вредных выбросов, так как более 20% предприятий не имеют нормативной санитарно-защитной зоны.

      Резкое увеличение числа автомобилей вызывает рост концентрации оксида углерода и диоксида азота в крупных городах (Алматы, Усть-Каменогорск, Шымкент), где среднегодовые концентрации этих веществ превышают предельно допустимые.

      Загрязнение воздушного бассейна также связано с разработкой старых и освоением новых месторождений углеводородного сырья, что приводит к увеличению загрязнения атмосферы сероводородом, меркаптанами. Сжигание на факелах попутного газа сопровождается выбросом в атмосферу большого количества парниковых газов, оксидов серы и азота, вокруг месторождений формируется повышенный тепловой фон.
      С 1993 по 2000 годы выбросы вредных веществ в атмосферу сократились с 5,1 млн. тонн до 3,2 млн. тонн в основном за счет спада производства. В последние годы уже в условиях подъема экономики удалось стабилизировать выбросы вредных веществ в атмосферу на уровне 3,2-3,4 млн. тонн за счет повсеместного внедрения обязательной государственной экологической экспертизы и проведения государственного контроля в области охраны окружающей среды. Дальнейшее совершенствование этих механизмов позволит после 2010 года приступить к планомерному снижению выбросов путем ужесточения экологических требований к предприятиям, сверхнормативно загрязняющим окружающую среду.
      Необходимые меры по предотвращению угроз увеличения загрязнения воздушного бассейна будут предусмотрены в краткосрочных программах по охране окружающей среды.        

3.3.2. Радиоактивное загрязнение  

      Серьезную реальную угрозу экологической безопасности Казахстана представляет радиоактивное загрязнение, источники которого подразделяются на четыре основные группы:

      отходы неработающих предприятий уранодобывающей и перерабатывающей промышленности (отвалы урановых рудников, самоизливающиеся скважины, хвостохранилища, демонтированное оборудование технологических линий);

      территории, загрязненные в результате испытаний ядерного оружия;

      отходы нефтедобывающей промышленности и нефтяного оборудования;

      отходы, образовавшиеся в результате работы ядерных реакторов, и радиоизотопная продукция (отработанные источники ионизирующего излучения).

      В Казахстане имеются шесть крупных ураноносных геологических провинций, множество мелких месторождений и рудопроявлений урана, которые обусловливают повышенный уровень естественной радиоактивности, отходы, накопленные на уранодобывающих предприятиях и в местах проведения ядерных взрывов.

      На 30% территории Казахстана существует потенциальная возможность повышенного выделения природного радиоактивного газа - радона, который представляет реальную угрозу для здоровья человека. Опасным является использование для питьевых и хозяйственных нужд воды, зараженной радионуклидами.

      На предприятиях Казахстана находится более 50 тысяч отработанных источников ионизирующих излучений, и при радиационном обследовании было обнаружено и ликвидировано более 700 неконтролируемых источников, из которых 16 - смертельно опасные для человека.

      Для предотвращения угрозы радиоактивного заражения населения и загрязнения окружающей среды необходимо: завершить работы по инвентаризации радиоактивных источников загрязнения и до 2005 года разработать программу, включающую изучение отрицательного воздействия естественной радиоактивности на здоровье населения, а также принять ограничительные меры при выборе площадок под строительство и использовании естественных строительных материалов; проводить контроль радиоактивного загрязнения природных источников питьевой воды и в рамках утвержденной Программы ликвидации и консервации нефтяных и самоизливающихся гидрогеологических скважин ликвидировать гидрогеологические скважины с высоким содержанием радионуклидов; разработать меры по своевременному информированию населения об опасности повышенного радиационного облучения; завершить к 2005 году работу по инвентаризации и оценке воздействия на окружающую среду и здоровье населения отвалов уранодобывающей промышленности в рамках Программы по ликвидации радиоактивных отвалов уранодобывающей промышленности.
      Комплексное решение проблемы должно включать создание специализированной организации по переработке и захоронению радиоактивных отходов.
      Результатом проведения данных мероприятий будет снижение облучения населения и радиоактивного загрязнения окружающей среды.

    3.3.3. Бактериологическое и химическое загрязнения

        Бактериологическое загрязнение. Потенциальную угрозу бактериологического заражения представляет деятельность биологического полигона на острове Возрождения в Аральском море.

      Учитывая, что некоторые биологические агенты сохраняются длительное время в объектах окружающей среды и организме животных, существует реальная угроза распространения их на территории республики и других сопредельных государств. Не исключено, что на острове Возрождения существуют природно-очаговые зоны некоторых особо опасных инфекций, таких, как чума, сибирская язва и туляремия.

      Для предотвращения бактериологического загрязнения необходимо вести регулярный эпидемиологический и эпизоотологический мониторинг объектов окружающей среды и фауны на территории острова Возрождения.

      В этих целях в 2004 году необходимо закончить проведение оценки разных частей острова Возрождения с точки зрения возможности длительного сохранения возбудителей инфекционных болезней, обследование казахстанской части территории острова, ликвидацию последствий деятельности биологического полигона на острове Возрождения при обнаружении положительных результатов.

      Санитарно-эпидемиологической службой и государственными противочумными организациями ведется ежеквартальный мониторинг за движением штаммов возбудителей особо опасных инфекций на территории республики. Все выделенные штаммы со всех областей поступают только в Казахский научный центр карантинных и зоонозных инфекций, являющийся депозитарием возбудителей особо опасных инфекций, где обеспечен строгий учет и соблюдаются все требования по режиму.

      В настоящее время совместно с США начаты работы по программе "Создание интегрированной системы активного эпидемиологического мониторинга в Республике Казахстан", целью которых являются защита населения от возбудителей особо опасных инфекций и создание биологической безопасности страны.

      Химическое загрязнение. Среди химических веществ особую опасность в Казахстане представляют стойкие органические загрязнители (СОЗ). В мае 2001 года Правительством Республики Казахстан была подписана Стокгольмская конвенция о стойких органических загрязнителях.

      Стойкие органические загрязнители - разнородная группа химических веществ, обладающих токсическими свойствами, проявляющих устойчивость к разложению, характеризующихся биоаккумуляцией. Химические соединения и смеси этой группы являются объектом трансграничного переноса по воздуху, воде и мигрирующими видами, а также осаждаются на большом расстоянии от источника их выброса, накапливаясь в экосистемах суши и водных экосистемах.

      В отличие от ядов, поражающих определенные органы, эти вещества разрушают систему внутренней регуляции. Даже в малых дозах СОЗ могут нарушить нормальные биологические функции, передаваться последующим поколениям и представлять реальную угрозу здоровью человека и окружающей среде.

      Значительную часть СОЗ в Казахстане составляют пестициды. Несмотря на огромное разнообразие новых средств защиты растений, до сих пор в анализируемых пробах обнаруживаются пестициды 1950-1960 годов.

      Промышленные СОЗ образуются и используются на предприятиях энергетической, нефтеперерабатывающей и химической промышленности.

      Отсутствует объективная оценка загрязнения природной среды СОЗ, т.к. существующая система мониторинга определяет лишь остаточные количества пестицидов в почвах и продуктах питания.

      Учитывая опасное влияние на природную среду и возможность приведения к необратимым процессам на генетическом уровне, необходимо в течение 2005-2006 годов разработать программу контроля, мониторинга и управления СОЗ.        

3.3.4. Промышленные и бытовые отходы

      В республике отсутствует государственная система управления отходами, включающая мониторинг, хранение, переработку и утилизацию промышленных и бытовых отходов.

      На территории Казахстана накоплено более 20 млрд. тонн отходов производства и потребления, в том числе 6,7 млрд. тонн токсичных, при этом наблюдается тенденция их увеличения.

      Это объясняется применением устаревших технологий, некачественным сырьем и топливом, нежеланием предприятий вкладывать средства на утилизацию и рекультивацию отходов производства.

      Промышленные отходы, включая токсичные, до настоящего времени складируются и хранятся в различных накопителях, зачастую без соблюдения соответствующих экологических норм и требований. В результате этого почва, подземные и поверхностные воды многих регионов подвержены интенсивному загрязнению. Постоянно возрастающие объемы складируемых отходов формируют новые техногенные ландшафты. С ростом высоты отвалов и терриконов они становятся все более интенсивными источниками пылеобразования.

      Основная масса твердых бытовых отходов без разделения на компоненты вывозится и складируется на открытых свалках, 97% которых не соответствуют требованиям природоохранного и санитарного законодательства Республики Казахстан. Их размещение и обустройство осуществлены без проектов и оценки воздействия на окружающую среду. Только около 5% твердых бытовых отходов в республике подвергается утилизации или сжиганию.

      Для решения проблем, связанных с промышленными и бытовыми отходами, необходима разработка отраслевых и региональных программ по совершенствованию управления промышленными и бытовыми отходами. В рамках этих программ должны быть предусмотрены разработка системы управления твердыми отходами, реформирование структур управления отходами, разработка и внедрение нормативных документов, направленных на сокращение накопления отходов, организация системы учета и контроля за управлением отходами, разработка модельной программы по переработке и вторичному использованию отходов, проведение научных исследований по внедрению более чистого производства, предоставление информационной поддержки хозяйствующим субъектам, осуществляющим деятельность по переработке отходов, организация обучения специалистов прогрессивным системам управления отходами, районирование территории республики по условиям захоронения отходов и сбросов промышленных и других сточных вод в недра.        

3.3.5. Чрезвычайные ситуации природного и
      техногенного характера  

      Возникновение чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера представляет реальную угрозу экологической безопасности страны. Угроза заключается в причинении ущерба жизни, здоровью человека и окружающей среде в результате разрушительных землетрясений, оползней, селей, лавин, наводнений, пожаров, промышленных и других аварий на опасных производственных объектах.

      Начиная с 1994 года в результате чрезвычайных ситуаций в Казахстане погибло около 40 тысяч человек и пострадало более 250 тысяч. По экспертным оценкам, прямой и косвенный ущерб от чрезвычайных ситуаций (при отсутствии глобальных стихийных бедствий) ежегодно составляет около 25 миллиардов тенге.

      Значительный ущерб экосистемам продолжают наносить лесные пожары. В этой связи не решена проблема их своевременного обнаружения. Нет надежных и экономически эффективных авиационных средств борьбы с лесными пожарами.

      Для снижения последствий чрезвычайных ситуаций природного и техногенного характера необходимо:

      разработать программу развития государственной системы предупреждения и ликвидации чрезвычайных ситуаций на 2004-2010 годы, которая будет направлена на совершенствование системы государственного контроля и надзора в области пожарной и промышленной безопасности, деятельности прогнозных служб, пересмотр основ формирования государственного материального резерва, аварийно-спасательных сил и сил экстренного реагирования страны;

      принять до 2006 года программу геодинамической безопасности освоения месторождений углеводородов и создание системы геодинамического мониторинга;

      в 2005-2006 годах разработать единую систему оповещения о лесных пожарах для перехода от дорогостоящих мер по их ликвидации к предупредительным мерам по своевременному раннему обнаружению и тушению их в начальной стадии при помощи авиапатрулирования с созданием специализированных подразделений с собственным парком легких самолетов.

      Выполнение мероприятий по предупреждению и ликвидации чрезвычайных ситуаций позволит уменьшить количество пострадавших и снизить материальный ущерб от негативных последствий.        

4. Основные направления и механизмы обеспечения
      экологической безопасности  

      Основными направлениями обеспечения экологической безопасности является экологизация экономики, законодательства и общества.       

4.1. Экологизация экономики  

      Экологизация экономики заключается в обеспечении устойчивого экологически безопасного природопользования и сохранении ресурсно-экологического равновесия через снижение природоемкости производства и уменьшение воздействия экономики на биосферные процессы обмена веществ и энергии.

      Для осуществления экологизации экономики необходимы развитие ресурсосберегающих технологий и снижение доли экологически "грязных" производств, внедрение экологических условий и требований во все разрабатываемые государственные, региональные и отраслевые программы путем совершенствования экономических механизмов природопользования, государственного экологического контроля, экологического мониторинга и статистики, оптимизации разрешительной системы природопользования и экологической экспертизы.        

4.1.1. Совершенствование экономических механизмов
      природопользования 

      Новые экономические механизмы природопользования предусматривают включение экологических характеристик в систему ценообразования, совершенствование системы платности природопользования и обязательное экологическое страхование.

      Эффективность природоохранной деятельности природопользователей определяется созданием финансовых стимулов, а также внедрением экономических инструментов стимулирования охраны окружающей среды. Стимулирование природопользователей в проведении природоохранных мероприятий и рациональном использовании природных ресурсов должно проводиться с помощью экономического механизма природопользования, предусматривающего систему экологических платежей.

      Платежи за загрязнение окружающей среды обеспечивают экономическое стимулирование снижения загрязнения окружающей среды через механизм повышения ставок за сверхнормативное использование ресурсов или сверхнормативные выбросы и сбросы загрязняющих веществ.

      В 2004 году будут пересмотрены ставки платы за загрязнение окружающей среды, размер которых должен устанавливаться исходя из объемов и видов загрязняющих веществ. К ставкам платы за загрязнение окружающей среды при нахождении источника загрязнения на особо охраняемых территориях или вблизи них будут применяться повышающие коэффициенты.

      Экономические инструменты должны способствовать установлению жестких норм и стандартов на деятельность хозяйствующих субъектов с целью внедрения инноваций и рационального использования природных ресурсов, развитию и внедрению более эффективных и малоотходных технологий.

      Ущерб, причиненный природной среде вследствие нарушения природоохранного законодательства, подлежит возмещению в полном объеме с учетом степени загрязнения и причиненного вреда (ущерба), затрат на восстановление, воспроизводство и иных расходов и потерь.        

