Об утверждении первого периодического доклада о мерах, принятых Республикой Казахстан в целях осуществления Международной конвенции для защиты всех лиц от насильственных исчезновений

Постановление Правительства Республики Казахстан от 27 мая 2014 года № 547

В соответствии с пунктом 1 статьи 29 Международной конвенции для защиты всех лиц от насильственных исчезновений, ратифицированной Республикой Казахстан 15 декабря 2008 года, Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:
1. Утвердить прилагаемый первый периодический доклад о мерах, принятых Республикой Казахстан в целях осуществления Международной конвенции для защиты всех лиц от насильственных исчезновений.
2. Министерству иностранных дел Республики Казахстан в установленном порядке направить в Комитет по насильственным исчезновениям Организации Объединенных Наций первый периодический доклад о мерах, принятых Республикой Казахстан в целях осуществления Международной конвенции для защиты всех лиц от насильственных исчезновений.
3. Настоящее постановление вводится в действие со дня его подписания.

Премьер-Министр
Республики Казахстан К. Масимов

Утвержден
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 27 мая 2014 года № 547

Организация Объединенных
Наций
Комитет по насильственным
исчезновениям

Первый периодический доклад
о мерах, принятых Республикой Казахстан
в целях осуществления Международной конвенции
для защиты всех лиц от насильственных исчезновений

Содержание
1. Введение
2. Часть 1: общие сведения
3. Часть 2: информация по статьям
Статьи 1, 2, 3, 4 и 5
Статья 6
Статья 7
Статья 8
Статьи 9, 13, 14, 15 и 16
Статьи 10 и 11
Статья 12
Статьи 17, 18 и 20
Статья 19
Статья 21
Статья 22
Статья 23
Статья 24
Статья 25

1. Введение

Настоящий периодический доклад является первым периодическим докладом Республики Казахстан в Комитет по насильственным исчезновениям Организации Объединенных Наций (далее – доклад) и представлен в соответствии с пунктом 1 статьи 29 Международной конвенции для защиты всех лиц от насильственных исчезновений, принятой 20 декабря 2006 года, ратифицированной Законом Республики Казахстан от 15 декабря 2008 года.
1. Доклад составлен в соответствии с общими рекомендациями Организации Объединенных Наций по процессу подготовки национальных докладов по международно-правовым актам по правам человека.
2. Настоящий доклад охватывает период 2009 – 2013 годов.
3. Доклад подготовлен Министерством внутренних дел Республики Казахстан в сотрудничестве с Генеральной прокуратурой, Верховным Судом, Комитетом национальной безопасности и Министерством юстиции Республики Казахстан.

2. Часть 1: общие сведения

За истекшие четыре года Казахстан провел ряд важных реформ в области совершенствования национального законодательства по вопросам защиты всех лиц от насильственных исчезновений, чем подтвердил свою приверженность соблюдению принципов демократии и обеспечению прав человека в республике, общечеловеческим принципам.
Вопросы недопущения, пресечения и выявления таких преступлений являются одними из приоритетных направлений в деятельности государственных органов.
В правоохранительных и специальных органах действуют специализированные подразделения, задачей которых являются предупреждение и раскрытие фактов похищения человека, незаконного лишения свободы, торговли людьми, задержание и привлечение к установленной законом ответственности виновных в этом лиц.
Кроме того, с целью выявления и пресечения правонарушений со стороны сотрудников силовых структур, в том числе связанных с незаконным задержанием и содержанием под стражей, функционируют подразделения по вопросам внутренней безопасности.
Казахстан, используя все имеющиеся в распоряжении ресурсы и возможности, ведет решительную бескомпромиссную борьбу с любыми нарушениями прав человека и тем более с насильственными похищениями и незаконными лишениями свободы граждан.
Ратифицированы Факультативный протокол к Международному пакту о гражданских и политических правах 1966 года, Международные конвенции о рабстве от 25 сентября 1926 года, о борьбе с торговлей людьми и с эксплуатацией проституции третьими лицами от 21 марта 1950 года.
Проявляя последовательность в вопросах совершенствования национального законодательства, к числу нормативных правовых актов, принятых Республикой Казахстан и закрепивших ряд важных положений, направленных на дальнейшее выполнение норм Конвенции, следует отнести:
1. Конституцию Республики Казахстан от 30 августа 1995 года, закрепляющую основные права и свободы человека и гражданина.
2. Уголовный кодекс Республики Казахстан от 16 июля 1997 года, предусматривающий уголовную ответственность за преступления, отнесенные Конвенцией к насильственным исчезновениям.
3. Закон Республики Казахстан от 5 июля 2000 года «О государственной защите лиц, участвующих в уголовном процессе».
4. Закон Республики Казахстан от 12 января 2007 года «О порядке рассмотрения обращений физических и юридических лиц».
5. Закон Республики Казахстан от 21 мая 2013 года «О персональных данных и их защите».
6. Закон Республики Казахстан от 4 июля 2013 года «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам противодействия торговле людьми».
7. Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 28 декабря 2009 года № 7 «О применении норм уголовного и уголовно-процессуального законодательства по вопросам соблюдения личной свободы и неприкосновенности достоинства человека, противодействия пыткам, насилию, другим жестоким или унижающим человеческое достоинство видам обращения и наказания».
8. Нормативное постановление Верховного Суда Республики Казахстан от 29 декабря 2012 года № 7 «О практике применения законодательства, устанавливающего ответственность за торговлю людьми».
9. Приказ Генерального прокурора Республики Казахстан от 12 сентября 2011 года № 83 «Об утверждении Инструкции о приеме, регистрации, учете, в том числе в электронном формате, и рассмотрении заявлений, сообщений, жалоб и иной информации о преступлениях, происшествиях».
10. Приказ Генерального прокурора Республики Казахстан от 13 августа 2012 года № 93 «Об утверждении Инструкции об организации прокурорского надзора за соблюдением законности при исполнении наказания, содержании лиц в специальных учреждениях и осуществлении контроля за освобожденными из мест лишения свободы».
11. Приказ Министра внутренних дел Республики Казахстан от 29 марта 2012 года № 182 «О некоторых вопросах уголовно-исполнительной системы Министерства внутренних дел Республики Казахстан», которым утверждены:
Правила посещения учреждений, исполняющих наказания, следственных изоляторов;
Правила ввода режима особых условий в исправительных учреждениях Комитета уголовно-исполнительной системы Министерства внутренних дел;
Правила организации деятельности по осуществлению надзора за осужденными в учреждениях уголовно-исполнительной системы и производства досмотров;
Правила осуществления охраны и надзора за лицами, находящимися в следственных изоляторах уголовно-исполнительной системы.

3. Часть 2: информация по статьям

По статьям 1, 2, 3, 4 и 5

В соответствии со статьей 1 Конституции Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы.
Статьей 16 Конституции каждому человеку и гражданину гарантируется его личная свобода.
Личная свобода означает право каждого на выбор местопребывания, перемещения и проживания.
Арест и содержание под стражей допускаются только в предусмотренных законом случаях и лишь с санкции суда с предоставлением арестованному права обжалования. Без санкции суда лицо может быть подвергнуто задержанию на срок не более семидесяти двух часов.
В национальном законодательстве Казахстана ответственность за насильственные похищения в том виде, в котором она определена Конвенцией, введена в 1997 году и предусмотрена статьями 125 (похищение человека), 126 (незаконное лишение свободы), 128 (торговля людьми), 308 (превышение власти или должностных полномочий), 309 (присвоение полномочий должностного лица) и 346 (заведомо незаконное задержание, заключение под стражу или содержание под стражей) Уголовного кодекса Республики Казахстан.
В проекте нового Уголовного кодекса Республики Казахстан, находящегося на рассмотрении в Парламенте Республики Казахстан, сохранена уголовная ответственность за данные виды преступлений.
При этом, вышеназванным проектом Кодекса (статья 414) предусмотрена ответственность за умышленное неуведомление родственников подозреваемого о факте его задержания и месте нахождения, незаконный отказ в предоставлении информации о месте содержания под стражей лица, гражданину, имеющему право на получение такой информации, а равно фальсификацию времени составления протокола задержания или времени фактического задержания.
Под похищением человека в Уголовном кодексе Республики Казахстан понимается противоправное умышленное действие, направленное на тайное или открытое либо с помощью обмана завладение потерпевшим, а также его перемещением с места его нахождения и удержание помимо воли в другом месте.
При этом главным являются факт похищения, а не период времени, в течение которого потерпевший находился в распоряжении виновного.
Как свидетельствует практика, похищение человека нередко сопровождается угрозами причинения тяжкого вреда здоровью, изнасилованием или другими криминальными действиями и может носить разные преступные цели.
В отличие от похищения человека, которое всегда связано с захватом потерпевшего и последующим удержанием его в изоляции, при незаконном лишении свободы нет изъятия из среды, где потерпевший находился по своей воле, но ему закрывается свободный выход из этой среды (помещения), ограничивается свобода передвижения.
Торговля людьми квалифицируется как купля-продажа или совершение иных сделок в отношении лица, а равно его эксплуатация либо вербовка, перевозка, передача, укрывательство, а также совершение иных деяний в целях эксплуатации.
Преступления, связанные с насильственным исчезновением лица, совершенные должностными лицами, квалифицируются как совершение лицом, уполномоченным на выполнение государственных функций, либо приравненным к нему лицом действий, явно выходящих за пределы его прав и полномочий и повлекших существенное нарушение прав и законных интересов граждан.
Казахстан принимает все необходимые меры по обеспечению своевременного и беспристрастного расследования фактов насильственных исчезновений.

Сведения
по направленным в суд уголовным делам по фактам похищений
человека, незаконным лишениям свободы и торговли людьми
за 2009 – 2013 годы

Период времени	Статья 125 Уголовного кодекса	Статья 126 Уголовного кодекса	Статья 128 Уголовного кодекса
2009 год	72	0	5
2010 год	69	97	15
2011 год	72	92	20
2012 год	61	17	7
2013 год	65	105	21

Признавая первичность и неотъемлемость прав и свобод человека как высших социальных ценностей, охраняемых государством, Казахстан стал участником следующих международных договоров в области прав человека:
Дополнительной конвенции об упразднении рабства, работорговли и институтов и обычаев, сходных с рабством 1956 года;
Международного пакта об экономических, социальных и культурных правах 1966 года;
Конвенции против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания 1984 года;
Факультативного протокола к Конвенции о правах ребенка, касающихся торговли детьми, детской проституции и детской порнографии 2000 года;
Протокола о предупреждении и пресечении торговли людьми, особенно женщинами и детьми, и наказании за нее, дополняющего Конвенцию против транснациональной организованной преступности 2000 года;
Факультативного протокола к Конвенции против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания 2002 года.

По статье 6

В уголовном законодательстве Республики Казахстан ответственность за совершение преступных деяний предусмотрена как в отношении лица, совершившего акт насильственного исчезновения, так и в отношении соучастников, в том числе организаторов, подстрекателей и пособников.
Статья 28 Уголовного кодекса Республики Казахстан определяет виды соучастников преступления, которыми наряду с исполнителями признаются организатор, подстрекатель и пособник.
При этом организатором признается лицо, организовавшее совершение преступления или руководившее его исполнением, а равно создавшее организованную группу, преступное сообщество (преступную организацию), или устойчивую вооруженную группу (банду) либо руководившее ими.
Подстрекателем признается лицо, склонившее другое лицо к совершению преступления путем уговора, подкупа, угрозы или другим способом.
Пособником определяется лицо, содействовавшее совершению преступления советами, указаниями, представлением информации, орудий или средств совершения преступления либо устранением препятствий к совершению преступления, а также заранее обещавшее скрыть преступника, орудия или иные средства совершения преступления, следы преступления либо предметы, добытые преступным путем, а равно заранее обещавшее приобрести или сбыть такие предметы.
Принимаются меры по предупреждению, пресечению и выявлению фактов превышения служебными полномочиями, незаконных задержаний и заключений под стражу, совершенных уполномоченными на то должностными лицами.
Факты совершения преступлений, относящихся к насильственным исчезновениям, при исполнении приказов вышестоящего руководства в Республике Казахстан не зарегистрированы.
При этом в Законе Республики Казахстан от 6 января 2011 года «О правоохранительной службе» четко регламентировано положение о том, что при получении приказа или указания, противоречащих закону, сотрудник обязан руководствоваться законом и находиться под его защитой.

По статье 7

В национальном законодательстве Казахстана ответственность за рассматриваемые преступления дифференцирована в зависимости от обстоятельств и тяжести совершенных преступлений.
Уголовно-наказуемые деяния в зависимости от характера и степени общественной опасности подразделяются на преступления:
небольшой тяжести (умышленные деяния, за совершение которых максимальное наказание не превышает двух лет лишения свободы, а также неосторожные деяния, за совершение которых максимальное наказание не превышает пяти лет лишения свободы);
преступления средней тяжести (умышленные деяния, за совершение которых максимальное наказание не превышает пяти лет лишения свободы, а также неосторожные деяния, за которые предусмотрено наказание в виде лишения свободы на срок свыше пяти лет);
тяжкие преступления (умышленные деяния, за совершение которых максимальное наказание не превышает двенадцати лет лишения свободы);
особо тяжкие преступления (умышленные деяния, за совершение которых предусмотрено наказание в виде лишения свободы на срок свыше двенадцати лет или смертной казни).
Органами уголовного преследования в каждом конкретном случае принимаются во внимание обстоятельства как смягчающие, так и отягчающие уголовную ответственность и наказание.
Статья 53 Уголовного кодекса Республики Казахстан устанавливает обстоятельства, смягчающие уголовную ответственность и наказание, в числе которых:
совершение впервые преступления небольшой тяжести вследствие случайного стечения обстоятельств;
несовершеннолетие виновного;
беременность;
наличие малолетних детей у виновного;
оказание медицинской и иной помощи потерпевшему непосредственно после совершения преступления, добровольное возмещение имущественного ущерба и морального вреда, причиненных в результате преступления, иные действия, направленные на заглаживание вреда, причиненного преступлением;
совершение преступления вследствие стечения тяжелых личных, семейных или иных обстоятельств либо по мотиву сострадания;
совершение преступления в результате физического или психического принуждения либо в силу материальной, служебной или иной зависимости;
совершение преступления при нарушении условий правомерности необходимой обороны, крайней необходимости, задержания лица, совершившего преступление, обоснованного риска, исполнения приказа или распоряжения при осуществлении оперативно-розыскных мероприятий;
противоправность или аморальность поведения потерпевшего, явившегося поводом для преступления;
чистосердечное раскаяние, явка с повинной, активное способствование раскрытию преступления, изобличению других соучастников преступления и розыску имущества, добытого в результате преступления.
Обстоятельства, отягчающие уголовную ответственность и наказание, предусмотрены статьей 54 Уголовного кодекса Республики Казахстан и включают в себя:
неоднократность преступлений, рецидив преступлений;
причинение преступлением тяжких последствий;
совершение преступления в составе группы лиц, группы лиц по предварительному сговору, организованной группы, преступного сообщества (преступной организации), транснациональной организованной группы, транснационального преступного сообщества (транснациональной преступной организации) или устойчивой вооруженной группы (банды), террористической группой;
особо активная роль в совершении преступления;
привлечение к совершению преступления лиц, которые заведомо для виновного страдают тяжелым психическим расстройством, либо лиц, не достигших возраста, с которого наступает уголовная ответственность;
совершение преступления по мотиву национальной, расовой и религиозной ненависти или вражды, из мести за правомерные действия других лиц, а также с целью скрыть другое преступление или облегчить его совершение;
совершение преступления в отношении женщины, заведомо для виновного находящейся в состоянии беременности, а также в отношении малолетнего (до 14 лет), другого беззащитного или беспомощного лица либо лица, находящегося в зависимости от виновного;
совершение преступления в отношении лица или его близких в связи с выполнением данным лицом своего служебного, профессионального или общественного долга;
совершение преступления с особой жестокостью, садизмом, издевательством, а также мучениями для потерпевшего;
совершение преступления с использованием оружия, боевых припасов, взрывчатых веществ, взрывных или имитирующих их устройств, специально изготовленных технических средств, легковоспламеняющихся и горючих жидкостей, ядовитых и радиоактивных веществ, лекарственных и иных химико-фармакологических препаратов, а также с применением физического или психического принуждения либо общеопасным способом;
совершение преступления с использованием условий чрезвычайного положения, стихийного или иного общественного бедствия, а также при массовых беспорядках;
совершение преступления в состоянии алкогольного, наркотического или токсикоманического опьянения. Суд вправе в зависимости от характера преступления не признать это обстоятельство отягчающим;
совершение преступления лицом, нарушившим тем самым принятую им присягу или профессиональную клятву;
совершение преступления с использованием доверия, оказанного виновному в силу его служебного положения или договора;
совершение преступления с использованием форменной одежды или документов представителя власти;
совершение преступления сотрудником правоохранительного органа, судьей с использованием своего служебного положения.

По статье 8

Под давностью привлечения к уголовной ответственности в Казахстане понимается истечение определенных сроков со дня совершения преступления, что при наличии установленных в законе условий освобождает лицо от уголовной ответственности.
В статье 69 Уголовного кодекса Республики Казахстан сроки давности привлечения к уголовной ответственности дифференцируются в зависимости от характера и степени общественной опасности совершенного преступления, которые находят свое выражение в тяжести предусмотренного законом наказания за это преступление.
Так, лицо освобождается от уголовной ответственности, если со дня совершения преступления истекли следующие сроки:
два года после совершения преступления небольшой тяжести;
пять лет после совершения преступления средней тяжести;
пятнадцать лет после совершения тяжкого преступления;
двадцать лет после совершения особо тяжкого преступления.
При исчислении сроков давности освобождения от уголовной ответственности Уголовный кодекс Республики Казахстан устанавливает, что начальным моментом исчисления срока давности является день совершения преступления, а конечным – момент вступления приговора суда в законную силу.
Истечение срока давности исключает уголовную ответственность только при условии, что течение давности не было нарушено. Течение срока давности приостанавливается на все время уклонения лица, совершившего преступление, от следствия или суда до момента задержания преступника или явки последнего с повинной. С этого момента течение срока давности возобновляется. Лицо не может быть привлечено к уголовной ответственности, если со времени совершения преступления прошло двадцать пять лет и давность не была прервана.

