Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді:
Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының

Премьер-Министрі

                   Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы

               Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясын
                  одан әрi iске асыру жөнiндегi шаралар туралы

      Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясын одан әрi iске асыру мақсатында және "Қазақстан Республикасының Президентi туралы" Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсанындағы Конституциялық Z952733_ заңының 19-бабына сәйкес қаулы етемін:
      1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi дамуының стратегиялық жоспары (бұдан әрi - Стратегиялық жоспар) бекiтiлсiн.
      2. Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн мемлекеттiк органдар, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкiмдерi:
      1) өз қызметтерiнде Стратегиялық жоспарды басшылыққа алсын және оны iске асыру жөнiнде барлық шараны қабылдасын;
      2) әзiрленетiн мемлекеттiк, салалық және аймақтық бағдарламалардың Стратегиялық жоспармен үйлесiмiн қамтамасыз етсiн.
      3. Облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкiмдерi Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау жөнiндегi агенттiгiмен келiсе отырып бiр ай мерзiмде аймақтардың 2010 жылға дейiнгi дамуының стратегиялық жоспарларын әзiрлесiн және тиiстi жергiлiкті өкiлдi органдардың бекiтуiне енгiзсiн.
      4. Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн мемлекеттiк органдар, орталық және жергiлiктi атқарушы органдар жылына екi рет - 20 қаңтарға және 20 шiлдеге Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау жөнiндегi агенттiгiне Стратегиялық жоспардың және аймақтық стратегиялық жоспарлардың орындалу барысы туралы ақпарат берiп отырсын.
      5. Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау жөнiндегi агенттiгi жылына екi рет - 10 ақпанға және 10 тамызға Елбасын және Қазақстан Республикасының Yкiметiн Стратегиялық жоспардың орындалу барысы туралы хабардар етiп отырсын.
      6. Қазақстан Республикасының Yкiметi жыл сайын 1 наурызға Елбасына

Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi дамуының стратегиялық

жоспарына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы ұсыныстар енгiзсiн.

7. Осы Жарлықтың орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы

Президентiнiң Әкiмшiлiгiне жүктелсiн.

8. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасының

Президентi

Астана, 2001 жылғы ________

N _______

Қазақстан Республикасы Президентінің

2001 жылғы "___"_______ N ______

Жарлығымен бекітілген

Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі

дамуының стратегиялық жоспары

Астана, 2001 ж.

КIРIСПЕ

       1997 жылғы 10 қазанда Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан - 2030: барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының артуы" деген Жолдауы жарияланған болатын, онда Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi ұзақ мерзiмдi даму стратегиясы белгілендi. Ұзақ мерзiмдi стратегияның алдын ала кезеңiн iске асыру мақсатында Президенттiң 1998 жылғы 28 қаңтардағы Жарлығымен Қазақстан Республикасының 1998-2000 жылдарға арналған стратегиялық даму жоспары бекiтiлген болатын. Қазiр, тұтастай алғанда үш жылдық Стратегиялық жоспар табыспен iске асырылды деуге болады.
      Қазақстан дамудың және өзiнің қазiргi әлемдегi өз орны мен рөлiн сезiнудің жаңа сатысына көтерiлдi. Елдi нарықтық жаңа жолға салу жөнiндегi негiзгi, ең ауыр тиетiн шаралар жүзеге асырылды. Қазiргi Қазақстан осыдан тоғыз жыл бұрын тәуелсiздiкке ие болған кездегіден тәуелсiз экономикалық держава ретiнде бәсекеге әлдеқайда қабiлеттi әрi келешегi зор деуге болады.
      Алайда, Қазақстан дамуының өзiндiк моделiн iздестiру жалғасуда және жалғаса беруге тиiс, өйткенi дүние шапшаң өзгеріп, күрделене түсуде. Елдің дамуын стратегиялық жоспарлау осындай iздестiрулердiң аса маңызды құралы болып табылады, оны Қазақстан 1997 жылы алғаш рет пайдаланды.
      Өзiнің бәсекеге қабiлеттілігiн арттыруға арналған стратегиялық жоспарлауды алдыңғы қатарлы елдер мен аса iрi трансұлттық компаниялар пайдаланады. Қазiргi дүниеде өмiр сүру үшiн Қазақстан олардың тәжiрибесiн пайдалана отырып, мемлекеттiң рөлiн және өзiнiң дамуын стратегиялық жоспарлауды күшейтуге тиiс. Айқын стратегиялық жоспарсыз мемлекет өзiнің мақсатын iске асыру қабiлетiнен айырылады. Оқиға барысын басқарудың орнына, ол соларға тәуелдi болып қалады.
      Сонымен бiрге, стратегиялық жоспарлар қатып-семген догмаларға айналмауға, икемдi құрал болуға тиiс. Бұл 10-жылдық стратегиялық жоспар iске асырылу бөлiгiнде жыл сайын талданып отыруға және қалыптасқан iшкi және сыртқы жағдайларды ескере отырып, түзетілуге тиiс дегендi білдiредi.
      Осы құжат Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi дамуының стратегиялық жоспары болып табылады және ол министрлiктер мен ведомстволардың, ұлттық компаниялардың, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының стратегиялық жоспарларын әзiрлеу үшiн негiзге алынады.

І БӨЛІМ.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ 2010 ЖЫЛҒА ДЕЙІНГІ ДАМУ МОДЕЛІ

       1. БАСТАПҚЫ ЖАҒДАЙЛАР

      Қазақстан дамуының осы заманға лайықты стратегиясын жасау үшiн ағымдағы геосаяси және геоэкономикалық процестердi, келген жиырма бiрiншi ғасырдың мүмкiндiктерi мен қауiп-қатерлерiн түйсiну қажет. Социалистiк жүйе қирағаннан кейiн әлем жаңа дүние тәртiбiн орнату дәуiрiне қадам басты. Өзiнің негiзiнде екi өрiстi дүние тәртiбi бiр өрiспен алмасты. Алайда, әлемдiк процесс серпiндi дамуын жалғастырып келедi. Әлемдiк экономиканы ғаламдандыру дамудың аса маңызды факторы болып табылады.
      Шығыс-азиялық аймақтың соңғы 30 жылдағы қауырт дамуы күштердің жаңадан орналасуына алып келдi. Қазiргi кезде әлемде үш дамыған экономикалық орталық: АҚШ, Еуропа Одағы және Жапония бар. Өзiмiзбен көршi Қытайдың экономикалық алыпқа айналуының нақты келешегi бар.
      Мемлекет рөлiнiң төмендейтiнi туралы болжамдарға қарамастан, егемендi мемлекеттер жиырма бiрiншi ғасырдағы әлемдiк процесте басты iс-қимыл жасаушы болып қала бермек. Басқаша айтқанда, тарихтың басты қозғаушысы ұлттардың-мемлекеттердің арасындағы бәсеке болып қала бередi.
      Тұтастай алғанда қазiргi кездегi әлемдiк саясат дамыған шектеулi шеңбердегi мемлекеттердiң мүдделерiмен айқындалады Табиғи ресурстардың азаюы жағдайында iрi елдер стратегиялық тұрғыдан маңызды шикiзатқа бақылауды уыстан шығармауға тырысуда. Едәуiр энергетикалық ресурстарға ие Қазақстанға тиiсiнше қатер төнуi ықтимал.
      Әлемдiк экономикада, шын мәнiсiнде дамыған елдердiң ұлттық компаниялары болып табылатын трансұлттық компаниялардың (ТҰК) мүдделерi үстемдiк етiп отыр. Қазiргi кезде ТҰК әлемдiк өнеркәсiп өндiрiсiнiң жартысына дейiн бақылайды. ТҰК-нi ерекшелейтiн белгілер: рынокты планетарлық тұрғыдан көре бiлу және бәсекенi әлемдiк ауқымда жүзеге асыру; әлемдiк рыноктарды бөлiсу; өз елдерiнің мемлекеттiк аппаратын өз мүдделерiн iлгерілету үшiн пайдалану; ТҰК жұмыс iстейтiн мемлекеттерге экономикалық және саяси ықпал етудi жүзеге асыру болып табылады.
      Iрi мемлекеттер өздерiнің ТҰК-терiн белсене қолдайды, ал олар өз кезегiнде халықаралық қызметтен салық қаражатының түсуiн, олардың экономикалық және саяси ықпалының таралуын қамтамасыз етедi.
      Қазiргi кезде ТҰК әлемдiк экономиканың қаңқасын құрайды.

ТҰК-нiң дамушы мемлекеттерге терiс ықпал етуiнiң мынадай негiзгi

сәттерiн бөлiп көрсетуге болады:

- ТҰК жергiлiктi компанияларға қуатты бәсеке жасайды және олардың

дамуына мұрша бермей, iшкi рыноктан ығыстырады;

- трансұлттық капиталдың шалт қозғалысы ұлттық валютаның тұрақтылығын

шайқалтып, дамушы елдердің ұлттық қауiпсiздiгiне қатер тудыруы мүмкiн.

2. МАҚСАТТАР

Экономиканың ұзақ мерзiмдi тұрғыдан бәсекеге қабiлеттілiгi негiзiн

қалау.

2010 жылға қарай iшкi жалпы өнiмнiң (IЖӨ) көлемiн екi есе ұлғайту.

3. ДАМУ МОДЕЛI

Экономика саласында:

- мемлекеттi экономикалық өсудiң "локомотивiне" айналдыру;

- мемлекеттің қатысуымен жүйенi құрайтын iрi компанияларды құру және

оларды аймақтық, мүмкiндігiнше, әлемдiк деңгейге шығару;

- ТМД аймағында экономикалық қарпу.

Мемлекеттiк басқару саласында:

- мемлекеттiк кәсiпкерлiктi басқаруға қабілеттi икемдi Yкiмет құру;

- мемлекеттiк және жергiлiктi мiндеттердi айқын ажырату;

- жергiліктi мемлекеттiк басқару органдарына заңнамамен белгiленген

құзыреттер шегiнде дербестiк беру;

- тиiстi бюджет жүйесiн құру арқылы мемлекеттің негiзгi әлеуметтiк

салаларға бақылау жасауы.

4. МЕМЛЕКЕТТIК ЭКОНОМИКАДАҒЫ РӨЛI

       ТҰК-ға төтеп беру үшін, Қазақстан тәрiздi халқының саны бойынша шағын елдердегi отандық компаниялар ұлттық экономиканың ауқымымен шамалас ауқымды игеруi тиiс. Бұл мемлекеттiң оларды басқарудан және олардың қызметiн реттеуден шет қала алмайтынын бiлдiредi.
      Әрбiр қаржы-өндiрiс тобы (ҚӨТ) немесе iрi корпорация бойынша мемлекет оның осы бизнестегi мүддесi қандай екендiгiн, оның меншiк үлесi және жолданатын қаражаты қалай пайдаланылатынын шешуi керек. Ұлттық мақсаттарды жүзеге асыруға қатысатын ҚӨТ-i мемлекеттiң қамқорлығында және осы топтардағы мемлекеттiк меншiктiң үлесi негiзiнде бақылауда болуға тиiс.
      Перспективада мемлекет ҚӨТ-нi жоғары технология саласына таратуға тиiс. Отандық ҚӨТ-іден озық технологиясы мен осы заманғы менеджментi бар нағыз трансұлттық корпорациялар құру керек. Өзiмiздің ҚӨТ-нi басқа елдердiң рыногына жiбере отырып, өзiмiздің сыртқы экономикалық саясатты соған тұрақты түрде бағдарлай отырып, мемлекет өзiнiң ықпал ету саласын кеңейте алады және әлемдiк экономикада өзiнiң маңызын көтередi.
      Осылайша, тарихтың жаңа орамында мемлекет экономиканың өзектi салаларына қайта оралуы керек. Алайда ол социалистiк (советтiк нұсқадағы) мемлекетке емес, елдің өз iшiнде де, сондай-ақ шетелде де нарық жағдайындағы бәсекеге қабiлеттi мемлекетке оралу болуға тиiс.
      Ғаламдандыру жағдайында кедергілер орнату, тұйық экономика жасау мүмкiн емес және оның қажетi де жоқ. Мұның өзi отандық кәсiпорындардың шетелдiк компаниялармен елдің өз iшiнде де, сондай-ақ шетелде де бәсекелесуге тиiс екендiгiн білдiредi. Сонымен бiрге ақпараттық технологияны ғаламдандыру мен дамыту бiзге бүкiләлемдiк рынокта жұмыс iстеуге мүмкiндiк бередi.
      Қазақстандық экономика өзiнiң сыйымдылығы жөнiнен шағын болып табылады. Мұның өзi ұзақ мерзiмдi экономикалық өсiмге қол жеткiзу үшiн бiздiң экономикамыздың экспортқа бағдарлануға тиiстi екендiгiн көрсетедi. Импорт алмастыруға ғана бағытталған стратегия қате болар едi.
      Мұнай секторындағы өндiрiстің алдағы өсуi бiзге қатер төндiрумен бiрге, жаңа мүмкiндiктер де бередi.
      Қатер жұмыс күшi құнының артуына және, тиiсiнше, көршi елдердегi кәсiпорындармен салыстырғанда, бiздің кәсіпорындарымыздың бәсекеге қабілеттiлiгiнің құлдырауымен байланысты. Қазақстанда еңбекке ақы төлеу деңгейiнiң неғұрлым жоғары болуы бiздi көршiлерiмiзде жоқ не оларда нашар дамыған өнеркәсiп салаларын дамытуға бағдар алуға итермелейдi. Мұның өзi өнеркәсiп стратегиясын жоғары қосымша құны бар жоғары технологиялық өндiрiске баса көңiл бөле отырып әзiрлеу, ақпараттық технологияны енгiзу керектiгiн бiлдiредi.
      Қазақстанның осындай стратегияны iске асыруға мүмкіндігі бар. Олар, ең алдымен, мемлекеттiң мұнай секторынан қосымша табыс алуына байланысты. Екiншi жағынан, зейнетақы реформасының басталуы iшкi сақталымдарды көбейтуге және жинақтаушы зейнетақы қорлары түрiндегi iрi инвесторлар құруға мүмкiндiк бердi. Мемлекет осы екi сектордың ресурстарын шоғырландыруға және экономиканы жаңғыртуға: жұмыс iстеп тұрған кәсiпорындарды қайта жаңартуға, экономиканың жаңа стратегиялық салаларын құруға жiберуге тиiс.
      Экономиканы жаңғырту үшiн iрi ауқымдағы ұзақ мерзiмдi инвестиция талап етiледi. Қазiргi кезеңде мемлекет қана осындай жаңғырту үшiн "локомотив" бола алады, өйткенi өнеркәсiптiң технологиялық тұрғыдан жаңа күрделi салаларына ұзақ мерзiмдi iрi инвестицияны жүзеге асыруына жеке сектордың әлi ұзақ уақыт қабілетi жетпейдi. Өнеркәсiп дамуының қажеттi стратегиясын iске асыру үшiн адам және қаржы ресурстарын тек мемлекет қана шоғырландыра алады.
      Осылайша, бiздің стратегиямыз экономиканың барлық өзектi секторларында мемлекеттің қатысуымен жүйенi құрайтын iрi компаниялар құру болып отыр.
      Жүйенi құрайтын компаниялар қазақстандық экономиканың жотасын құрауға тиiс. Ұсақ және орташа кәсiпорындар осы компаниялардың төңiрегiнде құрылып, солардың тапсырысы бойынша жұмыс iстеуге тиiс. Жүйенi құрайтын компанияларға мемлекеттiң қатысу нысаны "алтын акцияны" иеленуден бастап, экономиканың салаларына және жалпы экономикалық ахуалға қарай акцияны жүз пайыз иеленуге дейін түрленiп отырады (өйткенi жүйенi құрайтын компаниялар ұлттық экономикаға ықпал ететiн iрi кәсiпорындарды басқаратын болады, бұдан былай оларды ұлттық компаниялар деп атаймыз).
      Экономиканы жаңғырту стратегиясын iске асыру үшiн тиiстi қаржы жүйесiн құру қажет. Мемлекеттiк инвестициялық бағдарламаға сәйкес өнеркәсiптің жаңа салаларына инвестиция салуды қамтамасыз ететiн мемлекеттік қаржы институттарын құру керек. Даму бюджетi, Ұлттық қор, дамудың мемлекеттiк несие ұйымдары осындай институттар бола алады.
      Одан әрi ұлттық компаниялардың Қазақстаннан тыс экономикалық қарпуы, олардың таяу шетелдегi, ең алдымен энергетика мен құбырөткiзгiш тасымалы саласында Қазақстанға қажеттi өнеркәсiп объектiлерi мен инфрақұрылымды иеленуi қажет.
      Бiрiншi кезекте қазақстандық жүктер үшiн қажеттi айлақтар мен терминалдарға, құбырөткізгіштерге, Орталық Азиядағы мұнай өндiру зауыттарына (МӨЗ), гидроэлектростанцияларға (ГЭС) қаражат инвестициялау керек.
      - Қазақстандық экономиканың дамуына қарай ұлттық компаниялар өзiнің қызмет аясын кеңейту мақсатында ТҰК-пен одаққа кiретiн болады.

ІІ БӨЛІМ.

ӘЛЕУМЕТТІК САЯСАТ

       Қазақстан Республикасының K951000_ Конституциясына сәйкес әлеуметтiк мемлекет құру қоғамдық дамудың негiзгi мақсаттарының бiрi болып табылады. Елдiң әлеуметтiк дамуы тұтастай алғанда заңдармен белгiленген мемлекеттiң әлеуметтiк қызметiн iске асырудың сапасына байланысты.
      Қазiргi кезде бiз бiрқатар аса маңызды әлеуметтiк бағдарламаларды жетiмсiз қаржыландыруға тап болып отырмыз.
      Аз қамтамасыз етiлген азаматтарға - жұмыссыздарға, көп балалы отбасылары мен балалары бар жалғыз iлiктi аналарға, зейнеткерлерге, мүгедектерге мемлекеттiк қолдау көрсетудің жетiлдiрiлмеуi - әлеуметтiк саясаттың тиiмдiлiгiн төмендетедi. Денсаулық сақтау мен бiлiм беру қызметтерiн көрсетудiң iс жүзiндегi ақылылық деңгейi едәуiр өстi, мұның өзi осындай қызметтер көрсетудің көпшiлiгiне халықтың нақты қол жеткiзуiн шектедi.
      Халықтың тұрмыс деңгейiнiң iс жүзiнде төмендеуi демографиялық дамуға және соның салдарынан Қазақстанның ұлттық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiредi және тiкелей экономикалық зиян шектiредi. Осыған байланысты әлеуметтiк саясатты реформалау шешiмiн кейiнге қалдыруға болмайтын мiндет болып отыр.