4.1.2. Совершенствование системы
      государственного контроля в области охраны
      окружающей среды и природопользования  

      Повышение эффективности государственного контроля в области охраны окружающей среды и природопользования предполагает укрепление органов государственного контроля путем исключения дублирования при осуществлении контрольных и правоприменительных функций и создания механизма защиты прав граждан и организаций в процессе такой деятельности.

      Органы государственного контроля в области охраны окружающей среды и природопользования должны обладать всеми полномочиями для принятия независимых и объективных решений в отношении любых вопросов, связанных с проведением инспекций или осуществлением правоприменительных действий.

      Развитие системы государственного контроля в области охраны окружающей среды и природопользования должно быть направлено на:

      создание модели, которая помогла бы государственным органам выявить ключевые характеристики эффективной системы правоприменения и стимулирования соблюдения законодательства Республики Казахстан и способствовала бы проведению институциональной реформы государственных органов контроля в сфере охраны окружающей среды и природопользования в долгосрочной перспективе;

      содействие сотрудничеству и обмену информацией между всеми участниками деятельности по обеспечению соблюдения экологического законодательства, включая государственные органы, промышленные предприятия, неправительственные организации и широкую общественность;
      обязательное осуществление производственного контроля как важного инструмента системы экологического менеджмента;

      четкое определение ответственности на всех уровнях деятельности за выполнение природоохранных мероприятий;

      предоставление правовых и социальных гарантий должностным лицам, осуществляющим контроль в области охраны окружающей среды и природопользования.        

4.1.3. Оптимизация разрешительной системы
      природопользования и экологической экспертизы  

      В развитых странах мира выдача разрешений на загрязнение окружающей среды осуществляется комплексно на основании обязательной оценки воздействия на окружающую среду.

      Одним из правовых воплощений данного принципа является порядок оценки воздействия на окружающую среду, введенный в экологическое законодательство многих стран мира. В число таких стран входит и Республика Казахстан.

      В Казахстане традиционно, как и в других странах СНГ, наряду с обязательной оценкой воздействия на окружающую среду проводится государственная экологическая экспертиза. Оценка воздействия на окружающую среду (ОВОС), существующая неразрывно с государственной экологической экспертизой, является механизмом предупредительного экологического контроля над хозяйственной деятельностью.

      Принцип превентивной охраны окружающей среды или предупреждения негативного антропогенного воздействия на окружающую природную среду пользуется общей поддержкой во многих странах мира.

      При этом обеспечивается научное обоснование разрешенных объемов эмиссии загрязняющих веществ с учетом экологической ситуации в регионе, фонового состояния окружающей среды, установление особых условий природопользования. Нормирование загрязнения окружающей среды производится с максимальным учетом последствий вредного воздействия на здоровье населения и состояние окружающей среды, также учитываются социально-экономические последствия планируемой деятельности.

      На основании заключений государственной экологической экспертизы предприятия ежегодно получают разрешения на загрязнение окружающей среды.

      В 2004 году предполагается оптимизировать, используя международный опыт, разрешительную систему посредством пересмотра сроков действия разрешений в сторону их увеличения с учетом возможных изменений проектных условий деятельности природопользователей. Это необходимо для того, чтобы не было формального подхода к проведению анализа поступающей документации, учитывая постоянный рост количества предприятий.

      Кроме того, в Казахстане законодательно закреплено проведение общественной экологической экспертизы, которая в новых рыночных условиях должна стать действенным механизмом, позволяющим вовлекать общественность в процесс регулирования природопользования. Для этого необходимо внести изменения и дополнения в Закон Республики Казахстан "Об экологической экспертизе", предусматривающие условия и порядок проведения обязательной общественной экологической экспертизы.

      В этих целях необходимо более активно вовлекать неправительственные организации (НПО) в природоохранную деятельность, использовать их научный и творческий потенциал, возможности и ресурсы неправительственных организаций в проведении общественной экологической экспертизы, в том числе при разработке законодательных актов, формировании экологических проектов, проведении научно-исследовательских разработок и мониторинга экологической ситуации.

      С учетом принятия Программы государственной поддержки неправительственных организаций на 2003-2005 годы, утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан от 17 марта 2003 года N 253 открылась реальная возможность через государственный социальный заказ привлекать НПО к участию в реализации экологических проектов, проведении общественной экологической экспертизы.        

4.1.4. Совершенствование системы
      экологического мониторинга

      В настоящее время уровень развития экологического мониторинга в Республике Казахстан не отвечает современным требованиям.

      Государственная сеть пунктов наблюдений составляет лишь 20% от оптимального их количества при оснащенности измерительной аппаратурой от 40 до 80% от необходимого уровня. Изношенность технических средств наблюдений и измерений приводит к снижению объема и достоверности получаемой информации.

      Недостаточная межведомственная координация систем мониторинга различных министерств и ведомств не позволяет осуществлять в полной мере объективную оценку состояния окружающей среды и получать своевременно оперативную информацию.

      Требуется незамедлительное принятие мер по созданию единой государственной системы экологического мониторинга окружающей среды и природных ресурсов на основе геоинформационных систем с включением в нее всех предприятий и учреждений ведомственного мониторинга, а также систем производственного мониторинга.

      Для ее функционирования необходимы создание фонда экологической информации для сбора, систематизации, хранения и распространения информации, модернизация существующей материально-технической базы систем наблюдения и измерения, принятие нормативных правовых актов для организации взаимодействия всех заинтересованных государственных органов.        

4.1.5. Экологическая статистика  

      Экологическая статистика способствует осуществлению контроля за выполнением стратегических и индикативных планов, государственных программ и других программных документов, определению уровня развития Казахстана, его места в мировом сообществе, выделению приоритетных направлений деятельности государственных органов и общественности.

      Однако отсутствие системной основы в формировании показателей, а также их малочисленность не позволяют достоверно оценить динамику изменений состояния окружающей среды и природных ресурсов.

      В этих целях необходима разработка научно обоснованной системы индикаторов и показателей в области охраны окружающей среды.

      Система индикаторов и показателей в области охраны окружающей среды должна быть внедрена в практику индикативного социально-экономического планирования и государственной статистики.        

4.2. Экологизация законодательства Республики Казахстан

      Экологизация законодательства Республики Казахстан заключается в учете экосистемного принципа в правовом регулировании общественных отношений и достигается путем совершенствования и систематизации законодательства Республики Казахстан.        

4.2.1. Совершенствование законодательства
      Республики Казахстан  

      Казахстан обладает развитым экологическим законодательством, в состав которого входят около 10 законов и более 200 подзаконных нормативных правовых документов.

      В области совершенствования экологического законодательства Республики Казахстан прежде всего взят курс на сближение с экологическим законодательством развитых стран и внедрение международных стандартов.

      На первом этапе необходимо внедрить природоохранные нормы во все другие законодательные акты Республики Казахстан, действие которых может сказаться на состоянии окружающей среды.

      В 2004 году будут подготовлены законодательные акты по внедрению обязательного экологического страхования и по вопросам отходов производства и потребления, а до 2006 года обеспечено внедрение экологического аудита. Накопление средств страховыми организациями должно гарантировать возмещение ущерба окружающей среде даже в случае значительных аварий и катастроф при осуществлении экологически опасных видов деятельности.

      Экологический аудит, в свою очередь, должен помочь предприятиям и организациям наиболее экономически рациональными методами достичь нормативных показателей загрязнения окружающей среды.        

4.2.2. Систематизация законодательства
    Республики Казахстан в области охраны
окружающей среды  

      Развитость и разветвленность законодательства Республики Казахстан порождают и определенные трудности в его использовании. Большинство экологических законов связано между собой, и изменение одного требует изменения других, что наряду со значительными трудозатратами нередко нарушает общую систему экологического законодательства Республики Казахстан, порождает противоречия между законами и подзаконными актами.

      Кроме того, для реализации указанных законов требуется большое количество подзаконных нормативных документов.

      В этой связи дальнейшее реформирование законодательства Республики Казахстан необходимо направить не на увеличение экологических законодательных норм, а на их систематизацию и повышение действенности. Именно эту задачу может решить кодификация экологического законодательства Республики Казахстан, т.е. обобщение, систематизация и конкретизация норм по сохранению окружающей среды и природных ресурсов.

      Большинство положений, имеющих прямое действие без отсылки к подзаконным нормативным правовым документам, планируется отразить в кодексе об охране окружающей среды.

      Процесс кодификации законодательства Республики Казахстан в области охраны окружающей среды должен быть завершен до 2006 года.        

4.3. Экологизация общества  

      Экологизация общества - это процесс формирования системы взглядов общества, направленных на достижение гармонии человека с природой. Его осуществление производится путем развития экологического образования и воспитания, научного обеспечения, экологической пропаганды и участия общественности.        

4.3.1. Экологическое образование и воспитание  

      Для развития экологического образования как основы формирования экологической культуры общества необходимо:
      формирование системы непрерывного экологического образования путем внедрения вопросов экологии и устойчивого развития в учебные программы всех уровней образования;
      подготовка специалистов, переподготовка и повышение квалификации кадров в области экологии для всех уровней системы обязательного и дополнительного образования;
      государственная поддержка экологического образования.       

4.3.2. Научное обеспечение экологической
      безопасности  

      Научное обеспечение экологической безопасности предусматривает формирование теоретических и технологических основ перехода к устойчивому развитию и включает следующий комплекс фундаментальных и прикладных научных исследований:

      определение экологической емкости природных систем и пределов их устойчивости;

      разработку экологически чистых и ресурсосберегающих технологий, производств, видов сырья, материалов, продукции и оборудования, в том числе в сельском хозяйстве;

      изучение проблем сохранения биологического разнообразия, научных основ биобезопасности;

      исследование возможного глобального и регионального изменения климата и его последствий для природной среды;

      разработку научных основ определения экологических рисков;

      разработку средств и методов предупреждения и ликвидации загрязнений, реабилитации окружающей среды и утилизации опасных отходов;

      изучение связи между заболеваниями людей и изменениями качества окружающей среды;

      систематизацию накопленных знаний и координацию научных исследований в области охраны окружающей среды.

      Научные исследования в области экологической безопасности будут проводиться научными учреждениями по государственному заказу через бюджетные программы и международные гранты.        

4.3.3. Экологическая пропаганда и
      участие общественности  

      Распространение экологической информации среди населения имеет большую просветительно-пропагандистскую значимость в решении вопросов обеспечения экологической безопасности. В этой работе должны быть задействованы центральные, областные и районные средства массовой информации.

      Вместе с тем необходимо принять меры по повышению качества, оперативности и актуальности представляемых материалов. Государственные органы должны освещать в средствах массовой информации актуальные экологические проблемы с публикацией официальных материалов по ним. Для этого необходимо создавать экологические сайты в Интернете и размещать там официальную информацию, продолжать публикацию научных статей, монографий, издание экологических газет и журналов.

      Учитывая эффективность участия всех заинтересованных граждан в решении экологических проблем, государственные органы должны обеспечить соответствующий доступ к экологической информации, принятию решений в области охраны окружающей среды. Данный механизм будет обеспечен предоставлением запрашиваемой информации и проведением общественных слушаний по крупным хозяйственным проектам, которые могут оказать существенное влияние на окружающую среду.

      Особую роль в экологической пропаганде и просвещении необходимо уделять пропаганде здорового образа жизни в гармонии с природой, развитию экологического туризма.

      В соответствии с обязательствами по международным конвенциям потенциал экологических неправительственных организаций необходимо направить на решение экологических проблем посредством активизации общественного контроля, проведения общественной экологической экспертизы, участия в формировании общественного мнения по вопросам улучшения качества окружающей среды.        

4.4. Расширение международного сотрудничества  

      Являясь полноправным членом ООН, Казахстан на основе глобального партнерства должен использовать международное сотрудничество в качестве ключа к эффективному проведению государственной экологической политики.

      Принципы устойчивого развития, заложенные в 1992 году в Рио-де-Жанейро и подтвержденные на Всемирном саммите в г. Йоханнесбурге в 2002 году, должны стать основой политики сотрудничества и партнерства в международных отношениях, учитывая то, что Казахстан получает все большее признание в мировом сообществе.

      Основные направления данной политики:

      практическая реализация положений международных соглашений;

      выработка общих подходов, методик, критериев и процедур оценки качества и контроля состояния окружающей природной среды;

      проведение скоординированных фундаментальных и прикладных экологических исследований;

      использование международного опыта в решении проблем экологической безопасности;

      активизация привлечения средств международных организаций на решение конкретных программ и проектов в области охраны окружающей среды и устойчивого развития страны.

      Практическая реализация такой политики должна способствовать привлечению в Казахстан прогрессивной поддержки для гармонизации его развития и общественного устройства с развитыми демократическими государствами.

      Для обеспечения более широкого участия республики в важнейших международных экологических конвенциях и в природоохранной деятельности на международном уровне во всех разрабатываемых программах в области охраны окружающей среды должны устанавливаться приоритеты международного сотрудничества и планироваться соответствующие мероприятия по их реализации.

      Получение технической и иной помощи должно сопровождаться анализом ее эффективного использования. Следует привлекать местных экспертов и учреждения к участию в совместных проектах не только для обеспечения достаточного объема информации и более глубокого понимания местных условий, но и для того, чтобы они вырабатывали навыки по управлению природоохранной деятельностью.        

5. Ожидаемые результаты от реализации Концепции
      экологической безопасности  

      Реализация положений настоящего документа предполагает разработку планов мероприятий на республиканском уровне, а также разработку и реализацию мер государственной поддержки и регулирования в сфере охраны окружающей среды и рационального природопользования.

      Конкретизация положений настоящего документа применительно к отдельным сферам деятельности общества и государства и особенностям проведения государственной политики в области экологии может быть осуществлена при разработке государственных, региональных и отраслевых программ Республики Казахстан.