По статьям 9, 13, 14, 15 и 16

Преступность и наказуемость определяются законом, действовавшим во время совершения этого деяния.
Временем совершения преступления признается время осуществления общественно опасного действия (бездействия), независимо от времени наступления последствий.
Действие уголовного закона в отношении лиц, совершивших преступление на территории республики, регламентируется статьей 6 Уголовного кодекса Республики Казахстан.
В частности, лицо, совершившее преступление на территории Казахстана, подлежит ответственности по национальному законодательству. Преступлением, совершенным на территории Казахстана, признается деяние, которое начато или продолжилось либо было окончено на территории Республики Казахстан. Указанное распространяется также на преступления, совершенные на континентальном шельфе и в исключительной экономической зоне республики.
Лицо, совершившее преступление на судне, приписанном к порту Республики Казахстан и находящемся в открытом водном или воздушном пространстве вне пределов государства, подлежит уголовной ответственности по уголовному законодательству Казахстана, если иное не предусмотрено международным договором республики. Уголовную ответственность несет также лицо, совершившее преступление на военном корабле или военном воздушном судне Республики Казахстан, независимо от места их нахождения.
Ответственность представителей дипломатических представителей иностранных государств и иных граждан, пользующихся иммунитетом, в случае совершения этими лицами преступления на территории Республики Казахстан, разрешается в соответствии с нормами международного права.
Вопрос выдачи лиц, совершивших преступления, нормативно урегулирован уголовным законодательством республики.
Так, согласно статье 8 Уголовного кодекса Республики Казахстан, граждане Республики Казахстан, совершившие преступление на территории другого государства, не подлежат выдаче этому государству, если иное не установлено международными договорами.
Вопросы исполнения требований о выдаче гражданина иностранного государства также регламентируются Уголовно-процессуальным законодательством Казахстана.
В частности, требование о выдаче гражданина иностранного государства, обвиняемого в совершении преступления или осужденного на территории иностранного государства, рассматривается Генеральным прокурором Республики Казахстан или уполномоченным прокурором, указания которого являются основанием для исполнения выдачи.
При наличии требований нескольких государств о выдаче лица решение о том, какому государству лицо подлежит выдаче, принимает Генеральный прокурор Республики Казахстан.
Договаривающиеся Стороны обязуются в соответствии с условиями, предусмотренными Конвенцией, по запросу выдавать друг другу лиц, находящихся на их территориях, для привлечения к уголовной ответственности или для приведения приговора в исполнение.
Выдача для привлечения к уголовной ответственности производится за такие деяния, которые по внутреннему законодательству запрашивающей и запрашиваемой Договаривающихся Сторон являются уголовно наказуемыми и за совершение которых предусматривается наказание в виде лишения свободы на срок не менее одного года или более строгое.
При решении вопроса о том, является ли деяние, за совершение которого запрашивается выдача, уголовно наказуемым по внутреннему законодательству запрашиваемой и запрашивающей Договаривающихся Сторон, не имеют значения различия в описании отдельных признаков преступления и в используемой терминологии.
Казахстан в вопросах выдачи лиц иностранному государству принимает все меры, в том числе на законодательном уровне, по соблюдению их прав и свобод.
Так, Законом Республики Казахстан от 18 января 2011 года «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дальнейшей гуманизации уголовного законодательства и усиления гарантий законности в уголовном процессе» часть первая статьи 532 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан дополнена новым положением, согласно которому выдача лица иностранному государству не производится, если имеются основания полагать, что лицо может быть подвергнуто угрозе применения пыток в запрашивающем государстве.
В 2009 – 2012 годы лица, обвиняемые в совершении преступлений, связанных с насильственными исчезновениями, в экстрадиционном порядке на территории Республики Казахстан не задерживались, выдача таких лиц у иностранных государств не требовалась и уголовное преследование по ходатайствам других государств не осуществлялось.
Кроме того, в целях оказания взаимной правовой помощи государствам по уголовным делам, в том числе в розыске, и определению местонахождения исчезнувших лиц Республикой Казахстан ратифицированы:
Конвенция о пpавовой помощи и пpавовых отношениях по гpажданским, семейным и уголовным делам 1993 года;
Конвенция о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам 2002 года.
Так же, к числу подписанных Казахстаном международных договоров в сфере оказания взаимной правовой помощи относятся:
Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Эстонской Республики о сотрудничестве в борьбе с организованной преступностью и иными видами преступности от 2 июня 2004 года;
Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Республики Хорватия о сотрудничестве в борьбе с организованной преступностью, незаконным оборотом наркотических и психотропных средств, терроризмом и иными видами преступлений от 5 июля 2007 года;
Соглашение между Правительством Республики Казахстан и Правительством Французской Республики о сотрудничестве в борьбе с преступностью от 6 октября 2009 года;
Соглашение о правовой помощи и взаимодействии таможенных органов государств-членов Таможенного Союза по уголовным делам и делам об административных правонарушениях от 5 июля 2010 года;
Договор между Республикой Казахстан и Республикой Индия об оказании правовой помощи по гражданским делам от 16 апреля 2011 года;
Соглашение между Республикой Казахстан и Социалистической Республикой Вьетнам о взаимной правовой помощи по гражданским делам от 31 октября 2011 года.

По статьям 10 и 11

В соответствии с принципом неотвратимости наказания, закрепленным в Конституции Республики Казахстан, всякое лицо, совершившее преступление, подлежит наказанию или иным мерам уголовно-правового воздействия, предусмотренным уголовным законом.
Задержание подозреваемого в совершении преступления в национальном законодательстве Казахстана определяется как мера процессуального принуждения. Арест в качестве меры пресечения применяется только с санкции суда.
При установлении лиц, совершивших преступные деяния, в том числе связанные с насильственными исчезновениями, в обязательном порядке проводится предварительное расследование.
Предварительное расследование по уголовным делам, рассматриваемым в докладе, производится следователями органов внутренних дел, национальной безопасности, финансовой полиции и специальными прокурорами.
Органами, осуществляющими уголовное преследование, уведомление о месте или изменении места содержания под стражей подозреваемого или обвиняемого иностранца в течение 12 часов направляется в Генеральную прокуратуру, министерства иностранных дел и внутренних дел, Комитет национальной безопасности, а также посольство, консульство или иное представительство государства, гражданином которого он является.
Статьей 17 Закона Республики Казахстан от 30 марта 1999 года «О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества» подозреваемым и обвиняемым с момента задержания предоставлено право на свидание с защитником наедине и конфиденциально. Количество и продолжительность свидания не ограничиваются. Официальные представители дипломатических представительств иностранных государств по решению Генеральной прокуратуры Республики Казахстан имеют право посетить подозреваемого или обвиняемого иностранца представляемого ими государства.
Согласно статье 10 Уголовно-исполнительного кодекса Республики Казахстан иностранцы, осужденные к лишению свободы, имеют право поддерживать связь с дипломатическими представителями и консульскими учреждениями своих государств, а граждане стран, не имеющих дипломатических и консульских учреждений в Республике Казахстан, с дипломатическими представительствами государства, взявшего на себя защиту их интересов, или с международными организациями, занимающимися их защитой.
Граждане Казахстана, совершившие преступление за пределами Республики Казахстан, подлежат уголовной ответственности по уголовному законодательству Казахстана, если совершенное ими деяние признано преступлением в государстве, на территории которого оно было совершено, и если эти лица не были осуждены в другом государстве. При осуждении указанных лиц, наказание не может превышать верхнего предела санкции, предусмотренной законом того государства, на территории которого было совершено преступление. На тех же основаниях несут ответственность и лица без гражданства.
За последние годы значительно усилены система защиты прав граждан в системе правосудия и независимость судебной ветви власти. Судьи теперь подбираются Высшим судебным советом, состоящим из депутатов Парламента Республики Казахстан, опытных судей и политиков. Состав Верховного Суда назначается Сенатом Парламента Республики Казахстан. Принципиальным шагом в развитии судебной системы стало введение суда присяжных и специализированных судов.
Для обеспечения активного применения ратифицированных международных норм в судебной практике Верховный Суд Республики Казахстан 10 июля 2008 года принял нормативное постановление «О применении норм международных договоров Республики Казахстан», которым обязал судей руководствоваться нормами международных договоров с участием республики, являющимися составной частью действующего права в Республике Казахстан.

По статье 12

В последние годы Республикой Казахстан проведен ряд важных реформ по совершенствованию нормативно-правовой базы в области учетно-регистрационной дисциплины.
Законом Республики Казахстан от 12 января 2007 года «О порядке рассмотрения обращений физических и юридических лиц» на законодательном уровне установлен порядок приема, регистрации и учета обращений физических и юридических лиц.
В органах прокуратуры и внутренних дел действуют приказы № 83 от 12 сентября 2011 года «Об утверждении инструкции о приеме, регистрации, учете, в том числе в электронном формате, и рассмотрении заявлений, сообщений, жалоб и иной информации о преступлениях, происшествиях» и № 225 от 10 апреля 2012 года «Об утверждении инструкции по рассмотрению, разрешению обращений физических и юридических лиц, приема граждан в органах внутренних дел в Республике Казахстан».
Указанный перечень нормативных актов и инструкций позволяет в полной мере осуществлять контроль и учет обращений, а также обеспечивать их своевременное рассмотрение.
Кроме того, по инициативе Министерства внутренних дел Республики Казахстан с 2009 года функционирует телефон доверия по борьбе с торговлей людьми «116 16», который обслуживается неправительственной организацией «Союз кризисных центров», работающей с Министерством внутренних дел Республики Казахстан в рамках заключенного Меморандума от 2008 года.
Ежегодно от граждан на телефон доверия поступает около одной тысячи звонков (сообщения о фактах торговли людьми, похищениях человека и др.)
Таким образом, государством гарантировано каждому лицу, ставшему жертвой насильственного исчезновения, право обращения и оперативного, беспристрастного рассмотрения заявлений.
Система мер государственной защиты жизни, здоровья, имущества, законных прав, интересов лиц, участвующих в уголовном процессе, членов их семей и близких родственников, обеспечения их безопасности, в целях пресечения противоправного вмешательства в уголовный процесс предусмотрена уголовно-процессуальным законодательством и Законом Республики Казахстан от 5 июля 2000 года «О государственной защите лиц, участвующих в уголовном процессе».
В соответствии со статьей 100 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан в качестве процессуальных мер безопасности свидетелей, подозреваемых, обвиняемых и других лиц, участвующих в уголовном судопроизводстве, членов их семей и близких родственников определяются:
1) вынесение органом, ведущим уголовный процесс, официального предостережения лицу, от которого исходит угроза насилия или других запрещенных уголовным законом деяний, о возможном привлечении его к уголовной ответственности;
2) ограничение доступа к сведениям о защищаемом лице;
3) обеспечение его личной безопасности;
4) избрание в отношении обвиняемого (подозреваемого) меры пресечения, исключающей возможность применения (организации применения) в отношении участников уголовного процесса насилия или совершения (организации совершения) иных преступных деяний.
Всего государством на защиту лиц было выделено:
в 2009 году – 26 млн. тенге;
в 2010 году – 28 млн. тенге;
в 2011 году – 29 млн. тенге;
в 2012 году – 26 млн. тенге;
в 2013 году – 28 млн. тенге.
Потерпевшие обеспечивались безопасным съемным жильем, питанием, одеждой, физической охраной и специальными средствами защиты.
Кроме того, в целях пресечения фактов воспрепятствования расследованию и судебному процессу предусмотрена уголовная ответственность с соответствующими мерами наказания.
Так, вмешательство в какой бы то ни было форме в деятельность суда в целях воспрепятствования осуществлению правосудия наказывается штрафом в размере от двухсот до трехсот минимальных расчетных показателей либо ограничением свободы на срок до двух лет, либо лишением свободы на тот же срок.
Вмешательство в какой бы то ни было форме в деятельность прокурора, следователя или лица, производящего дознание, с целью воспрепятствования всестороннему, полному и объективному расследованию дела наказывается штрафом в размере от ста до двухсот минимальных расчетных показателей либо привлечением к общественным работам на срок от ста восьмидесяти до двухсот сорока часов, либо ограничением свободы на срок до одного года.
Указанные деяния, совершенные лицом с использованием своего служебного положения, наказываются штрафом в размере от пятисот до семисот месячных расчетных показателей либо лишением свободы на срок до трех лет с лишением права занимать определенные должности или заниматься определенной деятельностью на тот же срок или без такового.

По статьям 17, 18 и 20

Признание, уважение, соблюдение и защита прав человека и основных его свобод – основополагающие положения, провозглашенные Конституцией Республики Казахстан. Нарушение этих прав сотрудниками компетентных органов правоохранительной направленности посредством превышения должностных полномочий, повлекшее незаконные задержания либо заключение под стражу, признается фактом грубого и вопиющего игнорирования норм Основного закона.
В нормативном постановлении Конституционного Совета Республики Казахстан от 13 апреля 2012 года № 2 сформулирована важная правовая позиция, что «под «задержанием» в конституционно-правовом значении следует понимать меру принуждения, выражающуюся в кратковременном, не более семидесяти двух часов, ограничении личной свободы человека в целях пресечения правонарушения или обеспечения производства по уголовным, гражданским и административным делам, а также применения иных мер принудительного характера и осуществляемую уполномоченными государственными органами, должностными и иными лицами на основании и в порядке, предусмотренных законом.
Конституционное положение «без санкции суда лицо может быть подвергнуто задержанию на срок не более семидесяти двух часов» означает, что не позднее указанного времени в отношении задержанного должно быть принято решение суда о применении ареста и содержания под стражей, а также иных мер, предусмотренных законом, либо задержанный подлежит освобождению.
При этом Конституционный Совет Республики Казахстан отмечает, что законодателем могут быть установлены и меньшие сроки для принятия соответствующего решения (в пределах семидесяти двух часов).
В случае задержания граждан, началом срока задержания являются момент ограничения их свободы передвижения, то есть принудительное удержание в определенном месте, доставка в органы внутренних дел, содержание в изоляции, которые ограничивают личную свободу человека и гражданина. При составлении протокола задержания в нем обязательно должно быть зафиксировано время фактического задержания с точностью до минуты.
Также граждане имеют право знать, кто осуществил задержание или арест. Более того, гражданин имеет право на получение информации о причине его задержания или ареста, на адвоката, на один телефонный звонок для уведомления родственников и знакомых о месте своего нахождения и право на общение с внешним миром.
Таким образом, Конституционным Советом Республики Казахстан определены четкие временные грани задержания человека, при котором не требуется санкция суда.
Порядок уведомления родственников задержанного, арестованного о месте его нахождения регламентирован статьей 138 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.
Кроме этого, в органах внутренних дел предусмотрены журналы учета доставленных лиц, организованы кабинеты прокуроров, которые проверяют обоснованность нахождения доставленных лиц, осуществляют прием жалоб и заявлений. Время помещения лиц в изоляторы временного содержания фиксируется в журналах указанных изоляторов.
В случаях обнаружения факта причинения телесных повреждений, лицам находящимся в изоляторах временного содержания, следственных изоляторах и исправительных учреждениях, а также обращения с жалобой о причинении им телесных повреждений, в обязательном порядке в суточный срок извещаются органы прокуратуры.
Общие сроки продолжительности содержания под стражей, порядок и условия содержания под стражей лиц, подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлений, гарантии их прав и законных интересов, а также права и обязанности сотрудников мест содержания под стражей урегулированы Уголовно-процессуальным кодексом Республики Казахстан, Законом Республики Казахстан от 30 марта 1999 года «О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества», Правилами внутреннего распорядка следственных изоляторов, утвержденными приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 29 марта 2012 года № 182, а также иными нормативными правовыми актами.
Для задержания лица, совершившего преступление, необходимы достаточные основания.
Задержание подозреваемого в совершении преступления – мера процессуального принуждения, применяемая с целью выяснения его причастности к преступлению и разрешения вопроса о применении к нему меры пресечения в виде ареста.
Орган, осуществляющий уголовное преследование, вправе задержать лицо, подозреваемое в совершении преступления, за которое может быть назначено наказание в виде лишения свободы, при наличии одного из следующих оснований:
1) когда это лицо застигнуто при совершении преступления или непосредственно после его совершения;
2) когда очевидцы, в том числе потерпевшие, прямо укажут на данное лицо как на совершившее преступление либо самостоятельно задержат это лицо;
3) когда на этом лице или на его одежде, при нем или в его жилище будут обнаружены явные следы преступления;
4) когда в полученных в соответствии с законом материалах оперативно-розыскной деятельности в отношении лица имеются достоверные данные о совершенном или готовящемся им тяжком или особо тяжком преступлении.
При наличии иных данных, дающих основание подозревать лицо в совершении преступления, оно может быть задержано лишь в том случае, если это лицо пыталось скрыться, либо когда оно не имеет постоянного места жительства, или не установлена личность подозреваемого.
Одним из видов мер пресечения является арест, предусмотренный статьей 150 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан.
Арест в качестве меры пресечения применяется только с санкции суда и лишь в отношении обвиняемого, подозреваемого в совершении умышленных преступлений, за которые законом предусмотрено наказание в виде лишения свободы на срок свыше двух лет, и в совершении неосторожных преступлений, за которые законом предусмотрено наказание в виде лишения свободы на срок свыше трех лет. В исключительных случаях эта мера пресечения может быть применена в отношении обвиняемого, подозреваемого по делам о преступлениях, за которые законом предусмотрено наказание в виде лишения свободы на срок не свыше двух лет, если:
1) он не имеет постоянного места жительства на территории Республики Казахстан;
2) не установлена его личность;
3) им нарушена ранее избранная мера пресечения;
4) он пытался скрыться или скрылся от органов уголовного преследования или суда.
В соответствии со статьями 4 и 5 Закона Республики Казахстан от 30 марта 1999 года «О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества» содержание в специальных учреждениях осуществляется в соответствии с принципами законности, презумпции невиновности, равенства граждан перед законом, гуманизма, уважения чести и достоинства личности, нормами международного права и не должно сопровождаться действиями, имеющими целью причинение физических или нравственных страданий подозреваемым и обвиняемым в совершении преступлений, содержащимся в специальных учреждениях.
Основаниями помещения лиц в специальные учреждения являются:
1) в следственный изолятор (подозреваемых и обвиняемых в совершении преступлений, в отношении которых в качестве меры пресечения применен арест) – постановление судьи;
2) в изолятор временного содержания (задержанных по подозрению в совершении преступлений) – протокол задержания, составленный следователем либо дознавателем (помещение в изолятор временного содержания подозреваемых, обвиняемых, подсудимых, в отношении которых в качестве меры пресечения применен арест, осуществляется по постановлению судьи в случаях, когда доставка в следственный изолятор невозможна из-за отдаленности или отсутствия надлежащих путей сообщения);
3) в специальные приемники (лиц, подвергнутых административному аресту) – постановление судьи об их аресте;
4) в приемник-распределитель (лиц, не имеющих определенного места жительства и (или) документов, удостоверяющих личность) – постановление органов внутренних дел, санкционированное судом.
В соответствии со статьей 6 Закона Республики Казахстан от 30 марта 1999 года «О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества» лица, содержащиеся в специальных учреждениях, пользуются правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан республики, с ограничениями, предусмотренными Конституцией и законами страны.
Иностранцы и лица без гражданства, содержащиеся в специальных учреждениях, пользуются правами и свободами, а также несут обязанности, установленные для граждан Республики Казахстан, если иное не предусмотрено Конституцией Республики Казахстан, законами и международными договорами, ратифицированными Республикой Казахстан.
Согласно пункту 4 статьи 7 Закона Республики Казахстан от 30 марта 1999 года «О порядке и условиях содержания лиц в специальных учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества» лицо или орган, в производстве которых находится уголовное дело, обязаны уведомить в течение двенадцати часов одного из родственников подозреваемого или обвиняемого о месте или изменении места его содержания под стражей в соответствии с Уголовно-процессуальным кодексом Республики Казахстан.
Правилами внутреннего распорядка следственных изоляторов устанавливается порядок содержания подозреваемых и обвиняемых, в том числе их материально-бытового обеспечения, приема и передачи посылок, передач, получения и отправки телеграмм, писем, денежных переводов, направления предложений, заявлений и жалоб, отправления религиозных обрядов, медико-санитарного обеспечения, проведения ежедневных прогулок, свиданий, обеспечения участия подозреваемых, обвиняемых и подсудимых в следственных действиях и судебных заседаниях, личного приема подозреваемых и обвиняемых руководителем администрации места содержания под стражей и уполномоченными им лицами.
Признаком приверженности принципам и положениям Конвенции можно рассматривать сохранение самостоятельности функционирования уголовно-исполнительной системы.
Так, несмотря на передачу названной структуры в ведение Министерства внутренних дел Республики Казахстан, пенитенциарная система сохранила свой самостоятельный орган управления в лице Комитета уголовно-исполнительной системы на республиканском уровне и областных департаментов на местном уровне.
В целях повышения эффективности работы пенитенциарной системы в 2009 году завершена реализация Программы дальнейшего развития уголовно-исполнительной системы Республики Казахстан на 2007 – 2009 годы, принятой постановлением Правительства Республики Казахстан от 6 августа 2007 года № 673.
Программа была направлена на улучшение условий содержания лиц в учреждениях уголовно-исполнительной системы, материально-техническое и медицинское обеспечение, обеспечение трудовой занятости и др., в реализацию которой выделено свыше 3,1 млрд. тенге.
В рамках Программы реконструированы 4 исправительных учреждения и 2 следственных изолятора, произведен ремонт 134 объектов в 48 учреждениях.
В 2012 году Правительством Республики Казахстан утверждена Программа развития уголовно-исполнительной системы на 2012 – 2015 годы (далее – Программа).
Программой предусмотрено принятие в среднесрочной перспективе дополнительного комплекса мер, направленных на:
обеспечение медицинским оборудованием и лекарственными средствами лечебно-профилактических учреждений уголовно-исполнительной системы;
проработку вопросов строительства противотуберкулезных учреждений, а также создание отделений на базе имеющихся фтизиохирургических отделений для лечения больных туберкулезом;
создание системы мониторинга и оценки наркологической ситуации в исправительных учреждениях, а также обучение врачей-психиатров учреждений принципам наркологического и мотивационного консультирования и т.д.
Решается вопрос с обеспечением безопасных и достойных условий содержания в местах предварительного заключения и лишения свободы, отвечающих минимальным стандартным правилам обращения с заключенными.
На регулярной основе проводился мониторинг во всех местах содержания под стражей и лишения свободы с участием представителей неправительственных организаций.
С учетом международных стандартов и рекомендаций общественных институтов по правам человека принят Закон Республики Казахстан от 29 декабря 2010 года «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам закрепления оснований, порядка и условий содержания лиц в учреждениях, обеспечивающих временную изоляцию от общества», предусматривающий осуществление общественного контроля за лицами, содержащимися в специальных учреждениях органов внутренних дел, в целях оказания содействия в соблюдении их прав и законных интересов в части условий содержания, медико-санитарного обслуживания, досуга и обучения.
В рамках реализации законодательных поправок постановлением Правительства Республики Казахстан от 24 июня 2011 года № 702 утверждены Правила образования общественных наблюдательных комиссий областей, городов республиканского значения и столицы для осуществления контроля в специальных учреждениях.
Согласно утвержденным Правилам комиссии имеют право беспрепятственного посещения специальных учреждений, проведения бесед с содержащимся в них контингентом, принятия обращений и жалоб по вопросам нарушения их прав и законных интересов.
Также члены комиссий вправе обращаться с заявлениями к администрации специальных учреждений и в органы прокуратуры по вопросам, связанным с обеспечением прав и законных интересов лиц, содержащихся в специальных учреждениях.
Во всех регионах страны образованы и действуют общественные наблюдательные комиссии, в состав которых входят представители неправительственных правозащитных организаций.
В соответствии с Инструкцией об организации работы отделов специального учета следственных изоляторов уголовно-исполнительной системы Министерства внутренних дел Республики Казахстан, утвержденной приказом Министра внутренних дел Республики Казахстан от 19 октября 2012 года № 565, на каждое водворенное лицо оформляется личное дело по вопросам документации и учета, связанным с содержанием подозреваемых, обвиняемых и осужденных.
Личные дела осужденных и подозреваемых, обвиняемых могут высылаться в суды и органы прокуратуры.
В определенных законодательством случаях разрешается знакомить осужденного с содержанием имеющихся в его личном деле копий приговоров и постановлений судов, а также характеристик.