      1. ӘЛЕУМЕТТIК САЯСАТТЫҢ МАҚСАТТАРЫ

      Әлеуметтiк саясаттың басты мақсаттары мыналар:
      - тууды ынталандыру жолымен демографиялық жағдайды жақсарту және өлiмнiң деңгейiн төмендету мен салауатты өмiр салтын насихаттау, медициналық қамтамасыз етудi жақсарту және тұрмыс пен өндiрiсте жарақат алуды азайту есебiнен күтілген өмір ұзақтығын көбейту жөніндегі шараларды қамтамасыз ету, сондай-ақ көшi-қон процестерiнiң реттелуiне қол жеткiзу;
      - әйелдердiң қоғамдағы жағдайын жақсарту және нақты гендерлiк теңдiкке қол жеткiзу.
      - экономикалық өсудi ынталандыру - еңбек етуге қабiлеттi халықтың табысқа ие болуына мүмкiндiк беретiн, әлеуметтiк тұтынудың неғұрлым жоғары деңгейiн қамтамасыз ететiн экономикалық жағдай жасау жолымен халықтың аз қамтамасыз етiлген топтары үшiн экономикалық мүмкiндiктердi кеңейту;
      - экономиканың нақты секторында жұмыспен қамтуды ынталандыру;
      - халықтың экономикалық және әлеуметтік жағынан осал топтарын тиімді мемлекеттік әлеуметтік қолдаумен қамтамасыз ету;
      - әлеуметтік қамтамасыз етуге бағытталған қаражатты бөлудің неғұрлым тиімді жүйесін құру;
      - халықтың тұрмыс деңгейін, жұмыспен қамтуды арттыру және кедейлікті жою;
      - медициналық қамтамасыз етудiң, жалпы және кәсiби бiлiм берудiң жалпыға бiрдей қол жетiмдiлiгiн қамтамасыз ету;
      - ұсынылатын әлеуметтiк игiлiктер мен қызметтердiң жоғары сапалылығы мен оларды халықтың кең таңдау мүмкiндiктерiн қамтамасыз ету;
      - Қазақстан Республикасының азаматтарын әлеуметтiк қамтамасыз етудің жаңа қаржыландыру жүйесін анықтау және қолда бар көздердi неғұрлым тиiмдi пайдалану.
      Әлеуметтiк саладағы реформалар әлеуметтiк саясаттың бағыттарын мемлекеттiң қолда бар нақты мүмкiндiктерi мен ресурстарына орай дамытуға ықпалын тигiзудi көздейдi. Бұл ретте белсендi әлеуметтiк саясат экономикалық өсудiң шектеушiсi емес, дем берушiсi ретiнде көрiнуге икемдi.
      Әлеуметтiк қамтамасыз ету жүйесiнде медициналық, зейнетақымен,

жұмыспен (жұмыссыздықтан) қамту, мүгедектiктi, асыраушысынан айырылуы

бойынша әлеуметтiк қамсыздандыру айрықша орын алады. Бұл ретте сақтандыру

қаражатын қалыптастыруға мемлекет, жұмыс берушi және халықтың өзi

қатысатын болады. Аталған көзқарас әлеуметтiк саясаттың басым (құрамдас)

компоненттерi ретiндегi "адам факторының" қарыштап дамуын қамтамасыз ету

мақсатындағы инвестициялық мүмкiндiктердi нығайтуға бағытталған.

ХАЛЫҚ ӨСIМIНIҢ СТРАТЕГИЯСЫ

(ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ДАМУ)

1. МАҚСАТ

Елдің әлеуметтік дамуының деңгейіне сәйкес халық санының көбеюі.

2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

       1999 жылғы халық санағының нәтижесi бойынша Қазақстан халқының жалпы саны 14,95 млн. адамды құрады. Осылайша, соңғы 10 жылда ол 1,2 миллионнан астам адамға кемiдi (1-қосымшаны қараңыз).
      Тұтастай алғанда республика үшiн табиғи өсiм қарқынының төмендеуi, негiзiнен, туудың төмендеуi, көшi-қонның терiс сальдосы (1991-2000 жылдары Қазақстаннан 2,5 миллионға жуық адам көшiп кеттi, осы кезеңде көшiп келушiлердiң жиынтық саны небәрi 0,87 млн. ғана адамды құрады), ауыл халқы үлесiнiң бiртiндеп төмендеуi, аумақ бойынша орналастырудың бiркелкi еместiгі, халық тығыздығының төмен көрсеткiштерi есебiнен тән болып отыр.
      Халықтың қартаю үрдiсi байқалады: 1999 жылғы халық санағының деректерi бойынша 65 жас пен одан үлкен жас топтарындағы адамдар халықтың жалпы санының 6,7%-ын құрады (2-қосымшаны қараңыз). Халықтың салыстырмалы түрде алғанда тез қартаю себептерiнің бiрi, негiзiнен, еңбекке қабiлеттi жастағы адамдардың көшiп кетуi, ал республикада қарт, зейнеткер жасындағы адамдардың қалуы болып табылады.
      БҰҰ-ның қарттық шкаласы бойынша, егер 65 жас пен одан үлкендердің үлесi:
      - 4%-дан төмен болса - жас халық;
      - 4-7% - қартаю табалдырығында тұрған халық;
      - 7% және одан да жоғары - қарт халық.
      Сондай-ақ өсiмталдық денсаулық мәртебесiнің нашарлау факторының күшейе түскенiн атап көрсету керек. 60%-дан астам әйелдер анемиямен ауырады, жүктi әйелдердің анемиямен ауыруы соңғы он жылда он есе өстi. Сүт безiнің iсiгiмен ауырудың өсе түсуi айрықша алаңдатады.
      1989-1999 жылдар ішінде Қазақстан халқының ұлттық құрамында мынадай өзгерiстер болды: қазақтардың саны 1488,1 мың адамға немесе 22,9%-ға, өзбектердің саны 39,7 мың адамға немесе 12,0%-ға, ұйғырлардың саны 28 мың адамға немесе 15,9%-ға, түрiктердiң саны 26,4 мың адамға немесе 53,3%-ға өстi. Сондай-ақ күрдiлердiң (7,4 мың адамға немесе 29,1%-ға), дүнгендердiң (6,9 мың адамға немесе 23,3%-ға), тәжiктердiң (0,4 мың адамға немесе 1,3%-ға), саны көбейдi. Бұл ұлттар халқы өсiмiнiң едәуiр қарқыны, негiзiнен туудың жоғары деңгейiне байланысты.
      Тәуелсiздiк жылдарында елде әйелдердің қоғамдағы құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау саласында белгілi бiр прогреске қол жеткiзiлдi. Мемлекет тарапынан қызметтің саяси және экономикалық салаларында нақты теңдiкке қол жеткiзу жолындағы кедергiлердi жоюға ықпал ететiн оң қадамдар жасалды.
      Сонымен бiрге, әйелдерге қатысты зорлық-зомбылық мәселесi өзектi

күйiнде қалып отыр, мұның өзi гендерлiк теңсiздiктің сақталуына алғышарт

жасайды.

2.1. Күштi жақтар

- Халықтың жыныстық-жастық құрылымы мен орташа жасы оның салыстырмалы

түрде алғанда жастығын көрсетедi.

- Халықтың едәуiр бөлiгiнде орташа немесе көп балалы отбасында өмiр

сүру ниетiнің болуы.

Алдын алу медицинасы академиясының американдық Макро Интернешнл

компаниясымен бiрлесiп 1999 жылы жүргiзген

медициналық-демографиялық зерттеулерiнiң нәтижесi елiмiзде

балалы болуға ниеттенудің орташа саны зерттеу жүргізген кезде

2,3-дi құрағанын көрсеттi (қазақтарда - 3,1, орыстарда - 2,3, басқа

ұлттардың өкiлдерiнде - 2,7).

- Жастардың арасында туудың көбеюiне игi әсер ететiн

отбасылық-некелiк үрдiстiң басым болуы.

Қазақстандағы өсiмталдықтың талассыз көшбасшысы жастардың

орташа жас (20-25 жас) тобы болып табылады (салыстыру үшiн:

АҚШ-та 30-35 жас неғұрлым өсiмтал жас болып есептеледi).

- Этникалық қазақтардың өзiнiң тарихи отанына оралуына жәрдем көрсету

саясаты.

- Өсiмталдық денсаулықты сақтау және жақсарту үшiн отбасын жоспарлау

институтын енгiзу.

       - Қазақстан адам құқықтары бойынша отызға жуық халықаралық шарттарға қосылды. Солардың арасында Әйелдерге қатысты кемсiтушiлiктiң барлық нысандарын жою туралы конвенция бар.
      - Қазақстан Республикасы Президентiнің жанында Отбасы және әйелдер iстерi жөнiндегi ұлттық комиссияның және IIМ-де әйелдерге қатысты зорлық-зомбылыққа қарсы күрес жөнiнде арнаулы бөлiмшенiң жұмыс iстеуi.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Халықтың өлiмiнiң өсуiне ықпал ететiн факторлардың күшеюi: жарақат алу, алкогольге құмарлық, темекi тарту, есiрткiге тәуелдiлiк, әртүрлi жұқпалы аурулар, қоршаған ортаның экологиялық ластануы, жекелеген аудандарда ауыз судың жетiспеушiлiгi.
      - Кедейлiк деңгейiнің өсуi және тереңдеуi, халықтың төлем қабiлетiнiң төмендiгi.
      - Ауру мен өлiм деңгейiн төмендету жөнiндегi медициналық шараларға баламаның болмауы. Бастапқы медициналық-санитарлық көмекке, әсiресе ауылдарда кең қол жеткiзудің болмауы.
      - Түсiк тастау бұрынғысынша тууды реттеудің және қаламаған жүктiлiктен құтылудың негiзгi құралы күйiнде қалып отыр. Жасөспiрiмдер арасында түсiк тастау деңгейi дамыған елдерден (Англия, Германия, АҚШ) ондаған есе жоғары.
      - Халықтың өсiмталдық денсаулық деңгейiнiң (мәртебесiнің,

көрсеткішінің, коэффициентiнің) төмендiгi. Әйел денсаулығының индексi

20-30%-ды, жекелеген аймақтарда 10%-ды құрайды.

- Халықтың өсiмталдық денсаулығын қорғау жөнiнде тиiмдi саясаттың

болмауы.

- Иманды-жыныстық тәрбиенiң әлсiздiгi, демографиялық және гендерлiк

білiм берудiң болмауы.

- Көшiп кетудi тежеу мен көшiп келудi жандандыру жөнiндегi шаралардың

тиiмсiздiгi.

- Отбасыларын (жастарды) тұрғын үймен қамтамасыз етуде тиiмдi жүйенiң

болмауы.

- Қоғамның негiзгi ұясы ретiнде отбасы институтының әлсiреуi және

соның салдарынан ажырасудың көбеюi.

2.3. Мүмкiндiктер

- Белсендi көшiп келу саясаты, шетелдердегi қазақ диаспорасы

өкiлдерiнiң өзiнiң тарихи отанына өту ниетiнiң болуы. Қазақстанның бұрынғы

азаматтарының қайта көшiп келу үрдiсiнiң ұлғаюы.

- Белсендi демографиялық саясатқа және гендерлiк теңдiкке қол

жеткiзуге қатысты Қазақстанның бастамаларын БҰҰ-ның және басқа халықаралық

ұйымдардың қолдауы.

- Гендерлiк теңдiк проблемаларын зерделеу жөнiнде ғылыми-зерттеу

орталықтары жүйелерiн құру.

- Әртүрлi келiсiмдер шеңберiнде шетелдерде және ТМД елдерiнде

гендерлiк білiм беру жөнiнде мамандар даярлау.

2.4. Қатерлер

- Жасырын көшiп келудің жандануы.

- Қоршаған орта жай-күйiнің одан әрi нашарлауы.

- Су құбырларының тозуы және бiрқатар елдi мекендерде таза су

көздерiнің болмауы.

- Халық өсiмінің проблемалары бойынша білiм бағдарламаларының және

ақпараттың болмауы.

       - жұмыспен қамтумен қамтамасыз етуге, өзiн-өзi көрсетуге жағдай жасауға және жастардың өсiмталдық әлеуетiн пайдалануға бағдарланған жастар саясатының болмауы.
      - Қоғамдағы әйелдердің рөлiне таптаурын көзқарастардың және халықтың бiр бөлiгiнде құқықтық нигилизмнің сақталуы.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Халықтың өсiмi саласындағы басты стратегиялық мiндет халық санының өсуi болып табылады. Оның үстiне елдің тұрақты даму мақсатындағы демографиялық мүддесi iлгерiшiл жыныстық-жастық құрылымды сипаттайтын халықтың ұдайы өсу тұрпатын қалыптастыру сәйкес келедi. Халықтың санын көбейтуде, бiр мезгілде көшi-қонның терiс сальдосын төмендетуге ұмтылумен бiрге, халықтың табиғи өсiмiнiң басты рөл атқаруына көңіл бөлiнетiн болады.
      Келесi онжылдықтағы басты мiндеттерге сәйкес халықтың өсiмi саласындағы негiзгi мiндеттер мыналар болады:
      - Тууды көбейту мақсатында 90-жылдардың бас кезiндегi халықтың өсiмталдық мінез-құлық үрдiсiн қалпына келтiру және сақтау (тууды ынталандыру).
      - Халықтың өсімталдық денсаулығын жақсарту және қорғау.
      - Өлiм деңгейін төмендету.
      - Көшіп кету процесін тежеу және көшіп келуді жандандыру.
      - Қоғамдық санада елдегi барлық саяси және әлеуметтiк-экономикалық процестерге толық құқықпен және белсендi қатысатын осы заманғы әйелдердiң өркениеттi бейнесiн қалыптастыру.

      4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

      Қазақстанның демографиялық даму жағдайы АҚШ, Германия, Жапония тәрiздi дамыған елдердегі жағдайға ұқсас.
      Дамушы елдер халықтың өсiмiн төмендету жолдарын iздеп жүргенде, туудың орнын басу маңайындағы немесе одан төмен деңгейдегі елдер халық санының күрт төмендеуiн тоқтатудың тәсiлiн iздеуде. Адамзаттың тiршiлiк етуiнің бүкiл тарихында өсiм тұралау мен нашарлаудың белгiсi емес, елдің саулығы мен әл-ауқатының көрсеткiшi деп есептелдi. Солай бола тұрса да, халық өсiмiн әлеуметтiк-экономикалық даму деңгейiне сәйкес тұрақтандыру көптеген демографиялық стратегияның негiзгі мақсаты деп есептеледi.
      Әртүрлi елдердiң демографиялық саясатты жасауға кiрiсуiнiң себептерiн мынадай үлгiде топтауға болады:
      - халықты экономикалық себептер және "өмiр сапасына" байланысты себептер бойынша тұрақтандыру;
      - тууды саяси, экономикалық және идеологиялық-психологиялық себептер бойынша ынталандыру;
      - көшiп келу процестерiн және халықтың әртүрлі топтарының, әдетте, этникалық топтарының әлеуметтiк теңсiздiгін реттеу;
      - халықтың елдiң өз iшiнде қайта бөлiнуiне ықпал ету.

      4.1. Тууды көбейту мақсатында 90-жылдардың бас кезiндегi
      халықтың өсiмталдық мiнез-құлық үрдiсiн қалпына келтiру
      және сақтау (тууды ынталандыру)

      Дамыған елдердiң басым көпшiлігі халықтың санын тууды ынталандыру арқылы көбейтудi жақтайды. Бiрақ әртүрлi елдерде бұған түрлi себептер болды. Мысалы, Жапонияда, халықтың жоғары тығыздығына қарамастан, үкiмет 70-жылдарда орын алған туу деңгейiнiң күрт төмендеуiне алаңдаушылық бiлдiрдi. Бүгiнде Жапонияда ұрпақ жалғастығының жалпы көрсеткiшi (туудың жиынтық коэффициентi) 1.4-ке тең. Мұндай төмендеудің жанама салдары: (а) санның азаюы және еңбекке қабiлеттi халықтың қартаюы; (б) рынок сыйымдылығының қысқаруы; (в) әлеуметтiк қорғауға арналған шығыстың көбеюi; және (г) жинақтар мен инвестициялардың қысқаруы. Яғни жапон үкiметi алаңдауының негiзгi себептерi - әлеуметтiк-экономикалық себептер. Израильде бұл себептердің дiни, этникалық және саяси сипаты да бар деп айтуға болады. Бұрынғы Кеңес Одағында негiзiнен идеологиялық себептер болды.
      Тууды ынталандыру жөнiндегi өзектi iс-шаралардың қатарында туушыларға және туғандарға материалдық төлем жүйесiн көздейтiн қаржы-экономикалық механизмдердi әзiрлеу және қолдану бар. Тууды ынталандыру төрт балаға дейiнгiнi қоса алғанда, iлгерiлеп өсу жүйесiмен бала туу жағдайы бойынша бiр жолғы және ай сайынғы төлем (мысалы, жүктiлiгi, тууы және сәбидiң күтiмi бойынша мемлекеттiк жәрдемақы) тағайындау арқылы жүргiзiлетiн болады. Аз қамтамасыз етілген отбасыларындағы жас балалар сапалы тегiн тамақпен қамтамасыз етiлуге тиiс. Көп балалы отбасылары мен жалғыз iлiктi ата-аналарға қолдау көрсету бағдарламасын енгiзу қажет.
      Отбасыларына қолдау көрсету жөнiндегі бағдарламалар, әдетте әлеуметтік әл-ауқатты жақсарту мақсатында жүзеге асырылады, бiрақ, солай бола тұрса да, оның жасырын демографиялық бағыты бар. Отбасыларына қолдау көрсету жүйесiнің әртүрлi нысандары мен жәрдемақы мөлшерлерi бар, олар шамалыдан бастап (Аргентина, Бельгия, Франция, Грекия, Италия, Нидерланды, Швеция) айтарлықтай жеткілiктілiкке дейiн (бұрынғы Чехословакия, Ұлыбритания және тек кедейлер үшiн Жапония) құбылып отырады. Отбасылары үшiн әртүрлi жәрдемақыларды тағайындау немесе салық ауыртпалығын босаңсыту көптеген дамыған елдерде қайсыбiр түрде жүзеге асырылады, бiрақ мұндай бағдарламалардың ұрпақ жалғау мiнез-құлқының өзгеруiне тiкелей ықпал ететiндігіне баға беру өте қиын.
      Тууды ынталандыру жөнiндегi шаралардың келесi тобында - жастардың отбасылық-некелiк қатынастарға кiру уақытын неғұрлым кешiрек мерзiмге ысыруы өсе түскен үрдiсiн тежеу жөнiндегi шаралар. Бiр жағынан жас адамдардың отбасын құрғанға дейiн туыстарына материалдық жағынан тәуелсiз болуды қамтамасыз етуге, әсiресе тұрғын үй проблемасын шешуге деген салиқалы ниетiн құптау керек. Алайда бұл жастардың өсiмталдық мiнез-құлқын тежейдi. Сондықтан некеге тұру үшiн қолайлы жағдай жасауға айрықша назар аудару қажет.
      Осыған байланысты тууды көбейту жөнiндегi стратегияның өзектi iс-шараларының бiрi жастардың тұрғын үй проблемасын шешуiне жәрдем көрсету болуға тиiс. Бұған тұрғын үйсiз жас жұбайлар, жас отбасылары үшiн сәби/бала туу жағдайы бойынша тұрғын үй кредитiне қол жетiмділіктi қамтамасыз ету ықпалын тигiзуi керек.
      Кейбiр елдерде тұрғын үй саясаты халықтың өсуi мен бөлiнуiнде маңызды анықтауыш болып табылады: шағын пәтерлер адамдардың қалаларда тұрақтап қалу ниетiн тежейдi және осымен бiр мезгiлде бұл неғұрлым кеш некелесуге және отбасы санының азаюына алып келедi. Мұны Жапонияның және Шығыс Еуропаның көптеген елдерiнiң мысалынан нақты көруге болады, мұнда соғыстан кейiнгі кезеңде туу күрт құлдырады. Ирландияда жас отбасыларына қоғамдық тұрғын үй қорының ұсынылуы отбасыларының тез өсуiн ынталандырды. Отбасының ұлғаюына байланысты тұрғын үй қарыздарының берiлуi өткен ғасырдың 70-80 жылдары бұрынғы Чехословакияда халықтың өсiмiне әсер еттi.
      2001-2010 жылдар кезеңiнде жас адамдарды кәсiби бiлiм алу, өзiнің меншiктi iсiн құру, жастарды шағын және орташа бизнес саласына тарту мақсаттарына арналған кредит берудiң және гранттар бөлудiң мемлекеттiк бағдарламасын әзiрлеу мен iске асыру арқылы жастарды жұмысқа қамтудың белсендi саясатын жүргiзу жөнiнде шаралар қабылдануға тиiс.
      Әйелге - анаға - қызметкерге деген қатынастың да маңызы аз емес. Жүктiлерге және тууға көмек көрсетуге медициналық қызмет көрсету нақты тегiн болуға тиiс. Жүктi және тууы кезiнде медициналық көмек көрсету бойынша ақы алу жағдайын болдырмау жөнiнде шаралар қолдану қажет. Еуропа елдерiнiң көпшiлiгiнде жасалатындай, жұмыс істейтін, әсiресе жүктi әйелдердi және кішкентай балаларды тәрбиелеушi әйелдердi қолдау жөнiндегi мемлекеттiк бағдарламаны әзiрлеп, енгiзу керек.
      Моральдық ынталандыру да аз рөл атқармайды. Көп балалы отбасыларының мәртебесiн көтеру жөнiнде шаралар қабылдау және материалдық ынталандырумен қатар моральдық жағынан да ынталандыру қажет.
      Көп және орташа балалы отбасыларының артықшылықтарын (бiр бiрiне сүйенiш, қартайған ата-аналарына қамқорлықты бөлiсу және т.б.) насихаттау, отбасылық-некелiк қатынастарды нығайту арқылы да, сондай-ақ туу төмендеуінің кейiнгi ұрпаққа терiс әсер ететiнiне жасөспiрiмдер мен жастардың назарын аудару үшiн білім беру ұйымдарында демографиялық бiлiм берудi енгiзу арқылы да тууды ынталандырудың нақты мүмкiндiгi бар.