      На первом этапе (2004-2007 годы) будут принята и реализована программа охраны окружающей среды на 2005-2007 годы, разработаны законодательные акты, направленные на регулирование вопросов охраны окружающей среды, экологического страхования, отходов производства и потребления, экологического аудита, создана единая система мониторинга окружающей среды и природных ресурсов.

      Кроме того, планируется реализация следующих программ:

      развития государственной системы предупреждения и ликвидации чрезвычайных ситуаций на 2004-2010 годы;

      по снижению выбросов парниковых газов в Республике Казахстан до 2015 года;

      по водосбережению;

      действий по борьбе с опустыниванием;

      внутренней миграции населения и хозяйственного использования территорий зон экологического бедствия;

      по ликвидации исторических загрязнений;

      по совершенствованию управления промышленными и бытовыми отходами;

      по мониторингу экологического состояния территорий полигонов военно-космического и испытательного комплексов.

      Все это позволит уже на первом этапе сохранить на стабильном уровне выбросы и сбросы в окружающую среду и накопление отходов производства и потребления.

      На втором этапе (2008-2010 годы) путем реализации программы охраны окружающей среды на 2008-2010 годы должен быть полностью завершен процесс создания системы охраны окружающей среды, соответствующей принципам устойчивого развития и обеспечивающей с началом третьего этапа качественное улучшение состояния окружающей среды.

      На третьем этапе (2011-2015 годы) в результате завершения всех намеченных программ должны быть достигнуты нормативные показатели качества объектов окружающей среды и благоприятный уровень экологически устойчивого развития общества, обеспечено снижение воздействия на окружающую среду, сформирована система управления качеством окружающей среды.


Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 3 желтоқсандағы N 1241 Жарлығы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасы Президентінің 2011 жылғы 13 сәуірдегі № 47 Жарлығымен

      Ескерту. Күші жойылды - ҚР Президентінің 2011.04.13 № 47 Жарлығымен.

      Қазақстан Республикасының экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету және елдiң экологиялық тұрақты дамуы жөнiндегi мемлекеттiк шаралардың кешенiн айқындау мақсатында қаулы етемін:

      1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының 2004 - 2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы (бұдан әрі - Тұжырымдама) мақұлдансын.

      2. Қазақстан Республикасының Үкiметi екi ай мерзiмде Тұжырымдаманы iске асыру жөнiндегi 2004 - 2006 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарын әзiрлесiн және бекiтсiн.

      3. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк органдары өз қызметiнде Тұжырымдаманың ережелерiн басшылыққа алсын.

      4. Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996 жылғы 30 сәуiрдегi N 2967 өкiмiмен мақұлданған Қазақстан Республикасының Экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасының (Қазақстан Республикасының ПYАЖ-ы, 1996 ж., N 18, 149-құжат) күшi жойылды деп танылсын.

      5. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

      Қазақстан Республикасының
      Президентi

Қазақстан Республикасы     
Президентінің        
2003 жылғы 3 желтоқсандағы  
N 1241 Жарлығымен      
мақұлданған     

Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы

Астана қаласы, 2003 жыл

1. Жалпы ережелер

1.1. Қазақстан Республикасының экологиялық қауiпсiздiгiнiң жай-күйі мен проблемалары

      Қазақстандағы тәуелсiздiк жылдары экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мүлде жаңа мемлекеттiк жүйесiнiң құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық таралған жүйесiн - қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалануды басқарудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз еттi.
      Алайда, Қазақстанда көптеген онжылдықтар бойы қоршаған ортаға төтенше жоғары техногендiк салмақ түсiретiн, табиғат пайдаланудың көбiнесе шикiзат жүйесi қалыптасты. Сондықтан әзiрге экологиялық жағдайдың түбегейлi жақсаруы әзiр бола қойған жоқ әрi ол бұрынғысынша биосфераның тұрақсыздануына, оның қоғамның тiршiлiк әрекетi үшiн қажеттi қоршаған ортаның сапасын оның қолдау қабiлетiн жоғалтуына апаратын табиғи жүйелердiң тозуымен сипатталады.
      Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негiздерi Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996 жылғы 30 сәуiрдегi өкiмiмен мақұлданған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасына енгiзiлiп, онда өтпелi кезеңнiң экологиялық басымдықтары, атап айтқанда, жекешелендiрудiң экологиялық проблемалары, табиғат қорғау заңнамасының, мемлекеттiк бақылау және сараптаманың, табиғат пайдаланудың экономикалық тетiктерiнiң, қоршаған орта мониторингiнiң жүйесiн құру қажеттiлiгiнiң мәселелерi қарастырылған болатын.
      Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау табиғи ресурстарды пайдалануға көзқарастардың өзгеруiне, қоршаған ортаны сақтауды ескере отырып, әлеуметтiк-экономикалық дамуды жүзеге асыруға негiз болды.
      Аталған Тұжырымдаманы қабылдаған сәттен бастап Қазақстан Республикасында қоғамдық дамуда елеулi өзгерiстер болды. Мемлекет дамуының стратегиялық құжаттары әзiрлендi, табиғат қорғау заңнамасының негiзi құрылды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметiн басқару жүйесі құрылды.
      Мысалы, 1997 жылы " Қоршаған ортаны қорғау туралы", " Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы", " Экологиялық сараптама туралы", 1998 жылы - " Радиациялық қауiпсiздiк туралы" Заңдар, ал 2002 жылы - " Атмосфералық ауаны қорғау туралы" Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында Президенттiң " Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" (1996 жыл) және " Мұнай туралы" (1995 жыл) заң күшi бар Жарлықтары, 2003 жылы - Орман Су және Жер кодекстерi қабылданды. Заңға тәуелдi қажеттi нормативтiк құқықтық актiлердiң көпшiлiгi әзiрленiп, бекiтiлдi.
      Заңнаманы жетiлдiру мақсатында республикада оны дамыған елдердiң заңнамасына жақындатуға және халықаралық стандарттарды енгiзу бағыты алынды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық конвенцияға қол қойды және оларды іске асыру жөнiндегi iс-қимылды ұлттық жоспарлары әзiрледi. Экологиялық сараптау жүйесi, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс жолға қойылды.
      Тұжырымдаманың мiндеттерiн орындау нәтижесiнде қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк бақылауды күшейту және мiндеттi экологиялық сараптаманы енгiзу есебiнен 90 жылдардың басымен салыстырғанда қоршаған ортаны ластаудың қарқыны едәуiр төмендедi. Алайда, мемлекеттiң экологиялық осал аумақ және шешiлмеген экологиялық проблемалар мәртебесi сол күйiнде қалып отыр.
      Жоғарыда аталғандармен байланысты елдiң стратегиялық басымдықтарына сәйкес қазiргi жағдайдағы экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мiндеттерiн түбегейлi қайта қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде.
      Жаңа Тұжырымдамада iске асырылмаған мiндеттердi шешу ұсынылады. Олардың iшiнде: экологиялық қауiпсiздiк пен табиғат пайдаланудың аса маңызды проблемалары бойынша зерттеулердiң, оның iшiнде iргелi ғылыми зерттеулердiң iлгерiлемелi дамуын қамтамасыз ету; қоршаған ортаның жай-күйiне мониторингтiң бiрыңғай жүйесiн енгiзу; Қазақстан Республикасының аумағын экологиялық аудандарға бөлу және арнаулы картографиялау ұсынылады.

1.2. 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң өзектiлiгi және басымдықтары

      Әлемдiк тәжiрибе көрсететiндей, экологиялық проблемаларды табысты шешу мен экологиялық апаттардың алдын алудың негiзi кез келген мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық жүйесiн экологияландыру болып табылатынын көрсетедi.
      Ұлттық қауiпсiздiктiң құрамдас бөлiгi ретiнде экологиялық қауiпсiздiк тұрақты дамудың мiндеттi шарты болып табылады және табиғи жүйелердi сақтаудың және қоршаған ортаның тиiстi сапасын қолдаудың негiзi болады.
      Осы Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасы "Қазақстан - 2030" Стратегиясының басымдықтарын ескере отырып, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейiнгi стратегиялық жоспарына сәйкес және XXI ғасырдағы Күн тәртiбiнiң негiзгi ережелерi мен Қоршаған орта және даму жөнiндегi 1992 жылғы Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын, сондай-ақ Йоханнесбургге өткен (2002 жыл) Тұрақты даму жөнiндегi дүниежүзiлiк саммиттiң шешiмдерiн ескере отырып әзiрлендi.
      Қоршаған ортаның жай-күйiнiң нормативтiк көрсеткiштерiне қол жеткiзе отырып, экологиялық қауiпсiздiктiң оңтайлы деңгейiн қамтамасыз ету осы Тұжырымдаманың ережелерiн кезең-кезеңмен iске асыруды көздейдi.
      Бiрiншi кезең (2004 - 2007 жылдар) - қоршаған ортаның ластану деңгейiн төмендету және оны тұрақтандыру жөнiндегi iс-қимыл жоспарын әзiрлеу.
      Екiншi кезең (2008 - 2010 жылдар) - қоршаған ортаның сапа көрсеткiштерiн тұрақтандыру және табиғат пайдалануға экологиялық талаптарды жетiлдiру.
      Yшiншi кезең (2011 - 2015 жылдар) - қоршаған ортаның сапасын жақсарту және қоғамның экологиялық тұрақты дамуының қолайлы деңгейiне қол жеткiзу.

2. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мақсаты, негiзгi мiндеттерi мен қағидаттары

2.1. Экологиялық қауiпсiздiктiң мақсаты

      Экологиялық қауiпсiздiк саласындағы мемлекеттiк саясаттың мақсаты табиғи жүйелердiң, қоғамның өмiрлiк маңызды мүдделерi мен жеке тұлға құқығының қоршаған ортаға антропогендiк және табиғи әсерлердiң нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қорғалуын қамтамасыз ету болып табылады.

2.2. Экологиялық қауiпсiздiктiң негiзгi мiндеттерi

      Осы мақсатқа қол жеткiзу үшiн мынадай мiндеттердi шешу қажет:
      климаттың өзгеруi мен Жердiң озон қабатының бұзылуына душар ететiн антропогендiк әсердi азайту;
      биоәртүрлiлiктi сақтау және жердiң шөлейттенуi мен тозуының алдын алу;
      экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш полигондары мен сынақ кешендерiн оңалту;
      Каспий теңiзi қайраңының ластануының алдын алу;
      су ресурстарының тозуының және ластануының алдын алу;
      табиғи ластануларды, әуе бассейнiнiң ластануын, радиоактивтi, бактериологиялық және химиялық, оның iшiнде трансшекаралық ластануларды жою және олардың алдын алу;
      өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың жинақталу көлемдерiн қысқарту;
      табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу.
      Қойылған мiндеттердi шешуге:
      Қазақстан Республикасының заңдарын, табиғат пайдаланудың, мемлекеттiк экологиялық бақылаудың және экологиялық мониторингтiң экономикалық тетiктерiн жетiлдiру және жүйеге келтiру;
      табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландыру;
      қоршаған ортаны қорғау, экологиялық статистика, экологиялық бiлiм беру, экологиялық үгiт-насихат және жұртшылықтың қатысуы саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту;
      халықаралық ынтымақтастықты кеңейту жолымен қол жеткiзiледi.

2.3. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң
негiзгi қағидаттары

      Мемлекеттiң экологиялық қауiпсiз дамуы мынадай қағидаттарға негiзделедi:
      табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық мүмкiндi шектерiн айқындайтын және қоршаған ортаны сапалы теңгермелi басқаруды қамтамасыз ететiн шектеулердiң, нормативтердiң және шаруашылық әрi өзге де қызмет жүргiзу ережелерiнiң ғылыми-негiзделген кешенiн енгiзу жолымен мемлекеттiң тұрақты дамуы үшiн барлық қоғамдық қатынастарды реттеуге экожүйелiк тәсiл;
      экологиялық қауiпсiздiктiң өңiрлiк және жергiлiктi мiндеттерiнiң экологиялық қатерлердiң алдын алудың жаhандық және ұлттық мақсаттарына бағыныштылығы;
      қоршаған орта мен адамның денсаулығына келтiрiлген залалды өтеудiң мiндеттiлiгi (табиғат пайдаланушылар мен ластаушылар төлейдi);
      өндiрiстiк күштердi дамыту мен орналастырудың экологиялық-экономикалық теңгермелiгi (экологиялық сыйымдылық пен аумақтық жоспарлау қағидаттары);
      шаруашылық және өзге де қызметiнiң қоршаған ортаға әсерiн одан кейiнгi экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптамалармен бағалаудың мiндеттiлiгi;
      халықтың экологиялық ақпаратқа қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету және оның экологиялық проблемаларды шешуге қатысуы;
      халықаралық ынтымақтастықтағы әрiптестiк және халықаралық құқық нормаларын сақтау.

3. Экологиялық қауiпсiздiк проблемалары және оларды шешу жолдары

      Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiк проблемалары оларды жаhандық ұлттық және жергiлiктi ретiнде шешудiң маңыздылығы мен деңгейiне байланысты қаралады.