По статье 19

Законом Республики Казахстан от 21 мая 2013 года «О персональных данных и их защите» регулируются отношения, связанные со сбором, обработкой и защитой персональных данных.
Согласно статье 11 данного Закона собственники и (или) операторы, а также третьи лица, получающие доступ к персональным данным ограниченного доступа, обеспечивают их конфиденциальность путем соблюдения требований не допускать их распространения без согласия субъекта или его законного представителя либо наличия иного законного основания.
При этом, лица, которым стали известны персональные данные ограниченного доступа в связи с профессиональной, служебной необходимостью, а также трудовыми отношениями, обязаны обеспечивать их конфиденциальность.
В соответствии с уголовно-процессуальным законодательством Казахстана не допускается разглашение данных предварительного следствия и дознания.
Данные предварительного следствия не подлежат разглашению. Они могут быть преданы гласности только с разрешения следователя, дознавателя, прокурора в том объеме, в каком ими будет признано это возможным, если это не противоречит интересам расследования и не связано с нарушением прав и законных интересов других лиц.

По статье 21

В соответствии с пунктом 22 Правил ведения и использования отдельных видов специальных учетов, утвержденных приказом Генерального прокуратура Республики Казахстан от 29 апреля 2004 года № 23, при освобождении осужденного администрацией исправительного учреждения (следственного изолятора) составляется извещение для территориального органа. На лицо, осужденное в другом регионе, составляется дополнительный экземпляр извещения для территориального органа области по месту осуждения.
В целях обеспечения своевременного освобождения осужденных, два раза в год в первый рабочий день января и июля, производится сверка сведений о сроке лишения свободы, содержащихся в документах личных дел, с данными о сроке наказания, имеющимися в учетных и контрольно-сроковых карточках на осужденных. При обнаружении каких-либо ошибок и неясностей в определении осужденному срока наказания принимаются немедленные меры к их устранению.
Наличие задолженности за осужденным, несвоевременное производство с ним расчетов и другие причины не могут являться основанием для задержки его освобождения.
По каждому факту несвоевременного освобождения осужденного производится служебное расследование и принимаются меры к виновным должностным лицам.
Осужденным, освобождаемым из мест лишения свободы, выдаются справки об освобождении установленной формы.

По статье 22

Вопрос предупреждения деяний, предусмотренных статьей 6 Конвенции, регламентирован пунктами 13, 14 и 18 Правил ведения и использования отдельных видов специальных учетов, утвержденных приказом Генерального прокуратура Республики Казахстан от 29 апреля 2004 года № 23.
Так, администрацией следственного изолятора не позднее 5 рабочих дней с момента водворения лица, в отношении которого следователем (дознавателем) или судом избрана мера пресечения в виде ареста, составляются и направляются в территориальный орган 3 экземпляра алфавитной учетной карточки и дактилоскопической карты.
В случае обнаружения в документах на арестованного (осужденного) разноречивых сведений, администрация следственного изолятора инициирует установление действительных анкетных данных органом, осуществляющим следствие (дознание), или судом.
О лицах, прибывших в исправительное учреждение из других исправительных учреждений (следственных изоляторов), расположенных на территории области, в течение 5 рабочих дней составляется извещение об осужденном (арестованном) для территориального органа данной области, которое в последующем подлежит направлению в Комитет по правовой статистике и специальным учетам при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан.
Нарушение указанных норм влечет установленную законом ответственность.

По статье 23

Профессиональная подготовка сотрудников органов внутренних дел осуществляется в соответствии с требованиями Закона Республики Казахстан от 6 января 2011 года «О правоохранительной службе».
Министерством внутренних дел Республики Казахстан, за последние четыре года на базе Учебного центра для подготовки специалистов по борьбе с незаконной миграцией и торговлей людьми Карагандинской академии Министерства внутренних дел Республики Казахстан (далее – Учебный центр) при поддержке посольства США в Казахстане проведено 17 тренингов с участием 265 сотрудников органов внутренних дел.
К примеру, в апреле 2010 года на базе Учебного центра проведен семинар-совещание на тему «Как не стать жертвой торговли и похищения» с участием сотрудников ДВД Карагандинской области, представителей неправительственных объединений, студентов высших учебных заведений.
С 11 по 23 февраля 2013 года проведен тренинг с участием экспертов Международной организации по миграции и посольства США в Казахстане по теме «Противодействия незаконной миграции, торговле людьми и похищениям человека», в котором приняли участие сотрудники криминальной и миграционной полиции.
Кроме того, совместно с неправительственными организациями, ежегодно проводится всеобуч среди сотрудников правоохранительных органов на предмет изучения международных договоров в области защиты прав человека.
В соответствии с Законом Республики Казахстан от 6 января 2011 года «О правоохранительной службе» при выполнении заведомо противоправных приказа или указания, противоречащих закону, сотрудник обязан руководствоваться законом и находится под его защитой.
При сомнениях в правомерности полученного для исполнения распоряжения он должен незамедлительно сообщить об этом в письменной форме своему непосредственному руководителю и руководителю, давшему распоряжение. В случае, если вышестоящий по должности руководитель письменно подтверждает данное распоряжение, сотрудник обязан его исполнить, если выполнение его не влечет действий, которые относятся к уголовно наказуемым деяниям. Ответственность за последствия исполнения сотрудником неправомерного распоряжения несет подтвердивший это распоряжение руководитель.

По статье 24

Законодательство Республики Казахстан содержит нормы, обеспечивающие жертве насильственных исчезновений возмещение причиненного вреда и ее право на справедливую и адекватную компенсацию, а также средства и условия для возможно более полной реабилитации, включая реституцию, реабилитацию, сатисфакцию, в том числе восстановления чести и доброго имени.
Так, в соответствии с требованиями статьи 75 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан потерпевшему обеспечивается возмещение имущественного и морального вреда, причиненного преступлением, в том числе определенным Конвенцией, а также расходов, понесенных в связи с его участием на предварительном следствии и в суде, включая расходы на представителя.
Суд, орган уголовного преследования должны принять все предусмотренные законом меры по реабилитации жертв насильственных исчезновений и возмещению вреда, причиненного им в результате незаконных действий, в том числе правоохранительного и (или) специального органа, ведущего уголовный процесс.
Вред, причиненный лицу в результате незаконного задержания, ареста и других мер процессуального принуждения, возмещается из республиканского бюджета в полном объеме, независимо от вины органа, ведущего уголовный процесс. В случае смерти гражданина, право на возмещение вреда в установленном законодательством порядке переходит к его наследникам.
В части обеспечения права создавать организации и ассоциации, которые занимаются содействием в установлении обстоятельств насильственных исчезновений и судьбы исчезнувших лиц, необходимо отметить, что государством принимаются меры по приближению такой деятельности к международным нормам и стандартам.
В настоящее время налажено конструктивное сотрудничество с 42 общественными объединениями посредством реализации совместных проектов в виде оказания юридической, консультативной, социально-психологической помощи следственно-арестованным и осужденным.
В целях развития института общественного мониторинга, соблюдения прав лиц, содержащихся под стражей и местах предварительного заключения, Министерством внутренних дел с 2006 года совместно с общественным фондом «Хартия за права человека» в городах Алматы, Усть-Каменогорске, Таразе, Шымкенте и Актюбинске реализуется проект «Мониторинг соблюдения прав задержанных, подозреваемых, обвиняемых, содержащихся в изоляторах временного содержания и полицейских участках».
Во всех регионах страны действуют общественные наблюдательные комиссии, в состав которых входят представители неправительственных правозащитных организаций.

По статье 25

Казахстан, ратифицировав Конвенцию о правах ребенка, Конвенцию Международной организации труда № 182 о запрещении и немедленных мерах по искоренению наихудших форм детского труда, а также Факультативный протокол в Конвенции о правах ребенка, касающийся торговли детьми, детской проституции и детской порнографии, продемонстрировал свою приверженность к всесторонней защите детей.
В январе 2006 года Республикой Казахстан был подготовлен и направлен в Комитет по правам ребенка первый отчет по реализации Факультативного протокола к Конвенции, касающегося торговли детьми, детской проституции и детской порнографии.
В 2010 году Республикой Казахстан ратифицирована Конвенция о защите детей и сотрудничестве в отношении иностранного усыновления, которая дает право отслеживать судьбы детей в других государствах.
Начата работа по решению вопроса о присоединении к Конвенции о гражданских аспектах международного похищения детей. Ее целью являются обеспечение международной защиты детей от насильственных похищений, неправомерного перемещения или удержания и установление процедуры по их быстрому возвращению в государство их обычного местожительства.
В 2011 году Президентом Республики Казахстан подписан Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения защиты прав ребенка», которым значительно усилена уголовная ответственность лиц, совершивших преступления против половой неприкосновенности несовершеннолетних.
За распространение на территории Республики Казахстан продукции средств массовой информации, содержащей сведения и материалы, направленные на пропаганду культа жестокости, насилия и порнографии, законодательством Республики Казахстан предусмотрена административная и уголовная ответственность.
Министерством внутренних дел осуществляется контроль за реализацией законодательства Республики Казахстан в части обеспечения защиты детей, ставших жертвами и/или свидетелями преступлений, включая бытовое насилие, сексуальную и экономическую эксплуатацию, насильственные исчезновения и торговлю детьми.
19 августа 2008 года Указом Президента Республики Казахстан утверждена Концепция развития системы ювенальной юстиции в Республике Казахстан на 2009 – 2011 годы, а также 18 ноября 2008 года постановлением Правительства Республики Казахстан № 1067 утвержден План мероприятий по ее реализации.
Успешно продолжают работу ювенальные суды, являющиеся судами комплексной юрисдикции, к подсудности которых отнесены не только уголовные дела о преступлениях, совершенных несовершеннолетними, и уголовные дела о преступлениях, непосредственно нарушающих права несовершеннолетних, но и гражданские дела об определении места жительства ребенка, лишении (ограничении) и восстановлении родительских прав, усыновлении ребенка; по спорам, возникающим из опеки и попечительства (патроната) над несовершеннолетними детьми; дела об административных правонарушениях (посягательство на права несовершеннолетних – невыполнение родителями или лицами, их заменяющими, обязанностей по воспитанию детей, вовлечение несовершеннолетнего в совершение административного правонарушения) и другие.
В основу казахстанского законодательства о детях положены важнейшие международные правовые документы ООН, содержащие основные требования к государственной политике в отношении детей.
Законодательно обеспечены важнейшие права детей на жизнь, защиту чести и достоинства, личную неприкосновенность, жилище, образование, социальное обеспечение и социальное обслуживание, охрану здоровья и медицинскую помощь, доступ к культурным ценностям и другие.
Принятые Кодекс Республики Казахстан «О браке (супружестве) и семье», законы Республики Казахстан «Об образовании», «О правах ребенка», «О государственной молодежной политике», «О государственных пособиях семьям, имеющим детей», «О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждении детской безнадзорности и беспризорности», «О детских деревнях семейного типа и домах юношества» и другие защищают права и интересы детей.
В республике постоянно ведутся системное обновление и совершенствование законодательной базы.
В 2013 году принят следующий ряд законодательных актов, предусматривающих новые подходы к вопросам защиты прав детей-сирот и направленных на улучшение положения детей и охрану их прав:
Закон Республики Казахстан от 14 января 2013 года «О Государственной образовательной накопительной системе»;
Закон Республики Казахстан от 14 января 2013 года «О внесении изменения и дополнения в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам Государственной образовательной накопительной системы»;
Закон Республики Казахстан от 4 февраля 2013 года «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам социального обеспечения»;
Закон Республики Казахстан от 15 апреля 2013 года «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам государственных услуг»;
Закон Республики Казахстан от 3 июля 2013 года «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования системы предоставления гарантированной государством юридической помощи»;
Закон Республики Казахстан от 4 июля 2013 года «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения прав на жилище детей-сирот, детей, оставшихся без попечения родителей».
Кроме того, 13 ноября 2012 года республикой ратифицирована Конвенция о гражданско-правовых аспектах международного похищения детей.
В настоящее время ведется работа по определению уполномоченного органа, ответственного за реализацию положений данной Конвенции.
Совершенствуется законодательство по вопросам защиты прав детей от трудовой эксплуатации.
Так, Законом Республики Казахстан от 23 ноября 2010 года «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам обеспечения защиты прав ребенка» введено понятие «экономическая эксплуатация ребенка» и закреплено право ребенка на защиту от экономической эксплуатации.
Данным Законом установлены ограничения детского труда и предусматривается уголовная и административная ответственность за вовлечение детей в наихудшие формы детского труда, которые могут нанести вред их физическому развитию, возможностям получения качественного образования.
В 2013 году принят Закон Республики Казахстан «О внесений изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам создания национального превентивного механизма, направленного на предупреждение пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания». Цель закона – обеспечить независимый мониторинг мест лишения свободы и мест содержания под стражей. Согласно закону посещению подлежат центры адаптации несовершеннолетних и специальные организации образования для детей с девиантным поведением.
В 2012 году разработаны проекты законов Республики Казахстан «О защите детей от информации, наносящей вред их здоровью и развитию» и «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты по вопросам защиты детей от информации, наносящей вред их здоровью и развитию».
Законопроекты разработаны в целях реализации в ряде законодательных актов Республики Казахстан норм, закрепляющих правовые гарантии обеспечения информационной безопасности несовершеннолетних, устанавливающих условия и порядок оборота информационной продукции среди детей и возлагающих на юридических и физических лиц обязанности по обеспечению информационной безопасности несовершеннолетних.
Также в 2013 году на рассмотрение Парламента Республики Казахстан внесены новые проекты Уголовного кодекса Республики Казахстан и Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях, направленные на усиление уголовной и административной ответственности за преступления и правонарушения, совершаемые против детей.
Государственными органами во взаимодействии с институтами гражданского общества проводится последовательная политика по профилактике правонарушений, безнадзорности и беспризорности несовершеннолетних, суицидального поведения детей, жестокого обращения, насилия, эксплуатации детского труда.
В целях предупреждения беспризорности и безнадзорности среди несовершеннолетних, профилактики непосещения детьми школ и оказания социальной помощи детям из социально-незащищенных семей проводится республиканская благотворительная акция «Дорога в школу».
В рамках акции помощь получили более 300 тысяч детей на сумму свыше 2 млрд. тенге.
Ежеквартально проводятся рейды «Дети в ночном городе». В 2013 году управлениями по защите прав детей совместно с органами внутренних дел проведены проверки более 6,2 тысяч объектов (2505 – увеселительных заведений, 1083 – подвала домов, 685 – компьютерных клубов, 1020 – дач, 895 – вокзалов и т.д.).
По результатом рейдов выявлены 3 тысячи несовершеннолетних, из них 1,2 тысячи детей находились вне дома после 23.00 часов, около 300 подростков находились в состоянии алкогольного и наркотического опьянения, 1,5 тысячи детей были выявлены в общественных местах, в компьютерных клубах, на вокзалах и других заведениях в дневное время.
В рамках рейдов установлено 179 фактов использования детского труда (12 детей работали кухонными рабочими, 11 – официантами, 18 – мойщиками машин, 52 – на рынке, 20 – на стройке и 66 – попрошайничали).
За реализацию алкогольных напитков и табачных изделий несовершеннолетним к административной ответственности привлечено 126 работников торговли. В ходе рейдов были посещены 5,5 тысяч неблагополучных семей.
По итогам в акиматы направлены письма о принятии мер к нарушителям законодательства и рассмотрения итогов рейдов на заседаниях комиссий по делам несовершеннолетних и защите их прав.
За нахождение несовершеннолетних в ночное время в развлекательных заведениях в 2013 году к административной ответственности привлечено около 1106 собственников развлекательных заведений, а также свыше 2,8 тысячи родителей.
За 12 месяцев 2013 года сотрудниками полиции совместно с заинтересованными государственными органами проведено свыше 109 тысяч (в 2012 году – 104 тысячи) выступлений на правовую тематику, в том числе направленных на разъяснение законодательства по защите прав детей, из них более 74 тысяч (в 2012 году – 75 тысяч) – в учебных заведениях и 4,7 тысяч (в 2012 году – 4,2 тысяч) – в СМИ.
В целях профилактики правонарушений со стороны несовершеннолетних в летний каникулярный период, а также обеспечения занятости подростков, состоящих на учетах органов внутренних дел, проводится акция «Занятость».
Органами внутренних дел совместно с заинтересованными государственными органами осуществляется комплекс мероприятий, направленных на защиту прав детей, проживающих в неблагополучных семьях.
Так, за 12 месяцев 2013 года на учете органов внутренних дел состоит более 12 тысяч неблагополучных семей, в которых проживают свыше 19 тысяч детей, с которыми проводится профилактическая работа, направленная на оздоровление обстановки и защиту детей от бытового насилия и жестокого обращения в семье.
Совместно с представителями организаций образования проведено около 10 тысяч обследований жилищно-бытовых условий неблагополучных семей.
В результате проведенной работы, в связи с исправлением, снято с учета органов внутренних дел более 6,6 тысяч неблагополучных семей, в которых проживают около 11 тысяч детей.
Вместе с тем в 2013 году лишены родительских прав 734 (в 2012 году – 786) родителя, не выполняющих родительских обязанностей, а также подвергающих опасности своих детей.
За неисполнение обязанностей по воспитанию детей к административной ответственности привлечено свыше 3,9 тысяч родителей или лиц, их заменяющих (статья 111 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях), возбуждено 34 (в 2012 году – 20) уголовных дел по фактам жестокого обращения с детьми со стороны родителей или лиц, исполняющих их обязанности (статья 137 Уголовного кодекса Республики Казахстан).
В целях ранней профилактики правонарушений проводится работа по вовлечению детей и подростков из неблагополучных и малообеспеченных семей в полезный досуг.
Так, в 2013 году было охвачено досугом свыше 700 тысяч несовершеннолетних, из них около 7 тысяч детей, состоящих на учетах в органах внутренних дел, и более 16 тысяч детей, воспитывающихся в неблагополучных семьях.
Наряду с этим, более 6 тысяч несовершеннолетних, состоящих на учетах в органах внутренних дел и воспитывающихся в неблагополучных семьях, посещают дворовые клубы.
Для оказания оперативной помощи в выходе из кризисной ситуации несовершеннолетних, их устройстве, воссоединении ребенка с семьей и дальнейшего сопровождения семьи в республике действуют 18 центров адаптации несовершеннолетних, которые ранее находились в системе органов внутренних дел и именовались центрами временной изоляции, реабилитации и адаптации несовершеннолетних, после передачи в систему образования они переименованы в центры адаптации несовершеннолетних. Данный перевод из одной из правоохранительной системы в систему образования был рекомендован 45 сессией Комитета ООН по правам ребенка в целях гуманизации общества в свете мировых тенденций.
Совместно с акиматами регионов проводятся мероприятия по установке камер видеонаблюдения в учреждениях образования и на прилегающих к ним территориях, а также введению контрольно-пропускного режима с использованием пластиковых карточек.
На сегодняшний день при поддержке местных исполнительных органов камеры видеонаблюдения установлены в 1131 учебном заведении.
В вопросе профилактики правонарушений среди учащихся важную роль играют школьные инспектора полиции, численность которых составляет 1798 единиц. Под их руководством действует 4,2 тысяч добровольных отрядов юных помощников полиции, в которых принимают участие 47 тысяч учащихся школ.
Совместно с представителями организаций образования и родительскими комитетами ими в 2013 году проведено более 20 тысяч рейдовых мероприятий, в рамках которого выявлено 5,4 тысяч (в 2012 году – 5 тысяч) правонарушений, посещены по месту жительства около 16 тысяч подростков, состоящих на внутришкольном учете и более 10 тысяч неблагополучных семей.
Вопросы профилактики насилия были рассмотрены на 11-ом заседании Межведомственной комиссии по делам несовершеннолетних и защите их прав при Правительстве Республики Казахстан в декабре 2012 года. Принятые по итогам рекомендации направлены для исполнения и принятия мер в местные исполнительные органы.
В целях профилактики насилия и жестокого обращения с детьми впервые в республике при поддержке международных и неправительственных общественных организаций проведена широкомасштабная общенациональная информационная кампания «Детство без жестокости и насилия», в которой приняли участие свыше 2 млн. детей, более 1 млн. представителей родительской общественности.
В 2013 году совместно с Детским фондом ООН (ЮНИСЕФ) проведены 4 конференции и круглый стол совместно с Национальным центром по правам человека с участием международных экспертов по вопросу профилактики насилия и жестокого обращения в отношении несовершеннолетних.
Кроме того, ЮНИСЕФ совместно с Уполномоченным по правам человека в Республике Казахстан проведено исследование в 4-х регионах Казахстана по вопросу насилия в отношении детей в школах. В 2013 году разработаны методические рекомендации по определению уровня агрессивности детей и проявления актов жестокого обращения и насилия среди несовершеннолетних.
Во все организации образования направлены методические рекомендации о профилактике и предупреждении жестокого насилия в отношении детей. В программы повышения квалификации педагогов, психологов включены темы «Раннее выявление семейного неблагополучия и взаимодействие с семьей», «Пропаганда стойкости в трудных жизненных ситуациях» и др.
В целях информирования общественности об эксплуатации детского труда министерствами образования и науки, труда и социальной защиты населения Республики Казахстан совместно с Общественным объединением «Союз женщин интеллектуального труда» и Международной организацией труда ежегодно с 1 по 12 июня проводится Национальная информационная кампания «12 дней борьбы против эксплуатации детского труда» (далее – НИК).
Ежегодно мероприятиями НИК охвачены свыше 1,2 миллиона несовершеннолетних и более 200 тысяч взрослых.
В республике на системной основе проводится ряд мероприятий, направленных на повышение авторитета института семьи, пропаганду в обществе лучших семейных традиций, признание заслуг семьи в воспитании физически и нравственно здорового поколения.
В организациях образования реализуется пропаганда духовно-нравственных ценностей, основ укрепления брака и семьи.
Кроме того, в городе Астане действует Институт семейного воспитания (далее – Институт), основной задачей которого является повышение уровня психологической культуры и психологической компетентности работников образования и родителей.
С 2012 года на базе Института по программе курса повышения квалификации и переподготовки кадров по семейному воспитанию прошли обучение 490 педагогов и психологов. Программа учебного курса составляет 835 часов теоретических и практических занятий.
Также Институтом разработаны методические пособия для родителей «Семейное воспитание: как стать хорошим родителем», а также учебный курс по семейному воспитанию для психологов и родителей «Счастливая семья».
Ежегодно более 1000 родителей города Астаны посещают школу педагогического мастерства для повышения педагогической и психологической культуры. С 2013 года в 5-ти регионах республики открыты центры семейного воспитания.
С 2013 года в республике в соответствии с Указом Президента Республики Казахстан от 20 января 1998 года № 3827 «О профессиональных и иных праздниках в Республике Казахстан» празднуется День семьи. Государственными и местными исполнительными органами совместно с общественными организациями, занимающимися проблемами семьи и детей, во всех регионах республики на постоянной основе проводятся мероприятия, идеологическое содержание которых направлено на пропаганду положительного имиджа казахстанской семьи.
В рамках мероприятий проводятся научно-практические конференции, встречи, «круглые столы», ток-шоу, массовые семейные праздники, литературно-поэтические вечера, спортивные семейные эстафеты, а также различные фестивали семейного творчества, благотворительные акции для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, детей с ограниченными возможностями здоровья и др.
8 сентября 2013 года проведена республиканская акция «Что может быть семьи дороже?» в форме широкомасштабных очных бесплатных консультациий для родительской общественности страны по семейному воспитанию в 500 специально открытых консультационных пунктах. В школах республики традиционно организован конкурс сочинений среди школьников «Спасибо, мама!» при поддержке компании «Проктер энд Гэмбл Казахстан».
Ежегодно с 2010 года в рамках празднования Международного дня семьи во всех регионах республики проводится фестиваль семейного творчества «Мөлдір бұлақтан» (От чистого истока), основной целью которого являются поощрение семей с детьми, укрепление базовых семейных ценностей, повышение престижа казахстанской семьи. В 2013 году участниками фестиваля семейного творчества стали 15 тысяч семей.
Министерством образования и науки Республики Казахстан издается научно-методический журнал «Қазақстан балалары», где наряду с другими вопросами освещаются вопросы возрождения семейных традиций, семейного воспитания, пропагандируются семейные ценности и др.
Кроме того, издаются журналы «Отбасы және балабақша», «Семейное воспитание», «Как стать хорошим родителем», «Справочник классного руководителя» и «Библиотека классного руководителя».
Информационное обеспечение и связь с общественностью играют особую роль в решении вопросов детства, укрепления семейных отношений.
Для этого проводится работа по созданию теле- и радиопрограмм с целью предупреждения социального сиротства, профилактики безнадзорности, беспризорности и правонарушений среди несовершеннолетних, пропаганды ценности семьи и семейного воспитания.
Вопросы нравственно-духовного развития человека, защиты прав детей, профилактики социального сиротства, реализации воспитательной функции семьи для полноценного развития ребенка на постоянной основе освещаются в СМИ.
Ведется контроль за соблюдением законодательства в области защиты прав детей, в том числе детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, воспитывающихся в государственных и частных учреждениях.
В соответствии с Законом Республики Казахстан от 6 января 2011 года «О государственном контроле и надзоре в Республике Казахстан» в 2013 году осуществлена проверка 165 органов и организаций образования, учреждений для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, по соблюдению прав детей, в том числе проверено 92 объекта по вопросам организации питания, посещаемости школ, подвоза школьников из населенных пунктов, не имеющих школ, а также деятельность центров адаптации несовершеннолетних в девяти регионах (города Астана и Алматы, Алматинская, Акмолинская, Актюбинская, Жамбылская, Карагандинская, Северо-Казахстанская и Мангистауская области).
В ходе проверок были выявлены нарушения, по результатам которых приняты следующие меры: 12 должностных лиц уволены с занимаемой должности, в том числе – 4 руководителя детских домов, 1 временно отстранен от работы, 3 привлечены к административной ответственности, в отношении 72 лиц применены меры дисциплинарного воздействия.
Одним из действенных механизмов защиты прав детей является правовое просвещение детей и их родителей о своих правах.
Для повышения осведомленности детей и подростков о положениях и статьях Конвенции ООН о правах ребенка проводятся республиканские мероприятия: форумы, саммиты, конференции, дебаты и др. Активное участие в проведении мероприятий принимают международные и неправительственные организации и объединения, представители национально-культурных центров, меценаты и др.
В целях предоставления каждому ребенку необходимого объема политико-правовых знаний в школах изучаются предметы «Самопознание» (раздел «Человек и общество») и «Человек. Общество. Право». Также в организациях образования проводятся факультативы, классные часы, внешкольные мероприятия. Действуют школьные агитбригады, которые проводят праворазъяснительную работу среди учащихся.
Ежегодно в республике проводится декада «Мир детства с Конвенцией ООН о правах ребенка», основная цель которого – повышение уровня правовой культуры и осведомленности детей и их родителей об основных положениях Конвенции.
Социологические исследования об информированности детей о положениях Конвенции ООН о правах ребенка, которые охватывают ежегодно более 800 тысяч детей городских и сельских регионов республики показывают, что уровень правового просвещения и осведомленности детей о своих правах повышается. Если в 2010 году он составлял 56 %, то в 2013 году данный показатель составил 81 %.
Серьезное внимание уделяется вопросам повышения осведомленности специалистов, работающих с детьми.
В регионах и на центральном уровне регулярно проводятся обучающие семинары, тренинги с представителями педагогической, родительской общественности, судебных и правоохранительных органов по вопросам защиты прав детей.
На сайте Комитета по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан www.bala-kkk.kz и управлений по защите прав детей созданы рубрики, на которых размещается необходимая детям и родителям информация.
Также одним из механизмов защиты прав детей является рассмотрение жалоб и обращений. Дети и их родители знают, куда обращаться в случае нарушения их прав. Действуют 210 телефонов доверия, блоги и сайты.
Активизировано межведомственное взаимодействие в вопросах защиты прав детей. Продолжает работу Межведомственная комиссия по делам несовершеннолетних и защите их прав при Правительстве Республики Казахстан, рабочим органом которой является Министерство образования и науки Республики Казахстан.
В 2013 году проведено 12-ое заседание Межведомственной комиссии по делам несовершеннолетних и защите их прав при Правительстве Республики Казахстан в режиме видеоконференцсвязи с местными исполнительными органами по вопросам инклюзивного образования для детей с ограниченными возможностями в развитии, обеспечения детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, жильем.
Действует Совет неправительственных организаций, созданный при Комитете по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан, в состав которого вошли 37 представителей неправительственных организаций.
В апреле 2013 года в городе Павлодаре проведено IV расширенное заседание Cовета на тему «Консолидация усилий НПО и государственных органов в профилактике социального сиротства».
В рамках совместного проекта Детского фонда ООН «ЮНИСЕФ» «Город, дружественный к ребенку» были подписаны меморандумы о сотрудничестве между Комитетом по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан и 20-ю акиматами.
В результате в городах Республики Казахстан, реализующих международную инициативу, внедряются проекты: «Дворовый клуб – движение в интересах детей», клуб для родителей «Счастливая семья» (город Астана), «Поликлиники, дружественные к ребенку», «Библиотеки, дружелюбные к детям» (город Балхаш Карагандинской области), действуют «Советы отцов» (город Сатпаев Карагандинской области), Центр поддержки семьи и детства и Центр проблемной семьи (город Усть-Каменогорск Восточно-Казахстанской области), созданы детские маслихаты (города Павлодар, Аксу, Экибастуз, Балхаш, Кызылорда и Усть-Каменогорск).

Күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғауға арналған халықаралық конвенцияны жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы мерзімді бірінші баяндаманы бекіту туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 27 мамырдағы № 547 қаулысы

Қазақстан Республикасы 2008 жылғы 15 желтоқсанда ратификациялаған Күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғауға арналған халықаралық конвенцияның 29-бабының 1-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының Үкіметі ҚАУЛЫ ЕТЕДI:
1. Қоса берiлiп отырған Күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғауға арналған халықаралық конвенцияны жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы мерзімді бірінші баяндама бекітілсін.
2. Қазақстан Республикасы Сыртқы iстер министрлiгi белгіленген тәртіппен Күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғауға арналған халықаралық конвенцияны жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы мерзімді бірінші баяндаманы Біріккен Ұлттар Ұйымының Күштеп жоқ қылып жіберу жөніндегі комитетіне жiберсiн.
3. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі К. Мәсімов

Қазақстан Республикасы
Үкіметінің
2014 жылғы 27 мамырдағы
№ 547 қаулысымен
бекітілген

Біріккен Ұлттар Ұйымының
Күштеп жоқ қылып жіберу
жөніндегі комитеті

Күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғауға
арналған халықаралық конвенцияны жүзеге асыру мақсатында
Қазақстан Республикасы қабылдаған шаралар туралы
мерзімді бірінші баяндама

Мазмұны
1. Кіріспе
2. 1-бөлім: жалпы мәліметтер
3. 2-бөлім: баптар бойынша ақпарат
1, 2, 3, 4 және 5-баптар
6-бап
7-бап
8-бап
9, 13, 14, 15 және 16-баптар
10 және 11-баптар
12-бап
17, 18 және 20-баптар
19-бап
21-бап
22-бап
23-бап
24-бап
25-бап

1. Кіріспе

Осы мерзімді баяндама Біріккен Ұлттар Ұйымының Күштеп жоқ қылып жіберу жөніндегі комитетіне Қазақстан Республикасының мерзімді бірінші баяндамасы (бұдан әрі – баяндама) болып табылады және 2008 жылғы 15 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған 2006 жылғы 20 желтоқсанда қабылданған Күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғауға арналған халықаралық конвенцияның 29-бабының 1-тармағына сәйкес ұсынылды.
1. Баяндама адам құқықтары жөніндегі халықаралық құқықтық актілер бойынша ұлттық баяндамаларды дайындау процесі жөніндегі Біріккен Ұлттар Ұйымының жалпы ұсынымдарына сәйкес жасалды.
2. Осы баяндама 2009 – 2013 жылдар кезеңін қамтиды.
3. Баяндаманы Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасымен, Жоғарғы сотымен, Ұлттық қауіпсіздік комитетімен және Әділет министрлігімен ынтымақтаса отырып дайындады.

2. 1-бөлім: жалпы мәліметтер

Өткен төрт жылда Қазақстан күштеп жоқ қылып жіберуден барлық адамдарды қорғау мәселелері бойынша ұлттық заңнаманы жетілдіру саласында бірқатар маңызды реформалар жүргізді, сол арқылы өзінің республикада демократия қағидаттарын сақтауда және адам құқықтарын қамтамасыз етуде жалпы адамгершілік қағидаттарын шынайы ұстанатынын растады.
Мұндай қылмыстарға жол бермеу, жолын кесу және анықтау мәселелері мемлекеттік органдардың қызметінде басым бағыттардың бірі болып табылады.
Құқық қорғау және арнаулы органдарда мамандандырылған бөліністер жұмыс істейді, олардың міндеті адам ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру, адам саудасы фактілерінің алдын алу және ашу, осыған кінәлі адамдарды ұстау және заңда белгіленген жауапкершілікке тарту болып табылады.
Сонымен қатар күштік құрылымдардың қызметкерлері тарапынан құқық бұзушылықтардың, оның ішінде заңсыз ұстаумен және күзет қамауына алумен байланысты фактілерді анықтау және жолын кесу мақсатында ішкі қауіпсіздік мәселелері жөніндегі бөліністер жұмыс істейді.
Қазақстан өзінің иелігіндегі барлық ресурстары мен мүмкіндіктерін пайдалана отырып, кез келген адам құқықтарын бұзушылықтарға, әсіресе адамдарды күштеп ұрлауға және азаматтарды бас бостандығынан заңсыз айыруларға қарсы табанды ымырасыз күрес жүргізуде.
1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге Факультативтік хаттама, 1926 жылғы 25 қыркүйектегі Құлдық туралы, 1950 жылғы 21 наурыздағы Адам саудасына және Үшінші адамдардың жезөкшелікті пайдалануына қарсы күрес туралы халықаралық конвенциялар ратификацияланды.
Ұлттық заңнаманы жетілдіру мәселелерінде бірізділік таныта отырып, Қазақстан Республикасы қабылдаған және Конвенцияның нормаларын одан әрі орындауға бағытталған бірқатар маңызды ережелерді бекіткен нормативтік құқықтық актілердің қатарына мыналарды жатқызуға болады:
1. Адамның және азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарын бекітетін 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2. Конвенция күштеп жоқ қылып жіберулерге жатқызған қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті көздейтін 1997 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.
3. «Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» 2000 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
4. «Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы» 2007 жылғы 12 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы.
5. «Дербес деректер және оларды қорғау туралы» 2013 жылғы 21 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңы.
6. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адам саудасына қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2013 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
7. «Қылмыстық және қылмыстық іс жүргізу заңнамасының адамның жеке бас бостандығын сақтау және қадір-қасиетіне қол сұқпау, қинауға, зорлық-зомбылыққа, басқа да қатыгез немесе адамның ар-намысын қорлайтын әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы мәселелер жөніндегі нормаларын қолдану туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2009 жылғы 28 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы.
8. «Адамды саудаға салғаны үшін жауапкершілік анықтайтын заңнаманы қолдану тәжірибесі туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының 2012 жылғы 29 желтоқсандағы № 7 нормативтік қаулысы.
9. «Қылмыстар, оқиғалар туралы өтініштерді, хабарламаларды, шағымдарды және өзге де ақпаратты қабылдау, тіркеу, есепке алу, соның ішінде электронды форматта және қарау жөніндегі Нұсқаулықты бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2011 жылғы 12 қыркүйектегі № 83 бұйрығы.
10. «Жазаны орындауда, арнайы мекемелерде адамдардың ұсталуында және бас бостандығынан айыру орындарынан босағандарды бақылауда заңдылықтың сақталуына прокурорлық қадағалауды ұйымдастыру туралы нұсқаулықты бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2012 жылғы 13 тамыздағы № 93 бұйрығы.
11. «Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі қылмыстық-атқару жүйесінің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 29 наурыздағы № 182 бұйрығы, олармен:
Жазаны орындау мекемелеріне, тергеу изоляторларына келу қағидасы;
Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің түзеу мекемелерінде ерекше жағдайлар режимін енгізу қағидасы;
Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелеріндегі сотталғандарды қадағалауды жүзеге асыру жөніндегі қызметті және тексеру өндірісін ұйымдастыру қағидасы;
Қылмыстық-атқару жүйесінің тергеу изоляторындағы адамдарды күзету мен қадағалауды жүзеге асыру қағидасы бекітілген.

3. 2-бөлім: баптар бойынша ақпарат

1, 2, 3, 4 және 5-баптар бойынша

Конституцияның 1-бабына сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары.
Конституцияның 16-бабында әрбір адамға және азаматқа оның жеке басының бостандығына кепілдік беріледі.
Жеке бас бостандығы әркімнің болатын, орын ауыстыратын және тұратын жерін таңдау құқығын білдіреді.
Заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы берiледi. Соттың санкциясынсыз адамды жетпiс екi сағаттан аспайтын мерзiмге ұстауға болады.
Қазақстанның ұлттық заңнамасында Конвенцияда айқындалған белгіленген түрдегі күштеп ұрлау үшін жауапкершілік 1997 жылы енгізілді және Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 125 (адам ұрлау), 126 (бас бостандығынан заңсыз айыру), 128 (адамды саудаға салу), 308 (билiктi не қызметтiк өкiлеттiктi асыра пайдалану), 309 (лауазымды адамның өкiлеттiгiн иемдену) және 346-баптарында (көрiнеу заңсыз ұстау, қамауға алу немесе қамауда ұстау) көзделген.
Қазақстан Республикасының Парламентінде қараудағы Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексінің жобасында қылмыстардың осы түрлері үшін қылмыстық жауапкершілік сақталған.
Бұл ретте, Кодекстің жоғарыда аталған жобасында (414-бап) күдіктіні ұстау фактісі және оның қайда екені туралы оның туысқандарына қасақана хабарламағаны, мұндай ақпаратты алуға құқығы бар азаматқа адамның қамауда ұсталатын орны туралы ақпаратты ұсынудан заңсыз бас тартқаны, сондай-ақ ұстау хаттамасын толтыру уақытын немесе нақты ұстау уақытын бұрмалағаны үшін жауапкершілік көзделген.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде адам ұрлау деп жәбірленушіні құпия немесе ашық не алдау арқылы иемденуге, сондай-ақ оның болатын жерінен орнын ауыстыруға және еркінен тыс басқа жерде ұстауға бағытталған құқыққа қарсы қасақана жасалған әрекет түсініледі.
Бұл ретте, кінәлінің қарамағында жәбірленушінің болған уақыт кезеңі емес, ұрлаудың өзі басты факт болып табылады.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, адамды ұрлау денсаулыққа ауыр зиян келтіру, зорлау немесе басқа да криминалдық әрекеттер қаупімен қоса жүреді және түрлі қылмыстық мақсаттарда болуы мүмкін.
Әрқашан жәбірленушіні ұстап алумен және кейіннен оны оқшау ұстаумен байланысты болатын адамды ұрлауға қарағанда, бас бостандығынан заңсыз айыру кезінде жәбірленушінің өз еркімен болған ортасынан оны алып кету болмайды, бірақ оған осы ортадан (үй-жайдан) еркін шығу жолы жабылады, еркін жүріп-тұрудан шектеледі.
Адамдарды саудаға салу адамды сатып алу-сату немесе оған қатысты өзге де мәмілелер жасасу, сол сияқты оны пайдалану не азғырып-көндіру, тасу, беру, жасыру, сондай-ақ пайдалану мақсатында басқа өзге де іс-әрекеттер жасау ретінде жіктелген.
Адамды күштеп жоқ қылып жіберумен байланысты лауазымды адамдар жасаған қылмыстар мемлекеттік қызметтер атқаруға уәкілетті адамның не оған теңестірілген адамның өзінің құқықтары мен өкілеттігі шегінен көрінеу асып кететін және азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерінің елеулі түрде бұзуға әкеп соғатын әрекеттер ретінде сараланады.
Қазақстан күштеп жоқ қылып жіберу фактілерін уақтылы және риясыз тергеуді қамтамасыз ету бойынша барлық қажетті шараларды қабылдайды.