      4.2. Халықтың өсiмталдың денсаулығын жақсарту және қорғау

      Әйелдер мен балалардың анемия ауруының, әйелдердiң сүт безiнiң қатерлi iсiгiмен ауруының алдын алу және емдеу ана мен баланы қорғау саласындағы негiзгi бағыттардың бiрi болуға тиiс.
      Түсiк санының көптiгi (жыл сайын 170 мыңнан астам) өсiмталдық денсаулықты қорғау саласында мемлекеттің тиiмдi саясатының жоқтығын дәлелдейдi. Мемлекеттiң күш-жiгерi әйелдердiң тегiн түрде жасанды түсiк тастауға қол жеткiзуiн шектеуден гөрi, қызметi қайсыбiр ерлер мен әйелдерге қажетсiз жүктiлiктi болдырмауға, ендi бiреулерiне аңсаған баланың туылуын күтуге мүмкiндiк беретiндей медициналық-әлеуметтiк қызметтi дамытуға бағытталуы тиiс.
      Бұл мiндеттi iске асыру жөнiндегi өзектi iс-шаралар бiрiншi кезекте жалпы денсаулықты және атап айтқанда, өсiмталдық денсаулықты қорғауға және көтермелеуге бағытталатын болады. Осы мақсатта отбасыларына консультация беру, ағарту жұмыстарын жүргiзу және жоспарлау жөніндегi қызметтер көрсетуге қол жетiмділiктi қамтамасыз ету қажет. Бұдан бөлек, отбасын жоспарлаудың негiзгi әдiсi ретiнде неғұрлым оңай қол жетiмдiлiгiне орай көптеген әйелдер қолданатын жасанды түсiк тастау деңгейiн төмендету мақсатында белсендi саясат жүргізiлуге және енгiзiлуге тиiс. Әйелдерге:
      - жыныстық өмiр мен бала туу, емшекпен, тағаммен тамақтандырудың қауіпсiздiгi, өз денсаулықтарының жай-күйiне және бүкiл өмiр бойғы әл-ауқатына әсер ететiн психикалық тұрғыдан белсендi заттарды терiс пайдалану, экологиялық қолайсыз факторлар мәселелерi бойынша жоғары сапалы санитариялық ағарту жұмыстарына барлық әйелдер мен қыздардың қол жетiмдiлігін заңдық және нормативтiк қамтамасыз ету. Осындай ағарту жұмыстарын ұсыну коммерциялық мүдделермен белгіленбеуге тиiс;
      - а) өсiмталдық қызметiн қалпына келтiрудің әдiстерiн жасау, енгiзу және осы салада зерттеулер жүргiзу; б) аурулардың биомедициналық, эпидемиологиялық және санитариялық-гигиеналық аспектiлерiн және емшек рагы және/немесе жыныс жолдарының жұқпалы аурулары, соз аурулары мен АҚТҚ/ЖҚТБ тәрiздi әсiресе әйелдердiң денсаулығына елеулi немесе ерекшелiктi әсерiн тигiзетiн жағдайларды зерделеу тәрiздi шараларға мемлекеттiк қолдау көрсету арқылы ұрпақ жалғастыруды реттеуге арналған құралдар беру керек.
      Ерлер мен әйелдер бедеулігінiң алдын алу бала кезден басталуға және бедеулiктiң себептерiн жою жөнiндегi шараларды болжауға тиiс. Жасөспiрiмдер мен жастарды адамгершiлiк-жыныстық тұрғыдан тәрбиелеу, олардың бойында өсiмтал денсаулыққа байланысты салауатты өршілдiктi қалыптастыру да алдын алу сипатындағы шараларға жатады. Сонымен қатар, ерлер мен әйелдердiң бедеулiгiн емдеу жасанды ұрықтандыру, бала туудың өзге де мүмкiндiктерi бойынша медициналық қызмет көрсетулерге қол жетiмдiліктi көбейту жөнiнде шаралар қабылдануға тиiс. Бедеулiктi туындататын экологиялық проблемаларды шешу жөнiнде шаралар әзiрленуi керек.

      4.3. Өлiм деңгейiн төмендету

      Халықтың өлiмi мен ауруын төмендету бағдарламаларының нәтижелiлiгiн күшейту қажет. Халыққа медициналық қызмет көрсету қол жетiмдiлiгiнiң сапасын жақсарту - осы стратегияның денсаулық сақтауға қойып отырған бiрден бiр талабы. Денсаулық сақтауды дамыту стратегиясы "Денсаулық сақтау жүйесiндегi реформалар" деген бөлiмде неғұрлым толық сипатталған.
      Стратегияның қалған iс-шаралары медициналық сипаттың шеңберiнен шығып кетедi, олар көбiнесе әлеуметтiк/қоғамдық болып табылады.
      Салауаттық өмiр салтын қалыптастыру жөнiндегi бiлiм беру бағдарламаларын енгізу, АҚТҚ/ЖҚТБ iндетiн болдырмау жөнiндегi шараларды iске асыру аурудың алдын алу барысында басты рөл атқаруға тиiс. Халықтың жазатайым жағдайлардан, жарақаттардан орын алатын өлiмi мен ауруын азайту жөнiндегi қоғамдық денсаулық сақтау бағдарламасын дамыту керек.
      Өз денсаулығы мен болашақ ұрпақтың денсаулығы үшiн халықтың жауапкершiлiгiн арттыру жөнiндегi iс-шаралар өзектi болуға тиiс.
      Жаңа туған сәби денсаулығының жай-күйi ана денсаулығының жай-күйiне байланысты. Жаңа өмiрдi жоғалтпау үшiн бiз ананың денсаулығын қорғау жөніндегі бүкiл шараларды қамтамасыз етуге тиiспiз. Осыған байланысты жүктi әйелдің дәрігер-гинекологта тұрақты медициналық қадағалануы мiндеттi болып есептеледi. Алайда, бұл орайда жүктi әйелдердің барлығы бiрдей тәртiптi бола бермейдi, сондықтан да жүктi әйелдердiң мамандарға ертерек жүгiнуiн ынталандырып отыру қажет.

      4.4. Көшiп кету процесiн тежеу және көшiп келудi жандандыру

      Бiздің көшi-қон процесiн реттеуге қол жеткiзуiмiз қажет.
      Халық өсiмiнiң проблемаларын көптеген елдер көшi-қон ағынын реттеу жолымен шештi. Мысалы, Австралия, Канада, Израиль және АҚШ тәрiздi елдер елдi жалпы дамыту мақсатында көшiп келудi көтермеледi, ал Бельгия, Франция және Нидерланды сияқты елдер еңбекке қабiлеттi халықтың ірiктеулi көшіп келуiн қолдады. Бүгiнгi күнi көшiп келу кейбiр елдерде ғана: Австралияда, Бельгияда, Канадада, Израильде, Германияда және АҚШ-та халықты толықтырудың негiзгi көзi болып қалып отыр. Барлық жерде көшiп келудің этникалық реңкi бар. Бiрiккен Еуропаның аумағында да оңтүстiктен солтүстiкке, неғұрлым дамыған индустриалды елдерге көшi-қонның ағылуы байқалады.
      Еңбекке қабiлеттi халықтың тиiстi табыс табуына мүмкіндiк беретiн экономикалық жағдайлармен қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар көшiп кету процесiн тежеу мақсатындағы өзектi шаралар ретiнде көрiнедi. Кәсiпкерлiктi қолдау жөнiндегi, шағын кредиттеудi қоса алғанда, кредиттеудің әртүрлi нысандарын дамыту жөнiндегі арнайы бағдарламалар кеңейтiлуге және тиiмдi iске асырылуға тиiс.
      Көшiп келу саясатында көшiп келушiлердiң әлеуметтік және тұрғын үй-тұрмыстық проблемаларын шешу, көшіп келушiлердiң Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық жүйесiне тезiрек кiрiгуi үшiн жағдай жасау жөнінде нақты қолдау көрсету бойынша шаралар қабылдау қажет. Қайта көшiп келудi ынталандыруда және қолдауда белсендi саясат жүргiзу қажет.
      Мақсаты еңбектің аймақтық рыногындағы жағдайдың өзгеруiне шұғыл үн қатуға бағытталған, халықтың көшi-қон оңтайлылығын арттыру болуға тиiс халықтың iшкi көшi-қонын реттеудiң мемлекеттiк саясатын жүргiзу керек. Қазақстанның өндiрiстiк күштерiн орналастырудың схемасы халықтың еңбек көшi-қонының құрамдас бөлiгi болуға тиiс.

      4.5. Қоғамдық санада елдегі барлық саяси және әлеуметтік-экономикалық
      процестерге толық құқықпен және белсендi қатысатын осы заманғы
      әйелдердiң өркениеттi бейнесiн қалыптастыру

      Үйлесiмдендiрудi және бiрiздендiрудi қамтамасыз ету мақсатында әйелдерге қатысты кемсiтушілiктiң барлық нысандарын жою туралы БҰҰ-ның Қазақстан бойынша қорытынды шолуына сәйкес қолданыстағы ұлттық заңнамаларға және әзiрлену үстiндегi нормативтiк құқықтық кесiмдердiң жобаларына гендерлiк сараптама жасауды жүзеге асыру керек.
      Отбасы және әйелдер iстерi жөнiндегi ұлттық комиссияның, оның аймақтық бөлiмшелерiнiң отбасының, әйелдер мен балалардың құқықтары мен мүдделерiн қорғау саласында жұмыс iстейтiн әйелдердiң, үкiметтiк емес ұйымдардың елдің қоғамдық-саяси өмiрiне қатысуын жандандырудағы рөлiн арттыруды қамтамасыз ету керек.

Халықтың барлық жiктерi үшiн гендерлiк бiлiм берудiң тиiмдi жұмыс

iстейтiн жүйесiн құру гендерлiк бiлiмдi тәрбиелеу жүйесiне ықпалдастыруды

қамтамасыз ету қажет.

Әйелдерге қатысты қылмысты нақты төмендетуге, соның iшiнде елдің

барлық облыстары мен аудандарында әйелдерге арналған сенiм телефондары мен

баспаналары бар дағдарыстық орталықтар жүйесiн кеңейту жолымен төмендетуге

қол жеткiзу мiндетiн дереу шешу талап етiледi.

- ҚОСЫМША

1-қосымша

Қазақстан Республикасындағы халық санының динамикасы

(мың адам)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2-қосымша

Қазақстан халқының жыныстық-жастық пирамидасы,

1999 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай (мың адам)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

БIЛIМ БЕРУ РЕФОРМАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ

1. МАҚСАТ

       Бiлiм берудiң халықтың кең тобына арналған сапалы (әлемдiк деңгейде) бiлiм беру бағдарламасын қамтамасыз ететін тиімді жұмыс істеу жүйесiн құру.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясы бiлiм беру жүйесiнің алдына бiлiм берудің ұлттық моделiн жасауды қамтамасыз ету және оны халықаралық бiлiм беру кеңiстiгiне ықпалдастыру мақсатын қойды.
      Бұл мақсатқа қол жеткiзу Мемлекет басшысы және Қазақстан Республикасының Yкiметi бекiткен бiрқатар бағдарламаларды: орта бiлiм беру жүйесiн ақпараттандыруды, жаңа буындағы оқулықтарды әзiрлеу мен енгiзудi iске асыру арқылы қамтамасыз етiледi.
      Сапалы бiлiм беруге кеңiнен қол жеткiзудi қамтамасыз ететiн бiлiм беру жүйесiнің ұлттық моделiн тиiмдi дамыту үшiн жағдай жасау мақсаты белгiленген 2000-2005 жылдардағы кезеңде iске асырылатын "Бiлiм беру" мемлекеттiк бағдарламасы қабылданды. Білiм беру сапасы бұл ретте әлемнің дамыған елдерiндегi бiлiм беру сапасына салыстыратындай болуға тиiс.

      2.1. Күштi жақтар

      - Балаларды мектепке дейiнгі даярлау енгiзілдi.
      - Бастауыш жалпы орта білiм беру стандарттары әзiрленiп, енгiзiлдi, бастауыш, орта және жоғары кәсiби бiлiм беру стандарттары әзiрлену және енгiзiлу сатысында тұр.
      - Жалпы орта бiлiм беру жүйесiн компьютерлендiру негiзiнен аяқталды.
      - Мектепке бармаған балалардың есебi жүргiзiледi. Жалпы бiлiм беру мектептерiнiң жанында Жалпыға мiндеттi оқу қоры жұмыс iстейдi, қор қаражатын қалыптастыру механизмi құрылды.
      - Жоғары оқу орындары студенттерiнiң құрамын қалыптастыру мемлекеттiк бiлiм беру тапсырыстарына сәйкес талапкерлердi орталықтандырылған сұрақ-сауалдан өткiзу және мемлекеттiк бiлiм беру гранттары мен мемлекеттiк бiлiм беру кредиттерiн конкурстық негiзде орналастыру жолымен жүзеге асырылады.
      - Ата-аналар мектептердiң жай-күйiне қолдау көрсетуге белсене қатысады.
      - Бiлiм берудi бюджеттен қаржыландыру IЖӨ-нiң кемiнде 4,0%-ын құрайды, бұл ретте бiлiм саласындағы конституциялық кепiлдiктердi қамтамасыз етуге көңiл бөлiнедi (қосымшаны қараңыз).
      - Жоғары оқу орындарында ақылы негiзде оқитын студенттер санының артқаны байқалады.
      - Бiлiм берудің мемлекеттiк және мемлекеттiк емес секторларына жеделдетiлген кәсiби бiлiм беру бағдарламалары, сондай-ақ экономика талап ететiн жаңа мамандықтар бойынша мамандарды қайта даярлаудың қысқа және орта мерзiмдi бiлiм беру бағдарламалары енгiзiлдi.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Қазiргi түзеушi және мамандандырылған мектептер дамуда шектеулi мүмкiндiктерi бар балаларды оқыту қажеттерiн толық қамтамасыз ете алмайды. Елеулi аурулары бар балаларды оқыту мен сауықтырудағы сұранысын қамтамасыз ететiн ұйымдар жүйесi дамымаған.
      - Орта және жоғары мектептер сабақтастығының үзіліп қалуы орын алып отыр.
      - Барлық деңгейдегi бiлiм беру ұйымдарында мемлекеттiк тілдi оқытудың сабақтастық қағидаты қамтамасыз етiлмеген.
      - Кәсiби бiлiм беру проблемаларын шешуде бiлiм беру жүйелерi мен кәсiпорындар секторының әрiптестiгi нашар дамыған.
      - Бiлiм берудің формальды емес секторы нашар дамыған, мектептен тыс бiлiм беру ұйымдарының жүйесi қысқаруда.
      - Бiлiм беру ұйымдарын лицензиялау механизмінің жеткiлiксiздiгi өз қызметтерiнде студенттер мен оқушылардың қажеттi бiлiм мен дағдыға ие болуын қамтамасыз ете алмайтын жеке университеттер мен колледждердің ашылуына мүмкiндiк бередi.
      - Елдің жоғары оқу орындарында орын алып отырған протекционизм құбылысы жоғары кәсiби бiлiмi бар мамандар даярлаудың сапасына терiс әсер етедi.
      - Бiлiм беру қызметкерлерiн қайта даярлау және білiктiлiгiн арттыру жүйесiнiң оқу бағдарламалары уақыт талабына жауап бермейдi, бағдарламалардың мазмұнында қоғамның қажеттерi ескерiлмейдi.
      - Мамандықтар бойынша мамандар даярлауды елдiң болашақ қажетiне сай жүргiзбеу орын алып отыр. Талапкерлер экономикалық және заң мамандықтарына басымдық бередi. Инженерлiк-техникалық мамандықтарға сұранымның жоқтығы немесе сұранымның аздығы болашақта мамандардың жетiспеушiлiгi және оларды шетелден әкелу қажеттiгi қатерiн туындатады.
      - Бiлiм берудiң барлық деңгейдегi мазмұны қоғамның және ел экономикасының сұраныстарына толық көлемде жауап бермейдi.
      - Бiлiм берудің барлық деңгейi материалдық-оқу-техникалық жағынан нашар қамтамасыз етілумен сипатталады.
      - Жоғары оқу орындарына арналған қажеттi оқулықтарды және республика үшiн шетелден ғалымдардың монографияларын жаппай сатып алу механизмi жолға қойылмаған. Әртүрлi нұсқадағы оқулықтарды оқу процесiне енгiзу механизмiнің нәтижесi аз.
      - Оқушы жастардың едәуiр бөлiгi үшiн өндiрiстiк практиканы және лабораториялық сабақтарды сапалы деңгейде ұйымдастырудың мүмкiндiгi жоқ.
      - Жалпы орта бiлiм беру жүйесiнде негiзiнен ақпараттандыру емес, компьютерлендiру ғана болып өттi.
      - Елдiң жетекшi университеттерiнде ғылыми және инженерлiк зерттеулер жүргiзуге арналған мемлекеттiк тапсырысты орналастырудың нақты механизмi жоқ, сондықтан да университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарының мемлекеттiк бюджет қаражатынан бөлiнетiн зерттеушiлiк гранттары мен кредиттерi үшiн салауатты бәсекесiн дамытуға жағдай жасалмаған.
      - Оқытудың сапасын қамтамасыз еткенi үшiн қызметкерлер мен ұйымдарды

материалдық ынталандырудың жүйесi жоқ.