3.1. Жаhандық экологиялық проблемалар 3.1.1. Климаттың өзгеруi

      "Қызу әсерiнiң" салдарынан болатын климаттың өзгеруi жалпы әлемдiк көлемдегi проблема болып табылады және қоршаған ортаның жай-күйiне барынша ықтимал қатер төндiредi.
      Қазақстан 1995 жылы Климаттың өзгеруi жөнiндегi БҰҰ Yлгiлiк конвенциясын бекiттi, ал 1999 жылы осы Конвенцияға Киото хаттамасына қол қойды.
      Аталған хаттаманы бекiткен және ол күшiне енген жағдайда Қазақстан қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөнiндегi сандық мiндеттемелердi өзiне жүктей отырып, I қосымшаның Тарапы болады.
      Қазақстанның Киoтo хаттамасын бекiтуiнiң мақсатқа сайлығын айқындау үшiн 2004 жыл барысында қызған газдардың шығарындыларын қысқарту жөнiндегi сандық мiндеттемелердiң Қазақстанның экономикасына әсерi мәселелерi бойынша зерттеулер жүргiзу қажет.
      Талассыз экологиялық тиiмдiлiгiнен басқа, Киото хаттамасын бекiту бiздiң ел үшiн халықаралық инвестицияларды тарту, басқа елдердiң экономикасына активтердi орналастыру мүмкiндiгiмен инвестор рөлiндегi бiрлескен жүзеге асыру жобаларына және "таза даму" процестерiне қатысу, өндiрiстiң энерготиiмдiлiгiн арттыру үшiн жаңа технологияларды қолдану, сыртқы энергетикалық рынокта елдiң экономикалық мүдделерiн қорғау үшiн көмiртегi кредиттерiн шоғырландыру, қызған газдардың шығарындыларына квоталар сату жөнiндегi перспективаларды ашады.
      Киото хаттамасын бекiткеннен кейiн нақты жобалар мен iс-шараларды iске асыруды көздейтiн Қазақстан Республикасында қызған газдардың шығарындыларын азайту жөнiндегi 2015 жылға дейiнгi бағдарлама әзiрленетiн болады.

3.1.2. Озон қабатының бұзылуы

      Жердiң озон қабатының бұзылуы адам, жануарлар, өсiмдiктер мен микроорганизмдер тiршiлiгi үшiн ықтимал қатер болып табылады.
      1973 жылдан бергi байқаулар Қазақстанның үстiндегi озон қабатының қалыңдығы 5-7%-кe азайғанын көрсеттi.
      Монреаль хаттамасына сәйкес қабылданған, озон қабатын бұзатын заттарды пайдалануды реттеу жөнiндегi шаралар әлемде 1986 жылдың деңгейiмен салыстырғанда оның 10 eceгe азаюына ықпал еттi.
      Бiздiң ел озон қабатын сақтау туралы халықаралық келiсiмдерге 1998 жылы қосылды. Қазiргi уақытта Қазақстанда озон бұзғыш заттарды (ОБЗ) пайдалануды қысқарту және оларды айналымнан алып қою, озон қабатын бұзбайтын заттарды қолданумен жаңа технологияларды енгiзу жөнiндегi жұмыстар жүргізілуде.
      Озон қабатын бұзу қатерiн жоюдың негiзгi жолдары мыналар болып табылады: ОБЗ пайдаланудан жедел бас тартуды және оларды қауiпсiз жоюды қамтамасыз ету, ОБЗ-дың заңсыз айналымының алдын алу және қолға алынған күш-жiгердiң табыстылығына көз жеткiзу үшiн тропосферада оның жиналуының тұрақты мониторингін жүргізу.
      Сондай-ақ 2004 жылдың барысында ОБЗ пайдаланатын кәсiпорындардың қызметiн лицензиялау жөнiндегi қажеттi нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдау, ОБЗ пайдалану қызметiмен айналысатын мамандарды оқытуды және Қазақстанның үстiндегi озон қабатының жай-күйiн зерделеу жөнiнде iргелi ғылыми зерттеулер жүргiзудi бастау, сондай-ақ жаңа технологияларды енгiзу жолымен ОБЗ пайдалануды қысқарту және қолданыстан алу жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру қажет болады.
      Осы iс-шараларды жүргiзу нәтижесiнде ОБЗ шығарындысы қысқарып, ол Жердiң озон қабатын сақтауға септiгiн тигiзетiн болды.

3.1.3. Биоәртүрліліктi сақтау

      Қазақстанның экожүйесi Орталық Азияда және тұтастай алғанда континентте биологиялық әртүрлiлiк бiрегейлiгiмен ерекшелiнедi.
      Өсiмдiктер мен жануарлар түрлерiнiң жоғалуы генетикалық деңгейдегi әртүрлiлiктi жоғалтуға және экожүйелердегi тиiстi өзгерiстерге әкеледi. Биоәртүрлiлiктi ic жүзiнде жоғалтудың негiзгi себебi өмiр сүру ортасының жойылуы және тозуы, ең бастысы, ормандарды жою, топырақтың эрозиясы, iшкi және теңiз су айдындарының ластануы, өсiмдiктер мен жануарлар түрлерiн тым көп тұтыну болып табылады. Таяуда ғана өсiмдiктер мен жануарлардың бөгде түрлердiң жерсiнуi де биоәртүрлiлiктi жоғалтудың алаңдатар жәйi деп танылды.
      Биоәртүрлiлiктi сақтау үшiн Қазақстан Республикасы 1994 жылы Биоәртүрлiлiк жөнiндегi конвенцияны бекiттi, биологиялық әртүрлiлiктi сақтау және теңгермелi пайдалану жөнiндегi ұлттық стратегия мен iс-қимыл жоспарын әзiрледi.
      Биоәртүрлiлiктi сақтаудың неғұрлым тиiмдi шарасы ерекше қорғалатын табиғи аумақтар құру болып табылады. Республиканың ерекше қорғалатын табиғи аумақтарының ауданы 13,5 млн. гектарды немесе барлық аумақтың 4,9%-iн құрайды, бұл биологиялық әртүрлiлiктiң экологиялық теңгерiмiн сақтау үшiн тым жеткiлiксiз және 10%-тi құрайтын әлемдiк стандарттардан төмен.
      Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын дамыту мен орналастыру тұжырымдамасына сәйкес 2030 жылға дейiн олардың алаңын 17,5 млн. гектарға дейiн ұлғайту көзделген, бұл республика аумағының 6,4%-iн құрайды.
      Қазақстанда биологиялық әртүрлiлiктi сақтау мақсатында биоәртүрлiлiк объектiлерiнiң жай-күйiн бағалау және түгендеу, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың желiсiн ұлғайту және қазiргi табиғи және антропогендiк процестердi ескере отырып, оларды жасанды молықтыру және бұзылған аумақтарда қалпына келтiру жолымен табиғи популяциялардың сирек түрлерiн сақтау, елдiң ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын ЮНЕСКО-ның Дүниежүзiлiк табиғи және мәдени мұрасы және "Адам және биосфера" бағдарламасы шеңберiндегi биосфералық аумақтар тiзiмiне енгiзу жөнiндегi шараларды iске асыру қажет.
      Республика аумағының небәрi 4,2%-iн алатын Қазақстанның барлық ормандарының ерекше экологиялық, ғылыми, рекреациялық, эстетикалық және мәдени мәнiн, сондай-ақ биологиялық әртүрлiлiктiң табиғи резерваттары ретiндегi олардың орасан рөлiн ескере отырып, оларды ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесiне көшiру жөнiндегi шұғыл шаралар қабылдау қажет. Бұл үшiн 2006 жылға дейiн мемлекеттiк биосфералық резерваттардың желiсiн қалыптастыру бағдарламасын әзiрлеу қажет.
      Соңғы уақытта, әлемде кең таралған генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердi әкелу Қазақстан үшiн елеулi сыртқы қатер болып отыр. Бүкiл әлем бойынша генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердiң кең таралу қауiптiлiгiн ескере отырып, Биоәртүрлiлiк жөнiндегi конвенцияның Биоқауiпсiздiк жөнiндегi Картахена хаттамасы қол қоюға алынды. Қазақстанның Картахена хаттамасына қол қоюы өзге елдердiң бiздiң елiмiздiң аумағында генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердi трансшекаралық өткiзуiмен байланысты қызметтi жүзеге асырудағы жауапкершiлiктерiн арттыруға, оларды елге әкелуге жол бермеу жөнiнде шаралар қабылдауға, зерттеулер мен ғылыми-техникалық әзiрлемелер iсiнде өзара көмектi, сондай-ақ биотехнологиялар саласындағы ақпарат алмасуды қоса, халықаралық тығыз ынтымақтастықты қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
      Осы Тұжырымдаманың айтылған ережелерiн iске асыру қоршаған орта объектiлерiн сақтауды, оны белгiлi бiр тұрақтылық деңгейiнде ұстап тұруды, өзiн-өзi реттеу қабiлетi мен жанды және жансыз табиғат түрлерiнiң, оның ішінде жойылу қаупі төнген тіpi организмдер геноқорының көптүрлілігін сақтауды қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.

3.1.4. Жердiң шөлейттенуi және тозуы

      Қазақстанның көп бөлiгi қуаң аймақта орналасқан және оның аумағының шамамен 66%-i түрлi деңгейде шөлейттену процестерiне бейiм. Алдын ала есептер бойынша жайылымның тозуынан залал, егiстiк эрозиясынан, қайталама тұзданудан және басқа да себептен алынбаған кiрiс шамамен 300 миллиард теңгенi құрайды.
      Қазақстан үшiн елеулi iшкi қатердi бiлдiретiн жердiң шөлейттенуi мен тозу проблемасы шаң-тұз дауылының пайда болуы және ауа массаларының ластаушы заттарды алыс қашықтыққа жеткiзуi нәтижесiнде бiртiндеп трансшекаралық проблемаға айналуы мүмкiн.
      2004 жылдың барысында шөлейттенудiң көлемi мен құрғақшылықтың терiс әсерiнiң алдын алуға және қысқартуға, тозған жерлердi және топырақтың құнарлылығын қалпына келтiруге, ресурстық базаны сақтауды және/немесе қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн, халықтың экологиялық қауiпсiздiгiн нығайтатын тұрақты жер пайдаланудың экономикалық тетiктерiн әзiрлеу мен енгiзуге, сондай-ақ шөлейттенумен күрес процесiнде халықтың кең қауымының хабардар болуы мен қатысуын қамтамасыз етуге бағытталған шөлейттенумен күрес жөнiнде бағдарлама әзiрлеу және бекiту қажет.
      Бағдарламаның негiзгi нәтижелерi шөлейттену процестерiн болдырмау және жердiң тозу ауқымын қысқарту, шөлейттенумен күрестiң экономикалық тетiктерiн енгiзу, ауыл шаруашылығы жерлерiнiң өнiмдiлiгiн арттыру болмақ.

3.2. Ұлттық экологиялық проблемалар

3.2.1. Экологиялық апат аймақтары

      Табиғи экологиялық жүйелердiң бұзылуы, флора мен фаунаның тозуы орын алған және қолайсыз экологиялық ахуал салдарынан халықтың денсаулығына елеулi зиян келтiрiлген Арал және Семей өңiрлерi экологиялық апат аймақтары болып жарияланды. Экологиялық апат аймақтары елдiң iшкi қауiпсiздiгiне нақтылы қатер болып табылады.
      Қазiргi уақытта бұрынғы Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мың халқы бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және адамдар өлiмiнiң, қан айналымы жүйесi ауруларының, жаңа туған сәбилер арасындағы кеселдердiң және ерте қартаю көрiнiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда.
      Арал өңiрi экологиялық апат аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елдi мекен) әсiресе әйелдер және балалар арасында асқазан-iшек аурулары мен қан аздығы, балалардың шетiнеуi мен туа бiткен патологияның жоғары деңгейi байқалуда.
      Елдiң ішкі қауiпсiздiгіне қатерді жою мақсатында экологиялық апат аймақтарында халықтың тұруының әлеуметтiк-экономикалық және экологиялық жағдайын кешендi талдау жөнiнде iс-шаралар жүргiзу, оның сапалы ауыз сумен қамтамасыз етiлуiне баға беру, экологиялық талаптарды әзiрлеу және аумақтарды экологиялық бағалау мен ядролық сынақтар және өзге де факторлардың халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға әсерiнiң салдарларын ескере отырып, сауықтыру-оңалту iс-шараларын жүзеге асыру қажет. 2007 жылға дейiн Халықтың iшкi көшi-қоны және экологиялық апат аймақтарының аумақтарын шаруашылыққа пайдалану бағдарламасы әзiрленуi қажет.
      Бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонын және Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөнiнде ұсыныстар әзiрлеудi Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң 2003 жылғы 22 тамыздағы N 182-ө Өкiмiмен құрылған ведомствоаралық жұмыс тобы жүзеге асырады.

3.2.2. Каспий теңiзi қайраңының ресурстарын қарқынды игерумен байланысты проблемалар

      Каспий теңiзi бассейнi мемлекеттерiнiң көмiрсутегi ресурстарын кеңiнен игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсер ауқымын ұлғайтады. Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық сипаттағы сыртқы экологиялық қатерлер елеулi мәнге ие болады.
      Теңiздiң қазақстандық секторында көмiрсутегi шикiзатын алдағы кезде баса игеру елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне ықтимал қатер төндiредi.
      Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк конвенциясы және басымдық iс-қимылдардың өңiрлiк стратегиясы Каспий теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспий маңы елдерiнiң Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-шараларға қатысты өзара ортақ iс-қимылы бойынша негiзгi бағыттарын айқындайды.
      Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасында 2005 жылдың аяғына дейiн теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне залал келтiрместен көмiрсутегiн өндiрудiң мүмкiн болатын шекті деңгейiн айқындау жөнiндегi арнаулы зерттеулерді жүргізу, геодинамикалық мониторингтi iске асыру, иесiз мұнай ұңғымаларын және басқа да байырғы ластануларды жою, iлеспе газды алауларда жағуды және мұнай құбырлары мен радиоактивтi ластанған жабдықтарды рұқсат алынбай көмудi тоқтату жөнiнде шаралар қабылдау көзделедi.
      Зерттеулер нәтижесi Каспий қорық аймағын аймақтарға бөлудi қоса алғанда, теңiздегi экологиялық қауiпсiз шаруашылық қызметiн қамтамасыз ететiн нақты нормативтiк экологиялық талаптар әзiрлеу болуы тиiс.