2009 – 2013 жылдары адам ұрлау, бас бостандығынан заңсыз айыру және адамды саудаға салу фактілері бойынша сотқа жіберілген қылмыстық істер бойынша мәліметтер

Уақыт кезеңі	Қылмыстық кодекстің 125-бабы	Қылмыстық кодекстің 126-бабы	Қылмыстық кодекстің 128-бабы
2009 жыл	72	0	5
2010 жыл	69	97	15
2011 жыл	72	92	20
2012 жыл	61	17	7
2013 жыл	65	105	21

Адамның құқықтары мен бостандықтарының бастапқылығы мен ажырамастығын мемлекет қорғайтын жоғары әлеуметтік құндылықтар ретінде тани отырып, Қазақстан адам құқықтары саласындағы мына халықаралық шарттардың қатысушысы болды:
1956 жылғы Құлдықты, құл саудасын және құлдыққа ұқсас институттар мен әдет-ғұрыптарды жою туралы қосымша конвенция;
1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт;
1984 жылғы Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенция;
2000 жылғы Бала құқықтары туралы конвенцияның бала сатуға, бала жезөкшелігіне және бала порнографиясына қатысты Факультативтiк хаттамасы;
2000 жылғы Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенцияны толықтыратын Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу мен жолын кесу және ол үшін жазалау туралы хаттама;
2002 жылғы Азаптауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы конвенцияға Факультативтік хаттама.

6-бап бойынша

Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында қылмыстық іс-әрекеттерді жасағаны үшін жауапкершілік күштеп жоқ қылып жіберу актісін жасаған адамға да, сол сияқты сыбайластарына, оның ішінде ұйымдастырушыларға, айдап салушыларға және көмектесушілеріне де қатысты көзделген.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 28-бабы қылмысқа қатысушылардың түрлерін айқындайды, ұйымдастырушы, айдап салушы және көмектесушi орындаушылармен бiрге қылмысқа қатысушы болып танылады.
Бұл ретте, қылмыс жасауды ұйымдастырған немесе оның орындалуына басшылық жасаған адам, сол сияқты ұйымдасқан топты, қылмыстық қоғамдастықты (қылмыстық ұйымды) немесе тұрақты қарулы топты (банданы) құрған не оларды басқарған адам ұйымдастырушы деп танылады.
Басқа адамды азғыру, сатып алу, қорқыту жолымен немесе өзге де жолмен қылмыс жасауға көндiрген адам айдап салушы деп танылады.
Кеңестерiмен, нұсқауларымен, ақпарат, қылмысты жасайтын қару немесе құралдар берумен не қылмысты жасауға кедергiлердi жоюмен қылмыстың жасалуына жәрдемдескен адам, сондай-ақ қылмыскердi, қаруды немесе қылмыс жасаудың өзге құралдарын, қылмыстың iзiн не қылмыстық жолмен табылған заттарды жасыруға күнi бұрын уәде берген адам, сол сияқты осындай заттарды сатып алуға немесе өткiзуге күнi бұрын уәде берген адам көмектесушi деп танылады.
Уәкілеттілігі бар лауазымды адамдар жасаған қызметтік өкілеттіктерді асыра пайдалану, заңсыз ұстаулар және қамауға алу фактілерінің алдын алу, жолын кесу және анықтау бойынша шаралар қабылданады.
Жоғары тұрған басшылықтың бұйрықтарын орындау кезінде күштеп жоқ қылып жіберуге жататын қылмыстарды жасау фактілері Қазақстан Республикасында тіркелген жоқ.
Бұл ретте, «Құқық қорғау қызметі туралы» 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңында заңға қайшы келетін бұйрық немесе нұсқау алған кезде қызметкер заңды басшылыққа алуға міндетті және оның қорғауында болатындығы туралы ереже айқын регламенттелген.

7-бап бойынша

Қазақстанның ұлттық заңнамасында қарастырылып отырған қылмыстар үшін жауапкершілік жасалған қылмыстардың мән-жайларына және ауырлығына қарай жіктелген.
Сипатына және қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай қылмыстық жазалануы тиіс әрекеттер мынадай қылмыстарға бөлінеді:
онша ауыр емес (жасалғаны үшiн ең ауыр жаза екi жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекеттер, сондай-ақ жасалғаны үшiн ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын абайсызда жасалған әрекеттер);
ауырлығы орташа қылмыстар (жасалғаны үшiн ең ауыр жаза бес жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекеттер, сондай-ақ жасалғаны үшiн бес жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза көзделген абайсызда жасалған әрекеттер);
ауыр қылмыстар (жасалғаны үшiн ең ауыр жаза он екi жылға бас бостандығынан айырудан аспайтын қасақана жасалған әрекеттер);
аса ауыр қылмыстар (жасалғаны үшiн он екi жылдан астам мерзiмге бас бостандығынан айыру түрiндегi жаза немесе өлiм жазасы көзделген қасақана жасалған әрекеттер).
Қылмыстық қудалау органдары әрбір нақты жағдайда қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңілдететін де, ауырлататын да мән-жайларды назарға алады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 53-бабы қылмыстық жауаптылық пен жазаны жеңiлдететiн мән-жайларды белгілейді, олар:
мән-жайлардың кездейсоқ тоғысуы салдарынан алғаш рет кiшiгiрiм ауырлықтағы қылмыс жасау;
айыпкердiң кәмелетке толмауы;
жүктiлiк;
айыпкердiң жас балалары болуы;
қылмыс жасағаннан кейiн зардап шегушiге тiкелей медициналық және өзге де көмек көрсету, қылмыс салдарынан келтiрiлген мүлiктiк залал мен моральдiк зиянның орнын өз еркiмен толтыру, қылмыспен келтiрiлген зиянды жоюға бағытталған өзге де iс-әрекеттер;
жеке басындық, отбасылық немесе өзге де ауыр мән-жайлар тоғысуының салдарынан не жаны ашығандық себебiмен қылмыс жасау;
күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан не материалдық, қызметтiк немесе өзге де тәуелдiлiгi себептi қылмыс жасау;
қажеттi қорғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу, аса қажеттiлiк қылмыс жасаған адамды ұстау, негiздi тәуекел, бұйрықты немесе өкiмдi орындау жағдайында, жедел-iздестiру iс-шараларын жүзеге асыру кезiнде қылмыс жасау;
қылмыс жасау үшiн түрткi болып табылған жәбiрленушiнiң заңға қайшы немесе адамгершiлiкке жатпайтын қылығы;
шын жүректен өкiну, айыбын мойындап келу, қылмысты ашуға, қылмысқа басқа қатысушыларды әшкерелеуге және қылмыс жасау нәтижесiнде алынған мүлiктi iздеуге белсендi жәрдемдесу.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 54-бабында қылмыстық жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайлар көзделген, олар:
қылмыстарды әлденеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы;
қылмыс арқылы ауыр зардаптар келтiру;
адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан топтың, қылмыстық қоғамдастықтың (қылмыстық ұйымның), трансұлттық ұйымдасқан топтың, трансұлттық қылмыстық қоғамдастықтың (трансұлттық қылмыстық ұйымның) немесе тұрақты қарулы топтың (банданың), террористік топтың құрамында қылмыс жасау;
қылмыс жасағанда айрықша белсендi рөл атқару; айыпкер үшiн психикасы бұзылуының ауыр түрiнен зардап шегетiнi алдын ала белгiлi адамдарды не қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға тарту;
ұлттық, нәсiлдiк және дiни өшпендiлiк немесе араздық себебi бойынша, басқа адамдардың заңды iс-әрекетi үшiн кектенушiлiктен, сондай-ақ басқа қылмысты жасыру немесе оны жасауды оңайлату мақсатында қылмыс жасау;
жүктiлiк жағдайы айыпкер үшiн алдын ала белгiлi әйелге қатысты, сондай-ақ жас балаға (14 жасқа дейін), басқа да қорғансыз немесе дәрменсiз адамға не айыпкерге тәуелдi адамға қатысты қылмыс жасау;
белгiлi бiр адамның өзiнiң қызметтiк, кәсiби немесе қоғамдық борышын өтеуiне байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасау;
аса қатыгездiкпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбiрленушiнi қинап қылмыс жасау;
қару, оқ-дәрi, жарылғыш заттар, жарылғыш немесе оларды бейнелеушi құрылғылар, арнайы дайындаған техникалық құралдар, тез тұтанатын және жанғыш сұйықтар, улы және радиоактивтi заттар, дәрiлiк және өзге де химиялық-фармакологиялық дәрi-дәрмектер пайдаланып, сондай-ақ күш көрсетiп немесе психикалық мәжбүрлеу не жалпы қауiптi әдiс қолданып қылмыс жасау;
төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубет жағдайларын пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртiп бұзушылық кезiнде қылмыс жасау;
алкогольдiк, есiрткiлiк немесе уытқылық елiту жағдайында қылмыс жасау. Сот қылмыстың сипатына қарай бұл мән-жайды ауырлатушы деп танымауға құқылы;
адамның өзi қабылдаған антын немесе кәсiби антын бұза отырып қылмыс жасауы;
қылмыскердiң қызметi жағдайына немесе шартқа байланысты өзiне көрсетiлген сенiмдi пайдаланып қылмыс жасауы;
өкiмет өкiлiнiң нысанды киiмiн немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасау;
құқық қорғау органы қызметкерінің, судьяның өзінің қызметтік жағдайын пайдаланып қылмыс жасауы.

8-бап бойынша

Қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескiруі деп Қазақстанда қылмыс жасалған күннен бастап белгілі бір мерзімдердің өтуі түсініледі, бұл заңда белгіленген шарттар болған кезде адамды қылмыстық жауаптылықтан босатады.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 69-бабында қылмыстық жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімдері жасалған қылмыстың сипаты мен қоғамдық қауіптілік дәрежесіне қарай сараланады, олар осы қылмыс үшін заңда көзделген жазаның ауырлығынан көрініс табады.
Мәселен, егер қылмыс жасалған күннен бастап мынадай мерзiмдер өтсе, адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады:
кiшiгiрiм қылмыс жасағаннан кейiн екi жыл;
орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаннан кейiн бес жыл;
ауыр қылмыс жасағаннан кейiн он бес жыл;
аса ауыр қылмыс жасағаннан кейiн жиырма жыл.
Қылмыстық жауаптылықтан босатудың ескіру мерзімін есептеу кезінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі ескiру мерзiмiн есептеудің басталған сәті қылмыс жасалған күн, ал соңы сот үкiмi заңды күшiне енген сәт болып табылатынын белгілейді.
Ескіру мерзімінің өтуі ол бұзылмаған жағдайда ғана қылмыстық жауаптылықтан босатады. Қылмыс жасаған адам тергеуден немесе соттан жалтарған барлық уақытта ескiру мерзiмiнiң өтуi қылмыскердің ұсталған немесе оның айыбын мойындап келген сәтіне дейін тоқтатылады. Осы сәттен бастап ескiру мерзiмiнiң өтуi жаңартылады. Егер қылмыс жасалған уақыттан берi жиырма бес жыл өтсе және ескiру мерзімі тоқтатылмаса, адам қылмыстық жауапқа тартылмайды.

9, 13, 14, 15 және 16-баптар бойынша

Әрекеттiң қылмыстылығы мен жазаланушылығы сол әрекет жасалған уақытта қолданыста болған заңмен белгiленедi.
Қоғамдық қауiптi iс-әрекет (әрекетсiздiк) жүзеге асырылған уақыт, зардаптардың басталған уақытына қарамастан, қылмыс жасалған уақыт деп танылады.
Республика аумағында қылмыс жасаған адамдарға қатысты қылмыстық заңның қолданылуы Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 6-бабымен регламенттеледі.
Атап айтқанда, Қазақстанның аумағында қылмыс жасаған адам ұлттық заңнама бойынша жауапқа тартылуға тиіс. Қазақстанның аумағында басталған немесе жалғастырылған не аяқталған әрекет Қазақстан Республикасының аумағында жасалған қылмыс деп танылады. Бұл республиканың құрылықтық шельфiнде және ерекше экономикалық аймағында жасалған қылмыстарға да қолданылады.
Қазақстан Республикасының портына тiркелген және мемлекеттің шегiнен тыс ашық су немесе әуе кеңiстiгiнде жүрген кемеде қылмыс жасаған адам, егер республиканың халықаралық шартында өзгеше көзделмесе, Қазақстанның қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыстық жауапқа тартылады. Қазақстан Республикасының әскери кораблiнде немесе әскери әуе кемесiнде қылмыс жасаған адам да, олардың қай жерде болуына қарамастан, қылмыстық жауапқа тартылады.
Шет мемлекеттердiң дипломатиялық өкiлдерiнiң және иммунитеттi пайдаланған өзге де азаматтардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәселе осы адамдар Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған жағдайда халықаралық құқық нормаларына сәйкес шешiледi.
Қылмыс жасаған адамдарды ұстап беру мәселесі республиканың қылмыстық заңнамасында нормативтік реттелген.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 8-бабына сәйкес басқа мемлекеттiң аумағында қылмыс жасаған Қазақстан Республикасының азаматтары, егер халықаралық шартта өзгеше белгiленбесе, ол мемлекетке ұстап берiлмеуге тиiс.
Шет мемлекеттің азаматын ұстап беру туралы талаптарды орындау мәселелері сондай-ақ Қазақстанның Қылмыстық іс жүргізу заңнамасымен регламенттеледі.
Атап айтқанда, шет мемлекеттің аумағында қылмыс жасағаны үшін айыпталған немесе сотталған шет мемлекеттің азаматын ұстап беру туралы талапты Қазақстан Республикасының Бас прокуроры немесе ұстап беруді орындау үшін нұсқауы негіз болып табылатын уәкілетті прокурор қарайды.
Адамды ұстап беру туралы бірнеше мемлекеттің талаптары болған кезде адам қай мемлекетке ұстап беруге жататыны туралы шешімді Қазақстан Республикасының Бас прокуроры қабылдайды.
Уағдаласушы Тараптар Конвенцияда белгіленген талаптарға сәйкес сұрау салу бойынша олардың аумақтарында жүрген адамдарды қылмыстық жауапкершілікке тарту немесе үкімді орындау үшін бір-біріне ұстап беруге міндеттенеді.
Қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін ұстап беру сұрау салушы және сұрау салынатын Уағдаласушы Тараптардың ішкі заңнамасы бойынша қылмыстық жазаланатын болып табылатын және оларды жасағаны үшін кемінде бір жыл бас бостандығынан айыру түрінде немесе одан қатаң жаза көзделетін әрекеттер үшін жүргізіледі.
Жасалғаны үшін ұстап беруге сұрау салынған әрекет сұрау салынатын және сұрау салушы Уағдаласушы Тараптардың ішкі заңнамасы бойынша қылмыстық жазаланатын болып табыла ма деген мәселені шешу кезінде қылмыстың жекелеген белгілерін сипаттаудағы және пайдаланылатын терминологиядағы айырмашылықтар ескерілмейді.
Адамдарды шет мемлекетке ұстап беру мәселелерінде Қазақстан олардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау бойынша, оның ішінде заңнамалық деңгейде барлық шараларды қабылдайды.
Айталық, «Қазақстан Республикасының кейбiр заңнамалық актiлерiне қылмыстық заңнаманы одан әрi iзгiлендiру және қылмыстық процестегi заңдылықтың кепiлдiктерiн күшейту мәселелерi бойынша өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы» 2011 жылғы 18 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңымен Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 532-бабының бірінші бөлігі жаңа ережемен толықтырылды, оған сәйкес сұраушы мемлекетте адам қинауды қолдану қаупiне ұшырауы мүмкiн деп ұйғаруға негiз болса, ұстап беру жүргізілмейді.
2009 – 2012 жылдары күштеп жоқ қылып жіберумен байланысты қылмыстарды жасағанына айыпталушы адамдар экстрадициялық тәртіппен Қазақстан Республикасының аумағында ұсталған жоқ, шет мемлекеттер мұндай адамдарды ұстап беруді талап еткен жоқ және басқа мемлекеттердің өтініштері бойынша қылмыстық қудалау жүзеге асырылған жоқ.
Сонымен қатар, қылмыстық істер бойынша мемлекеттерге өзара құқықтық көмек көрсету, оның ішінде жоғалып кеткен адамдарды іздестіру және жүрген жерлерін айқындау мақсатында Қазақстан Республикасы мына Конвенцияларды ратификациялады:
1993 жылғы Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы конвенция;
2002 жылғы Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек және құқықтық қатынастар туралы конвенция.
Сондай-ақ өзара құқықтық көмек көрсету саласында Қазақстан қол қойған халықаралық шарттардың қатарына мыналар жатады:
2004 жылғы 2 маусымдағы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Эстон Республикасының Үкіметі арасындағы Ұйымдасқан қылмысқа және қылмыстың өзге де түрлеріне қарсы күрестегі ынтымақтастық туралы келісім;
2007 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Хорватия Республикасының Үкіметі арасындағы Ұйымдасқан қылмысқа, есірткі құралдары мен психотроптық заттардың заңсыз айналымына, терроризмге және қылмыстың өзге де түрлеріне қарсы күрестегі ынтымақтастық туралы келісім;
2009 жылғы 6 қазандағы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Француз Республикасының Үкіметі арасындағы Қылмысқа қарсы күрестегі ынтымақтастық туралы келісім;
2010 жылғы 5 шілдедегі Кеден одағына мүше мемлекеттердің арасындағы кеден органдарының қылмыстық істер мен әкімшілік құқық бұзушылық туралы істер бойынша құқықтық көмегі және өзара іс-қимылы туралы келісім;
2011 жылғы 16 сәуірдегі Қазақстан Республикасы мен Үндістан Республикасы арасындағы Азаматтық істер бойынша құқықтық көмек көрсету туралы шарт;
2011 жылғы 31 қазандағы Қазақстан Республикасы мен Вьетнам Социалистік Республикасы арасында Азаматтық істер бойынша өзара құқықтық көмек туралы келісім.