- Салада бәсекелестiк рыногы iс жүзiнде жоқ және бұл шығынның

тиiмдiлiгiн айтарлықтай төмендетедi.

- Тәрбиелеу мен оқыту бiрлiгiнің үзіліп қалуы жастар мен

жасөспiрiмдердің арасында есiрткiнi, алкогольды және темекi өнiмдерiн

пайдаланудың өсуiне алып келедi. Мектеп оқушыларын еңбекке баулу мен

кәсiби бағдарда оқытудың рөлi әлсiредi.

- Бiлiм беру индустриясы жоқ.

- Оқытудың озық технологиясы нашар пайдаланылады.

2.3. Мүмкiндiктер

- Ел басшылығы мен жұртшылықтың бiлiм берудi инвестициялаудың

қажеттігiн түсiнуі.

- Үздiксiз экологиялық бiлiм беру және тәрбиелеу тұжырымдамасын

қабылдау.

- Халықаралық ұйымдардың бiлiм беру жүйесiн реформалау процесiне

қолдау көрсетуi.

- Бiрқатар бiлiм беру ұйымдарының дамыған елдердің оқу орындарымен

өзара iс-қимылы.

- Мемлекеттiң ынтымақтастық саясаты шеңберiнде басқа елдердің жетекшi

оқу орындарымен студенттер, оқушылар алмасу.

- Әртүрлi келiсiмдер шеңберiнде ТМД елдерiнде мамандар даярлауды

жүзеге асыру мүмкiндiгiнiң болуы.

- Ақпараттық жүйенi дамыту, бiлiм беру жүйесiнде Интернеттi пайдалану

мүмкiндiктерi.

- Елдi дамытудың индустриалық бағыты.

2.4. Қатерлер

       - Халықтың жалпы тұрмыс деңгейiнің төмендеуi аз қамтамасыз етiлген отбасыларынан шыққан оқушыларды барған сайын осалдандырады, соның салдарынан мектеп жасындағы балалардың жалпы бiлiм беретiн мектептердегi оқуға толық қамтылмауы орын алып отыр.
      - Экономиканың, әлеуметтiк саланың және елдің қоғамдық өмiрiнiң қажеттерiне сәйкес мамандар даярлауды жоспарлаудың тиiмдi жүйесiнің болмауы.
      - Елдегi жұмыссыздық деңгейiнің жоғары болуы салдарынан кәсiпорындар секторы тарапынан кәсiптiк бiлiм беру жүйесiне мүдделiлiктiң жоқтығы - әзiрше еңбек рыногы оларды қажеттi жұмыс күшiмен қамтамасыз етедi. Мұның өзi бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн жоғалу жағдайына апарып тiрейдi, өйткенi бюджет қаражаты негiзiнен орталау жалпы және жоғары кәсiби бiлiм беру жүйесiне кетедi.
      - Негiзiнен - жан басы бойынша қаржыландыру механизмiнiң болмауы.
      - Басқару жүйесiндегi енжарлық, саланы стратегиялық жоспарлаудың және нәтижелердi өлшеу жүйесiнің болмауы.
      - Бiлiм беру саласындағы басқару мен қаржыландыру мәселелерi бойынша халықаралық ынтымақтастықтың мүмкiндiктерiн нашар пайдалану.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Бiлiм беру жүйесiндегi басты стратегиялық мiндет халыққа барлық деңгейлер мен сатыларда сапалы білiм беруге қол жетiмдiлiктi кеңейтумен белгiленедi. Осыған байланысты бiлiм беру саласындағы күш-жiгер оның сапасын қамтамасыз ету жүйесiн құруға бағытталуға тиiс. Бiлiм беру жүйесiндегi басты мiндетке iлесе жүретiн мақсат - үздiксiз бiлiм беру қағидатын енгiзу болып табылады.
      Сапа мынадай аспектiде қарастырылады: білiм берудiң қазiргi кездегi деңгейiнде әркiм өзi үшiн өмiр суретiндей. Келесi онжылдықтың мақсаты, бiр жағынан, адамның қарышты дамуын қамтамасыз ететiн бiлiм берудiң бiрыңғай ұлттық жүйесiн құру екiншi жағынан - білiм берудің ұлттық жүйесiнiң жалпыәлемдiкке тұтасуын қамтамасыз ету болып табылады.
      Бiлiм беру жүйесiн алдағы он жыл iшiнде адамды бiлiммен ғана

қамтамасыз етiп қоймай, сонымен бiрге осы бiлiмдi пайдалана бiлу мен

дағдыға айналдыру жүйесi етiп қайта құру күтiп тұр.

Бiлiм беру жүйесi экономикалық және әлеуметтiк саладан оқшау тiршiлiк

жасауын тоқтатуға тиiс. Оны үлкен әлеуметтiк-экономикалық жүйенің бөлiгi

болу және ел экономикасын адам ресурстарымен қамтамасыз ету мiндеттерiн

шешу күтiп тұр.

Бiлiм беру реформасының стратегиясы мынадай мiндеттердi шешудi

қамтиды:

- Білiм беру нәтижелерiнiң сапасын арттыру.

- Бiлiмге қол жетiмдiлiктiң теңдiгiн қамтамасыз ету шараларын енгiзу.

- Бiлiм беру жүйесiнде әрiптестiктi дамыту үшiн жағдайлар жасау.

- Оқыту және тәрбиелеу жүйесінің бірлігін қамтамасыз ету.

- Білім мен ғылымның нақты ықпалдасуын қамтамасыз ету.

- Ресурстарды жұмылдыруды және білім беру жүйесінің тиімділігін

арттыруды қамтамасыз ету.

- Білім беруді басқару жүйесін жетілдіру.

- Қаржыландыру жүйесінің тиімділігін арттыру.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

       Мемлекеттiк тiлде оқыту мектептерi одан әрi күшейтiлуге тиiс. Бұл орайда орыс тiлiн және әлемдiк тiлдердің бiреуiн формалды емес түрде оқу мiндеттi болуға тиiс.
      Кәсiби бiлiм өзiнiң барлық деңгейiнде: бастауыш, орта, жоғары, жоғары оқу орнынан кейiнгi деңгейiнде басты басымдыққа ие деп жарияланады. Бұл жалпы орта бiлiмнің мәнiн ешқашан кемсiтпейдi, керiсiнше, бiлiм берудегi басты басымдықты қамтамасыз ету үшiн бiлiм берудің осы деңгейiнің маңыздылығы арта түседi.

      4.1. Бiлiм беру нәтижелерiнiң сапасын арттыру

      Бiлiм берудiң әртүрлi деңгейi үшiн бағдарламалардың үйлесiмдiлiгiн қамтамасыз ету арқылы бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту маңызды болып табылады (әрбiр алдыңғы саты бiлiм жиынтығы бойынша келесiлерiнің талаптарына толық жауап бередi). Оның үстiне оқу процесiн ұйымдастыруда он жыл iшiнде қатаң стандарттаудан тұрақты түрде жетiлдiруге бағдарланған ақылға қонымды шекте реттелетiн нысанға көшудi жүзеге асыру күтіп тұр. Жаңартудың әрбiр кезеңi жеткiлiктi ресурстармен қамтамасыз етiлуге тиiс.
      Жалпы орта бiлiм берудің мазмұнын жаңарту оқушылардың қажеттi бiлiмдi, дағды мен икемдiлiктi тұрақты түрде жинақтауын және оларға қажетсiз мәлiметтермен салмақ салынбауын қамтамасыз етуге тиiс. Осыған байланысты стандарттар мазмұнын өзгерту қажеттiгi туындайды. Яғни, қатаң бiлiм стандарттарынан бiлiм беру процесiнiң түпкiлiктi нәтижелерiн көздейтiн икемдi стандарттарға көшу керек. Олар әлеуметтiк-мәдени ортаның жай-күйiн, мүдделi тараптардың қажеттерi мен мүмкiндiктерiн ескеруге тиiс.
      Үлгерiмдiлiк стандарттарының айқын нормативтерiн белгiлеу, ел ауқымында тестiлер жүйесiн әзiрлеп, енгiзу қажет, солардың көмегiмен бақылау көрсеткiштерiне оқушылар даярлығының сәйкестiк дәрежесiн сан бойынша бағалауға болады. Yлгерiмділiк стандарттарын әзiрлеген кезде оқушылар - бастауыш, негiзгi орта және толық орта мектептiң түлектерi нені бiлiп, неге икемдi болуға тиiс дегенге баса күш салынуы керек. Яғни бiлiм берудің сандық және сапалық аспектiлерi көрiнiс табатын мемлекеттiк білiм беру стандарттары реформаны талап етедi.
      Оқу орындарында күнi бүгiнге дейiн жоспарлы экономика жағдайында неғұрлым маңызды деп табылғандарға, яғни нақты материалды игеруге күш салынады. Израильде, Францияда, Канада мен Ұлыбританияда және Экономикалық ынтымақтастық пен даму ұйымының (ЭЫДҰ) басқа да бiрқатар елдерiнде оқу орындары күштi басқаға аударады: олар оқушылардан формулалар мен терминдердi ойланбай жаттап алуды талап етпейдi, алынған ақпаратты шығармашылықпен қолдануға икемдi болуға үйретедi. Мұндай көзқарастың нәтижесiн осы ЭЫДҰ елдерi студенттерінiң нақты ақпаратты бiлуге қатысты мәселелердi емес, ақпаратты қолдануды талап ететiн мiндеттердi жақсы меңгергенiнен көруге болады. Егер ЭЫДҰ елдеріндегi бiлiм беру жүйесi студенттердi нарықты экономика жағдайларына шын мәнiнде неғұрлым түбегейлi әзiрлесе, бiздегi бiлiм беру жүйесi оқытудың бағдарын түбегейлi өзгерту қарсаңында ғана тұр.
      Жалпы орта бiлiм беру жүйесi мектеп оқушыларын еңбекке тәрбиелеудi де қамтамасыз етедi. Мектеп оқушыларын кәсiби бағдарлауды ғылыми негiзге қою, балаларды еңбекке баулуды және олардың қоғамдық пайдалы еңбекке қатысуын жетiлдiру талап етіледi. Жоғары сынып оқушыларын кәсiби қалыптастыруға бағытталған, еңбекке оқытудың дамыған сипатын қамтамасыз ететiн, еңбекке даярлаудың жаңарған түрiн толық көлемде қамтамасыз ету қажет.
      Кезең-кезеңiмен енгiзу алда күтiп тұрған мемлекеттiк жалпы мiндеттi стандарттар арқылы бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiн енгiзу жалпы орта бiлiм берудің мемлекеттiк жалпы мiндеттi стандарттарын игерумен қатар, мамандандырылған бағдарламаларды қамтамасыз етуге тиiс. Негiзгi оқу жоспарларына жаңа технологиялармен және рыноктың сұраныстарымен байланысты дағдыларды қалыптастыру енгiзiлуге тиiс.
      ЭЫДҰ елдерiнiң тәжiрибесi бастауыш кәсiптiк бiлiм беру жүйесiнде техникалық пәндердi емес, жалпы мақсаттағы дағдыларды оқыту керектiгiн көрсеттi. Арнайы кәсiби дағдыға ие болу оқу орнының одан кейiнгі деңгейiнде немесе өндiрiстен қол үзбей оқу нысанында кәсіпорындарда қамтамасыз етiлуге тиiс.
      Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм берудiң сапасы оқу процесiн және өндiрiстiк практиканы осы заманғы жабдықтарды пайдалана отырып ұйымдастыру жолымен қамтамасыз етiлуге тиiс.
      Жоғары бiлiм беру жүйесi тар мамандықтар бойынша даярлауды оралып өтуге ұмтылуға тиiс. Жоғары оқу орындарының түлектерi неғұрлым кең ауқымды кәсiби даярлыққа ие болуы керек. Осы жүйедегi даярлық құрылымдарын ғылыми-техникалық прогрестi айқындайтын мамандықтар пайдасына өзгерткен кезде, күш-жiгердi ең алдымен, жетекшi жоғары оқу орындары мен ғылыми-педагогикалық мектептерге қолдау көрсетуге жұмсау керек.
      Баламалы ресурстардың жоқтығынан түсiнiктi себептер бойынша, бiрiншi кезекте, сапалы кадрлар даярлай алмайтын мамандықтар бойынша (бұл олар бойынша даярлық Ресейдiң жоғары оқу орындарында ғана жүзеге асырылатын көптеген техникалық мамандықтарға қатысты) даярлықты толық сапалы бiлiм беру шын мәнiнде қамтамасыз етiлетiн жерде, мысалы, сол Ресейде, жүзеге асыру қажет. Болашақта мамандар даярлауды елдiң өз iшiнде дамыту үшiн жоғары оқу орындарының оқытушыларын даярлау мен қайта даярлауды бiр мезгiлде сол арада жүзеге асыру керек.
      Елде мыңдаған ұсақ фирмаларды барынша ынталандыру қажеттiгi туындайды. Шағын бизнестi дамыту үшiн адамдардың бойында тәуелсiздiк пен iскерлiк рухын тәрбиелеу қажет.
      Шағын бизнестi, жеке кәсiпкерліктi дамытудың ең жемiстi перспективалары барлық деңгейдегi кәсiби бiлiм беру жүйесiнде ашылуы мүмкiн. Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесi берген көптеген кәсiптер меншiктi iстi табысты құру үшiн тiкелей пайдаланылуы мүмкiн. Жоғары және орта кәсiптiк мектепте шағын бизнестi, экономика мен басқаруды техникалық мамандықтар бойынша оқитын студенттер үшiн кәсiпкерлiктi дамытудың әлемдiк тәжiрибесiн ұйымдастыру мен дамыту жөнiндегi оқу бағдарламаларын енгiзу керек.
      Орта бiлiм беру жүйесiнде оқушылар бiлiмiн бағалаудың ұлттық жүйесiн енгiзу қажет. Практикалық, ауызша және жазбаша құрамдас бөлiктерін дұрыс үйлестірген жағдайда сұрақ-сауалмен басқару рәсiмiнің ашықтығы бiлiм берудi алаламай және тең қол жететiндей қамтамасыз етуге тиiс.
      Қазақстан бiлiм беру саласында әлемдiк қоғамдастықтың мүшесi болуға ұмтылып отыр. Осы мақсатпен Қазақстан әртүрлi елдердегi бiлiм берудiң және үлгерiмдiк көрсеткiштерiнiң жүйелерiне ұдайы салыстыру жүргiзiлiп отыратын шеңбердегi бағдарламаларға қосылады.
      Жетiм балалардың және ата-анасының қарауынсыз қалған балалардың мемлекеттiк тапсырыс негiзiнде кәсiптiк бiлiм беру ұйымдарына түсуiне рұқсатты кеңейтудi қамтамасыз ететiн механизмдi көздеу қажет.
      Ұзақ мерзiмдi перспективада орта мектептердегі бiтiру емтихандары нәтижелерiнiң негiзiнде жоғары оқу орнына қабылдау механизмiн енгiзу керек. Яғни әңгiме орта мектептi ағымдағы оқу жылында бiтiрушiлер туралы болған кезде, жоғары оқу орнына түсу мақсатындағы бiтiру емтихандары мен сұрақ-сауалдар бiрiктiріледi. Қалған үмiткерлерге сұрақ-сауалдан өту мүмкiндiгiн беру керек. Емтихандар мен сұрақ-сауалдар қабылдауды жүзеге асыратын орган бiртұтас және тәуелсiз болуға тиiс.
      Колледж түлектерi үшiн оларды қысқартылған жедел бағдарламалармен тектес мамандықтар бойынша жоғары оқу орынына қабылдаудың тетiгiн енгiзу керек.
      Оқу орындарын оқытудың сапасын бағалаудың өзiндiк жүйесiн жасау мен енгiзуге ынталандыру қажет.
      Бiлiм берудің сапасына бақылау жасаудың негiзгi нысандары ретiнде оқу орындарын лицензиялау, аттестаттау және аккредитациялау процестерiнiң әдiстемелерi мен механизмдерi тұрақты түрде жетiлдiрiлетiн болады. Мемлекеттiк және мемлекеттiк емес оқу орындарын құру мен олардың жұмыс iстеуiнің бiрыңғай құқықтық режимi орнықтырылады.

      4.2. Бiлiмге қол жетiмділiк теңдiгiн қамтамасыз ету шараларын енгізу

      Адам болашақта ие болатын бүкiл бiлiм мен дағды жүгiнiң негiзi бала жастан қаланатындықтан, мектепке дейiнгi бiлiм беру жүйесiне барлығының қол жетiмділiгiн қамтамасыз ету қажет.
      Дамуында ақауы бар балалар үшiн конституциялық кепiлдi орта бiлiм беруге қол жетiмдiлiк проблемасын шешу керек. Осындай балалар үшiн бiлiм берудiң арнаулы ұйымдарын дамытумен қатар, оларды оқушылар ортасына кiрiктiру үшiн барлық қажеттi жағдаймен қамтамасыз ете отырып, әдеттегi мектептерде оқыту практикасын кеңiнен қолдану, сондай-ақ әдеттегi немесе мамандандырылған мектептерде оқуға мүмкiндiгi жоқ балаларды қашықтықтан оқытуды енгiзу керек.
      Оқушылардың білiмдi меңгеру мәселесi олардың денсаулығының жалпы жай-күйiмен, әсiресе бала жастағы жай-күйiмен тығыз байланысты. Құнарсыз тамақтану, дене бiтiмi мен психикалық саулығы жай-күйiнiң әлсiздiгi бiлiм сапасының нәтижелерiне қатты әсер етедi. Осыған байланысты оқушыларды құнарлы тамақтандырудың және олардың салауаттылығын қамтамасыз етудiң бағдарламасын енгiзу қажет.