3.2.3. Су ресурстарының сарқылуы және ластануы

      Қазақстан су ресурстарының үлкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына жатады. Қазiргi уақытта су объектiлерiн тау-кен өндiру, металлургия және химия өнеркәсiбi кәсiпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтерi қарқынды ластауда және ол нақты экологиялық қатер төндiредi. Ертiс, Нұра, Сырдария, Iле өзендерi, Балқаш көлi неғұрлым ластанған. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудiң негiзгi көзi болып табылатын жер асты сулары да ластануға ұшыраған.
      Су объектiлерiне антропогендiк салмақ пен олардың қалпына келу қабiлетiнiң арасындағы теңгерiмсiздiк экологиялық қолайсыздықты iс-жүзiнде барлық iрi өзен бассейндерiне тән еттi, ал су шаруашылығының мұқтаждарын жеткiлiктi қаржыландырмау су шаруашылық объектiлерiнiң барынша қанағаттанғысыз (кей жерде апаттық) техникалық жай-күйiне және халықты ауыз сумен қамтамасыз ету проблемаларының тым шиеленiсуiне себеп болды.
      Бұл проблемаларды шешу үшiн Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 21 қаңтардағы N 71 қаулысымен су ресурстарын сақтау және ұтымды пайдалану проблемаларын шешудiң негiзгi жолдары айқындалған Экономиканың су секторын дамытудың және Қазақстан Республикасы су шаруашылығы саясатының 2010 жылға дейiнгi тұжырымдамасы қабылданды. Сондай-ақ халықты жеткiлiктi көлемде және кепiлдi сападағы ауыз сумен тұрақты қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 23 қаңтардағы N 93 қаулысымен "Ауыз су" салалық бағдарламасы бекiтiлдi, Қазақстан Республикасының Су кодексi және "Cу пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативтерi туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, 2005 - 2010 жылдары негiзгi су бассейндерiнiң су ресурстарын кешендi пайдалану мен қорғаудың схемаларын әзiрлеу жөнiндегi жұмыстар жүргізiлетiн болады.
      Қабылданған бағдарламалық құжаттардың щеңберiнде 2005 жылы iске асырылуы суды қажет ететiн өндiрiстер дамуының қарқыны мен көлемiн шектeугe, су үнемдейтiн технологияларды, су пайдаланудың айналымды және тұйық жүйелерiн жаппай енгiзуге, өнiм бiрлiгiне және пайдалану шығындарына жекелей су пайдалануды азайтуға, су шаруашылық жүйелерiн есепке алу мен реттеудiң қазiргi заманғы құралдарымен жарақтандыруға мүмкiндiк беретiн сумен қамтамасыз ету жөнiндегi республикалық мақсатты бағдарлама әзiрлеу қажет. Бағдарлама су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемнiң қолданыстағы ставкаларын саралау, су шаруашылық объектiлерiн ұстау мен жөндеу жөнiндегi шығыстарды өзiн-өзi ақтауға кезең-кезеңмен көшiре отырып, су пайдаланушыларға су жеткiзу жөнiндегi қызмет үшiн баға белгiлеудi оңтайландыру жөнiндегi iс-шараларды да қамтуы тиiс.
      Өзен экожүйелерiне ауыртпалықты азайту мақсатында және олардың ластануы мен қоқыстануының алдын алу үшiн 2005 - 2010 жылдар барысында пайдаланылатын барлық су объектiлерi үшiн су қорғау аймақтары мен жолақтарының жобалары әзiрленетiн болады, 2005 - 2006 зиянды әсердiң мүмкiн болатын шектi нормативтерiн және судың жай-күйiнiң мақсатты көрсеткiштерiн әзiрлеу жөнiндегi ғылыми-қолданбалы зерттеулердiң кешенi жүргiзiледi, ол су объектiлерiне ластаушы заттар төгiндiлерiн таңбалыдан жиынтық нормалауға кезең-кезеңмен көшiрудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Осының бәрi ағынды суларды тазартатын құрылыстарды салу мен қайта жаңғырту кезiнде жаңа технологияларды енгiзудi жеделдетедi.
      Қолда бар су ресурстарының санын ұлғайту мен сапасын жақсарту үшiн су жетiспеушiлiгiн тартып отырған өңiрлерде өзен ағынын реттеу жөнiндегi, оның iшiнде бассейн аралық қайта бөлу, сондай-ақ жер асты ауыз суларын пайдалануды жеделдету жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру қажет.

3.2.4. Байырғы ластанулар

      Ластанудың "байырғы" көздерiне қазiргi кезде иесiз тұрған объектiлер: мұнайгаз және гидрогеологиялық ұңғымалар, шахталар, кеніштер (оның ішiнде радиоактивтiк қалдықты), елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер болып табылатын қалдықсақтағыштар мен ағынды сулар жинақтауыштар жатады.
      Қазiргi кезде Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтiк үйiндiлерiн жою жөнiндегi бағдарлама мен Иесiз мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн гидрогеологиялық ұңғымаларды жою жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда. Алайда, бұл бағдарламалар байырғы ластанулардың барлық түрлерiн толық қамтымайды. Сондықтан, байырғы ластануларды жою жөнiнде бағдарлама әзiрлеудiң қажеттiлiгi тұр. Бұл бағдарламада 2006 жылға дейiн қоршаған ортаға олардың әсерiн бағалай отырып, кезең-кезеңмен байырғы ластанулардың барлық объектiлерiне толық түгендеу жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап мұндай объектiлердi жою жөнiндегi жұмысты бастау көзделуде.
      Жаңа ластанулардың туындауына жол бермеу мақсатында олардың пайда болуын болдырмайтын құқықтық, экономикалық және өзге де тетiктердi әзiрлеу және енгiзу қажет.

3.2.5. Трансшекаралық сипаттағы мәселелер

      Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су объектiлерiн, атмосфералық ауа мен топырақты ластау, қауiптi технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу, пайдалы қазбалардың шектес жатқан кен орындарын игеру, бiрегей табиғи кешендердi сақтау мәселелерi жатады.
      Трансшекаралық экологиялық проблемалар елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақтылы сыртқы қатер болып табылады, оларды шешу халықаралық шарттар шеңберiнде көршiлес мемлекеттердiң бiрлескен iс-қимылдарымен қамтамасыз етiледi.
      2003 жылдың басында Қазақстан Қауiптi қалдықтарды трансшекаралық тасымалдау мен оларды аулаққа шығаруды бақылау туралы Базель конвенциясына қосылды, бұл қауiптi қалдықтарды декларациялау жөнiндегi жаңа кеден ережелерiн белгiлеуге және кейiннен олардың қайталама шикiзат пен өнiм түрiнде республика аумағына олардың қайтадан түсуiн болдырмауға мүмкiндiк бередi.
      Қазақстан трансшекаралық өзендердi ұтымды пайдалану және қорғау проблемасын шешуге бiрыңғай құқықтық тәсiлдердi қалыптастыруға мүмкiндiк беретiн Трансшекаралық ағын сулар мен халықаралық өзендердi қорғау мен пайдалану жөнiндегi Хельсинки конвенциясына қосылды. Алайда, Орталық Азия өңiрiнiң қалған елдерi бұл конвенцияға қосылмағандықтан, трансшекаралық ағын сулар ағыны дұрыс та әдiл пайдалануды қамтамасыз ету, қауiптi заттардың құйылуынан ықтимал трансшекаралық әсердiң алдын алу, "ластаушы төлейдi" қағидатын орындау жөнiнде шаралар қолданған жоқ.
      Трансшекаралық сипаттағы экологиялық қатерлердiң алдын алу және жою үшін:
      2005 - 2007 жылдары Қазақстан мен iргелес мемлекеттердiң шекаралас аудандарын экологиялық бағалау жөнiндегi бiрлескен зерттеулер жүргiзу;
      Орталық Азия мемлекеттерiнiң Хельсинки конвенциясына қосылуы жөнiндегi Қазақстанның бастамасын өткiзу арқылы трансшекаралық су проблемаларын шешу;
      бiрегей табиғи кешендердi сақтау мақсатында 2005 - 2006 жылдар барысында iшiнде Батыс Тянь-Шань мен Алтай-Саян өңiрiнде трансшекаралық биосфералық аумақтар құру қажет.
      Қабылданған шаралардың нәтижелерi ықтимал трансшекаралық экологиялық қатерлердi анықтауға, азайтуға және жоюға жәрдемдесетiн болады.

3.2.6. Әскери-ғарыш және сынақ кешендерi полигондарының әсерi

      Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ полигоны және "Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түскен және құлайтын бөлiктерi, аса улы отынның төгiлуi және қоршаған орта мен тiкелей жақын жерде тұратын халыққа қолайсыз әсер ететiн басқа да факторлар нақты экологиялық қауiп төндiредi.
      "Байқоңыр" ғарыш айлағынан зымыран тасығыштарды ұшыру бөлiнетiн бөлшектер құлайтын жалпы ауданы 12,24 млн. гектар аудандармен қамтамасыз етiлген. Осы жағдайларда қоршаған ортаның жай-күйiн бағалау ғарыш құралдарын, әскери техниканы және әскери объектiлердi шығару, сынау, сақтау және пайдалану орындарында, сондай-ақ өнеркәсiп ұйымдары орналасқан, зымыран-ғарыш қызметiн жүзеге асыратын әскери бөлiмшелер мен құрылымдар тұрған орындарда техногендiк ықпалдың алдын алу мен оны жою проблемасын шешуде маңызды орын алады.
      Қазiргi уақытта "Қазақстан Республикасы аумағының зымыран-ғарыш қызметiмен байланысты учаскелерiнiң экологиялық жай-күйiнiң мониторингi" бюджеттiк бағдарламасы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргiзiлуде.
      Сонымен қатар Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2002 жылғы 29 желтоқсандағы N 1449 қаулысымен бекiтiлген Елдiң минеральдық-шикiзаттық кешенi ресурстық базасын дамытудың 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберiнде әскери-сынақ полигондарының аумақтарын кешендi гидрогеологиялық және геоэкологиялық зерттеулер басталды.
      Бiрқатар мiндеттердi шешуде ғарыш құралдарына балама жоқ болғандықтан, зымыран-ғарыш қызметiнiң қоршаған орта мен халықтың денсаулығына әсерiн азайту, зымыран-ғарыш кешендерiнiң экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету барған сайын өзектi болуда.
      Осыған байланысты 2005 жылы полигон аумақтарының экологиялық жай-күйiнiң мониторингi жөнiнде бағдарлама әзiрлеу қажет.

3.3. Жергiлiктi экологиялық проблемалар

3.3.1. Әуе бассейнiнiң ластануы

      Атмосфераның негiзгi ластануы түстi металлургия, жылу энергетикасы, қара металлургия, мұнай-газ кешенi кәсiпорындары мен көлiк шығарындыларымен байланысты. Атмосфералық ауаның ластануынан қатердiң нақтылығы халық денсаулығының нашарлауына да және қоршаған ортаның тозуына әсер етедi.
      Атмосфералық ауаның ластану проблемасы негiзiнен республика халқының жартысына жуығы өмiр сүретiн iрi қалалар мен өнеркәсiптiк агломераттарға тән.
      Барынша ластанғандар қатарына 10 қала, оның iшiнде 8 қала - ауасы жоғары деңгейде ластанған қалаға жатқызылады. Қалаларда ауа ластануының жоғары деңгейiнiң себебi - өндiрiстiң ескiрген технологиялары, тиiмсiз тазартқыш құрылыстар, қолданылатын отынның төмен сапасы, қуаттың жаңғыртылатын және дәстүрлi емес көздерiнiң аз пайдаланылуы болып табылады. Кәсiпорындардың 20%-тен астамының нормативтiк санитарлық-қорғау аймағының болмауы себептi өндiрiс орталықтары халқының басым бөлiгi зиянды шығарындылардың әсерi жоғары аймақта тұрып жатыр.
      Автомобиль санының күрт көбеюi iрi қалаларда (Алматы, Өскемен, Шымкент) көмiртегi оксидi мен азот диоксидi жиналуын ұлғайтады, мұндай заттардың орташа жылдық шоғырлануы бұл қалаларда шектi мөлшерден асып түседi.
      Ауа бассейнiнiң ластануы, сондай-ақ көмiрсутегi шикiзатының бұрынғы кен орындарын дамытумен және жаңа кен орындарын игерумен де байланысты, бұл атмосфераның күкiртсутегiмен, меркаптандармен ластануын ұлғайта түседi. Алауларда iлеспе газдың жағылуы қызған газдардың, күкiрт пен азот оксидтердiң едәуiр көлемiн атмосфераға шығарумен қатар жүредi, кен орындарының төңiрегiнде жоғары жылу аясы қалыптасады.
      1993 жылдан 2000 жылға дейiн зиянды заттардың атмосфераға шығарылуы негiзiнен өндiрiс құлдырауының есебiнен 5,1 млн. тоннадан 3,2 млн. тоннаға дейiн кемiдi. Соңғы жылдары экономиканың өрлеу жағдайларының өзiнде атмосфераға зиянды заттардың шығарылуын 3,2 - 3,4 млн. тонна деңгейiнде тұрақтандыруға мiндеттi мемлекеттiк экологиялық сараптаманың жаппай енгiзудiң және қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк бақылау жүргiзудiң нәтижесiнде қол жеткiзiлдi. Мұндай тетiктердi одан әрi жетiлдiру 2010 жылдан кейiн қоршаған ортаны мөлшерден тыс ластайтын кәсiпорындарға қойылатын экологиялық талаптарды күшейту арқылы шығарындыларды жоспарлы түрде төмендетуге кiрiсуге мүмкiндiк бередi.
      Aуa бассейнi ластануының жоғарылау қаупiн болдырмау жөнiндегi қажеттi шаралар қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi қысқа мерзiмдi бағдарламаларда көзделетiн болады.