10 және 11-баптар бойынша

Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген жазадан құтылмаушылық қағидатына сәйкес қылмыс жасаған кез келген адам жазалауға немесе қылмыстық заңда көзделген қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шараларын қолдануға жатады.
Қылмыстың жасалуына сезіктіні ұстау Қазақстанның ұлттық заңнамасында процессуалдық мәжбүрлеу шарасы ретінде айқындалады. Бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу тек соттың санкциясымен ғана қолданылады.
Қылмыстық, оның ішінде күштеп жоқ қылып жіберумен байланысты әрекеттер жасаған адамдар анықталған кезде міндетті түрде алдын ала тергеу жүргізіледі.
Баяндамада қарастырылып отырған қылмыстық істер бойынша алдын ала тергеуді ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік, қаржы полициясы органдарының тергеушілері және арнайы прокурорлар жүргізеді.
Қылмыстық қудалауды жүзеге асыратын органдар күдікті немесе айыпталушы шетелдікті қамауда ұстау орны немесе орнын өзгерту туралы хабарламаны 12 сағаттың ішінде Бас прокуратураға, Сыртқы істер және Ішкі істер министрліктеріне, Ұлттық қауіпсіздік комитетіне, сондай-ақ ол азаматы болып табылатын мемлекеттің елшілігіне, консулдығына немесе өзге өкілдігіне жібереді.
«Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 17-бабымен сезіктілер мен айыпталушыларға қамауға алынған кезден бастап қорғаушымен оңаша және құпия жолығысуға мүмкіндік беріледі. Жолығысулардың саны мен ұзақтығына шек қойылмайды. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының шешімі бойынша өзі өкілі болып табылатын мемлекеттің сезікті немесе айыпталушы шетелдік адамына шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдіктері ресми өкілдерінің жолығысуына құқығы бар.
Қазақстан Республикасы Қылмыстық-атқару кодексінің 10-бабына сәйкес бас бостандығынан айыруға сотталған шетелдiктердiң өз мемлекеттерiнiң дипломатиялық өкiлдерiмен және консулдық мекемелерiмен, ал Қазақстан Республикасында дипломатиялық және консулдық мекемелерi жоқ елдердiң азаматтарының – олардың мүдделерiн қорғауды өз мойнына алған мемлекеттердiң дипломатиялық өкiлдiктерiмен немесе оларды қорғаумен айналысатын халықаралық ұйымдармен байланыс жасауға құқығы бар.
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде қылмыс жасаған Қазақстан азаматтары, егер олар жасаған әрекет оның аумағында жасалған мемлекетте қылмыс деп танылса және егер осы адамдар басқа мемлекетте сотталмаған болса, Қазақстанның қылмыстық заңнамасы бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартуға жатады. Көрсетілген адамдарды соттаған кезде жаза қылмыс аумағында жасалған мемлекеттің заңында көзделген санкцияның жоғарғы шегінен аспауы тиіс. Азаматтығы жоқ адамдар да осындай негіздерде жауапкершілікте болады.
Соңғы жылдары сот әділдігі жүйесінде азаматтардың құқықтарын қорғау жүйесі және биліктің сот тармағының тәуелсіздігі айтарлықтай күшейтілді. Судьяларды енді Қазақстан Республикасының Парламенті депутаттарынан, тәжірибелі судьялардан және саясаткерлерден тұратын Жоғарғы сот кеңесі іріктейді. Жоғарғы Соттың құрамын Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенаты тағайындайды. Алқа билер сотын және мамандандырылған соттарды енгізу қағидаттық қадам болды.
Ратификацияланған халықаралық нормаларды сот практикасында белсенді қолдануды қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты 2008 жылғы 10 шілдеде «Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын қолдану туралы» нормативтік қаулы қабылдады, онда ол судьяларды Қазақстан Республикасында қолданылатын құқықтың құрамдас бөлігі болып табылатын республика қатысатын халықаралық шарттардың нормаларын басшылыққа алуға міндеттеді.

12-бап бойынша

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасы есепке алу-тіркеу саласында нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру бойынша бірқатар маңызды реформалар жүргізді.
«Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау тәртібі туралы» 2007 жылғы 12 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңымен жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қабылдау, тіркеу және есепке алу тәртібі белгіленді.
Прокуратура және ішкі істер органдарында «Қылмыстар, оқиғалар туралы өтініштерді, хабарламаларды, шағымдар мен өзге ақпаратты қабылдау, тіркеу, есепке алу, соның ішінде электронды форматта және қарау жөніндегі Нұсқаулықты бекіту туралы» 2011 жылғы 12 қыркүйектегі № 83 және «Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарында жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау, шешу, азаматтарды қабылдау жөніндегі нұсқаулықты бекіту туралы» 2012 жылғы 12 сәуірдегі № 225 бұйрықтар қолданылады.
Нормативтік актілер мен нұсқаулықтардың көрсетілген тізбесі өтініштерді бақылауды және есепке алуды, сондай-ақ оларды уақтылы қарауды толық көлемде жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, Ішкі істер министрлігінің бастамасы бойынша 2009 жылдан бастап адам саудасына қарсы күрес бойынша «116 16» сенім телефоны жұмыс істейді, оған 2008 жылы жасалған Меморандумның шеңберінде Ішкі істер министрлігімен жұмыс істейтін «Дағдарыс орталықтары одағы» үкіметтік емес ұйымы қызмет көрсетеді.
Жыл сайын азаматтардан сенім телефонына бір мыңға жуық қоңырау (адамдарды саудаға салу, адамды ұрлау және басқа фактілер туралы хабарламалар) келіп түседі.
Осылайша, күштеп жоқ қылып жіберудің құрбаны болған әрбір адамға мемлекет жүгіну және өтініштерді жедел, риясыз қарау құқығына кепілдік берді.
Қылмыстық процеске заңсыз араласудың жолын кесу мақсатында қылмыстық процеске қатысушы адамдардың, олардың отбасы мүшелері мен жақын туысқандарының өмірін, денсаулығын, мүлкін, заңды құқықтарын, мүдделерін мемлекеттік қорғау, олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларының жүйесі қылмыстық іс жүргізу заңнамасында және «Қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғау туралы» 2000 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңында көзделген.
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 100-бабына сәйкес куәлардың, сезiктiлердiң, айыпталушылардың және қылмыстық процеске қатысушы басқа да адамдардың, олардың отбасы мүшелерiнiң және жақын туыстарының iс жүргiзу қауiпсiздiгiнiң шаралары ретiнде:
1) қылмыстық процестi жүргiзушi органның күш қолдану немесе қылмыстық заңда тыйым салынған басқа да әрекеттер қаупi шыққан адамға оны мүмкiн болатын қылмыстық жауапқа тарту туралы ресми ескерту жасауы;
2) қорғалатын адам туралы мәлiметтер алуға шек қою;
3) оның жеке басының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету;
4) айыпталушыға (сезiктiге) қатысты қылмыстық процеске қатысушыларға қатысты күш қолдану (қолдануды ұйымдастыру) немесе өзге де қылмысты әрекеттер жасау (жасауды ұйымдастыру) мүмкiндiгiн жоққа шығаратын бұлтартпау шараларын таңдау белгіленеді.
Мемлекет адамдарды қорғауға барлығы:
2009 жылы – 26 млн. теңге;
2010 жылы – 28 млн. теңге;
2011 жылы – 29 млн. теңге;
2012 жылы – 26 млн. теңге;
2013 жылы – 28 млн. теңге бөлді.
Жәбірленушілер қауіпсіз жалдамалы баспанамен, азық-түлікпен, киіммен, жеке күзетпен және арнайы қорғану құралдарымен қамтамасыз етілді.
Сонымен қатар, тергеуге және сот процесіне кедергі келтіру фактілерінің жолын кесу мақсатында тиісті жазалау шараларымен қылмыстық жауапкершілік көзделген.
Мәселен, сот әділдігін жүзеге асыруға кедергі келтіру мақсатында соттың қызметіне қандай да болмасын нысанда араласу ең төменгі есептік көрсеткіштің екі жүзден үш жүзге дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға не екі жылға дейін бас бостандығын шектеуге не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Істі жан-жақты, толық және объективті тергеуге кедергі келтіру мақсатымен прокурордың, тергеушінің немесе анықтау жүргізуші адамның қызметіне қандай да болмасын нысанда араласу ең төменгі есептік көрсеткіштің бір жүзден екі жүзге дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға не бір жүз сексеннен екі жүз қырық сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не бір жылға дейін бас бостандығын шектеуге жазаланады.
Адамның өзінің қызметтік жағдайын пайдаланып жасаған көрсетілген әрекеттер ең төменгі есептік көрсеткіштің бес жүзден жеті жүзге дейінгі мөлшерінде айыппұл салуға не белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып немесе онсыз үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

17, 18 және 20-баптар бойынша

Адамның құқықтары мен оның негізгі бостандықтарын тану, құрметтеу, сақтау және қорғау – Қазақстан Республикасының Конституциясында жарияланған негізгі ережелер. Лауазымдық өкілеттіктерін асыру арқылы құқық қорғау бағытындағы құзырлы органдар қызметкерлерінің заңсыз ұстауға не қамауға алуға әкеп соғатын осы құқықтарды бұзуы Негізгі заңның нормаларын өрескел және шектен тыс елемеу фактісі болып танылады.
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 қаулысында маңызды құқықтық ұстаным тұжырымдалған, онда конституциялық-құқықтық мағынада «ұстау» деп құқық бұзушылықтың жолын кесу немесе қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша іс жүргізуді қамтамасыз ету, сондай-ақ мәжбүрлеу сипатындағы өзге де шараларды қолдану мақсатында адамның жеке бас бостандығын жетпіс екі сағаттан аспайтын қысқа уақытқа шектеуден тұратын және уәкілетті мемлекеттік органдар, лауазымды және өзге де тұлғалар заңда көзделген негізде және тәртіппен іске асыратын мәжбүрлеу шарасын түсінген жөн.
«Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады» деген конституциялық ереже осы көрсетілген уақыттан кешіктірмей соттың ұсталған адамға қатысты тұтқындау және қамауда ұстау, сондай-ақ заңмен көзделген өзге де шараларды қолдану туралы шешім қабылдануы қажет немесе ұсталған адам босатылуға тиіс дегенді білдіреді.
Бұл орайда Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі тиісті шешім қабылдауы үшін заң шығарушы одан да аз (жетпіс екі сағат шегіндегі) мерзімді белгілеуі мүмкін деп атап өтеді.
Азаматтарды ұстаған жағдайда ұстау мерзімінің басталуы олардың емін-еркін жүріп-тұру бостандығын шектеу, яғни адамның және азаматтың жеке бостандығын шектейтін белгілі бір жерлерде мәжбүрлеп ұстау, ішкі істер органдарына әкелу, оқшаулап ұстау сәті болып табылады. Ұстау хаттамасын толтырған кезде онда міндетті түрде нақты ұстау уақыты минутына дейін дәлдікпен көрсетілуі тиіс.
Сондай-ақ азаматтар ұстауды немесе қамауға алуды кім жүзеге асырғанын білуге құқылы. Бұған қоса, азамат оны ұстау немесе қамауға алудың себебі туралы ақпарат алуға, адвокат алуға, өзінің қай жерде екендігі туралы туысқандары мен таныстарына хабарлау үшін бір телефон қоңырауына және сыртқы әлеммен қарым-қатынас жасауға құқылы.
Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі соттың санкциясы талап етілмейтін адамды ұстаудың нақты уақыт шектерін айқындады.
Ұсталғанның, қамауға алынғанның қай жерде екендігі туралы туысқандарына хабарлау тәртібі Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 138-бабымен регламенттелген.
Сонымен қатар, ішкі істер органдарында жеткізілген адамдарды есепке алу журналдары қарастырылған, прокурорлардың кабинеттері ұйымдастырылған, олар жеткізілген адамдардың болу негізділігін тексереді, шағымдар мен арыздарды қабылдауды жүзеге асырады. Адамдарды уақытша ұстау изоляторларына орналастыру уақыты көрсетілген изоляторлардың журналдарында белгіленеді.
Уақытша ұстау изоляторларындағы, тергеу изоляторларындағы және түзеу мекемелеріндегі адамдарға дене жарақаттарын келтіру фактілері, сондай-ақ оларға дене жарақаттары келтірілгені туралы шағым жасағандар анықталған жағдайларда бір тәулік ішінде міндетті түрде прокуратура органдары хабардар етіледі.
Қылмыс жасауда күдікті немесе айыпталушы адамдарды қамауда ұстау ұзақтығының жалпы мерзімдері, қамауда ұстау тәртібі мен шарттары, олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің кепілдігі, сондай-ақ қамауда ұстау орындарындағы қызметкерлердің құқықтары мен міндеттері Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде, «Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» 1999 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңында, Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 29 наурыздағы № 182 бұйрығымен бекітілген Тергеу изоляторларының ішкі тәртіп қағидасында, сондай-ақ өзге де нормативтік құқықтық актілерде реттелген.
Қылмыс жасаған адамды ұстау үшін жеткілікті негіздер қажет.
Қылмыстың жасалуына күдіктіні ұстау – оның қылмысқа қатыстылығын анықтау және қамауға алу түрінде оған бұлтартпау шарасын қолдану туралы мәселені шешу мақсатында қолданылатын процессуалдық мәжбүрлеу шарасы.
Қылмыстық қудалауды жүзеге асырушы орган ол үшін бас бостандығынан айыру түрінде жаза тағайындалуы мүмкін қылмыс жасағанына сезікті адамды мына негіздердің бірі болған жағдайда:
1) ол адам қылмыс жасау кезiнде немесе тiкелей оны жасағаннан кейiн ұсталғанда;
2) көрген адамдар, оның iшiнде жәбiрленушiлер қылмыс жасаушы ретiнде ол адамды тура көрсетсе не ол адамды өздері ұстаса;
3) ол адамда немесе оның киiмiнде, өзiнде немесе оның тұратын үйiнде қылмыстың анық iзi табылған кезде;
4) жедел iздестiру қызметiнiң заңға сәйкес алынған материалдарында ол адамға қатысты ол жасаған немесе дайындап жатқан ауыр немесе аса ауыр қылмыс туралы анық деректер болған кезде ұстауға құқылы.
Адамның қылмыс жасағандығына сезiктенуге негiз беретiн өзге де деректер болған кезде ол адам жасырынуға әрекет жасаған не оның тұрақты тұратын жерi болмаған, немесе сезiктiнiң жеке басы анықталмаған жағдайларда ғана ұсталады.
Бұлтартпау шараларының бірі Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 150-бабында көзделген қамауға алу болып табылады.
Қамауға алу бұлтартпау шарасы ретінде соттың санкция беруімен ғана және заңмен екі жылдан артық мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қасақана қылмыс жасаған деп және заңмен үш жылдан артық мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген абайсызда қылмыс жасады деп айыпталушыға, сезіктіге қатысты ғана қолданылады. Ерекше жағдайларда бұл бұлтартпау шарасы заңмен екі жылдан аспайтын мерзімге бас бостандығынан айыру түріндегі жаза көзделген қылмыс жасаған деп айыпталушыға, сезіктіге қатысты, егер:
1) оның Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын жері болмаса;
2) оның жеке басы анықталмаса;
3) ол бұрын таңдалған бұлтартпау шарасын бұзса;
4) ол қылмыстық қудалау органдарынан немесе соттан жасырынуға тырысса немесе жасырынса қолданылуы мүмкін.
«Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» 1999 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңының 4 және 5-баптарына сәйкес арнаулы мекемелерде ұстау заңдылық, кінәсіздік презумпциясы, азаматтардың заң алдындағы теңдігі, ізгілік, жеке бастың ар-намысы мен абыройын құрметтеу қағидаттарына, халықаралық құқық нормаларына сәйкес жүзеге асырылады және қылмыс жасаған деп арнаулы мекемелерде ұсталушы күдіктілер мен айыпталушыларды тәни немесе рухани азапқа тарту мақсатындағы іс-әрекеттермен ұштаспауға тиіс.
Адамдарды арнаулы мекемелерге орналастыру негіздері:
1) тергеу изоляторына (бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған, қылмыстың жасалуына күдіктілер мен айыпталушыларды) – судьяның қаулысы;
2) уақытша ұстау изоляторына (қылмыс жасады деген күдік бойынша ұсталғандарды) – тергеуші не анықтаушы толтырған ұстау хаттамасы (бұлтартпау шарасы ретінде қамауға алу қолданылған күдіктілерді, айыпталушыларды, сотталушыларды уақытша ұстау изоляторына орналастыру алыс болуына немесе тиісті жол қатынасының болмауына байланысты тергеу изоляторына жеткізу мүмкін болмаған жағдайларда, судьяның қаулысы бойынша жүзеге асырылады);
3) арнаулы қабылдау орындарына (әкімшілік қамауға алынған адамдарды) – судьяның оларды қамауға алу туралы қаулысы;
4) қабылдау-тарату орнына (белгілі бір тұрғылықты жері және (немесе) жеке басын куәландыратын құжаттары жоқ адамдарды) – ішкі істер органдарының сот санкциялаған қаулысы.
«Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» 1999 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабына сәйкес арнаулы мекемелерде ұсталушы адамдар ел Конституциясы мен заңдарында көзделген шектеулермен, Қазақстан Республикасының азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады.
Арнаулы мекемелерде ұсталушы шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар, егер Қазақстан Республикасының Конституциясында, заңдарда және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының азаматтары үшін белгіленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ міндеттерді атқарады.
«Адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін арнаулы мекемелерде ұстау тәртібі мен шарттары туралы» 1999 жылғы 30 наурыздағы Қазақстан Республикасының Заңы 7-бабының 4-тармағына сәйкес қылмыстық істі жүргізіп жатқан адам немесе орган Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес он екі сағат ішінде күдіктінің немесе айыпталушының туыстарының біріне оның қамауда ұсталу орны немесе ол орнының өзгергені туралы хабарлауға міндетті.
Тергеу изоляторларының ішкі тәртіп қағидаларында күдіктілер мен айыпталушыларды ұстау тәртібі, оның ішінде оларды материалдық-тұрмыстық қамтамасыз ету, сәлем-сауқатты, сәлемдемелерді қабылдау және беру, жеделхаттарды, хаттарды, ақшалай аударымдарды беру, алу және жөнелту, ұсыныстарды, арыздар мен шағымдарды жіберу, діни рәсімдерді өткізу, медициналық-санитариялық қамтамасыз ету, күнделікті кездесу, серуендеу өткізу, күдіктілердің, айыпталушылардың және сотталушылардың тергеу әрекеттері мен сот отырыстарына қатысуын қамтамасыз ету, күдіктілер мен айыпталушыларды қамауда ұстау орны әкімшілігі басшысының және уәкілетті адамдардың жеке қабылдауында болу тәртібі белгіленеді.
Қылмыстық-атқару жүйесінің жұмыс істеу дербестігінің сақталуын Конвенцияның қағидаттары мен ережелеріне шынайы берілгендік белгісі ретінде қарауға болады.
Осылайша, аталған құрылымның Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің қарамағына берілгеніне қарамастан, пенитенциарлық жүйе өзін республикалық деңгейде Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті және жергілікті деңгейде облыстық департаменттер ретінде дербес басқару органы етіп сақтап қалды.
Пенитенциарлық жүйе жұмысының тиімділігін арттыру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 6 тамыздағы № 673 қаулысымен қабылданған Қазақстан Республикасының қылмыстық-атқару жүйесін одан әрі дамытудың 2007 – 2009 жылдарға арналған бағдарламасын іске асыру 2009 жылы аяқталды.
Бағдарлама адамдарды қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде ұстау жағдайларын, материалдық-техникалық және медициналық қамтамасыз етуді жақсартуға, еңбекпен және т.б. қамтуға бағытталған, оны іске асыру үшін 3,1 млрд. теңгеден астам қаражат бөлінді.
Бағдарлама шеңберінде 4 түзеу мекемесі мен 2 тергеу изоляторы реконструкцияланып, 48 мекемеде 134 объектіге жөндеу жүргізілді.
2012 жылы Қазақстан Республикасының Үкіметі Қылмыстық-атқару жүйесін дамытудың 2012 – 2015 жылдарға арналған бағдарламасын (бұдан әрі – Бағдарлама) бекітті.
Бағдарламада орта мерзімді перспективада:
қылмыстық-атқару жүйесінің емдеу-профилактикалық мекемелерін медициналық жабдықпен және дәрілік құралдармен қамтамасыз етуге;
туберкулезге қарсы мекемелерді салу мәселелерін пысықтауға, сондай-ақ қолда бар фтизиохирургиялық бөлімшелер базасында туберкулезбен ауыратындарды емдеуге арналған бөлімшелер құруға;
түзеу мекемелеріндегі наркологиялық жағдайды мониторингілеу және бағалау жүйесін құруға, сондай-ақ мекемелердің психиатр-дәрігерлерін наркологиялық және ынталандыру консультация беру қағидаттарына оқытуға және т.б. бағытталған қосымша шаралар кешенін қабылдау көзделген.
Алдын ала тұтқындау және бас бостандығынан айыру орындарында тұтқындалғандармен қарым-қатынас жасаудың ең төменгі стандартты қағидаларға жауап беретін ұстаудың қауіпсіз және лайықты жағдайларын қамтамасыз ету мәселесі шешілуде.
Үкіметтік емес ұйымдар өкілдерінің қатысуымен барлық қамауға алу және бас бостандығынан айыру орындарында ұдайы негізде мониторинг жүргізілді.
Адам құқықтары жөніндегі халықаралық стандарттар мен қоғамдық институттардың ұсынымдарын ескере отырып, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адамдарды қоғамнан уақытша оқшаулауды қамтамасыз ететін мекемелерде ұстау негіздерін, тәртібі мен шарттарын бекіту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2010 жылғы 29 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды, ол ұстау, медициналық-санитариялық қызмет көрсету, бос уақыт және оқыту жағдайлары бөлігінде ішкі істер органдарының арнаулы мекемелерінде ұсталатын адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін сақтауда көмек көрсету мақсатында оларға қоғамдық бақылауды жүзеге асыруды көздейді.
Заңнамалық түзетулерді іске асыру шеңберінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 24 маусымдағы № 702 қаулысымен Арнаулы мекемелерде қоғамдық бақылауды жүзеге асыру үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың қоғамдық бақылау комиссияларын құру қағидасы бекітілді.
Бекітілген Қағидаға сәйкес комиссиялардың арнаулы мекемелерге кедергісіз баруға, онда ұсталатын контингентпен әңгімелесуге, олардың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуы мәселелері бойынша өтініштер мен шағымдар қабылдауға құқығы бар.
Сондай-ақ комиссиялардың мүшелері арнаулы мекемелерде ұсталатын адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етумен байланысты мәселелер бойынша арнаулы мекемелердің әкімшілігіне және прокуратура органдарына өтініштермен жүгінуге құқылы.
Елдің барлық өңірлерінде қоғамдық бақылау комиссиялары құрылып, жұмыс істеуде, олардың құрамына үкіметтік емес құқық қорғаушы ұйымдардың өкілдері кіреді.
Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2012 жылғы 19 қазандағы № 565 бұйрығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігің қылмыстық-атқару жүйесі тергеу изоляторларының арнайы мақсаттағы бөлімдерінің жұмысын ұйымдастыру туралы нұсқаулыққа сәйкес қамауға алынған әрбір адамға сезіктілерді, айыпталушылар мен сотталғандарды ұстаумен байланысты құжаттама және есепке алу мәселелері бойынша жеке іс ресімделеді.
Сотталғандар мен күдіктілердің, айыпталушылардың жеке істері соттарға және прокуратура органдарына жіберілуі мүмкін.
Заңнамада айқындалған жағдайларда сотталғанды оның жеке ісіндегі сот үкімдері мен қаулыларының көшірмелерінің, сондай-ақ мінездемелерінің мазмұнымен таныстыруға рұқсат етіледі.