      4.3. Білім беру жүйесінде әріптестікті дамыту үшін жағдайлар жасау

      Бiлiм беру жүйесi, қысқа және орта мерзiмдi қажеттiлiктерге сәйкес елдiң экономикасын жоғары бiлiктi мамандармен қамтамасыз етудiң мiндеттерiн орындай отырып, алда жүру сипатындағы мiндеттемелерге де ие болуға тиiс. Бұл арада экономикалық өсiмге iлесе жүретiн кадрлар сапасына және бiлiм беру саласындағы кәсiптiк әлеуметтiк әрiптестiкке қойылатын талаптың экономикалық өсу стратегиясындағы рөлiнiң маңызы аз емес.
      Еңбек рыногының және өндiрiс өсiмiнiң жағдайын түбегейлi жақсарту үшiн орта буындағы бiлiктi жұмысшы кадрлары мен мамандарды даярлау маңызды. Кәсiптiк мектептер мен колледждерде жоғары сапалы даярлауды қамтамасыз ете отырып, саналуан жiктер мен топтарға жататын отбасылар үшін әлеуметтік жағынан оңтайлы, қол жетімді, осы заманның талаптарына неғұрлым баламалы арнаға жол салуға болады.
      Кәсiптiк білiм беру жүйесiн дамыту үшiн бюджет қаражатын тиiмдi пайдалану, халықтың және шаруашылық жүргiзушi субъектілердiң қаражатын мейлiнше жұмылдыру мақсатындағы тиiстi институционалдық қолдау көрсетудi қамтамасыз ету қажет.
      Кәсiптiк-техникалық бiлiм беру жүйесi тұтастай алғанда бiлiм беру жүйесiнiң аса маңызды элементi болып табылады және жоғары оқу орындарына оқуға бармаған оқушыларға еңбекке дағдылануды үйретедi. Бұл жүйедегi мекемелерге өздерiнiң оқу жоспарларының кәсiби бағдарын таңдау мәселелерiн шешуде бостандық беру қажет. Жергiлiктi жерлердегi кәсiптiк-техникалық мектептер мен лицейлерге техникалық базасын ұсынатын және оқушылардың шәкірт ретінде өндірістік практикадан жұмыс орындарында жалпы білім беру пәндерін оқудан қол үзбей өтуін қамтамасыз ететін кәсіпорындар үшін материалдық ынталандыру шараларын енгізу керек.
      Жоғары оқу орындарының ұсақ фирмаларға техникалық көмек көрсету бағдарламаларын енгiзу бойынша шағын кәсіпкерлiктiң субъектілерi мен жоғары бiлiм беру жүйесiнiң арасындағы байланысты жолға қою қажет. Семинар сабақтарының қысқа мерзiмдi курстарын ұйымдастыру жолымен осындай көмек шеңберiндегi оқу процесiн ұйымдастырудың нысандарын алуан түрлi ету керек.
      Әлеуметтiк әрiптестiк шеңберiнде бастауыш, орта және жоғары кәсiптiк бiлiм беретiн оқу орындарының түлектерiн еңбекке орналастыру қызметiн дамыту керек. Осы заманғы бизнестiң қажеттерiне сәйкес еңбекке орналастыру қызметінiң оқу бағдарламаларын бейiмдеудiң маңызды факторына айналуы, осының артықшылығы болуы мүмкiн.

      4.4. Оқыту және тәрбиелеу жүйесiнiң бiрлiгiн қамтамасыз ету

      Бiлiм беру жүйесi азаматтық сана-сезiмнiң қалыптасуын қамтамасыз етуге бағытталған. Қазақстанда демократиялық институттардың одан әрi дамуына қарай оқу орындары қоғамда барған сайын өскелең рөлге ие болады. Бiрiншiден, олар адамдарға ел тарихын оқытады және ағымдағы оқиғалар туралы айтады, мұнан бөлек олар өмiрдi және өзiн-өзi басқаруды демократиялық тұрғыдан құрудың көрнекi моделi ретiнде қызмет етуге тиiс. Студенттiк кеңестер құру және де студенттердiң iс-шаралар мен бағдарламалар жүргiзу идеясын қолдау қажет.
      Әлемде АҚТҚ/ЖҚТБ зобалаңының пайда болуы, бiздiң елiмiзде және көршi мемлекеттерде жыныс жолымен берiлетiн жұқпалы аурулар (ЖБЖА) санының өсуi, жасөспiрiмдер мен жастардың арасында нашақорлардың, бей-берекет жыныстық қатынас жасайтын адамдар қатарының көбеюi АҚТҚ/ЖҚТБ-ның таралуына ықпал етедi, мұның өзi бiлiм беру жүйесiнiң алдына оқу орындарында оқитындарды адамгершілiк-жыныстық тәрбиелеу мiндетiн қояды.
      Тәрбие процесi орта мектепте басталуға тиiс, өйткенi тап осы жасөспiрiм мен жасөспiрiм қарсаңындағы жаста балалардың бойында қауiптi жыныстық нәпсi мiнез-құлқының қалыптасу себептерi пайда болады. АҚТҚ-ның, ЖБЖА-ның, жыныстық нәпсiлiктiң алдын алудың мәселелерi бойынша бiлiм беру мiнез-құлықты өзгертуге икемдi және егер осы жаста жүргiзiлсе, неғұрлым тиiмдi болады.
      Осыған байланысты кәсiптiк бiлiм беретiн мектептерде, жоғары оқу орындарында АҚТҚ, ЖБЖА және өсiмталдық денсаулық мәселелерi бойынша тиiмдi бiлiм бағдарламаларын белсендi түрде енгiзу керек. Оның үстiне бағдарламалардың сапасы жақсы, оқитындарға мақсаткерлiкпен жеткiзiлетiн және тiкелей ықпалы болуы керек. Мәселе балалардың аталған салаларда бiлiм алу-алмауында емес, қалай және қандай бiлім алатындығында.
      Жасөспiрiмдер мен жастарды адамгершiлiк-жыныстық тәрбиелеудiң жоғарыда аталған жолдары өскелең ұрпақ денсаулығының жақсы жай-күйiн сақтауды көздейтiн салауатты өмiр салтын қалыптастыру жөнiндегi жалпы бағдарламаға енгiзiлуге тиiс.
      Балалар мен жастарды әлеуметтiк тәрбиелеуде де мектептiң рөлi бар. Осыған байланысты мектеп оқушыларының бiрыңғай нысанын енгiзу оқушылардың әлеуметтiк теңдiгiн қамтамасыз етуге өз үлесiн қосуға тиiс. Ата-аналардың өз балаларын киiм-кешекпен қамтамасыз етудегi тең емес мүмкiндiктерi мектеп оқушыларының арасында көрiнбейтiн шекара туындатады.
      Оқушылардың бойында азаматтықты, салауатты өмiр салтын, адамгершiлiк-жыныстық тәрбиенi қалыптастыру жөнiндегi пәндердi оқу-тәрбие бағдарламаларына енгiзу арқылы орта мектепте тәрбие жұмысының күшейгенiн ескере отырып, алда орта мектепте оқытуды 12 жылға көшiру туралы мәселенi пысықтау күтiп тұр, ол соңғы үш жылда оқушылардың кәсiптiк бағдарын толық көлемде қамтамасыз етедi. Аталған қадам мұқият зерделеніп барып, әзiрленуге тиiс. 12 жылдық оқуға көшу үшiн тиiстi оқу-материалдық база құру және ұйымдық-құқықтық негiздi қамтамасыз ету қажет.

      4.5. Бiлiм мен ғылымның нақты ықпалдасуын қамтамасыз ету

      Жоғары оқу орындарының қызметiнде оқу мен ғылыми-зерттеу бағыттары арасындағы тығыз байланысты жолға қою осы заманғы бәсекелi экономиканы құрудың және дамытудың өзектi факторы болып табылады. Осыған байланысты елдiң жетекшi жоғары оқу орындарында зерттеулер жүргiзуге арналған мемлекеттiк тапсырыстарды орналастырудың механизмiн әзiрлеу қажет, мұның өзi ғылым мен бiлiм берудiң ықпалдасуын iс жүзiнде жүзеге асырады. Iрi жоғары оқу орындары мен ғылыми-зерттеу институттарын формалды емес, нақты бiрiктiру ғылым мен бiлiм берудi ықпалдастырудың одан әрi қарайғы қадамы болуы керек.
      АҚШ-тың технологиялық жағынан неғұрлым дамыған аудандарында экономикалық өсудiң үлкен процентi университеттердегi зерттеулердiң және осы зерттеулердi зертханалардан компьютерлiк бағдарламалар өндiру жөнiндегі зауыттар мен компанияларға жеткiзудің арқасында мүмкiн болып отыр. АҚШ пен Ұлыбританияда ғылымда жұмысқа қамтудың өсуiнiң негiзгi орталықтары жетекшi университеттердiң төңiрегiнде шоғырланған.
      Сондай-ақ ғылыми-зерттеу жұмыстарына жоғары курс студенттерiн белсендiрек тарту керек.

      4.6. Ресурстарды жұмылдыруды және білiм беру жүйесiнiң
      тиiмдiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету

      Бiлiм берудiң мазмұнын жаңарту жаңа стандарттар мен оқу жоспарларын, жаңа мазмұндағы оқулықтар мен оқу материалдарын ғана емес, сонымен бiрге оқытудың инновациялық технологиясын, оқу процесiн ұйымдастырудың жаңа нысандарын енгiзудi көздейдi. Мазмұнды жаңарту сапалы кадрлармен қамтамасыз етумен қатар жүргiзiлуге тиiс, мұның өзi мұғалiмдердi және жоғары оқу орындарының оқытушыларын даярлаудың, қайта даярлаудың және бiлiктiлiгiн арттырудың жүйесi қайта қаралуға тиiс дегендi бiлдiредi. Мұғалiмдердi және оқытушыларды қайта даярлау курсы өздерiнiң тыңдаушыларына проблемаларды шешудi, тәуелсiз оқуды, студенттердiң iскерлiгiн көтермелейтiн педагогикалық әдiстерге арналған бағдар беруге тиiс.
      Бiлiм беру саласындағы ілгерішіл идеялар мен әзірлемелерді мультипликациялау мiндеттерi әзiрше бiлiм беру жүйесiнiң қызметкерлерiн қайта даярлау мен бiлiктiлiгiн арттырудың жұмыс iстеп тұрған курстарының негізгі міндеттері бола қойған жоқ. Бiлiм беру саласы үшiн мамандар даярлау мен қайта даярлау қызметiнің басым бағыттары оларды тұтынушы оқушыларға, студенттерге, курс тыңдаушыларына және тағы басқаларға бiлiмнің жаңа әдiстерiн жеткiзудi қамтамасыз ететiн жаңа оқу бағдарламаларына көшу болуға тиiс.
      Бiлiм беру саласындағы зерттеу жұмыстарын жүйелi түрде жүргiзу қажет, сабақ берудің әртүрлi әдiстемелерi және оқытуға балама көзқарастың тиiмдiлiгi соның шеңберінде зерделенуге тиiс. Осындай зерттеу жұмыстарының элементi ретiнде жаңашыл тәжiрибе мектептерiн құру қажет, оларда әртүрлi елдерде әзiрленген оқытудың жаңа әдiстерiн байқап көруге және олардың тиiмдiлiгiне баға беруге болар едi.
      Педагогтарды қайта даярлауды және олардың бiлiктiлiгiн арттыруды ұйымдастыру педагогикалық ғылыми-зерттеу орталықтарымен және педагогикалық жоғары оқу орындарымен өзара байланыста жүзеге асырылуға тиiс.

      4.6.1. Кадрлармен қамтамасыз ету саласында

      Бiлiм беру нәтижелерiнiң сапасы бiлiм беру жүйесiн сапалы кадрлармен қамтамасыз етуге байланысты екенiн түсiне отырып, бiлiм беру қызметкерлерiнiң еңбегiне ақы төлеуге көзқарасты өзгерту арқылы бiлiм таратушылардың оқытудың сапалық деңгейiн тұрақты түрде көтеруге деген құлшынысын күшейту керек. Мектеп мұғалімдері мен жоғары оқу орындары оқытушыларының еңбегіне ақы төлеу олардың еңбегінің нәтижелеріне баламалы болуға тиіс.
      Білiм беру саласындағы мамандардың жақсы даярлығынсыз жүйенiң сапасы мұнан былай да төмендей беретiн болады және жаңа түлектер өзгермелi еңбек рыногының сұранысын қанағаттандыра алмайды. Мұғалiмдер даярлауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындары мен колледждер кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың икемдi рыноктық бағдарламаларын қамтамасыз ету мақсатында өз бағдарламаларын қайта бағдарлауға тиiс.
      Ауыл мектептерiн кадрлармен қамтамасыз етудiң сапасы арнайы әзiрленген аймақтық бағдарламалар бойынша мұғалімдердi даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыру арқылы өз шешiмiн табады. Бұл ретте осы бағдарламалар нәтижелерiнiң сапасы бағалау жүйесiнiң орталық деңгейiнде әзiрленетiн болады.

      4.6.2. Оқу-материалдық қамтамасыз ету саласында

      Бiлiм берудiң сапасын қамтамасыз етуде бiлiм беру саласын оқу-әдiстемелiк және материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз ету деңгейiнiң маңызы аз емес. Осы мақсатқа бөлiнетiн ресурстарды бөлуге көзқарасты өзгерту қажет. Оқулықтарды әзiрлеу мен басуға арналған қаражатты және оқу орындарын материалдық және техникалық құралдармен қамтамасыз етудi бiр қолға шоғырландыру оларды пайдаланудың тиiмдiлiгі мен пәрмендiлiгiн төмендетедi. Оқу процесiнiң ұйымдастырылуын ресурстармен қамтамасыз етуді нақты түрде орталықсыздандыру керек.
      Оқулықтардың және баспа материалдарының сапасын жақсарту, олардың түр-түрін кеңейту және құнын төмендету үшiн оларды өндіру мен бөлудiң механизмiн қамтамасыз ету қажет.
      ЭЫДҰ елдерiнде оқу жоспарларының мемлекеттiк стандарттары бар, алайда мемлекет жоғары мектеп немесе мiндеттi бiлiм беру жүйесi үшiн оқулықтар жасаумен және өндiрумен шұғылданбайды. Оқулықтарды монополия мемлекеттiк баспалар шығарудың орнына, онымен оқу орындары мен оқушыларға өз өнiмдерiн тең дәрежеде ұсынатын жеке компаниялар айналысады.
      Оқулықтар мен оқу материалдары сатылымға ашық түседi, ал жергiлiктi баспагерлер өз өнiмдерiн басқа елдерге, мысалы, үлкен қазақ диаспорасы бар елдерге шығаруға мүмкiндiк алады. Әртүрлi бағдарламалардың пайда болуы және студент талаптарының өсуi нәтижесiнде мамандандырылған баспалар мен жаңа атаулар саны өседi.
      Оқулықтар сатып алуға жағдайы жоқ халықтың жекелеген топтары үшiн олардың қажеттi оқу материалдарын, мысалы, гранттар ұсынылатын бағдарламаларды алуына жәрдем көрсететiн бағдарламалар әзiрленуi тиiс.
      Таяу уақытта білiм беру индустриясын құрып, дамыту қажет. Бұл өнiмi бiлiм беру жүйесiнде пайдаланылатын ағаш өңдеу өнеркәсiбiнiң және өндiрiстiң өзге де түрлерiнің дамуына ықпал етедi. Оқу жабдықтарын, құралдарды отандық кәсiпорындарда өндiрудi жолға қою керек.
      Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру саласындағы бағдарламалар: оқу орындарын ақпараттандыру; бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беруге арналған оқулықтарды, оқу-әдiстемелiк кешендердi әзiрлеу және шығару нақты пәрмендi қолдау табуға тиiс.

      4.7. Бiлiм берудi басқару жүйесiн жетілдiру

      Барлық деңгейдегi бiлiм беру ұйымдарында (бастауыш және орта мектеп, кәсiптiк мектеп, колледж, университет және т.б.) өзiн-өзi басқару қағидаты енгiзiлуге тиiс. Осымен бiр мезгiлде олардың қаржылық есеп беру деңгейiн арттыру және мүмкiндiгiне қарай шығынды өтеу мен қаражатты үнемдеудi ынталандыру керек.
      Бiлiм беру саласында елдiң алдына қойылған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлігі рұқсат еткен оқулықтардың пайдаланылуына және оқытуда қолданылатын әдiстемелерге байланысты мәселелердi мектеп басшылығының өздерi шешедi. Мәселен, мектептi жылытудың неғұрлым үнемдi тәсілiн тапқан директорға үнемделген қаражатқа оқулықтар сатып алу немесе терезенiң ескi жақтауларын ауыстыру құқығы берiлуге тиiс. Кадрлармен қамтамасыз ету, мұғалiмдердiң білiктiлiгiн арттыру және тағы басқа мәселелердi директор дербес шешуге тиiс.
      Жоғары бiлiм беру жүйесiнде жоғары оқу орындарын автономиялау нақты енгiзiлетiн болады. Жоғары оқу орындарында оқудың жоғары жалпы деңгейiн қамтамасыз етудiң мақсатына жоғары оқу орындарын аттестациялау мен аккредитациялауды рәсiмдеу және жоғары оқу орындарының арасында бәсекенi дамыту арқылы қол жеткiзу керек. Мұндай жағдайда студенттер (және олар жұмыс iстеуге келетiн компаниялар) даярлаудың сапасын бағалайтын болады және екiншi дәрежелі дипломдар тез әрi заңды түрде сұраныстан қалады.
      Жоғары оқу орнының автономиясы дегенiмiз, оларға өзiнiң оқу жоспарларын дербес әзiрлеу, бiлiмдi бағалаудың өзiндiк өлшемiн енгiзу және кадр мәселелерi мен оқу процесiн ұйымдастыру мәселелерiн шешу құқығын беру. Жоғары бiлiм берудiң мемлекеттiк білiм беру стандарттары ұсынымдық сипатқа ие және бiлiмнiң ең аз көлемiмен қамтамасыз ету үшiн негiз болып табылады. Нақ осы жоғары оқу орындары оқытушылар жалақысының мөлшерi мен еңбек келiсiмiнің шарттарын белгiлейдi, оның үстiне әртүрлi мамандықтағы оқытушылар мен қызметкерлер үшiн бұл шарттардың әртүрлi болуы мүмкiн.
      Жоғары оқу орындарын директорлар кеңесi арқылы басқарудың моделiн белгілеу қажет.
      Оқу орындарына берiлген автономия тап сол бiлiм беру жүйесiнiң тиiмдi дамуына пайдалы болу үшiн оқу орындарын тiркеудiң, лицензиялаудың, аттестаттаудың ашық рәсiмдерiн нығайту және енгiзу қажет. Мемлекет кәсiптiк бiлiм беретiн бiлiм беру ұйымдарының қызметiн реттеу мақсатында лицензиялық қадағалау механизмдерiн және мемлекеттiк тапсырыс беру жүйесiн пайдаланатын болады.
      Бастауыш және орта кәсiптiк бiлiм беру жүйесiндегi бiлiм берудi ұйымдастыруды автономиялау көзқарасы жоғары бiлiм беру жүйесiндегi көзқараспен ұқсас.