3.3.2. Радиоактивтi ластану

      Радиоактивтi ластану Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiгiне елеулi нақтылы қатер төндiредi, олардың көздерi мынадай негiзгi төрт топқа бөлiнедi:
      жұмыс iстемей тұрған уран өндiрушi және уран өңдеушi кәсiпорындардың қалдықтары (уран кен орындардың үйiндiлерi, өздiгiнен төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желiлердiң бөлшектелген жабдығы);
      ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар;
      мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары;
      ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi нәтижесiнде пайда болған қалдықтар мен радиоизотоптық өнiм (иондаушы сәулеленудiң пайдаланудан шыққан көздерi).
      Қазақстанда табиғи радиактивтiлiктiң жоғары деңгейiн беретiн уран берушi алты iрi геологиялық өңiр, көптеген шағын кен орындары мен уран байқалатын кенiштер, уран өндiрушi кәсiпорындар мен ядролық жарылыстар жасалған жерлерде шоғырланған қалдықтар бар.
      Қазақстан аумағының 30%-iнде адам денсаулығына айтарлықтай қауiп төндiретiн табиғи радиактивтi газ - радонның жоғары бөлiнуiнiң ықтимал мүмкiндiгi орын алған. Радионуклидтермен ластанған суды ауыз су мен шаруашылық мұқтаждықтар үшiн пайдалану қауiптi болып табылады.
      Қазақстанның кәсiпорындарында иондаушы сәулелердiң пайдаланудан қалған 50 мыңнан астам көздерi бар және радиациялық зерттеу барысында 16-сы адам үшiн аса қауiптi болған 700-ден астам бақылаусыз көздер анықталып, жойылды.
      Халықтың радиоактивтi улануын және қоршаған ортаның ластану қаупiнiң алдын алу үшiн: радиоактивтi ластану көздерiн түгендеу жөнiндегi жұмысты аяқтау және 2005 жылға дейiн табиғи радиактивтiлiктiң халықтың денсаулығына терiс әсерiн зерттеудi қамтитын бағдарлама әзiрлеу, сондай-ақ құрылысқа арналған алаңдарды таңдау мен табиғи құрылыс материалдарын пайдалану кезiнде шектеу шараларын қабылдау; ауыз судың табиғи көздерiнiң радиоактивтi ластануына бақылау жүргiзу және Мұнай ұңғымалары мен өздiгiнен төгiлетiн және өздiгiнен ағатын гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және консервациялау бағдарламасының шеңберiнде радионуклидтердiң жоғары құрамы бар гидрогеологиялық ұңғымаларды жою; жоғары радиациялық сәуле алу қаупi туралы халықты уақытылы хабардар ету жөнiнде шаралар әзiрлеу; 2005 жылға қарай Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтi үйiндiлерiн түгендеу және олардың қоршаған орта мен халықтың денсаулығына әсерiн айқындау жөнiндегi жұмысты аяқтау қажет.
      Проблеманың кешендi шешiлуi радиоактивтi қалдықтарды ұқсату мен көму жөнiнде мамандандырылған ұйым құруды көзделуi тиiс.
      Аталған iс-шараларды жүргiзудiң нәтижесi халықтың сәуле алуы мен қоршаған ортаның радиоактивтiк ластануын төмендету болмақ.

3.3.3. Бактериологиялық және химиялық ластану

      Бактериологиялық ластану. Бактериологиялық жұқтырудың ықтимал қаупiн Арал теңiзiндегi Возрождение аралындағы биологиялық полигонның қызметi төндiредi.
      Кейбiр биологиялық агенттердiң қоршаған орта объектiлерiнде және жануарлардың организмiнде ұзақ уақыт сақталатынын ескере отырып, олардың республика мен басқа да шектес мемлекеттер аумағына таралуының нақты қатерi бар. Возрождение аралында оба, күйiк және туляремия сияқты өте қауiптi жұқпалы аурулардың табиғи-ошақ аймақтары болуы мүмкiн.
      Бактериологиялық ластанудың алдын алу үшiн Возрождение аралының аумағындағы қоршаған орта объектiлерi мен фаунаның тұрақты эпидемиологиялық және эпизоотологиялық мониторингiн жүргiзу қажет.
      Осы мақсатта 2004 жылы жұқпалы ауруларды қозғыштардың ұзақ сақталуы мүмкiндiгi тұрғысынан Возрождение аралының әртүрлi белiгiне бағалау жүргiзудi, арал аумағының қазақстандық бөлiгiн зерттеудi, оң нәтижелер табылған жағдайда Возрождение аралындағы биологиялық полигон қызметiнiң зардаптарын жоюды аяқтау қажет. Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет және обаға қарсы мемлекеттiк ұйымдар республика аумағындағы аса қауiптi жұқпалы аурулардың қоздырғыштары штаммдарының қозғалысына тоқсан сайынғы мониторинг жүргiзедi. Барлық облыстардан бөлiнген барлық штаммдар аса қауiптi жұқпалы аурулар қозғыштарының депозитарийi болып табылатын Қазақ карантиндiк және зооноздық жұқпалы аурулар ғылыми орталығына ғана келiп түседi, онда қатаң есепке алу қамтамасыз етiлген және режим бойынша барлық талаптар сақталған.
      Қазiргi уақытта АҚШ-пен бiрлесiп мақсаты аса қауiптi жұқпалы аурулардың қоздырғыштарынан халықты қорғау және елдiң биологиялық қауiпсiздiгiн құру болып табылатын "Қазақстан Республикасындағы белсендi эпидемиологиялық мониторингтiң ықпалдасқан жүйесiн құру" бағдарламасы бойынша жұмыстар басталды.
      Химиялық ластану. Химиялық заттардың арасында Қазақстанда ерекше қауiптi тұрақты органикалық ластағыштар (бұдан әрi - ТОЛ) тудырады. 2001 жылдың мамырында Қазақстан Республикасының Yкiметi Тұрақты органикалық ластағыштар туралы Стокгольм конвенциясына қол қойды.
      Тұрақты органикалық ластағыштар - уытты қасиеттерге ие, ыдырауға тұрақтылық танытатын, биожинақтағыштығымен сипатталатын химиялық заттардың әртүрлi тобы. Бұл топтың химиялық құрамалары мен қоспасы ауамен, сумен және көшетiн түрлерi бойынша трансшекаралық таралу объектiсi болып табылады, сондай-ақ құрлық экожүйелерi мен су экожүйелерiнде жинақталып, өздерiнiң шығарынды көздерiнен алыс қашықтықта шөгедi.
      Белгiлi бiр органдарды зақымдайтын уларға қарағанда, бұл заттар iшкi реттеу жүйесiн бұзады. Аз мөлшерiнiң өзiнде ТОЛ қалыпты биологиялық функцияларды бұзуы, кейiнгi ұрпаққа берiлуi және адамның денсаулығы мен қоршаған ортаға нақты қатер төндiруi мүмкiн.
      Қазақстандағы ТОЛ-дың едәуiр бөлiгiн пестицидтер құрайды. Өсiмдiктердi қорғаудың жаңа құралдарының сан түрлiлiгiне қарамастан, әлi күнге талдау жасалатын үлгiлерде 1950-1960 жылдардың пестицидтерi табылуда.
      Өнеркәсiптiк ТОЛ-дар энергетика, мұнай өңдеу және химия өнеркәсiбi кәсiпорындарында құралады және пайдаланылады.
      ТОЛ-дың табиғи ортаны ластауының объективтi бағалауы жоқ, өйткенi мониторингтiң қазiргi жүйесi топырақтағы және тамақ өнiмдерiндегi пестицидтердiң қалдық санын ғана айқындайды.
      Табиғи ортаға қауiптi әсерiн және генетикалық деңгейде қайтымсыз процестерге әкелiп соқтыру мүмкiндiгiн ескере отырып, 2005-2006 жылдар барысында ТОЛ-ды бақылаудың, мониторингiнiң және басқарудың бағдарламасын әзiрлеу қажет.

3.3.4. Өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтар

      Республикада өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың мониторингiн, оларды сақтауды, ұқсатуды және кәдеге жаратуды қамтитын қалдықтарды басқарудың мемлекеттiк жүйесi жоқ.
      Қазақстанның аумағында өндiрiс пен тұтыну қалдықтарының 20 млрд. тоннадан астамы, оның iшiнде 6,7 млрд. тонна улы заттар жинақталған, әрi олардың ұлғаю үрдiсi байқалуда.
      Бұл ескiрген технологияларды қолданумен, сапасыз шикiзатпен және отынмен, кәсiпорындардың өндiрiс қалдықтарын кәдеге жарату мен қайта құнарландыруға қаражат салуға құлықсыздығымен түсiндiрiледi.
      Уытты қалдықтарды қоса алғанда, өндiрiс қалдықтары әлi күнге, көбiнесе тиiстi экологиялық нормалар мен талаптарды сақтамастан, түрлi жинақтағыштарда қойылып, сақталады. Осының нәтижесiнде көптеген өңiрлердiң топырағы, жер асты және жер үстi сулары қарқынды ластануға ұшыраған. Қойылатын қалдықтардың үнемi ұлғайып отырған көлемi жаңа техногендiк ландшафтар қалыптастырады. Yйiндiлер мен террикондар биiктiгi өскен сайын олар шаң құраудың неғұрлым қарқынды көздерiне айналады.
      Қатты тұрмыстық қалдықтардың негiзгi массасы құрауыштарға бөлшектенбестен шығарылып, ашық күресiндерге тасылады және қойылады, оның 97%-i Қазақстан Республикасының табиғат қорғау және санитарлық заңнамасы талаптарына сай емес. Оларды орналастыру және жайғастыру жобасыз және қоршаған ортаға әсерi бағаланбастан жүргiзiлген. Республикада қатты тұрмыстық қалдықтардың шамамен тек 5%-i ғана кәдеге жаратылады немесе жағылады.
      Өндiрiстiк және тұрмыстық қалдықтарға байланысты проблемаларды шешу үшiн өндiрiстiк және тұрмыстық қалдықтарды басқаруды жетiлдiру жөнiндегi салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеу қажет. Осы бағдарламалар шеңберiнде қатты қалдықтарды басқару жүйесiнiң әзiрленуi, қалдықтарды басқару құрылымын реформалау, қалдықтардың жинақталуын кемiтуге бағытталған нормативтiк құжаттарды әзiрлеу және енгiзу, қалдықтарды басқарудың есебiн жүргiзу және бақылау жүйесiн ұйымдастыру, қалдықтарды ұқсату және қайталама пайдалану жөнiндегі үлгiлiк бағдарламаны әзiрлеу, неғұрлым таза өндiрiстi енгiзу жөнiндегi ғылыми зерттеулердi жүргiзу, қалдықтарды ұқсату жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге ақпараттық қолдау көрсету, қалдықтарды басқарудың үдемелi жүйелерiне мамандарды оқытуды ұйымдастыру, өндiрiстiк қалдықтарды көму мен өнеркәсiптiк және басқа да ағынды суларды жерге төгу шарттары бойынша республика аумағын аудандарға бөлу көзделуi тиiс.

3.3.5. Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар

      Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың туындауы елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiредi. Қауiп апатты жер сiлкiнiсi, көшкiн, сел, сырғыма, су тасқыны, өрт, өндiрiстiк объектiлердегi қауiптi өнәркәсiп және басқа да авариялардың нәтижесiнде адамның өмiрiне, денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келуiне байланысты.
      1994 жылдан бастап төтенше жағдайлар салдарынан Қазақстанда шамамен 40 мың адам қайтыс болды және 250 мыңнан астам адам зардап шектi. Сараптамалық бағалау бойынша төтенше жағдайлардан (жаhандық дүлей апаттар болмаған кезде) келетiн тiкелей және жанама зиян жыл сайын шамамен 25 миллиард теңгенi құрайды.
      Орман өрттерiнiң экожүйелерге елеулi зиян тигiзуi жалғасып отыр. Бұл орайда оларды уақытылы анықтау проблемасы шешiлмеген. Орман өрттерiмен күресудiң сенiмдi және экономикалық жағынан тиiмдi авиациялық құралдары жоқ.
      Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың салдарларын азайту үшiн:
      өрт және өнеркәсiп қауiпсiздiгi саласындағы мемлекеттiк бақылау мен қадағалау жүйесiн, болжау қызметтерiнiң жұмысын жетiлдiруге мемлекеттiк материалдық резервті, елдің авариялық-құтқару күштерiн және жедел әрекет ету күштерiн қалыптастырудың негiздерiн қайта қарауға бағытталатын Төтенше жағдайлардың алдын алу мен оларды жоюдың мемлекеттiк жүйесiн дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасын әзiрлеу;
      2006 жылға дейiн көмiрсутегi кен орындарын игерудiң геодинамикалық қауiпсiздiгiнiң бағдарламасын қабылдау және геодинамикалық мониторинг жүйесiн құру;
      2005-2006 жылдары орман өрттерiн жою жөнiндегi қымбат тұратын шаралардан жеңiл ұшақтардың жеке паркi бар мамандандырылған бөлiмшелер құрумен әуе патрулiнiң көмегi арқылы уақытылы ерте табу мен оларды бастапқы сатысында сөндiру жөнiндегi алдын алу шараларына көшу үшiн орман өрттерi туралы хабарландырудың бiрыңғай жүйесiн құру қажет.
      Төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою жөнiндегi iс-шаралардың орындалуы зардап шеккендер санын төмендетуге және келеңсiз салдарлардан материалдық зиянды азайтуға мүмкiндiк бередi.

4. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң бағыттары мен негiзгi тетiктерi

      Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттары экономиканы, заңнаманы және қоғамды экологияландыру болып табылады.