19-бап бойынша

«Дербес деректер және оларды қорғау туралы» 2013 жылғы 21 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңымен дербес деректерді жинаумен, өңдеумен және қорғаумен байланысты қатынастар реттеледі.
Осы Заңның 11-бабына сәйкес қолжетімділігі шектеулі дербес деректерге қол жеткізе алатын меншік иелері және (немесе) операторлар, сондай-ақ үшінші тұлғалар субъектінің немесе оның заңды өкілінің келісімі не өзге де заңды негіздер болмағанда оларды таратуға жол бермеу талаптарын сақтау арқылы олардың құпиялылығын қамтамасыз етеді.
Бұл ретте кәсіптік, қызметтік қажеттілікке, сондай-ақ еңбек қатынастарына байланысты қолжетімділігі шектеулі дербес деректер өздеріне белгілі болған адамдар олардың құпиялылығын қамтамасыз етуге міндетті.
Қазақстанның қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес алдын ала тергеу және анықтау органдарының деректерін жария етуге жол берілмейді.
Алдын ала тергеу деректері жариялауға жатпайды. Олар егер, бұл тергеу мүдделеріне қайшы келмесе және басқа адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзумен байланысты болмаса, қандай көлемде мүмкін болса сол шамада тек тергеушінің, анықтаушының, прокурордың рұқсатымен ғана жария етілуі мүмкін.

21-бап бойынша

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының 2004 жылғы 29 сәуірдегі № 23 бұйрығымен бекітілген Арнайы есепке алудың жекелеген түрлерін жүргізу мен пайдалану Қағидасының 22-тармағына сәйкес сотталған босатылған кезде түзеу мекемесінің (тергеу изоляторының) әкімшілігі аумақтық орган үшін хабарлама жасайды. Басқа өңірде сотталған адамға сотталған жері бойынша облыстың аумақтық органы үшін хабарламаның қосымша данасы жасалады.
Сотталғандарды уақтылы босатуды қамтамасыз ету мақсатында жылына екі рет, қаңтардың және шілденің бірінші жұмыс күні жеке істердің құжаттарындағы бас бостандығынан айыру мерзімі туралы мәліметтерді соталғандарға арналған есептік және мерзімді бақылау карточкаларындағы жазалау мерзімі туралы деректермен салыстыра тексеру жүргізіледі. Сотталғанға жазалау мерзімін айқындауда қандай да бір қателер мен түсінбеушіліктер анықталған кезде оларды жою бойынша дереу шаралар қабылданады.
Сотталғанда берешектің болуы, онымен есеп айырысуларды уақтылы жүргізбеу және басқа да себептер оны босатуды кешіктіру үшін негіз болып табылмайды.
Сотталғанды уақтылы босатпаудың әрбір фактісі бойынша қызметтік тергеу жүргізіліп, кінәлі лауазымды адамдарға шаралар қабылданады.
Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылатын сотталғандарға белгіленген нысанданы босату туралы анықтамалар беріледі.

22-бап бойынша

Конвенцияның 6-бабында көзделген әрекеттерді ескерту мәселесі Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының 2004 жылғы 29 сәуірдегі № 23 бұйрығымен бекітілген Арнайы есепке алудың жекелеген түрлерін жүргізу мен пайдалану Қағидасының 13, 14 және 18-тармақтарында көзделген.
Мәселен, тергеу изоляторының әкімшілігі оған қатысты тергеуші (анықтаушы) немесе сот қамауға алу түрінде бұлтартпау шарасын таңдаған адамды қамаған сәттен бастап 5 жұмыс күнінен кешіктірмей әліпбилік есептік карточкасы мен дактилоскопиялық картаны құрастырып, оның 3 данасын аумақтық органға жібереді.
Қамауға алынған (сотталған) адамның құжаттарында кереғар мәліметтер анықталған жағдайда, тергеу изоляторының әкімшілігі тергеуді (анықтауды) жүзеге асыратын органның немесе соттың шынайы сауалнамалық деректерін белгілеуге бастама етеді.
Түзеу мекемесіне облыстың аумағында орналасқан басқа түзеу мекемелерінен (тергеу изоляторларынан) келген адамдар туралы 5 жұмыс күні ішінде осы облыстың аумақтық органы үшін сотталған (қамауға алынған) туралы хабарлама жасалып, ол кейіннен Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы Құқықтық статистика және арнайы есептер комитетіне жіберілуі тиіс.
Көрсетілген нормаларды бұзу заңда белгіленген жауапкершілікке әкеп соғады.

23-бап бойынша

Ішкі істер органдарының қызметкерлерін кәсіптік даярлау «Құқық қорғау қызметі туралы» 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жүзеге асырылады.Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі соңғы төрт жылда АҚШ-тың Қазақстандағы елшілігінің қолдауымен Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды академиясының Заңсыз көші-қонға және адам саудасына қарсы күрес бойынша мамандарды даярлауға арналған оқу орталығының (бұдан әрі – оқу орталығы) базасында ішкі істер органдарының 265 қызметкерінің қатысуымен 17 тренинг өткізді.
Мысалы, 2010 жылғы сәуірде Оқу орталығының базасында Қарағанды облысы ІІД қызметкерлерінің, үкіметтік емес ұйымдар өкілдерінің, жоғары оқу орындары студенттерінің қатысуымен «Сауданың және ұрлаудың құрбаны болмау жолдары» атты тақырыпта семинар-кеңес өткізілді.
2013 жылғы 11-23 ақпан аралығында Халықаралық көші-қон ұйымы мен АҚШ-тың Қазақстандағы елшілігі сарапшыларының қатысуымен «Заңсыз көші-қонға, адам саудасына және адам ұрлауға қарсы іс-қимыл» тақырыбында тренгинг өткізілді, оған криминалдық және көші-қон полициясының қызметкерлері қатысты.
Сонымен қатар, үкіметтік емес ұйымдармен бірлесіп, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің арасында адам құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық шарттарды зерделеу мәніне жыл сайын жаппай оқыту жүргізіледі.
«Құқық қорғау қызметі туралы» 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес көрінеу заңға қайшы бұйрықты немесе нұсқауды орындау кезінде қызметкер заңды басшылыққа алуға міндетті және оның қорғауында болады.
Орындау үшін алынған өкімнің заңдылығына күмән туындаған кезде ол бұл туралы өзінің тікелей басшысына және өкім берген басшыға жазбаша түрде дереу хабарлауы тиіс. Егер лауазымы бойынша жоғары тұрған басшы осы өкімді жазбаша растаса және егер оны орындау қылмыстық жазалануға жататын іс-әрекеттерге әкеп соқпаса, қызметкер оны орындауға міндетті. Қызметкердің заңсыз өкімді орындау салдары үшін осы өкімді растаған басшы жауап береді.

24-бап бойынша

Қазақстан Республикасының заңнамасы күштеп жоқ қылып жіберудің құрбанына келтірілген зиянның орнын толтыруды және оның әділ әрі барабар өтемақыға, сондай-ақ бұрынғы құқықтық, мүліктік жағдайын қалпына келтіруді, оңалтуды, сатисфакцияны, оның ішінде беделі мен абыройын қалпына келтіру құқығын қамтамасыз ететін нормаларды қамтиды.
Мәселен, Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 75-бабының талаптарына сәйкес жәбірленушіге қылмыспен келтірілген, оның ішінде Конвенцияда айқындалған мүліктік және моральдық зиянның орнын толтыру, сондай-ақ өкілге жұмсалған шығыстарды қоса алғанда, оның алдын ала тергеуде және сотта қатысуымен байланысты келтірілген шығындарын өтеу қамтамасыз етіледі.
Сот, қылмыстық қудалау органы күштеп жоғалтып жіберудің құрбандарын оңалту және заңсыз әрекеттердің, оның ішінде қылмыстық процесті жүргізетін құқық қорғау және (немесе) арнаулы органның заңсыз әрекеттерінің нәтижесінде келтірілген зиянның орнын толтыру бойынша заңда көзделген барлық шараларды қабылдауы тиіс.
Заңсыз ұстау, қамауға алу және басқа да процессуалдық мәжбүрлеу шаралары нәтижесінде адамға келтірілген зиян қылмыстық процесті жүргізетін органның кінәсіне қарамастан, республикалық бюджеттен толық көлемде өтеледі. Азамат қайтыс болған жағдайда, зиянның орнын толтыру құқығы заңнамада белгіленген тәртіппен оның мұрагерлеріне көшеді.
Күштеп жоғалтып жіберудің мән-жайлары мен жоғалып кеткен адамдардың тағдырын анықтауда көмек көрсетумен айналысатын ұйымдар мен қауымдастықтар құру құқығын қамтамасыз ету бөлігінде мемлекет осындай қызметті халықаралық нормалар мен стандарттарға жақындату бойынша шаралар қабылдап жатқанын атап өту қажет.
Қазіргі уақытта тергеу қамауындағылар мен сотталғандарға құқықтық, консультациялық, әлеуметтік-психологиялық көмек көрсету түрінде бірлескен жобаларды іске асыру арқылы 42 қоғамдық бірлестікпен сындарлы ынтымақтастыққа қол жеткізілді.
Қамауда және бастапқы қамауға алу орындарында ұсталатын адамдар құқықтарының сақталуына қоғамдық мониторинг институтын дамыту мақсатында Ішкі істер министрлігі 2006 жылдан бастап «Адам құқықтары үшін хартия» қоғамдық қорымен бірлесіп, Алматы, Өскемен, Тараз, Шымкент және Ақтөбе қалаларында «Уақытша ұстау изоляторлары мен полиция учаскелеріндегі ұсталғандардың, күдіктілердің, айыпталушылардың құқықтарының сақталуын мониторингілеу» жобасын іске асыруда.
Елдің барлық өңірлерінде құрамына үкіметтік емес құқық қорғаушы ұйымдардың өкілдері кіретін қоғамдық бақылау комиссиялары жұмыс істейді.