      4.8. Қаржыландыру жүйесiнiң тиiмдiлiгiн арттыру

      Жоғары бiлiм беру гранттар мен кредиттер жүйесi арқылы жүргiзiлiп отырғандай, бiлiм берудi де жан басына қаржыландыру қағидаты бойынша қаржыландыруға нақты көшiрудi жүзеге асыру қажет.
      Бiлiм беру бюджетiнде бiлiм берудi тиiмдi қамтамасыз етуге мүмкiндiк жасайтын оқытудың жаңа технологиясын енгiзуге арналған қаражат мiндеттi түрде көзделуге тиiс.
      Бiлiм беру гранттары мен кредиттерi жүйесiнде оларды берудiң шарттарын түрлендiре түсу керек. Отандық жоғары оқу орындарында кәсiптiк білiм алуда ғана емес, сонымен бiрге шетелдерде оқу мен бiлiктiлiгiн көтеруде де осылай болу керек. Мұнан бөлек, оқу процестерiн, яғни бiлiм беру объектiлерiн ғана емес, сонымен бiрге бiлiм беру субъектiлерiн де жаңғыртуға арналған көтермелеу гранттары болуға тиiс.
      Бiлiм беру - бұл инвестициялық сала. Осыған байланысты осы салаға экономиканың нақты секторының субъектiлерi мен қаржы секторының назарын күшейту керек - бұл білiм беру мiндеттерiн шешуге бюджеттен тыс қаражатты тартуға бағытталған ынталандыру шараларын жасауды талап етедi.
      Бiлiм берудi қаржыландыру жүйесi ашық болу керек. Бiлiм беруге

арналған шығындар және олардың бағыттары туралы, сондай-ақ бiлiм берудiң

әрбiр деңгейі бойынша оқитындардың саны мен оқудың сапасы туралы барлық

ақпаратқа қол жететiн болуға тиiс.

Орта және жоғары кәсiптiк бiлiм берудiң мемлекеттiк емес ұйымдары

құрылтайшыларының қаржылық жауапкершiлiгiн күшейту және заңдастыру қажет.

5. ҚОСЫМША

Бюджеттік қаражаттарды білім беру деңгейі бойынша бөлу динамикасы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

ДЕНСАУЛЫҚ САҚТАУ РЕФОРМАСЫНЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ

1. МАҚСАТ

       Денсаулықты көтермелеу мен қорғау бойынша алдын алуға бағытталған шаралардың күшейтілуі, халықтың барлық жіктерінің сапалы медициналық көмекке шынайы қол жеткізуі деңгейін арттыру жолымен халық денсаулығының жай-күйін жақсартуды қамтамасыз ететін денсаулық сақтаудың тиімді әсер ететін жүйесін құру.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Денсаулық сақтаудың ағымдағы жағдайы елiмiзде мына нәрселердiң орын алып отырғандығымен тұжырымдалады:
      - өлiм деңгейiнің жоғарылығы (жалпы, балалардың, аналардың) және туғаннан бастап күтiлетiн өмiр ұзақтығының, әсiресе еркектердің өмiр ұзақтығының төмендiгi;
      - эпидемиялық сипатқа ие болып отырған туберкулез ауруының ұлғаюы, жүрек-қан тамырлары, онкологиялық, жұқпалы, паразиттiк аурулардың өсуi;
      - өндiрiстiк және тұрмыстық жарақат алу мен уланудың нәтижесiнде мүгедектер санының көбеюi;
      - жыныс жолдарымен берілетiн жұқпалы аурулардың және АҚТҚ жұқтыру жағдайларының өсуi;
      - өсiмталдық денсаулық көрсеткiштерiнiң төмендiгi.
      Денсаулық сақтаудың Қазақстандық жүйесi ресурстық көрсеткiштер негiзiнде қаржыландырумен ұштасатын, басқарудың әкiмшiлiк жасау әдiстерiнiң үстемдiгiне негiзделген экстенсивтi дамумен сипатталады. Экономикалық реттеушiлердің рөлi iс жүзiнде бұрмаланған.
      Соңғы 1-2 жылда жекелеген ауруларды емдеудiң табысты қолданылып жүрген және неғұрлым шығынсыз әдiстерi, саланы бюджеттiк қаржыландырудың бағдарламалық принципi енгiзіле бастады.
      Денсаулық сақтау жүйесiндегi неғұрлым оң өзгерiстер Қазақстан

Республикасы Президентiнiң 1998 жылғы 18 мамырдағы N 3956

U983956_

"Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулық жағдайын жақсарту

жөнiндегi бiрiншi кезектi шаралар туралы", 1998 жылғы 16 қарашадағы N 4153

U984153_

"Халық денсаулығы" мемлекеттiк бағдарламасы туралы" Жарлықтарының

қабылдануынан кейiн басталды.

2.1. Күштi жақтар

- Соңғы 2-3 жылдың iшiнде денсаулық сақтаудың әртүрлi аспектiлерi

бойынша қабылданған бағдарламалардың болуы.

- Алғашқы медициналық-санитариялық жәрдемнің жұмыс iстеп тұруы.

- Отбасылық медицина дәрiгерлерi тәжiрибесiнiң енгiзiлуi.

- Туберкулездi емдеу мен диагностикалау кезiндегi DOTS стратегиясын

енгiзудiң сауатты тактикасы.

- 5 жасқа дейiнгi балаларды жаппай егу.

       - Салауатты өмiр салтын (СӨС) қалыптастыру жөнiндегi жұмыстардың жандандырылуы, СӨС насихаттау жөнiндегi науқандарды тиiстi институционалдық қолдаудың бар екендiгi.
      - Жан басына шаққандағы норматив, амбулаториялық-емханалық тарификатор және емдеу-шығындар тобы бойынша неғұрлым шығынсыз амбулаториялық көмекке көшудi ынталандыратын iшiнара отбасылық дәрiгерлер қорын ұстауға негiзделген медициналық көмекке ақы төлеудiң жаңа принциптерiн заңдық тұрғыда бекіту.
      - Медициналық қызмет көрсетудi қаржыландырудың көп арналы нысандары.
      - Халыққа медициналық қызмет көрсететiн мемлекеттiк емес сектордың бар болуы.
      - Медициналық жоғары оқу орындарында интернатураның, жалпы тәжiрибедегi дәрiгерлердi даярлау үшiн оқу үлгiсiндегi отбасылық дәрiгерлiк амбулаториялардың жұмыс iстеп тұруы.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Азаматтардың денсаулығын сақтауды қаржыландыру соңғы жылдары IЖӨ-нің 1,8-2,2%-ын құрады.
      - Денсаулық сақтау реформасының қисыны мен сабақтастығының болмауы. Азаматтардың денсаулығын сақтау жүйесiнің қызметiн нормативтiк-құқықтық реттеудiң әлсiздiгi.
      - Бiрқатар елдi мекендерде медициналық қызмет көрсетудің болмауы.
      - Емдеу-алдын алу мекемелерiндегi диагностикалық және емдеу жабдықтарының 80-90%-ының ескiруi.
      - Басқарудың және қаржыландырудың жоспарлы және нарықтық механизмдерiнiң оңтайлы ұштасуы үшiн тұжырымдамалық негiздердiң болмауы.
      - Медициналық жоғары оқу орындары түлектерiнiң айтарлықтай бөлiгiнiң әлсiз даярлануына жол берiп отырған медицина кадрларын даярлау жүйесi.
      - Пациенттердiң денсаулығына зиян келтiргенi үшiн медицина қызметкерлерiнiң дербес жауаптылығын қамтамасыз етудің тиiмдi жүйесiнiң болмауы.
      - Пациенттерге таңдап алу мүмкiндiгiн қамтамасыз ететiн медициналық қызмет көрсетудiң iшкi рыногының болмауы.
      - Пациенттердiң ақы төлеу мәселесiнiң реттелмегендiгi есебінен медициналық қызмет көрсетудiң көлеңкелi рыногының қоса өмiр сүрiп отырғандығы.
      Алматы қалалық денсаулық сақтау мамандарының бағалауы бойынша қаражаттың 50%-ына дейiн саланың көлеңкелi экономикасында.
      - Денсаулық сақтаудың аурулардың алдын алудан гөрі емдеу сипатындағы шараларға көбiрек бағдарлануы.
      - Саланы қаржыландырудың тиiмдi жүйесiнiң жоқ екендiгi.
      - Медициналық ұйымдардың жұмыс тиiмдiлiгiнiң төмендiгi, бәсеке мен тиiстi материалдық ынталандырулардың болмауы.
      - Денсаулық қорғаудағы басқару мен бiрыңғай саясат проблемасының пiсiп-жетiлуi.
      - Статистикалық ақпаратты есепке алу мен есеп беруде сенiмдiлiктiң жеткiлiксiздiгi, саланың медициналық және қаржылық статистикасының өзара байланысының әлсiздiгi, мұның өзi денсаулық сақтау жүйесiнде болып жатқан көп факторлы процестердi нақты бағалауға мүмкiндiк бермейдi. Медициналық статистиканың сенiмдiлiгiнiң нашарлауы.
      - Алдын алу, диагноз қою және ауруларды емдеу саласында осы заманғы және тиiмдi технологияны кеңiнен қолдану жөнiндегi шаралардың жеткiлiксiздiгi.
      - Республикада фармацевтикалық және медициналық өнеркәсiптiң әлсiз дамуы.
      - Дәрi-дәрмек заттарының және медициналық препараттардың сапасы мен құнына мемлекеттік бақылаудың іс жүзінде болмауы. Фармацевтикалық рынокта стандарт талаптарына жауап бермейтiн дәрi-дәрмек заттарының орын алуы.

      2.3. Мүмкiндіктер

      - Iрi медициналық орталықтардың халықаралық ынтымақтастығының жандануы. Денсаулық сақтау проблемалары бойынша бiрлескен социологиялық зерттеулер.
      - Әлеуметтiк саланың басқа да салаларын денсаулық сақтау шараларына қосу.
      - Саланы қаржыландыруға бюджеттен тыс қаражаттарды қосу, қаржыландыру көздерiн кеңейту.
      - Халықтың проблемалары, соның iшiнде денсаулық сақтаудың проблемалары мәселелерi бойынша үкiметтiк емес ұйымдар қызметiнiң жандануы.
      - Денсаулық сақтауды реформалау процестерiн халықаралық ұйымдардың қолдауы. Медициналық iзгiлiктi көмек.
      - Халық денсаулығы саласында халықаралық бағдарламалық құжаттардың болуы, атап айтқанда, "Баршаның денсаулығы ХХI ғасырда".

      2.4. Қатерлер

      - Фармацевтикалық рынокта стандарт талаптарына жауап бермейтiн дәрi-дәрмек заттарының болуы. Фармацевтикалық рынокқа қатысушылардың келiсуi және дәрi-дәрмек заттары мен медициналық препараттарға арналған бағаны олардың әлемдiк орташа құнынан бiрнеше есе арттыру.
      - Халық үшiн сапалы ауыз суға қол жеткiзудiң төмендеуi.
      - Халықтың айтарлықтай бөлiгiнің төлем қабiлетiнiң төмендiгi (толық қуатты тамақтануда өзiн-өзi қамтамасыз ету жөнiндегi мәселелер).
      - Азық-түлiк тауарлары рыногында құрамында адам өмiрiне қатер төндiретiн заттар бар сапасыз тамақ өнiмдерiнің болуы.
      - Экологиялық факторлардың денсаулыққа ықпал етуiнің күшеюi.
      - Салаға түсетiн мемлекеттiк инвестициялардың жеткiлiксiздiгi.
      - Әлеуметтiк мәселелер бойынша сақтандыру рыногының дамымағандығы.
      - Елдегi есiрткi бизнесiнiң өсуi, мұның есiрткiге қол жеткiзудiң артуына әкелетiндiгi.
      - Алыс және жақын шетелдермен белсендi көшi-қон алмасудың АҚТҚ/ЖҚТБ-ның, карантиндiк жұқпалы аурулардың таралу қаупiн төндiретiндiгi. Жария емес көшi-қонның елде эпидемиологиялық ахуалдың нашарлауына жағдай жасайтындығы.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Денсаулық сақтау саласындағы өзгерiстер халыққа медициналық қызмет көрсетудi ұйымдастыру мен қаржыландыруды жетiлдiру жолымен әлеуметтiк дамудың жалпы стратегиясының бөлiнбес бөлiгi болуға тиiс.
      Денсаулық сақтаудағы реформалау жоспарлы бастаулар мен нарықтық реттегiштер рөлiнiң оңтайлы ұштасуын айқындау қажеттiгiн талап етедi.
      Бұл мiндеттi шешудің негiзгі нәтижелерi денсаулық сақтау шараларының нәтижелiлiгi мен тиiмдiлiгiн арттыру және сапалы медициналық көмекке қол жеткiзу теңдiгiнiң кепiлдiгiн қамтамасыз ету болуға тиiс.
      Денсаулық сақтаудың назары аурудың салдарымен күресуге ғана емес, аурудың қалыптасу себептерiн жоюға бағытталуға тиiс.
      Бұдан басқа, халық денсаулығының қоршаған ортаның жай-күйi және сумен қамтамасыз етумен байланысты проблемаларын шешуде нақты нәтижелерге келуi керек.
      Денсаулық сақтауды реформалаудың стратегиясы мына мiндеттердi шешудi қамтиды:
      - Әлеуметтiк маңызы бар аурулардың және қоршаған орта үшiн қауiптi аурулардың пайда болуы мен дамуын болдырмайтын алдын алу шараларын күшейту.
      Алдын алуға салынған қаражаттың тиiмдiлiктi үш еселеп қамтамасыз ететiнiн тәжiрибе көрсеттi.
      - Салауатты өмiр салтын қалыптастыру қызметiн нығайту.
      Қазақстанда байқалып отырған өлiм мен аурудың статистикалық картинасы едәуiр дәрежеде темекi мен алкогольге бейiмдiлiкпен айқындалады. Адамдардың өмiр салты жүрек пен тыныс жолдары ауруларының дамуына ықпал етедi, балалар өлiмiнің және қатерлi iсiк ауруының өсуiне алып келедi, өндiрісте және тұрмыста қайғылы жағдайлар мен жарақаттардың, сондай-ақ жолдарда авариялардың орын алуына тiкелей немесе жанама түрде әсерiн тигiзедi. Бағдарлы есептеулер, халықтың алкоголь мен темекi тартуға жұмсайтын сомасының мемлекеттің денсаулық сақтау жүйесiне арналған шығынынан асып кететiнiн көрсеттi.
      - Халыққа медициналық көмек көрсетудi ұйымдастырады жетiлдiру. Алғашқы медициналық-санитарлық жәрдемдi нығайту, отбасылық медицина дәрiгерi практикасын дамыту.
      Халық тығыздығының төмендiгi, шағын елдi мекендерден әдетте, негізiнен, көкейге қонымды медициналық қызметтер көрсету қамтамасыз етiлетiн емдеу-алдын алу мекемелерi шоғырланған облыс орталықтарына дейiнгі ара қашықтықтың ұзақтығы, алғашқы медициналық қызмет көрсету буынын жедел дамытуды осы саладағы басым бағыт деп белгiлеуге негiз қалайды. Алғашқы медициналық-санитарлық көмек күрделi медициналық араласуды көздемейтiндiгiне қарамастан, одан халық денсаулығының жай-күйiн жалпылама жақсарту, ең алдымен әйелдер мен балалар топтарын сауықтыру жөнiнде жедел нәтиже күту керек.
      - Дәрi-дәрмекпен қамтамасыз етудi жетiлдiру. Қазақстан Республикасының фармацевтикалық және медициналық өнеркәсiбiн дамыту.
      Медициналық қызмет көрсетудi ұйымдастыру мәселесi ауруларды емдеу процесiн дәрi-дәрмекпен қамтамасыз ету мәселелерiмен тығыз байланысты. Дәрi-дәрмек заттарының сапасы мен қол жетiмдiлiгi - фармацевтикалық секторға қойылатын негiзгi талап, алайда, бұл өлшемдер бойынша халық әзiрше осал күйiнде қалып отыр.
      - Қоршаған ортаның мониторингiн және халықты сумен қамтамасыз етудiң жай-күйiн жетiлдiру.
      Атмосфераның, таза судың ластану, радиациялық зақымдану және сарқынды суларды өңдеу, сапалылығы төмен тамақ проблемалары халық денсаулығының жалпы деңгейiне айтарлықтай әсер етедi.
      - Халықтың сапалы азық-түлік өнiмдерiне қол жеткiзуiн қамтамасыз ету үшін жағдайлар жасау.
      - Әлемде өзін ұтымды көрсеткен және ДДСҰ ұсынған жаңа емдеу әдістерін енгізу жолымен емдеу процесін ұйымдастыруды жақсарту.
      - Халыққа сапалы медициналық көмек көрсетудi қамтамасыз ететiн қаржыландыру жүйесiн құру.
      Медицина қызметкерлерiне жүгiне отырып халық медициналық көмектi не ақылы негізде, не тегiн алады. Әрине, соңғы жағдайда бiреу төлейдi, бiрақ медициналық көмектi қажетсiну кезiнде пациенттер үшiн ол тегiн. Әңгiме медициналық көмекке ақы төлеудi қамтамасыз ететiн - белгiлі бiр көлем мен сапада медициналық көмек көрсетуi бойынша медицина қызметкерлерiне өтем жасайтын экономикалық қатынастар жүйесi туралы болып отыр. Қаржыландыру жүйесi арқылы халыққа медициналық қызмет көрсету рыногы реттеледi. Денсаулық сақтау жүйесiнiң өзiне де, сондай-ақ медициналық

көмек алушыға да көзқарас тұрғысынан басқару мен қаржыландыру тиiмділiгiне

қол жеткiзу қажет.

- Денсаулық сақтау жүйесiн басқаруды жетiлдiру.

- Медициналық бiлiм беру жүйесiн жетiлдiру, отандық медицина

ғылымының дамуына қолдау көрсетiлуiн қамтамасыз ету.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

4.1. Әлеуметтiк маңызы бар аурулардың және қоршаған орта үшiн

қауiптi аурулардың пайда болуы мен дамуын болдырмайтын

алдын алу шараларын күшейту

Медициналық қамтамасыз ету шеңберiнде аурудың жолын кесуге айрықша

назар аударылуға тиiс.

       Санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің рөлін күшейту керек. Кейбiр аурулардың алдын алу үшiн салыстырмалы түрде қарапайым және қымбат емес әдiстер бар (халықты иммунизациялау); басқа ауруларға қатысты жағдайды ағарту жұмыстары тез түзей алар едi. Егер бiрiншi топқа қатысты орталық және жергiлiктi органдардың өкiлеттiгi жеткiлiктi болса, шаралардың екiншi тобы денсаулық сақтау, бiлiм беру және ақпарат жүйесiнің өзара iс-қимыл жасауын талап етедi.
      Шаралардың екiншi тобындағы ауруларға, мысалы, жыныс жолдары арқылы жұғатын (ЖЖАЖ) және АҚТҚ инфекцияларымен байланысты халықтың репродуктивтi денсаулығының жекелеген аспектiлерi жатады. ЖЖАЖ және АҚТҚ қатысты халықтың мiнез-құлық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету бойынша жүргiзiлетiн ағарту және өзге де алдын алу жұмыстары халықты сауықтыру саясатының бөлiнбес бөлiгi болуға тиiс.
      Санитарлық-эпидемиологиялық қызметтің рөлiн күшейту керек.