4.1. Экономиканы экологияландыру

      Экономиканы экологияландыру өндiрiстiң табиғат қажеттiлiгiн азайту және заттар мен энергия алмасуының биосфералық процестерiне экономиканың әсерiн азайту арқылы тұрақты экологиялық қауiпсiз табиғат пайдалануды қамтамасыз етуде және ресурстық-экологиялық тепе-теңдiктi сақтауда болып табылады.
      Экономиканы экологияландыруды жүзеге асыру үшiн pecуpc үнемдейтiн технологияларды дамыту және экологиялық "лас" өндiрiстiң үлесiн азайту, табиғат пайдаланудың, мемлекеттiк экологиялық бақылаудың, экологиялық мониторингтiң және статистиканың табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландырудың экономикалық тетiктерiн жетiлдiру арқылы барлық әзiрленетiн мемлекеттiк, өңiрлiк және салалық бағдарламаларға экологиялық шарттар мен талаптарды енгiзу қажет.

4.1.1. Табиғат пайдаланудың экономикалық тетiктерiн жетiлдiру

      Табиғат пайдаланудағы жаңа экономикалық тетiктер баға белгiлеу жүйесiне экологиялық сипаттамаларды енгiзудi, табиғат пайдаланудың ақылылық жүйесiн жетiлдiрудi және мiндеттi экологиялық сақтандыруды көздейдi.
      Табиғат пайдаланушылардың табиғат қорғау қызметiнiң тиiмдiлiгi қаржы ынталандыруын құрумен, сондай-ақ табиғат қорғау-қызметiндегi қоршаған ортаны қорғауды ынталандырудың экономикалық құралдарын енгiзумен айқындалады. Табиғат пайдаланушыларды табиғат қорғау iс-шараларын жүргiзуге және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға ынталандыру экологиялық төлемдер жүйесiн көздейтiн табиғат пайдаланудың экономикалық тетiгi көмегiмен жүргiзiлуi тиiс.
      Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемдер ресурстарды нормативтен тыс пайдаланғаны немесе нормативтен тыс шығарынды және ластаушы заттардың төгiндiлерi үшiн ставкаларды арттырудың тетiгi арқылы қоршаған ортаның ластануын азайтуды экономикалық ынталандыруды қамтамасыз етедi.
      2004 жылы қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем ставкасы қайта қаралатын болады, олардың мөлшерi ластаушы заттардың көлемi мен түрлерiн ескере отырып белгiленуi тиiс. Ластану көзi ерекше қорғалатын аумақтарда немесе олардың жанында орналасқан жағдайда қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем ставкаларына арттыру коэффициенттерi қолданылатын болады.
      Экономикалық құралдар инновацияларды енгiзу және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, неғұрлым тиiмдi және аз қалдықты технологияларды дамыту мен енгiзу мақсатында шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiне қатаң нормалар мен стандарттардың белгiленуiне ықпал етуi тиiс.
      Табиғат қорғау заңнамасын бұзу салдарынан қоршаған ортаға келтiрiлген зиян ластану деңгейi мен келтiрiлген залалды (зиянды), қалпына келтiруге, ұдайы өндiрiске кеткен шығындарды және өзге де шығыстар мен ысыраптарды ескере отырып, толық көлемде өтеуге жатады.

4.1.2. Қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн жетiлдiру

      Қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылаудың тиiмдiлiгiн арттыруды бақылау мен құқық қолдану функцияларын жүзеге асыру кезiнде қосарланушылықты болдырмау және мұндай қызмет процесiнде азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғау тетiгiн құру жолымен мемлекеттiк бақылау органдарын күшейтудi көздейдi.
      Қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау органдары инспекциялар өткiзумен немесе құқық қолдану iс-қимылдарын жүзеге асырумен байланысты кез келген мәселелерге қатысты тәуелсiз және әдiл шешiмдер қабылдау үшiн барлық өкiлеттiктерге ие болуы тиiс.
      Қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн дамыту:
      құқық қолданудың және Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтауды ынталандырудың тиiмдi жүйесiнiң негiзгi сипаттамасын табуға мемлекеттiк органдарға көмектесетiн және ұзақ мерзiмдi перспективада қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану саласында мемлекеттiк бақылау органдарының институционалдық реформасын жүргiзуге ықпал ететiн модельдi құруға;
      мемлекеттiк органдарды, өнеркәсiп кәсiпорындарын, үкiметтiк емес ұйымдарды және қалың жұртшылықты қоса алғанда, экологиялық, заңнаманы сақтауды қамтамасыз ету жөнiндегi қызметке барлық қатысушылардың арасындағы ынтымақтастыққа және ақпарат алмасуға жәрдемдесуге;
      экологиялық менеджмент жүйесiнiң маңызды құралы ретiнде өндiрiстiк бақылауды мiндеттi жүзеге асыруға;
      табиғат қорғау iс-шараларының орындалуына қызметтiң барлық деңгейiндегi жауапкершiлiктi нақты айқындауға;
      қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы бақылауды жүзеге асыратын лауазымды тұлғаларға құқықтық және әлеуметтiк кепiлдiктер беруге бағытталуы тиiс.

4.1.3. Табиғат пайдалану мен экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландыру

      Әлемнiң дамыған елдерiнде қоршаған ортаны ластауға рұқсат беру қоршаған ортаға әсердi мiндеттi бағалау негiзiнде кешендi жүзеге асырылады.
      Бұл қағидаттың бiр құқықтық көрiнiсi әлемнiң көптеген елдерiнiң экологиялық заңнамасына енгiзiлген қоршаған ортаға әсердi бағалау тәртiбi болып табылады. Осындай елдер қатарына Қазақстан Республикасы да кiредi.
      Қазақстанда, әдетте, ТМД-ның басқа елдерiндегiдей, қоршаған ортаға әсердi мiндеттi бағалаумен қатар, мемлекеттiк экологиялық сараптама жүргiзiледi. Мемлекеттiк экологиялық сараптамамен ажырағысыз болатын қоршаған ортаға әсердi бағалау (ҚОӘБ) шаруашылық қызметтi алдын ала экологиялық бақылаудың тетiгi болып табылады.
      Қоршаған ортаны превентивтiк қорғау немесе қоршаған табиғи ортаға терiс антропогендiк әсердiң алдын алу қағидаты әлемнiң көптеген елдерiнде кең қолдау тапқан.
      Бұл орайда өңiрдегi экологиялық ахуалды, қоршаған ортаның аялық жай-күйiн ескере отырып, ластаушы заттар эмиссиясының рұқсат етiлген көлемдерiн ғылыми негiздеу, табиғат пайдаланудың ерекше жағдайларын белгiлеу қамтамасыз етiледi. Қоршаған ортаның ластануын нормалау халықтың денсаулығына және қоршаған ортаның жай-күйiне зиянды әсер етудiң салдарларын барынша ескере отырып жүргiзiледi, сондай-ақ жоспарланатын қызметтiң әлеуметтiк-экономикалық салдарлары да ескерiледi.
      Мемлекеттiк экологиялық сараптаманың қорытындылары негiзiнде кәсiпорындар жыл сайын қоршаған ортаны ластауға рұқсат алады.
      2004 жылы халықаралық тәжiрибенi пайдалана отырып, табиғат пайдаланушылар қызметiнiң жобалық шарттарының ықтимал өзгерiстерiн ескере отырып, рұқсаттардың қолданылу мерзiмiн оларды ұлғайту жағына қайта қарау арқылы рұқсат беру жүйесiн оңтайландыру көзделуде. Бұл кәсiпорындар санының тұрақты өсуiн ecкepe отырып, түсетін құжаттамаға талдау жасауға үстiрт көзқарас болмауы үшiн қажет.
      Бұдан басқа, Қазақстанда жаңа нарықтық жағдайларда табиғат пайдалануды реттеу процесiне жұртшылықты тартуға мүмкiндiк беретiн пәрмендi тетiк болуға тиiс қоғамдық экологиялық сараптаманы жүргiзу заңдық тұрғыдан бекiтiлген. Бұл үшiн "Экологиялық сараптама туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу қажет.
      Бұл мақсатта, үкiметтiк емес ұйымдарды (YЕҰ) табиғат қорғау қызметiне неғұрлым белсендiрек тарту, олардың ғылыми және шығармашылық әлеуетiн, үкiметтiк емес ұйымдардың мүмкiндiктерi мен ресурстарын қоғамдық экологиялық сараптама жүргiзуге, оның iшiнде заңнамалық актiлердi әзiрлегенде, экологиялық жобаларды қалыптастырғанда, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен экологиялық ахуалдың мониторингiн өткiзгенде кеңiрек пайдалану қажет. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 17 наурыздағы N 253 қаулысымен бекiтiлген Үкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдаудың 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламасының қабылдануын ескере отырып, мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс арқылы YEҰ-ны экологиялық жобаларды iске асыруға, қоғамдық экологиялық сараптама өткiзуге қатысуға тартуға нақты мүмкiндiк ашылды.

4.1.4. Экологиялық мониторинг жүйесiн жетiлдiру

      Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасындағы экологиялық мониторингтi дамытудың деңгейi қазiргi заманғы талаптарға жауап бермейдi.
      Өлшеу аппаратурасымен жарақтануы қажеттi деңгейдiң 40-тан 80%-інe дейiн бола отырып, бақылау пункттерiнiң мемлекеттiк желiсi олардың оңтайлы санының 20%-iн ғана құрайды. Бақылау және өлшеу техникалық құралдарының тозуы алынатын ақпараттың көлемi мен растығының азаюына әкеледi.
      Түрлi министрлiктер мен ведомстволар мониторингiнiң жүйесiн жеткiлiксiз ведомствоаралық үйлестiру қоршаған ортаның жай-күйiн толық көлемде әдiл бағалауды жүзеге асыруға және уақытылы жедел ақпарат алуға мүмкiндiк бермейдi.
      Ведомстволық мониторингтiң барлық кәсiпорындары мен мекемелерiн, сондай-ақ өндірістік мониторинг жүйелерiн енгiзе отырып, геоақпараттық жүйелер негiзiнде қоршаған орта мен табиғи ресурстардың экологиялық мониторингiнiң бiрыңғай мемлекеттiк жүйесiн құру жөнiндегi шараларды шұғыл түрде қабылдау талап етiледi.
      Оның жұмыс iстеуi үшiн ақпаратты жинау, жүйелеу, сақтау және тарату үшiн экологиялық ақпарат қорын құру, бақылау және өлшеу жүйелерiнiң қазiргi материалдық-техникалық базасын жаңғырту, барлық мүдделi мемлекеттiк органдардың өзара iс-қимылын ұйымдастыру үшiн нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдау қажет.

4.1.5. Экологиялық статистика

      Экологиялық статистика стратегиялық және индикативтiк жоспарлардың, мемлекеттiк бағдарламалар мен басқа да бағдарламалық құжаттардың орындалуын бақылауды жүзеге асыруға, Қазақстанның даму деңгейiн, оның әлемдiк қауымдастықтағы орнын айқындауға, мемлекеттiк органдар мен жұртшылық қызметiнiң басым бағыттарын бөле көрсетуге ықпал етедi.
      Алайда, көрсеткiштердi қалыптастыруда жүйелi негiздiң болмауы, сондай-ақ олардың аздығы қоршаған орта мен табиғи ресурстардың жай-күйiнiң өзгеру серпiнiн дұрыс бағалауға мүмкiндiк бермейдi.
      Осы мақсаттарда қоршаған ортаны қорғау саласындағы индикаторлар мен көрсеткіштердің ғылыми негiзделген жүйесiн әзiрлеу қажет.
      Қоршаған ортаны қорғау саласындағы индикаторлар мен көрсеткiштердiң жүйесi индикативтi әлеуметтiк-экономикалық жоспарлау мен мемлекеттiк статистика практикасына енгiзiлуi тиiс.

4.2. Қазақстан Республикасының заңнамасын экологияландыру

      Қазақстан Республикасының заңнамасын экологияландыру қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудегi экожүйе қағидатын ескеру болып табылады және оған Қазақстан Республикасының заңнамасын жетiлдiру және жүйеге келтiру жолымен қол жеткiзiледi.

4.2.1. Қазақстан Республикасының заңнамасын жетiлдiру

      Қазақстан құрамына 10 шақты заң мен 200-ден астам заңға тәуелдi нормативтiк құжаттар кiретiн дамыған экологиялық заңнамаға ие.
      Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын жетiлдiру саласында ең алдымен, дамыған елдердiң экологиялық заңнамасына жақындату және халықаралық стандарттарды енгiзу бағыты алынған.
      Бiрiншi кезеңде, пәрменi қоршаған ортаның жай-күйiне әсер етуi мүмкiн Қазақстан Республикасының барлық басқа да заң актiлерiне табиғат қорғау нормаларын енгiзу қажет.
      2004 жылы мiндеттi экологиялық сақтандыруды енгiзу жөнiндегi және өндiрiс пен тұтыну қалдықтарының мәселелерi жөнiндегi заң актiлерi дайындалады, ал 2006 жылға дейiн экологиялық аудиттi енгiзу қамтамасыз етiлетiн болады. Сақтандыру ұйымдарының қаражатты жинауы қызметтiң экологиялық қауіпті түрлерiн жүзеге асыру кезiнде елеулi авариялар мен апаттар жағдайында да қоршаған ортаға зиянды өтеуге кепiлдiк беруi тиiс.
      Экологиялық аудит өз кезегiнде кәсiпорындар мен ұйымдарға қоршаған ортаны ластаудың нормативтік көрсеткіштеріне экономикалық тұрғыдан ұтымды әдiстерiмен қол жеткiзуге көмектесуi тиiс.