25-бап бойынша

Қазақстан Бала құқықтары туралы конвенцияны, Бала еңбегінің ең жаман түрлеріне тыйым салу және жою жөніндегі шұғыл шаралар туралы Халықаралық еңбек ұйымының № 182 конвенциясын, сондай-ақ Балаларды саудалауға, балалар зинақорлығына және балалар порнографиясына қатысты Баланың құқықтары туралы конвенцияның Факультативтік хаттамасын ратификациялап, балаларды жан-жақты қорғауды жақтайтынын көрсетті.
2006 жылғы қаңтарда Қазақстан Республикасы Балаларды саудалауға, балалар зинақорлығына және балалар порнографиясына қатысты Конвенцияның Факультативтік хаттамасын іске асыру бойынша бірінші есеп дайындап, Бала құқықтары комитетіне жіберді.
2010 жылы Қазақстан Республикасы Балаларды қорғау және шетелдік асырап алуға қатысты ынтымақтастық туралы конвенцияны ратификациялады, ол басқа мемлекеттердегі балалардың тағдырын бақылау құқығын береді.
Балаларды халықаралық ұрлаудың азаматтық аспектілері туралы конвенцияға қосылу туралы мәселені шешу бойынша жұмыс басталды. Оның мақсаты балаларды күштеп ұрлаудан, заңсыз орнын ауыстырудан немесе күштеп ұстаудан халықаралық қорғауды қамтамасыз ету және оларды бұрынғы тұрғылықты жерінің мемлекетіне жылдам қайтару рәсімдерін анықтау болып табылады.
2011 жылы Қазақстан Республикасының Президенті «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне баланың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңына қол қойды, ол кәмелетке толмағандардың жыныстық қолсұғылмаушылығына қарсы қылмыстарды жасаған адамдардың қылмыстық жауапкершілігін елеулі күшейтті.
Қазақстан Республикасының аумағында қатыгездікке табынуды, зорлық-зомбылық пен порнографияны насихаттауға бағытталған мәліметтер мен материалдарды қамтитын бұқаралық ақпарат құралдарының өнімдерін таратқаны үшін Қазақстан Республикасының заңнамасында әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік көзделген.
Ішкі істер министрлігі тұрмыстық зорлық-зомбылықты, сексуалдық және экономикалық жағынан қанауды, күштеп жоғалтып жіберуді және балаларды саудалауды қоса алғанда, қылмыс құрбандары және/немесе куәгерлері болған балаларды қорғауды қамтамасыз ету бөлігінде Қазақстан Республикасы заңнамасының іске асырылуын бақылауды жүзеге асырады.
2008 жылғы 19 тамызда Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасында ювенальды әділет жүйесін дамытудың 2009 – 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 18 қарашадағы № 1067 қаулысымен оны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары бекітілді.
Соттылығына кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар туралы қылмыстық істер және кәмелетке толмағандардың құқықтарын тікелей бұзатын қылмыстар туралы қылмыстық істер ғана емес, сондай-ақ баланың тұрғылықты жерін айқындау, ата-аналар құқықтарынан айыру (шектеу) және оны қалпына келтіру, баланы асырап алу; кәмелетке толмаған балаларға қамқорлық және қорғаншылық (патронат) танытудан туындайтын даулы мәселелер бойынша; әкімшілік құқық бұзушылық (кәмелетке толмағандардың құқықтарына қолсұғушылық – ата-анасының немесе оларды алмастыратын адамдардың балаларды тәрбиелеу жөніндегі міндеттерін орындамауы, кәмелетке толмағанды әкімшілік құқық бұзушылық жасауға тарту) және басқалары туралы істер азаматтық істер жататын кешенді юрисдикция соттары болып табылатын ювенальды соттар жұмысын сәтті жалғастыруда.
Балалар туралы қазақстандық заңнаманың негізіне балаларға қатысты мемлекеттік саясатқа қойылатын негізгі талаптарды қамтитын БҰҰ-ның маңызды халықаралық құқықтық құжаттары алынды.
Балалардың өмірге, ар-намысы мен абыройын қорғауға, жеке қолсұғылмаушылыққа, баспанаға, білім алуға, әлеуметтік қамтамасыз етуге және әлеуметтік қызмет көрсетуге, денсаулық сақтауға және медициналық көмекке, мәдени құндылықтарға қол жеткізуге және басқаға да аса маңызды құқықтары заңнамалық түрде қамтамасыз етілген.
Қабылданған «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан Республикасының Кодексі, «Білім туралы», «Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы», «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жастар саясаты туралы», «Балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақылар туралы», «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы», «Отбасы үлгісіндегі балалар ауылы және жасөспірімдер үйлері туралы»және басқалары балалардың құқықтары мен мүдделерін қорғайды.
Республикада заңнамалық базаны жүйелі түрде жаңарту және жетілдіру ұдайы жүргізіледі.
2013 жылы жетім балаларды қорғау мәселелеріне жаңа тәсілдерді көздейтін және балалардың жағдайын жақсарту мен олардың құқықтарын қорғауға бағытталған мынадай бірқатар заңнамалық актілер қабылданды:
«Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі туралы» 2013 жылғы 14 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы;
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Мемлекеттік білім беру жинақтау жүйесі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2013 жылғы 14 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңы;
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне әлеуметтік қамсыздандыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2013 жылғы 4 ақпандағы Қазақстан Республикасының Заңы;
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік көрсетілетін қызметтер мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2013 жылғы 15 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңы;
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекет кепілдік берген заң көмегін ұсыну жүйесін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2013 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы;
«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жетім балалардың, ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың тұрғын үйге құқықтарын қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2013 жылғы 4 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы.
Сонымен қатар, 2012 жылғы 13 қарашада республика Балаларды халықаралық ұрлаудың азаматтық-құқықтық аспектілері туралы конвенцияны ратификациялады.
Қазіргі уақытта осы Конвенцияның ережелерін іске асыру үшін жауапты уәкілетті органды айқындау бойынша жұмыс жүргізілуде.
Балаларды еңбекте пайдаланудан қорғау мәселелері бойынша заңнама жетілдірілуде.
Мәселен, «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне баланың құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2010 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен «баланы экономикалық жағынан қанау» ұғымы енгізілді және баланың экономикалық жағынан қанаудан қорғану құқығы бекітілді.
Осы Заңмен балалар еңбегін шектеу белгіленді және балаларды олардың дене бітімінің дамуына, сапалы білім алу мүмкіндігіне зиян келтіретін балалар еңбегінің ең жаман түрлеріне тартқаны үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілік көзделген.
2013 жылы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне азаптаудың және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерінің алдын алуға бағытталған ұлттық алдын алу тетігін жасау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды. Заңның мақсаты – бас бостандығынан айыру орындары мен қамауда ұстау орындарына тәуелсіз мониторингті қамтамасыз ету болып табылады. Заңға сәйкес Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтары мен девиантты мінез-құлықты балаларға арналған арнайы білім беру ұйымдары баруға жатады.
2012 жылы «Балаларды денсаулығы мен дамуына зиян келтіретін ақпараттан қорғау туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне балаларды денсаулығы мен дамуына зиян келтіретін ақпараттан қорғау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының заң жобалары әзірленді.
Заң жобалары Қазақстан Республикасының бірқатар заңнамалық актілерінде кәмелетке толмағандардың ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық кепілдіктерін бекітетін, балалардың арасындағы ақпараттық айналымның шарттары мен тәртібін айқындайтын, заңды және жеке тұлғаларға кәмелетке толмағандарды ақпараттық қамтамасыз ету жөніндегі міндеттер жүктелетін нормаларды іске асыру мақсатында әзірленді.
Сондай-ақ 2013 жылы балаларға қарсы жасалатын қылмыстар мен құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікті күшейтуге бағытталған Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің және Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің жаңа жобалары Қазақстан Республикасы Парламентінің қарауына енгізілді.
Мемлекеттік органдар азаматтық қоғам институттарымен өзара іс-қимыл жасаса отырып, кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтардың, қадағалаусыз және панасыз қалуының, балалардың суицидтік мінез-құлқының, оларға қатыгез қараудың, зорлық-зомбылық көрсетудің, балалар еңбегін пайдаланудың алдын алу бойынша жүйелі саясат жүргізуде.
Кәмелетке толмағандардың арасындағы қадағалаусыз және панасыз қалуын ескерту, балалардың мектептерге бармауының алдын алу және әлеуметтік тұрғыдан қорғалмаған отбасылар балаларына әлеуметтік көмек көрсету мақсатында «Мектепке дейінгі жол» республикалық қайырымдылық акциясы өткізіледі.
Акция шеңберінде сомасы 2 млрд. астам теңгеге 300 мыңнан астам бала көмек алды.
Тоқсан сайын «Түнгі қаладағы балалар» атты рейдтер өткізіледі. 2013 жылы балалардың құқықтарын қорғау басқармалары ішкі істер органдарымен бірлесіп, 6,2 мыңнан астам объектіге (2505 – ойын-сауық орындары, 1083 – үйлердің жертөлелері, 685 – компьютерлік клубтар, 1020 – саябақтар, 895 – вокзалдар және т.б.) тексеріс өткізілді.
Рейдтердің нәтижелері бойынша 3 мың кәмелетке толмаған анықталды, оның ішінде 1,2 мыңнан астам бала сағат 23-00-ден кейін үйден тыс жерде болған, 300-ге жуық жасөпірім алкогольге және есірткіге мас күйде болған, 1,5 мың бала күндізгі уақытта қоғамдық орындарда, компьютерлік клубтарда, вокзалдарда және басқа да мекемелерде анықталды.
Рейдтердің шеңберінде балалар еңбегін пайдаланудың 179 фактісі (12 бала асхана жұмыскерлері, 11-і даяшы, 18-і машина жуушы ретінде, 52-сі базарда, 20-сы құрылыста жұмыс істеген және 66-сы қайыр сұраған) анықтады.
Кәмелетке толмағандарға алкогольдік ішімдіктер мен темекі бұйымдарын сатқаны үшін 126 сауда қызметкері әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Рейдтер барысында 5,5 мың қолайсыз отбасына бару жүзеге асырылды.
Қорытындысы бойынша әкімдіктерге заңнаманы бұзушыларға шаралар қабылдау және рейдтердің қорытындыларын кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссиялардың отырыстарында қарау туралы хаттар жолданды.
Кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта ойын-сауық орындарында болғаны үшін 2013 жылы 1106 ойын-сауық мекемесінің меншік иесі, сондай-ақ 2,8 мыңнан астам ата-ана әкімшілік жауапкершілікке тартылды.
2013 жылдың 12 айында полиция қызметкерлері мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, құқық тақырыбында 109 мыңнан астам (2012 жылы – 104 мың), оның ішінде балалардың құқықтарын қорғау жөніндегі заңнаманы түсіндіруге бағытталған оқу орындарында 74 мыңнан астам (2012 жылы – 75 мың) және БАҚ-та 4,7 мың (2012 жылы – 4,2 мың) сөз сөйлеу өткізді.
Кәмелетке толмағандардың тарапынан құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында жазғы каникул кезеңінде, сондай-ақ ішкі істер органдарының есептерінде тұрған жасөспірімдерді жұмыспен қамту мақсатында «Жұмыспен қамту» акциясы өткізіледі.
Ішкі істер органдары мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, қолайсыз отбасыларда тұратын балалардың құқықтарын қорғауға бағытталған іс-шаралар кешенін жүзеге асыруда.
Мәселен, 2013 жылдың 12 айында ішкі істер органдарының есебінде 12 мыңнан астам қолайсыз отбасы тұрады, оларда 19 мыңнан астам бала тұрып жатыр, олармен жағдайды сауықтыруға және балаларды тұрмыстық зорлық-зомбылықтан және отбасындағы қатыгез қараудан қорғауға бағытталған профилактикалық жұмыс жүргізіледі.
Білім беру ұйымдарының өкілдерімен бірлесіп, қолайсыз отбасылардың 10 мыңға жуық тұрмыстық-тұрғын үй жағдайларын зерттеу жүргізілді.
Жүргізілген жұмыстың нәтижесінде, түзелуіне байланысты 6,6 мыңнан астам қолайсыз отбасы ішкі істер органдарының есебінен алынды, оларда 11 мыңға жуық бала тұрады.
Сонымен қатар, 2013 жылы ата-аналық міндеттерін орындамайтын, сондай-ақ балаларын қауіпке ұшырататын 734 ата-ана (2012 жылы – 786) ата-аналық құқықтарынан айырылды.
Балаларды тәрбиелеу жөніндегі міндеттерді орындамағаны үшін 3,9 мыңнан астам ата-ана немесе олардың орнындағы адам (Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 111-бабы) жауапкершілікке тартылды, ата-аналарының немесе олардың міндеттерін орындайтын адамдардың тарапынан балаларға қатыгез қарау фактілері бойынша 34 (2012 жылы – 20) қылмыстық іс (Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 137-бабы) қозғалды.
Құқық бұзушылықтардың ерте алдын алу мақсатында қолайсыз және аз қамтылған отбасылардың балалары мен жасөспірімдерін пайдалы уақыт өткізуге тарту бойынша жұмыс жүргізіледі.
Мәселен, 2013 жылы 700 мыңнан астам кәмелетке толмаған бала бос уақытын өткізумен қамтылған, оның ішінде ішкі істер органдарының есебінде тұрған 7 мыңнан астам бала және қолайсыз отбасыларда тәрбиеленетін 16 мыңнан астам бала.
Сонымен қатар ішкі істер органдарының есебінде тұрған және қолайсыз отбасыларда тұратын 6 мыңнан астам кәмелетке толмаған аула клубтарына барады.
Кәмелетке толмағандардың дағдарыстық жағдайдан шығуына жедел көмек көрсету, оларды орналастыру, баланы отбасымен біріктіру және одан әрі отбасын сүйемелдеу үшін республикада 18 Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы (КБО) жұмыс істейді, олар ішкі істер органдарының жүйесінде болған және Кәмелетке толмағандарды уақытша оқшаулау, оңалту және бейімдеу орталықтары деп аталған, оларды білім беру жүйесіне бергеннен кейін олар Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтары болып қайта аталды. Құқық қорғау жүйесінің бірінен білім беру жүйесіне көшіруді әлемдік үрдістер аясында қоғамды ізгілендіру мақсатында БҰҰ-ның Бала құқықтары жөніндегі комитетінің 45 сессиясы ұсынды.
Өңірлердің әкімдіктерімен бірлесіп, білім беру мекемелерінде және оларға іргелес аумақтарда бейнебақылау камераларын орнату, сондай-ақ пластикалық карточкаларды пайдалана отырып, бақылау-өткізу режимін енгізу бойынша іс-шаралар өткізілуде.
Бүгінгі күні жергілікті атқарушы органдардың қолдауымен бейнебақылау камералары 1131 оқу орнында орнатылды.
Оқушылардың арасындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мәселесінде мектептегі полиция инспекторлары маңызды рөл атқарады, олардың саны 1798 бірлікті құрайды. Олардың басшылық етуімен 4,2 мың ерікті полицияның жас көмекшілері жұмыс істейді, оларға 47 мыңнан астам мектеп оқушысы қатысады.
Білім беру ұйымдарының өкілдерімен және ата-аналар комитеттерімен бірлесіп, олар 2013 жылы 20 мыңнан астам рейдтік іс-шара өткізді, олардың шеңберінде 5,4 мың (2012 жылы – 5 мың) құқық бұзушылық анықталды, мектеп ішіндегі есепте тұрған 16 мыңға жуық жасөспірімге және 10 мыңнан астам қолайыз отбасыға тұрғылықты жері бойынша бару жүзеге асырылды.
Зорлық-зомбылықтың алдын алу мәселелері 2012 жылғы желтоқсанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық комиссияның 11-ші отырысында қаралды. Қорытындысы бойынша қабылданған ұсынымдар орындау және шаралар қабылдау үшін жергілікті атқарушы органдарға жіберілді.
Балаларға зорлық-зомбылықтың және қатыгез қараудың алдын алу мақсатында республикада алғаш рет халықаралық және үкіметтік емес қоғамдық ұйымдардың қолдауымен «Қатыгездіксіз және зорлық-зомбылықсыз балалық шақ» атты кең ауқымды жалпыұлттық ақпараттық науқан өткізіліп, оған 2 млн. астам бала, 1 млн. астам ата-аналар жұртшылығының өкілдері қатысты.
2013 жылы БҰҰ-ның Балалар қорымен (ЮНИСЕФ) бірлесіп, кәмелетке толмағандарға қатысты зорлық-зомбылықтың және оларға қатыгез қараудың алдын алу мәселесі бойынша халықаралық сарапшылардың қатысуымен Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталықпен бірлесіп, 4 конференция мен дөңгелек үстел өткізілді.
Сонымен бірге, ЮНИСЕФ Қазақстан Республикасындағы адам құқықтары жөніндегі Уәкілмен бірлесіп, мектептердегі балаларға қатысты зорлық-зомбылық мәселесі бойынша Қазақстанның 4 өңірінде зерттеу жүргізді. 2013 жылы балалардың агрессиялық деңгейін және кәмелетке толмағандардың арасындағы қатыгез қарау және зорлық-зомбылық көріністерін айқындау бойынша әдістемелік ұсынымдар әзірленді.
Балаларға қатысты қатыгез қараудың алдын алу және ескерту туралы әдістемелік ұсынымдар барлық білім беру ұйымдарына жіберілді. Педагогтардың, психологтардың біліктілігін артттыру бағдарламасына «Отбасындағы қолайсыздықты ерте анықтау және отбасымен өзара іс-қимыл жасасу», «Қиын өмір жағдайларында табандылық таныту» және т.б. тақырыптары қосылды.
Балаларды пайдалану туралы жұртшылықты хабардар ету мақсатында Қазақстан Республикасының Білім және ғылым, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрліктері «Зияткерлік еңбек әйелдерінің одағы» қоғамдық бірлестігімен және Халықаралық еңбек ұйымымен бірлесіп, жыл сайын 1-12 маусым аралығында «Балалар еңбегіне қарсы 12 күндік күрес» атты Ұлттық ақпараттық науқанды (бұдан әрі – ҰАН) өткізеді.
Жыл сайын ҰАН-ның іс-шараларымен 1,2 миллионнан астам кәмелетке толмаған және 200 мыңнан астам ересек адам қамтылады.
Республикада отбасы институтының беделін арттыруға, қоғамда үздік отбасы дәстүрлерін насихаттауға, дені сау және адамгершілік тұрғыдан сауатты ұрпақты тәрбиелеуде отбасының еңбегін тануға бағытталаған бірқатар іс-шаралар жүйелі негізде өткізіледі.
Білім беру ұйымдарында рухани-адамгершілік құндылықтарды, неке мен отбасын нығайту негіздерін насихаттау іске асырылады.
Сонымен бірге, Астана қаласында Отбасылық тәрбие институты (бұдан әрі – институт) жұмыс істейді, оның негізгі міндеті – білім беру қызметкерлері мен ата-аналардың психологиялық мәдениеті мен психологиялық біліктілігінің деңгейін арттыру болып табылады.
2012 жылдан бастап институттың базасында отбасылық тәрбие бойынша біліктілікті арттыру және кадрларды даярлау курсы бойынша 490 педагог пен психолог оқудан өтті. Оқу курсының бағдарламасы 835 теориялық және практикалық сағатты құрайды.
Сондай-ақ институт ата-аналар үшін «Семейное воспитание: как стать хорошим родителем» әдістемелік ұсынымдарын, психологтар мен ата-аналарға арналған «Счастливая семья» атты отбасылық тәрбие бойынша оқу курсын әзірледі.
Жыл сайын Астана қаласының 1000 астам ата-анасы педагогикалық және психологиялық мәдениетті арттыру үшін педагогикалық шеберлік мектебіне барады. 2013 жылдан бастап республиканың 5 өңірінде отбасылық тәрбие орталықтары ашылды.
2013 жылдан бастап «Қазақстан Республикасындағы кәсіптік және өзге де мерекелер туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы 20 қаңтардағы № 3827 Жарлығына сәйкес республикада Отбасы күні мерекеленеді. Мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар отбасы және балалар проблемаларымен айналысатын қоғамдық ұйымдармен бірлесіп, республиканың барлық өңірлерінде идеологиялық мазмұны қазақстандық отбасының оң имиджін насихаттауға бағытталған іс-шаралар өткізеді.
Іс-шаралар шеңберінде ғылыми-практикалық конференциялар, кездесулер, «дөңгелек үстелдер», ток-шоу, отбасылық көпшілік мерекелер, әдеби-поэзиялық кештер, отбасылық-спорттық эстафеталар, сондай-ақ отбасылық шығармашылықтан әр түрлі фестивальдар, жетім балаларға және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға, денсаулық мүмкіндіктері шектеулі балаларға арналған қайырымдылық акциялары және т.б. өткізілді.
2013 жылғы 8 қыркүйекте арнайы ашылған 500 консультациялық пунктте отбасылық тәрбие бойынша еліміздің ата-аналар жұртшылығына арналған «Что может быть семьи дороже?» атты кең ауқымды тегін республикалық акция өткізілді. Республиканың мектептерінде «Проктер энд Гэмбл Қазақстан» компаниясының қолдау көрсетуімен оқушылар арасында «Анашым, саған мың да бір рахмет» атты шығармалар конкурсы дәстүрлі түрде ұйымдастырылды.
2010 жылдан бастап, жыл сайын Халықаралық отбасы күнін мерекелеу шеңберінде республиканың барлық өңірлерінде «Мөлдір бұлақтан» отбасылық шығармашылық фестивалі өткізіледі, оның негізгі мақсаты балалы отбасыларды көтермелеу, негізгі отбасылық құндылықтарды нығайту, қазақстандық отбасының беделін арттыру болып табылады. 2013 жылы 15 мың отбасы отбасылық шығармашылық фестивалінің қатысушысы болды.
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі «Қазақстан балалары» атты ғылыми-әдістемелік журнал шығарады, онда басқа мәселелермен қатар отбасы дәстүрлерін, отбасы тәрбиесін жаңарту мәселелері жарияланып, отбасылық құндылықтар және т.б. насихатталады.
Сонымен бірге «Отбасы және балабақша», «Семейное воспитание», «Как стать хорошим родителем», «Справочник классного руководителя» және «Библиотека классного руководителя» атты журналдар шығарылады.
Ақпараттық қамтамасыз ету және жұртшылықпен байланыс балалық шақ, отбасылық қатынастарды нығайту мәселелерін шешуде ерекше рөл атқарады.
Ол үшін әлеуметтік жетімдікті ескерту, кәмелетке толмағандардың арасында қадағалаусыз және қараусыз қалудың, құқық бұзушылықтардың алдын алу, отбасы құндылықтарын және отбасылық тәрбиені насихаттау мақсатында теле- және радиобағдарламалаларды жасау бойынша жұмыс жүргізілуде.
Адамды адамгершілік-рухани дамыту, балалардың құқықтарын қорғау, әлеуметтік жетімдіктің алдын алу, баланың толыққанды дамуы үшін отбасының тәрбие функцияларын іске асыру мәселелері БАҚ-та ұдайы жарияланады.
Балалардың, оның ішінде мемлекеттік және жеке меншік мекемелерде ұсталатын, жетім балалардың және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалардың құқықтарын қорғау саласындағы заңнаманың сақталуына бақылау жүргізіледі.
«Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау туралы» 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес 2013 жылы 165 білім беру органы мен ұйымын, жетім балаларға және ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мекемелерді балалардың құқықтарын сақтауына тексеру жүзеге асырылды, оның ішінде тамақтануды ұйымдастыру, мектепке бару, мектептері жоқ елді мекендерден мектеп оқушыларын жеткізу мәселелері бойынша 92 объект, сондай-ақ тоғыз өңірдегі (Астана, Алматы қалалары, Алматы, Ақмола, Ақтөбе, Жамбыл, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Маңғыстау облыстары) Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарының қызметі тексерілді.
Тексеру барысында заң бұзушылықтары анықталды, оның нәтижелері бойынша мынадай шаралар қабылданды: 12 лауазымды адам атқарып отырған лауазымдарынан босатылды, оның ішінде балалар үйінің 4 басшысы, 1-уі уақытша жұмыстан шеттетілді, 3-уі әкімшілік жауапкершілікке тартылды, 72 адамға қатысты тәртіптік ықпал ету шаралары қолданылды.
Балалардың құқықтарын қорғаудың пәрменді тетіктерінің бірі балаларды және олардың ата-атаналарын өздерінің құқықтары туралы құқықтық ағарту болып табылады.
Балалардың және жасөспірімдердің Бала құқықтары туралы БҰҰ конвенциясының ережелері мен баптары жөнінде хабардар болуын арттыру үшін республикалық іс-шаралар: форумдар, саммиттер, конференциялар, дебаттар және т.б. өткізіледі. Іс-шараларды өткізуге халықаралық және үкіметтік емес ұйымдар мен бірлестіктер, ұлттық-мәдени орталықтардың өкілдері, меценаттар және т.б. белсенді қатысады.
Әрбір балаға саяси-құқықтық білімнің қажетті көлемін ұсыну мақсатында мектептерде «Өзін-өзі тану» («Адам және қоғам» бөлімі) және «Адам. Қоғам. Құқық» пәндері оқытылады. Сондай-ақ білім беру ұйымдарында факультативтер, сынып сағаттары, мектептен тыс іс-шаралар өткізіледі. Оқушылар арасында құқықтық түсіндіру жұмыстарын жүргізетін мектептің насихат бригадалары жұмыс істейді.
Жыл сайын республикада «БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясымен бірге балалық шақ әлемі» онкүндігі өткізіледі, оның негізгі мақсаты – құқықтық мәдениет және Конвенцияның негізгі ережелері туралы балалар мен олардың ата-аналарының хабардар болуын арттыру.
Жыл сайын республиканың қалалық және ауылдық өңірлерінің 800 мыңнан астам баланы қамтитын Конвенция ережелері туралы балалардың хабардар болуы туралы әлеуметтік зерттеулер құқықтық ағарту және балалардың өздерінің құқықтарын білу деңгейі өсіп келе жатқанын көрсетеді. Егер 2010 жылы ол 56 %-ды құраса, 2013 жылы бұл көрсеткіш – 81 %-ды құрады.
Балалармен жұмыс істейтін мамандардың хабардар болуын арттыру мәселесіне айтарлықтай назар аударылады.
Өңірлерде және орталық деңгейде балалар құқықтарын қорғау мәселелері бойынша педагогикалық, ата-аналар жұртшылығы, сот және құқық қорғау органдарының өкілдерімен оқып-үйрететін курстар, тренингтер ұдайы өткізіледі.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің және балалардың құқықтарын қорғау басқармаларының www.bala-kkk.kz сайтында балалар мен ата-аналарға қажетті ақпарат орналасқан айдарлар ашылған.
Сондай-ақ балалардың құқықтарын қорғау тетіктерінің бірі шағымдар мен өтініштерді қарау болып табылады. Балалар және олардың ата-аналары олардың құқықтары бұзылса, қайда жүгінуге болатынын біледі. 210 сенім телефоны, блогтар мен сайттар жұмыс істейді.
Балалардың құқықтарын қорғау мәселелерінде ведомствоаралық өзара іс-қимыл жандандырылды. Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі ведомствоаралық комиссия өз жұмысын жалғастыруда, оның жұмыс органы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі болып табылады.
2013 жылы жергілікті атқарушы органдармен бірге даму мүмкіндіктері шектеулі балаларға инклюзивті білім беру және жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды тұрғын үймен қамтамасыз ету мәселелері бойынша бейнеконференция режимінде Қазақстан Республикасының Үкіметі жанындағы Кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі ведомствоаралық комиссияның 12-ші отырысы өтті.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау комитетінің жанынан құрылған Үкіметтік емес ұйымдардың кеңесі жұмыс істейді, оның құрамына үкіметтік емес ұйымдардың 37 өкілі кірді.
2013 жылғы сәуірде Павлодар қаласында «Әлеуметтік жетімдіктің алдын алуда ҮЕҰ-ның және мемлекеттік органдардың күшін біріктіру» тақырыбында Кеңестің IV кеңейтілген отырысы өткізілді.
БҰҰ-ның «ЮНИСЕФ» Балалар қорының «Балаларға мейірімді қала» бірлескен жобасы шеңберінде атты Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің Балалардың құқықтарын қорғау комитеті мен 20 әкімдіктің арасындағы ынтымақтастық туралы меморандумдарға қол қойылды.
Нәтижесінде халықаралық бастаманы іске асыратын Қазақстан Республикасының қалаларында мынадай жобалар енгізіледі: «Аула клубы – балалардың мүддесі үшін қозғалыс», ата-аналарға арналған «Бақытты отбасы» клубы (Астана қаласы), «Балаға достықпен қарайтын емханалар», «Балаларға достық пейілді кітапханалар (Қарағанды облысының Балқаш қаласы), «Әкелердің ақыл-кеңесі» (Қарағанды облысының Сәтпаев қаласы), Отбасы мен балалық шақты қолдау орталығы, Проблемалық отбасы орталығы (Шығыс Қазақстан облысының Өскемен қаласы) жұмыс істейді, балалар мәслихаттары (Павлодар, Ақсу, Екібастұз, Балқаш, Қызылорда, Өскемен қалалары) құрылған.