      4.2. Салауатты өмiр салтын қалыптастыру қызметін нығайту

      Салауатты өмiр салты (СӨС) және денсаулықты нығайту денсаулық сақтаудың жалпы саясатының бөлінбес бөлігі болуға тиіс. СӨС қалыптастырудың мiндеттерi денсаулық сақтау мен бiлiм берудiң ғана үлесi болып қоймай, спорт, мәдениет, ақпарат салаларында да жүйелi жұмыстар жүргiзiлуге тиiс. СӨС қалыптастыру мәселелерiн үйлестiретiн органның функциясы мен өкiлеттiлiгiн кеңейту қажет, - ол денсаулық сақтау жүйесiнiң шеңберiнде ғана жұмыс iстеумен шектелмеуге тиiс.
      Салауатты өмiр салтын қалыптастыру мақсатындағы бiлiм беру бағдарламалары мен ақпарат елдің: мектептердегi, жоғары оқу орындарындағы, жұмыс ұжымдарындағы әрбiр азаматына алғашқы медициналық-санитарлық көмек мекемелерi және т.б. арқылы жеткiзiлуге тиiс.
      Салауатты емес өмiр салтына қарсы әсер ететiн тiкелей, экономикалық шаралар жүргiзiлуi қажет.
      Австралияның тәжiрибесi: қор құрылған, оның қаражаты темекi және алкоголь өндiретiн фирмалардың аударымдарынан қалыптасады. Бұл қаражатты Үкiмет темекiге қарсы және алкогольге қарсы науқан шеңберiнде бiлiм беру және басқа бағдарламаларға жұмсайды.

      4.3. Халыққа медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыруды
           жетiлдіру. Алғашқы медициналық-санитариялық жәрдемдi
           нығайту, отбасылық медицина дәрiгерi практикасын дамыту

      Алғашқы медициналық-санитариялық көмек - (АлМСК) денсаулық сақтаудың бүкiл жүйесiнiң бiрiншi негiзi. Ол тиiстi қызметтердi мүмкiн болғанынша жұмыс орны мен тұрғылықты жерлерге жақын ұйымдастырып, оған қол жеткiзудi қамтамасыз ету жолымен әрбiр азаматтың, ұжымның, қауымдастықтың негiзгi медициналық қажеттілiктерiн қанағаттандыруды бiлдiредi.
      Денсаулық сақтау саласы алдында тұрған мiндеттердi шешу шеңберiндегi алдын алу жұмыстарының айтарлықтай бөлігін жүргiзу осы АлМСК мекемелерiне жүктеледi. Осыған байланысты отбасылық медицина институтын одан әрi дамыта отырып халыққа медициналық қызмет көрсетудiң бастапқы буынын нығайту неғұрлым маңызды болып табылады. АлМСК-тi ресурстық тұрғыда қамтамасыз ету базалық профилактикалық шараларды, соның iшiнде иммунизациялауды жүргiзу мiндеттерiн орындаумен бара-бар болуға тиiс. Фельдшерлiк-акушерлiк пункттердi, ауылдық учаскелiк ауруханаларды, отбасылық дәрiгерлiк амбулаторияларды, консультациялық-диагностикалық орталықтарды, консультациялық-диагностикалық емханаларды медициналық жабдықтармен толықтыру және кадрлармен қамтамасыз ету талап етiлетiн деңгейге дейiн жеткiзiлуi қажет.
      Халықпен негiзгi қатынасты нақ осы АлМСК мекемелерi қамтамасыз ететiндiктен, олар көрсететiн қызметтердi кеңейту көзделедi.
      АлМСК көрсетудi жүзеге асыратын медицина қызметкерлерi мiндеттерiнiң шеңберi кеңейтiлетiнiн ескере отырып, олардың қайта даярлықтан өтуi мен бiлiктiлiгiн арттыруды қамтамасыз ету қажет.
      Медициналық жәрдемнiң келесi деңгейiндегi мекемелердiң атқаратын қызметтерi олардың төменгi деңгейдегi мекемелер жұмысына қолдау көрсете алуы есебiмен кеңейтiлуге тиiс. Осы деңгейден бастап әртүрлi нысандарда медициналық қызметкерлердi қайта даярлықтан өткiзудің тиiстi курстары ұйымдастырылуы мүмкiн.
      Қазақстанда транзиттiк экономика ықпалының әртүрлi факторларынан медицина кадрларын қайта даярлаудың деңгейi күрт төмендедi. Жетi-он күндiк сапарлар және өзге циклдар негiзiнен бiлiм емес, маманданудан өту сертификаттарын бередi. Мұнан бөлек, Қазақстанда көптеген мамандықтар: нейрохирургия, жүрек-қантамырлары, торакальдық (өкпе) хирургия және бiрқатар басқа мамандықтар бойынша оқу базасы iс жүзiнде жоқ.
      Мемлекеттiк емдеу-алдын алу мекемелерiндегi диагностикалық және емдеу жабдықтарын таяудағы бес жылдың iшiнде 40%-ға жаңарту керек. Мұның өзi ауруға уақтылы диагноз қоюдың есебiнен аурулардың стационарда және амбулаториялық емделуде болу мерзiмдерiн қысқартуға, мемлекет пен халықтың медикаменттерге арналған шығындарын азайтуға мүмкiндiк туғызып қана қоймай, медициналық кадрларды қайта даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттырудың нәтижелiлiгiн көтередi.

      4.4. Дәрi-дәрмекпен қамтамасыз етудi жетілдiру. Қазақстан
           Республикасының фармацевтикалық және медициналық
           өнеркәсiбiн дамыту

      Елдегi фармацевтикалық ахуалды жақсарту қажеттiгi алдағы iс-қимылдар үшiн шеңбер жасай алатын дәрi-дәрмектерге жалпыға бiрдей қол жеткiзушiлiктiң ұлттық саясатын (ДЖҰС) тұжырымдау талаптарын ұсынады. Халықты сапасыз дәрi құралдарынан, негiзгi дәрi-дәрмектердiң бағасын негiзсiз өсiруден қорғауды қамтамасыз ететiн мемлекеттiк дәрi-дәрмек саясаты әзiрленiп, енгiзiлуге тиiс. Яғни, әңгiме арзан, қауiпсiз және тиiмдi дәрiлерге қол жеткiзу мен оларды ұтымды пайдалану жайында болып отыр. ДЖҰС әзiрлеу отандық фармацевтикалық индустрияны тездетiп дамытуға серпiн беруi мүмкiн.
      Дәрiханалар жүйесiнiң 98%-ы жеке секторда. Медикаменттерге арналған бағаны реттеуге, демек олардың халықтың кедей топтарына жету проблемасын шешуге, халықты өмiрлiк маңызы бар препараттармен көңiлге қонымды бағалар бойынша қамтамасыз ету мен жеке секторға бәсеке жасау үшін мемлекеттiк дәрiханаларды қалпына келтiру (фармацевтикалық рыноктың 15-20%-ы) арқылы қол жеткiзуге болады.

      4.5. Қоршаған ортаның мониторингiн және халықты сумен
           қамтамасыз етудiң жай-күйiн жетiлдiру

      4.5.1. Қоршаған ортаны қорғау саласында

      Егер денсаулыққа экологиялық факторлар қалай терең әсер ететiнiн ескеретiн болсақ, қоршаған ортаны сауықтыру жөнiндегi iс-әрекеттер бiрiншi кезектегi мiндеттер қатарына шығарылуға тиiс.
      Қазақстандағы атмосфера мен сулардың күтiліп отырған ластану өсiмiне оларды белгiлi бiр шекте шектеу мақсатымен келгенде, өнеркәсiптiң барлық салалары үшiн заңды түрде бекiтiлген ластану нормасының мүмкін шегi нақты iске қосылуға тиiс. Өнеркәсiптiң барлық салаларындағы кәсiпорындар үшiн концентраттардың жол берiлетiн шегiн сақтауына қатаң бақылау орнату қажет. Бұл нормаларды сақтамағаны үшiн оларға қатаң шаралар қолдану жүйесiн көздей алатын мониторинг пен есеп-қисаптың арнаулы механизмi iске қосылуы қажет. Осы өндiрулерден алынған қаражаттың бiр бөлiгiн медициналық қызметтер көрсетудi жақсартуға бағыттау керек. Экологиялық нормалар жүйесiн енгiзу мен олардың сақталуына қадағалау жасау жөнiндегi барлық шығындар өнеркәсiп кәсiпорындарына жүктелуге тиiс.

      4.5.2. Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету саласында

      Қазақстанның барлық халқы үшiн ауыз су сапасын жақсарту - елдiң су ресурстарымен айналысатын органдарының негiзгi мiндетi.
      Халықтың таза ауыз суға қол жеткiзуiн қамтамасыз ету қажет. Осы мақсаттағы бағыттардың бiрi сумен жабдықтаудың қолда бар жүйесiн санитариялық және гигиеналық нормалармен сәйкестендiру болуға тиiс. Қажет болған жағдайда жаңа құрылыстар жобалануға тиiс. Сумен қамтамасыз ету жүйесi халықаралық стандарттарға сәйкес келтiрiлмейiнше, бүгiнгi қолданылып келе жатқан жүйке аурулардың таралуына ықпал етуiн жалғастыра беретiн болады.
      Елдiң су ресурстары мониторингi жүйесi енгiзiлуге тиiс.
      Егер қайсыбiр елдегі судың қоры халықтың жан басына шаққанда жылына 1000 текше метрге жетпесе, онда бұл оның жеткiлiксiздігін бiлдiредi, мұның өзi экономиканың дамуына және адамдардың денсаулығына зиян келтiредi. 1990 жылы әлемде судың жетiспеушiлiгiнен 20 ел немесе 132 млн. адам зардап шектi. Егер 2025 жылға қарай әлем халқы 8 млрд. адамға дейiн өссе, онда 2025 жылы су жетiспеу проблемасы туындайтын елдердің саны 30-дан асып кетедi. Халықтың өсу қарқынына қарай бұдан зардап шегетiндердiң саны 653-904 млн. адамға жетедi. Осындай елдердiң қатарына Қазақстанның да енiп қалуы мүмкiн болатын жағдайды болдырмау қажет.

      4.6. Халықтың сапалы азық-түлiк өнiмдерiне қол жеткiзуiн
           қамтамасыз ету үшiн жағдайлар жасау

      Халық тiршiлiгiнің сапасын арттыру мақсатында салауатты тамақтану саласындағы ұлттық саясатты жасау мен енгiзу мәселесi барынша өзектi бола түсуде.
      Ана мен баланың рационында бiрқатар маңызды құнарлы заттардың болмауының себептерiн жою қажет, өйткенi бұл халық денсаулығына тiкелей әсер етiп отыр. 5 жасқа дейiнгi балаларды, жүктi әйелдердi және бала емiзетiн аналарды толық құнарлы тамақтандырудың бағдарламасы жасалуға тиiс.
      Елдiң тамақ өнеркәсiбi медицина ғылымымен тығыз ынтымақтаса отырып, құрамында жұғымды заттары жеткiлiктi өнiмдер шығару жөнiндегi өндiрiстi құруға және дамытуға тиiс.
      Ана сүтiнде құнарлы заттардың теңдестiрiлген құрамы болатындығын, оның жұқпалы ауруларға қарсы иммунизациялаудың табиғи факторы болып табылатындығын және сәбиге экологиялық зиянды заттардың әсер ету шамасын кемiтетiндiгiн ескере отырып, жаңа туған сәбилердi анасының емшек сүтiмен тамақтандыруын материалдық ынталандыру шараларын енгiзу жолымен көтермелеп отыру қажет. Бұл ынталандыру жекелеген жағдайларда аналарға өз денсаулығын күтiп ұстап, сәбиiн өзiнiң емшек сүтiмен тамақтандыру қабiлетiн сақтауына мүмкiндiк бередi.
      Өсiп келе жатқан ұрпақтың денсаулығын нығайту мақсатында мектеп оқушыларын, әсiресе табыс деңгейi төмен отбасыларындағы мектеп оқушыларын тамақтандыру, мектеп жасындағы балаларды, әсiресе қысқы және көктемгi кезеңде жаппай витаминдендiрудi ұйымдастыру бағдарламасын әзiрлеу қажет.
      Отандық тамақ өнiмдерi рыногында бар азық-түлiктердiң сапасына бақылау жасау жүйесiн енгiзу қажет.

      4.7. Әлемде өзiн ұтымды көрсеткен және ДДСҰ ұсынған жаңа
           емдеу әдiстерiн енгізу жолымен емдеу процесiн ұйымдастыруды
           жақсарту

      Медициналық көмек сапасын қамтамасыз ету дегенiмiз, басқа шаралармен бiрге, емдеудiң және диагностикалаудың халықаралық хаттамаларын медицина практикасына енгiзу жөнiндегі шараларды да бiлдiредi. Емдеудiң халықаралық хаттамаларын енгiзу мәселелерi жоғары оқу орындары мен медицина қызметкерлерiн қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру курстары оқу бағдарламаларының бөлiнбес бөлiгi болуға тиiс.
      Бүкiл дүниежүзiлiк денсаулық сақтау ұйымы ұсынып отырған туберкулездi емдеудiң стратегиясын енгізудi жалғастыру қажет. Бұл ретте туберкулездi емдеуде табысқа жету үшiн барлық қажеттi жағдайларды қамтамасыз еткен жөн: науқастарды тамақтандыруды ұйымдастырудан бастап стационар жағдайында интенсивтi химиятерапиядан өткен науқастарды оларды шыққаннан кейiн де мiндеттi бақылауға алу қажет, өйткенi дәл осы кезең неғұрлым маңызды болып табылады.

      4.8. Халыққа сапалы медициналық көмек көрсетудi қамтамасыз
           ететiн қаржыландыру жүйесiн құру

      Қаржыландырудың орталықтандырылған мемлекеттiк жүйесi медициналық қызмет көрсетудiң негiзгi пакетiн қаржыландырудың неғұрлым оңтайлы тәсiлi болып табылады және мейлiнше тиiмдiлiк пен халықтың барынша қамтылуын (денсаулық сақтау мекемелерiнің меншiк нысандарына қарамастан) қамтамасыз етедi. Бұл орайда саланы қаржыландырудың жан басына шаққандағы қағидатын күшейту керек және ол қаржы ағындарының айқындылығымен қатар жүргiзiлуге тиiс.
      Медициналық көмектiң кепiлдi тегiн көлемi туралы конституциялық норманы орындау қажет. Бұл үшiн Қазақстан Республикасы Конституциясының K951000_ 29-бабын iске асыру мақсатында бiрқатар заңдар, алғашқы медициналық-санитариялық көмек туралы, медициналық көмектің кепiлдi көлемi туралы заңдар қабылдау қажет, оларда мемлекеттiң, жұмыс берушiлердің, азаматтардың өздерiнің денсаулық сақтау саласындағы осы кепiлдiктерi заңнамамен белгiленуге тиiс.
      Балтық жағалауы мемлекеттерiнде тиiстi контингенттердi егу мiндеттілiгi, азаматқа да, сондай-ақ емдеу-алдын алу мекемелерiне де өндiрiстiк, тұрмыстық жарақат нәтижесiнде, сондай-ақ алкогольдiк және өзге мас болу нәтижесiнде денсаулыққа зиян келген жағдайда, жеке және заңды тұлғаларға медициналық қызмет көрсеткенi үшiн келтiрілген зиянды өтеу заңдармен белгiленген. Мұнан бөлек, мемлекет дәрi-дәрмек препараттары құнының бiр бөлiгiне, тағы да сол заңмен белгiленген адамдардан басқа, заңмен белгiленген кепiлдiк бередi. Халықтың, ҒӨБ-тiң, жергілiктi өкiлдi және атқарушы органдардың медицина мекемелерiнiң қызметiне бақылау жасауға қатысуы да және т.б. белгiленген.
      Медициналық мекемелерiнiң ақылы медициналық қызмет көрсетуi арқылы түскен табыстарын жариялы ету халықтың еңбекке қабiлеттi бөлiгi үшiн көрсетiлген медициналық жәрдемге сай мiндеттi тең ақы енгiзуге ықпал етуге тиiс.
      Осымен бiр мезгiлде ерiктi медициналық сақтандыруды дамытып, көтермелеген жөн.
      Зейнеткерлердi, мүгедектердi, жұмыссыздарды медициналық қамтамасыз ету, ана мен баланы қорғау тегiн медициналық көмектің кепiлдi көлемi шеңберiнде мемлекеттiк бюджет қаражаты есебiнен нақты жүзеге асырылуға тиiс.
      Әйелдер мен балаларды тегiн медициналық тексеру, осы санаттағы адамдарға алдын алу медикаменттерiн беру (дәрімен және басқалар) мiндеттi болуға тиiс.
      2001 - 2002 жылдар iшiнде мiндеттi медициналық сақтандыруды (ММС) енгiзудi әзiрлеген жөн. Әлбетте, мiндеттi медициналық сақтандырудың классикалық үлгiсiне тән болып келетiн сақтандырудың отбасылық қағидатының көзделгенi дұрыс болар едi. ММС-ты енгiзуге ММС жүйесiнің тұтастығын, денсаулық сақтаудың қаржыландырудың бюджеттiк көздерiне тәуелдi болуын кемiтудi, денсаулық сақтау жүйесiндегi ресурстарды тиiмдi пайдалану үшiн сақтандыру делдалдарының қаржылық жауапкершiлiгiн қамтамасыз ете алатын ММС жұмыс iстеуiнiң толық нормативтiк құқықтық базасын құру алғышарт жасауға тиiс. ММС жүйесiн дамытудағы өзiмiздің және әлемнiң тәжiрибесiн жан-жақты зерттеп, зерделеу қажет.
      Yкiмет сақтандырудың жеке жүйелерi мен жеке ақылы емдеу мекемелерiнiң дамуына ықпал ететiн механизмдер мен заңдық негiздiң жасалуын қамтамасыз етуге тиiс.
      Егер қадағаланып отырған контингент белгiлi бiр уақыт ішiнде дені сау күйінде қалса және денсаулығының жекелеген проблемалары алғашқы деңгейде шешілсе, онда алғашқы медициналық көмек көрсеткен дәрiгер үшiн ақшалай ынталандыру енгiзген жөн. Медициналық қызмет көрсетудiң әртүрлi құрылымдары үшiн қаржылай ынталандырудың тетiктерi енгiзiлуге тиiс.
      Емдеудiң және дәрiгер қателiгiн бағалау жүйесiнiң мониторингiн енгiзу қажет.