4.2.2. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы Қазақстан Республикасының заңнамасын жүйеге келтiру

      Қазақстан Республикасы заңнамасының дамығандығы мен әртараптылығы оны пайдалануда белгiлi қиындықтарды да тудырады. Көптеген экологиялық заңдар өзара байланысты және бiрiн өзгерту басқаларын өзгертудi талап етедi, ол елеулi еңбек шығындарымен қатар Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасының жалпы жүйесiн бұзады, заңдар мен заңға тәуелдi актiлердiң қайшылықтарын тудырады.
      Мұнымен қатар, аталған заңдарды iске асыру үшiн заңға тәуелдi көптеген нормативтiк құжаттар қажет болады.
      Осымен байланысты, Қазақстан Республикасының заңнамасын одан әрi реформалауды экологиялық заңнама нормаларын ұлғайтуға емес, оларды жүйеге келтiру мен пәрмендiлiгiн арттыруға бағыттау қажет. Нақ осы мiндеттi Қазақстан Республикасының экологиялық заңнамасын жинақтау қоршаған орта мен табиғи ресурстарды сақтау жөнiндегi нормаларын қорытындылау, жүйеге келтiру және нақтылау шеше алады.
      Заңға тәуелдi нормативтiк құқықтық құжаттарға сiлтемесiз, тiкелей әрекеттi ережелердiң көпшiлiгiн қоршаған ортаны қорғау туралы кодексте көрсету жоспарлануда.
      Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнамасын жинақтау процесi 2006 жылдың аяғына дейiн аяқталуы тиiс.

4.3. Қоғамды экологияландыру

      Қоғамды экологияландыру - бұл адамның табиғатпен үйлесiмдiлiгiне қол жеткiзуге бағытталған қоғам көзқарасының жүйесiн қалыптастыру процесi. Оны жүзеге асыру экологиялық бiлiм беру мен тәрбиелеудi дамыту, ғылыми қамтамасыз ету, экологиялық үгiт-насихат және жұртшылықтың қатысуы жолымен жүргiзiледi.

4.3.1. Экологиялық бiлiм беру және тәрбие

      Қоғамның экологиялық мәдениетiн қалыптастырудың негiзi ретiнде экологиялық бiлiм берудi дамыту үшiн:
      бiлiм берудiң барлық деңгейiндегi оқу бағдарламаларына экология және тұрақты даму мәселелерiн енгiзу жолымен үздiксiз экологиялық бiлiм берудiң жүйесiн қалыптастыру;
      мiндеттi және қосымша бiлiм беру жүйесiнiң барлық деңгейi үшiн экология саласындағы кадрларды даярлау, қайта даярлау және олардың бiлiктiлiгiн арттыру;
      экологиялық бiлiм берудi мемлекеттiк қолдау қажет;
      табиғи жүйелердiң экологиялық сыйымдылығы мен олардың тұрақтылық шектерiн айқындау;
      экологиялық таза және pecуpc үнемдейтiн технологияларды, өндiрiстердi, шикiзаттың түрлерiн, материалдарды, өнiм мен жабдықты, оның iшiнде ауыл шаруашылығында, әзiрлеу;
      биологиялық әртүрлiлiктi, биоқауiпсiздiктiң ғылыми негiздерiн сақтау проблемасын зерделеу;
      климаттың ықтимал жаhандық және өңiрлiк өзгерiстерiн және табиғи орта үшiн оның салдарларын зерттеу;
      экологиялық қатерлердi айқындаудың ғылыми негiздерiн әзiрлеу;
      ластанулардың алдын алу мен жоюдың, қоршаған ортаны оңалту және қауiптi қалдықтарды кәдеге жаратудың құралдары мен әдiстерiн әзiрлеу;
      адамдардың аурулары мен қоршаған орта сапасы өзгерiстерiнiң арасындағы байланысты зерделеу;
      қоршаған ортаны қорғау саласындағы жинақталған бiлiмдi жүйелеу және ғылыми зерттеулердi үйлестiру.
      Экологиялық қауiпсiздiк саласындағы ғылыми зерттеулердi бюджеттiк бағдарламалар және халықаралық гранттар арқылы мемлекеттiк тапсырыс бойынша ғылыми мекемелер жүргiзедi.

4.3.2. Экологиялық қауiпсiздiктi ғылыми қамтамасыз ету

      Экологиялық қауiпсiздiктi ғылыми қамтамасыз ету тұрақты дамуға көшудiң теориялық және технологиялық негiздерiн қалыптастыруды көздейдi және iргелi және қолданбалы ғылыми зерттеулердiң мынадай кешенiн қамтиды:
      табиғи жүйелердiң экологиялық сыйымдылығы мен олардың тұрақтылық шектерiн айқындау;
      экологиялық таза және pecуpc үнемдейтiн технологияларды, өндiрiстердi, шикiзаттың түрлерiн, материалдарды, өнiм мен жабдықты, оның iшiнде ауыл шаруашылығында, әзiрлеу;
      биологиялық әртүрлiлiктi, биоқауiпсiздiктiң ғылыми негiздерiн сақтау проблемасын зерделеу;
      климаттың ықтимал жаhандық және өңiрлiк өзгерiстерiн және табиғи орта үшiн оның салдарларын зерттеу;
      экологиялық қатерлердi айқындаудың ғылыми негiздерiн әзiрлеу;
      ластанулардың алдын алу мен жоюдың, қоршаған ортаны оңалту және қауiптi қалдықтарды кәдеге жаратудың құралдары мен әдiстерiн әзiрлеу;
      адамдардың аурулары мен қоршаған орта сапасы өзгерiстерiнiң арасындағы байланысты зерделеу;
      қоршаған ортаны қорғау саласындағы жинақталған бiлiмдi жүйелеу және ғылыми зерттеулердi үйлестiру.
      Экологиялық қауiпсiздiк саласындағы ғылыми зерттеулердi бюджеттiк бағдарламалар және халықаралық гранттар арқылы мемлекеттiк тапсырыс бойынша ғылыми мекемелер жүргiзедi.

4.3.3. Экологиялық үгiт-насихат және жұртшылықтың қатысуы

      Халықтың арасында экологиялық ақпарат таратудың экология қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мәселелерiн шешуде үлкен ағартушылық-үгiт-насихаттық мәнi бар. Бұл жұмыста орталық, облыстық және аудандық бұқаралық ақпарат құралдары қатыстырылуы тиiс.
      Сонымен бiрге, берiлетiн материалдардың сапасын, жеделдiгiн және өзектiлiгiн арттыру жөнiнде шаралар қабылдау қажет. Мемлекеттiк органдар олар бойынша ресми материалдар беру арқылы өзектi экологиялық проблемаларды бұқаралық ақпарат құралдарында жариялауы тиiс. Бұл үшiн интернетте экологиялық сайттар құрып, онда ресми ақпаратты орналастыру, ғылыми мақалаларды, монографияларды жариялауды жалғастыру, экологиялық газеттер мен журналдар басып шығару қажет.
      Экологиялық проблемаларды шешуде барлық мүдделi азаматтардың қатысуының тиiмдiлiгiн ескере отырып, мемлекеттiк органдар экологиялық ақпаратқа тиiстi қол жеткiзудi, қоршаған орта қорғау саласындағы шешiмдердi қабылдауды қамтамасыз етуi тиiс. Бұл әдiс сұралатын ақпаратты берумен және қоршаған ортаға айтарлықтай әсер ететiн iрi шаруашылық жобалар бойынша қоғамдық тыңдаулар өткiзумен қамтамасыз етiлетiн болады.
      Экологиялық үгiт-насихатта және ағартушылықта табиғатпен үйлесiмдiктегi салауатты өмiр салтын насихаттауға, экологиялық туризмдi дамытуға ерекше рөл арттылуы тиiс.
      Халықаралық конвенциялар бойынша мiндеттемелерге сәйкес үкiметтiк емес экологиялық ұйымдардың әлеуетiн қоғамдық бақылауды жандандыру, қоғамдық экологиялық сараптаманы жүргiзу арқылы экологиялық проблемаларды шешуге, қоршаған ортаның сапасын жақсарту мәселелерi бойынша қоғамдық көзқарасты қалыптастыруға қатысуға бағыттау қажет.

4.4. Халықаралық ынтымақтастықты кеңейту

      БҰҰ-ның толыққанды мүшесi бола отырып, Қазақстан жаhандық серiктестiктiң негiзiнде мемлекеттiк экологиялық саясатты тиiмдi жүргiзудiң кiлтi ретiнде халықаралық ынтымақтастықты пайдалануы тиiс.
      Қазақстанның әлемдiк қоғамдастыққа барған сайын таныла түскенiн ескере отырып, 1992 жылы Рио-де-Жанейрода негiзi салынған және 2002 жылы Йоханнесбургте өткен Дүниежүзiлiк саммитте расталған тұрақты даму қағидаттары халықаралық қатынастардағы ынтымақтастық пен серiктестiк саясатының негiзi болуы тиiс.
      Осы саясаттың негiзгi бағыттары:
      халықаралық келiсiмдердiң ережелерiн практикалық iске асыру;
      қоршаған ортаның сапасын бағалаудың және жай-күйiн бақылаудың жалпы тәсiлдерiн, әдiстерiн, өлшемдерi мен рәсiмдерiн әзiрлеу;
      үйлестiрiлген iргелi және қолданбалы экологиялық зерттеулердi жүргiзу;
      экологиялық қауiпсiздiк проблемасын шешуде халықаралық тәжiрибенi пайдалану;
      қоршаған ортаны қорғау мен елдiң тұрақты дамуы саласындағы нақты бағдарламалар мен жобаларды шешуге халықаралық ұйымдардың қаражатын тартуды жандандыру.
      Мұндай саясатты практикалық iске асыру Қазақстанның дамуы мен қоғамдық құрылымының дамыған демократиялық мемлекеттермен үйлесiмдiлiгi үшiн оған прогрессивтiк қолдау табуға ықпал етуi тиiс.
      Маңызды халықаралық экологиялық конвенцияларға және халықаралық деңгейде табиғат қорғау қызметiне республиканың неғұрлым кеңiрек қатысуын қамтамасыз ету үшiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы барлық әзiрленетiн бағдарламаларда халықаралық ынтымақтастықтың басымдықтары және оларды iске асыру жөнiндегi тиiстi iс-шаралар белгiленуi тиiс.
      Техникалық және өзге де көмектi алу оны тиiмдi пайдалануды талдаумен жүргiзiлуi тиiс. Тек қана ақпараттың жеткiлiктi көлемiн қамтамасыз ету және жергiлiктi жағдайларды неғұрлым тереңiрек түсiну үшiн ғана емес, сонымен бiрге, олар табиғат қорғау қызметiн басқару жөнiндегi дағдыларды игеруi үшiн бiрлескен жобаларға қатысуға жергiлiктi сарапшылар мен мекемелердi тарту қажет.

5. Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын iске асырудан күтiлетін нәтижелер

      Осы құжаттың ережелерiн iске асыру республикалық деңгейде iс-шаралар жоспарын әзiрлеудi, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау мен ұтымды табиғат пайдалану саласында мемлекеттiк қолдау және реттеу шараларын әзiрлеудi және iске асыруды көздейдi.
      Осы құжаттың ережелерiн қоғам мен мемлекет қызметiнiң жекелеген салаларына және экология саласындағы мемлекеттiк саясатты жүргiзу ерекшелiктерiне қатысты нақтылау Қазақстан Республикасының мемлекеттiк, өңiрлiк және салалық бағдарламаларын әзiрлеу кезiнде жүзеге асырылуы мүмкiн.
      Бiрiншi кезеңде (2004-2007 жылдар) Қоршаған ортаны қорғаудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданып, iске асырылатын, қоршаған ортаны қорғау, экологиялық сақтандыру, өндiрiс және тұтыну қалдықтары, экологиялық аудит туралы мәселелердi реттеуге бағытталған заң aктілері әзiрленетiн, қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингiнiң бірыңғай жүйесі құрылатын болады.
      Бұдан басқа келесi бағдарламалар:
      төтенше жағдайлардың алдын алу мен жоюдың мемлекеттiк жүйесiн дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған;
      2015 жылға дейiн Қазақстан Республикасында қызған газдардың шығарындыларын азайту жөнiндегi;
      cу үнемдеу жөнiндегi;
      шөлейттенумен күрес жөнiндегi iс-қимылдар;
      халықтың iшкi көшi-қоны және экологиялық апат аймақтарының аумақтарын шаруашылық мақсатқа пайдалану;
      байырғы ластануларды жою жөнiндегi;
      өнеркәсiп және тұрмыстық қалдықтарды басқаруды жетiлдiру жөнiндегi;
      әскери-ғарыш және сынақ кешендерi полигондары аумағының экологиялық жай-күйiнiң мониторингi жөнiндегi бағдарламаларды iске асыру жоспарлануда.
      Мұның бәрi бiрiншi кезеңде қоршаған ортаға төгiндiлер мен шығарындыларды тұрақты деңгейде сақтауға және өндiрiс пен тұтыну қалдықтарын жинақтауға мүмкiндiк бередi.
      Екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар) қоршаған ортаны қорғаудың 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру жолымен тұрақты даму қағидаттарына сәйкес келетiн және қоршаған ортаның жай-күйiн сапалы жақсартудың үшiншi кезеңiнiң басталуын қамтамасыз ететiн қоршаған ортаны қорғаудың жүйесiн құру процесi толық аяқталуы тиiс.
      Yшінші кезеңде (2011 - 2015 жылдар) барлық белгiленген бағдарламаларды аяқтау нәтижесiнде қоршаған орта объектiлерi сапасының нормативтiк көрсеткiштерi және қоғамның экологиялық тұрақты дамуының қолайлы деңгейiне қол жеткiзiлуi, қоршаған ортаға әсердi азайту қамтамасыз етiлуi, қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесiнiң қалыптастырылуы тиiс.