      4.9. Денсаулық сақтау жүйесiн басқаруды жетiлдiру

      Денсаулық сақтау саласындағы реформалар мен қатынастарды халықаралық тәжiрибе негiзiнде заңмен қамтамасыз ету қажет және денсаулық сақтауды жоспарлау мен қаржыландырудың бiртұтас жүйесiн, нормативтiк базаның бейiмдiлiгiн, жоспарлау мен нормалаудың көп деңгейлi жүйесiн құруды, стратегиялық және ағымдағы жоспарлауды ұштастыруды қамтамасыз ету мiндеттерiн қамтитын саланың басқарылымдылығын арттыруға жету қажет.
      Бiрiншi кезекте барлық деңгейдегi емдеу-алдын алу мекемелерiнiң қызметiн реттеу жөнiндегi нормативтiк базаны жасап, олардың әрқайсысының функциясын айқындау қажет.
      Басқарудың жекелеген функцияларын автономияландыру, жекешелендiру арқылы мекемелер деңгейiне беру қажет. Бұл ретте мемлекеттiк басқарудың назары медициналық қызмет көрсету жүйесiнің сапасына бақылау жасауды қамтамасыз етуге шоғырландырылуға тиiс.
      Денсаулық сақтаудағы лицензиялау, аттестациялау рәсiмдерiн жетiлдiру қажет. Дәрiгерлiк практиканы жүргiзуге рұқсат етудi ресiмдеу үшiн оқу орындарының бағдарламаларына тиiстi өзгерiстер енгiзумен үйлестiрiлетiн барлық практикамен айналысатын медициналық қызметкерлерге олардың мамандығына байланысты жалпыұлттық өлшем белгiленуге тиiс.
      Медициналық қызмет көрсету жүйесiнің барлық клиникалық, сондай-ақ әкiмшілік құрылымдары үшін жұмыс ережесi жасалуы қажет.
      Республикалық деңгейде алдын алу шараларымен, атап айтқанда иммунизациялау әдiстерiмен және алғашқы медициналық-санитариялық жәрдем құралдарымен емдеу арқылы жеңiлуi мүмкiн болатын ауруларды белсендi түрде түп-тамырымен жою мақсатында денсаулық сақтау саласындағы бiрыңғай жұмыс тәртiбi жасалуға тиiс.
      Халыққа медициналық жәрдем ұйымдастыру мен саланы басқарудың барлық аспектiлерi бойынша мониторинг жүйесi құрылуға тиiс. Денсаулық сақтау жүйесiн ақпараттандыруды жетiлдiру, денсаулық сақтауды басқару органдарын сенiмдi және өзара сыйымды байланыстырылған медициналық және қаржылық ақпаратпен қамтамасыз ететiн қызмет құру қажет.

      4.10. Медициналық білiм беру жүйесiн жетiлдiру, отандық медицина
            ғылымының дамуына қолдау көрсетiлуiн қамтамасыз ету

      Бiлiм беру саласы мен ғылыми зерттеулер медициналық қызмет көрсету жүйесiн реформалау жөнiндегi жұмыстардың iргелi учаскелерiнің бiрi болып табылады. Кең шеңберлi мамандықтардағы медицина қызметкерлерiн даярлаудың тиiмдi жүйесiн құру қажет. Бұдан басқа, клиникалық зерттеулер мен медициналық қызмет көрсету мәселелерi бойынша зерттеулер жүргiзумен айналысатын құрылымдардың үзiлiссiз жұмыс iстеп тұруын қамтамасыз ету керек.
      Медициналық жоғары оқу орындарындағы даярлау деңгейiн арттырып, қайта даярлау және дәрiгерлер бiлiктiлiгiн арттыру бағдарламаларын жетiлдiру қажет.
      Мемлекет басшысының тапсырмасымен 1998 жылдың басында Қазақстанның денсаулық сақтау жүйесiн зерттеген халықаралық сарапшылардың бағалауы бойынша Қазақстандағы жоғары оқу орындарының көптеген түлектерi бiлiктілiктің жоғары деңгейiне жете алмаған - дәрiгерлердің небәрi 37%-ы жоғары білiктiлiкке ие. Егер 100 мың халыққа шаққандағы дәрiгерлердiң саны 392,8-дi құраса, сол 100 мың тұрғынға шаққандағы жоғары бiлiктi дәрiгерлердiң саны 131-дi құрайды. Бұл АҚШ-тағы көрсеткiштен көп төмен, ондағы тиiстi көрсеткiш 100 мың тұрғынға шаққанда 211-ге тең.
      Медициналық бiлiм берудi қайта құрылымдау ұсынылады: медициналық жоғары оқу орындарында білiм алудың алты жылдық кезеңi аяқталғанға дейiн (мысалы, 4-курстан кейiн) олардың дәрiгерлiк жұмысқа жарамдылығын анықтау мақсатымен студенттердi аралық аттестациялау механизмi енгiзiлсiн. Аттестациядан өтпей қалған студенттер үшiн оларды көмекшi медициналық қызметкер мамандығына немесе әкiмшiлiк жұмыстарға ауыстырудың механизмi әзiрленiп, енгiзiлуi қажет. Қалған студенттер үшiн дәрiгерлер даярлау бағдарламасы барынша интенсивтi жасалсын.
      Медициналық жоғары оқу орындарының оқу бағдарламаларына "жалпы практика дәрiгерi", "менеджер" және басқа жаңа мамандықтарда мамандар даярлауды енгiзу қажет.
      Дипломды дәрiгерлердiң жоғары бiлiктiлiкке қол жеткiзуi үшiн оларды одан әрi даярлай түсуге арнап қаражат бөлу механизмiн енгiзiп, көмекшi медициналық қызметкерлер даярлаудың, денсаулық сақтау жүйесi үшiн әкiмшiлiк кадрларын әзiрлеудiң мақсатты бағдарламаларын жасап, жүзеге асырған жөн.
      Отандық медицина ғылымына қолдау жасау мақсатында денсаулық сақтаудағы ғылыми зерттеулердi қаржыландырудың көлемi қажет. Әрi осы зерттеулерге медициналық жоғары оқу орындарының жоғарғы курс студенттерiн де тартып отыру керек. Мониторинг процестерiне, ғылыми тұрғыдағы байыптауларға, отандық денсаулық сақтауды дамытудың 10 жылдық тәжiрибесiн үйренуге айрықша назар аударылғаны жөн.
      Ғылыми орталықтар мен ғылыми-зерттеу институттарының практикадан қол үзу себептерiн жою қажет. Ғылыми әзiрлемелердiң нәтижелерi нақты дәрiгерге дейiн жеткiзiлуге тиiс.
      Жұмыс істеп тұрған медициналық жоғары оқу орындарының базасында алты

оқу-клиникалық орталықтарын құру мiндетi республикалық жоспарларға

енгізiлуге тиiс. Олар жаңа техника мен емдеу әдiстерiн бастапқы болып

енгiзу үшiн, сондай-ақ бiлiм берудi ұйымдастыру мен медицина

қызметкерлерiн әрi қарай оқыту үшiн пайдаланылуға тиiс. Уақыт өте келе осы

мекемелердiң базасында дәрiгерлiк практиканы жүргiзуге арналған лицензияны

ресiмдеу де жүзеге асырылуы мүмкiн.

ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК

ҚОРҒАУДЫ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ СТРАТЕГИЯСЫ

1. МАҚСАТ

       Басты мақсат: адамның лайықты өмірі үшін жағдай жасау, онда ол өзінің қабілетін іске асыру және дамыту үшін құқықтар мен мүмкіндіктерге ие болады.
      Жұмыспен қамту саласындағы негізгі мақсат халықты барынша толық өнімді жұмыспен қамту болып табылады. Осы мақсаттан қосымша екі мақсат туындайды: жұмыстан босату деңгейін азайту; жұмыссыз халықты жұмысқа орналастыру деңгейін арттыру.
      Халықты әлеуметтік қорғау саласындағы негізгі мақсат халықтың кедейшілігі деңгейін кемітуге, қайыршылықты жоюға бағдарланған халықты әлеуметтік жағынан қамтамасыз етудің тиімді әсер ететін жүйесін құру болып табылады. Және мынадай қосалқы мақсаттар белгіленеді:
      - экономикалық қызметтің барлық түрлері бойынша жалдамалы қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеу деңгейін көтеру;
      - әлеуметтік сақтандырудың саналуан түрлерін енгізу арқылы туындауы мүмкін қатерден өзін-өзі қамтамасыз етудің қол жететіндей механизмін жасау;
      - көп жағдайда мемлекет есебінен жүзеге асырылатын әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінен әлеуметтік сақтандыру принциптеріне көшу, ол мемлекеттің немесе жұмыс берушінің ғана емес, әрбір жеке адамның да қатысуын көздейді.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Елдегі экономикалық өзгерістер, бір жағынан, мүгедектік, маскүнемдік, нашақорлық, жарақаттану сияқты әлеуметтік құбылыстарды жандандырса, екінші жағынан, әлеуметтік қамсыздандыруға мұқтаж халық санының тұрақты өсуімен сипатталатын қайыршылық, жұмыссыздық, балалардың қаңғыбастығы сияқты жаңа процестерді туындатты.
      Республикада кедейшіліктің өсуі экономиканың нақты секторында өндірістің құлдырауына орай жұмыссыздықтың едәуір өсуіне, экономикалық қызметтің жекелеген түрлерінде, атап айтқанда денсаулық сақтауда, білім беруде және ауыл шаруашылығында еңбекке ақы төлеу деңгейінің төмендеуіне, қызметкерлерге еңбек ақы төлеудің ұзақ кідіруіне, халықтың нақты табысының төмендеуіне байланысты.
      Экономикалық жағынан белсендi 7,0 миллионнан асатын халықтың 13,5%-ы жұмыссыз болып табылады. Алайда 6,1 миллион адамның жұмыспен қамтылуы әрқашан табыстың жеткiлiктi деңгейiн бiлдiре бермейдi. Жұмыспен қамтылған халықтың айтарлықтай бөлiгi, әсiресе бюджеттiк саладағы адамдарды аз қамтылғандар деп батыл айтуға болады. Бюджеттiк саладағы қызметкерлердiң еңбек ақы мөлшерi, әдетте, жұмыспен қамтылған халықтың еңбек ақысының орташа республикалық деңгейiнің 75%-ынан аса қоймайды.
      Жұмыссыздардың арасында әйелдер басым, оларды еңбекке орналастыру проблемасы өткiр қойылып отыр. Жұмысқа қамту қызметiне жүгiнген жұмыссыз әйелдердiң әрбiр алтыншысы ғана жұмысқа ие болады. Жоғары және орта арнаулы бiлiмi бар 45 және одан жоғары жастағы әйелдердің жұмысқа орналасу перспективасы өте төмен.
      1998 жылдың 1 қаңтарынан бастап республикада дербес зейнетақы жинақтау қағидатына негiзделген жаңа зейнетақы жүйесi енгiзiлдi, онда әрбiр жұмыс iстейтiн азамат өзiнің қарттығын материалдық қамтамасыз ету туралы дербес қамқорлық жасайды. Реформаны жүргiзу процесiнде қол жеткiзiлген едәуiр нәтижелерге қарамастан, болашақта әлеуметтiк қорғаудың бүкiл жүйесiне едәуiр ықпал етуге қабiлеттi негiзгi проблемалардың бiрi оған еңбекке қабiлеттi халықты толық қамти алмау болып табылады. Экономикалық жағынан белсендi 7 млн. халықтың 3,6 млн. адамы ғана жинақтаушы зейнетақы қорына жарна аударады. Жүйеде жұмыссыздар, ауыл еңбеккерлерi мен биресми сектор аз қамтылған.
      Бұл жағдай салық салынбайтын және барлық деңгейдегi бюджеттердi қалыптастыруға қатыспайтын жасырын (көлеңкелi) еңбекақы төлеудің бар екендiгi туралы болжауға негiз қалайды. Өзiнiң қарттығын материалдық қамтамасыз етуге нақты қаражат салмайтын, қазiргi кезде экономикалық жағынан белсендi халықтың осы бөлiгi болашақта өзiнiң еңбегi үшiн жинақтаушы жүйеден баламалы өтемақы алуға мүмкiндiгi жоқ кедейлер қатарына қосылуы мүмкiн.
      Ең төменгi күнкөрiстен де төмен табысты халықтың үлесi өсуде, мұны адамзаттың дамуы туралы ұлттық есеп растап отыр: 1996 жылғы 34,6%-дан, 1998 жылы 43,4%-ға дейiн өскен. Бiр тұрғынға еңбекақы төлеудің орташа қатынасы ең төменгi күнкөрiске шаққанда 1998 жылы 44,7%-ды құрады, оның үстiне республика халқының небәрi 4%-ы ғана күнкөрiс құнының 75%-ынан жоғары жалақы деңгейiне ие. Облыстар арасында жалақы деңгейiнiң күнкөрiс құнына сәйкестiгiнде едәуiр айырмашылықтар бар.
      Халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiне көрсетiлетiн көмек мөлшерi көп жағдайда күнкөрiстің ең төменгi деңгейiн нақты қамтамасыз ете алмайды, сөйтiп осының салдарынан мұндай мемлекеттiк шығындардың тиiмдiлiгi төмендеуде. Мысалы, республиканың жекелеген облыстарында жергiлiктi бюджет қаражаты есебiнен төленетiн балалар жәрдемақысының мөлшерi 1000 теңгеден аспайды.
      Тұтастай алғанда халықтың табыстарында зейнетақы мен жәрдемақы үлесi артуының қауiптi үрдiсi байқалып отыр. Бұл еңбекке қабiлеттi жастағылар арасынан басқа бiреудің асырауында болушылар санының артқандығын бiлдiредi.
      Сөйтiп, бүгiнгi таңда еңбек рыногы әлеуетiнiң жоғары деңгейiне қарамастан, Қазақстан еңбек рыногының төмен тиiмдiлiгiне тап болып отыр (қосымшаны қараңыз).
      Жұмыссыздық өсуде, онымен бiрге кедейшiлiк те өз позициясын нығайтып келедi. Және жұмыссыздар мен кедейлер арасында жұмыссыз болудың созылып кеткен сипатынан өз бiлiктiлiгiн толық немесе iшiнара жоғалтқан адамдар саны ұдайы артып келе жатқаны да алаңдатпай қоймайды.
      Қоғам еңбек әлеуетi мен жұмыссыздардың бiлiктiлiгiн пайдаланудан бас тартуда. Халықтың айтарлықтай бөлiгiнiң кәсiби және еңбек тұрғысында керi кету процесi ырық берместен жүрiп жатыр. Жастар арасындағы жұмыссыздық айрықша алаңдатады.
      Бүгiнгi таңда бiз уақытша жұмыссыздықтан гөрi циклды және құрылымды жұмыссыздыққа жиi тап болып отырмыз.
      Жұмыссыздық - нарықтық экономика жұмыс iстеп тұрған жағдайдағы мейлiнше үйреншiктi құбылыс. Алайда, мәселе мынада - жұмыссыздық мәртебесiнде болудың ұзақтығы қашанға дейiн созылады. Өркениеттi әлемде бiр жұмыссыздың жұмыссыз жүру ұзақтығы жарты жылдан аспайды. Бiзде жұмыссыз мәртебесінде бiр жылдан аса жүру норма болып табылады, оның үстiне жұмысқа орналасу мүмкiндiгi өте төмен. Егер жұмыс ұсынылса, көбiне бiлiктiлiгi төмен жұмыс ұсынылады, мұндай табыс деңгейi отбасы мұқтаждарын баламалы түрде қамтамасыз ете алмайды.

      2.1. Күштi жақтар

      Жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету саласында:
      - жұмысқа қамту және еңбек мәселелерiнде заң жүзiнде бекiтiлген тұжырымды көзқарастың болуы.
      - Жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету жөнiндегi республикалық және аймақтық бағдарламаларды әзiрлеу және қабылдау.
      - Халықты жұмысқа қамтуды реттеу және қамтамасыз ету проблемаларын орталықсыздандыру.
      - жұмыспен қамтудың белсендi саясаты.
      - Республиканың жекелеген облыстарындағы халықтың неғұрлым аз қамтамасыз етiлген топтарына шағын кредит беру тәжiрибесi.
      Халықты әлеуметтiк қорғау саласында:
      - Халықтың әлеуметтiк осал топтарына ең аз көлемде көмек ұсыну

жөнiндегi мемлекеттің конституциялық мiндеттемелерiнің болуы.

- Арнаулы мемлекеттiк жәрдемақылар мен өзге де әлеуметтiк

жәрдемақылардың (тұрғын үй, балалар) бар болуы.

- жұмыспен қамтуды қамтамасыз етудiң республикалық және аймақтық

бағдарламаларының бар болуы.

- Кедейлiкпен және жұмыссыздықпен күрестiң республикалық және

аймақтық бағдарламаларын қабылдау.

- Кедейлiк проблемасын шешу қажеттiгiне атқарушы билiктің барлық

деңгейлерiнде салиқалы қарау және түсiну.

- Yкiметтiң әлеуметтiк қорғау, кедейлiкпен күрес жүйесiн жетiлдiру

мәселелерi бойынша халықаралық қаржы ұйымдарымен, донор елдермен өзара

жемiстi iс-қимылы.

2.2. Әлсiз жақтар

Халықты жұмыспен қамту саласында:

       - Кәсiби бiлiм беру жүйесiн дамытудағы мемлекеттiк саясаттың төмен тиiмдiлiгi мен нәтижелiлiгi (еңбекке орналастыру жағынан алғанда).
      - Жұмыс берушiлер үшiн бұрынғы жұмыс орындарын сақтау мен жаңа жұмыс орындарын ашуға экономикалық ынталандырудың болмауы.
      - Жұмыссыздарды кәсiптiк оқытуды ұйымдастыру мүмкiндiгiнiң шектеулiлiгi. Жұмысшылар мен мамандарды салалық және iшкi фирмалық даярлау мен қайта даярлаудың жоғалуы.
      - Жұмыссыздарды кәсiптiк оқыту бағдарламасына қамтудың төмендiгi.
      - Жұмыспен қамту мәселелерi бойынша әлеуметтiк әрiптестiктiң дамымағандығы.
      - Экономикалық нәтижелер алуға арналған қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi шаралардың бағдарланбағандығы. Қоғамдық жұмыстарды қаржыландырудың түрлерi мен көздерiнің шектеулілігi.
      - Халықты жұмыспен қамту саласындағы бағдарламалардың тиiмдiлiгiн арттыру үшiн қаражаттың жеткiлiксiздiгi.
      - Жұмыссыздарды кәсiби қайта даярлықтан өткiзу бағдарламаларын жасаған кездегi еңбек дағдыларының сапасын есепке алу деңгейiнiң төмендiгi.
      - Еңбекшiлердiң әлсiз қорғалуы - еңбек және жұмыспен қамту мәселелерi бойынша заңнаманың жетiлдiрiлмегендiгi.
      Халықты әлеуметтiк қорғау саласында:
      - Мемлекеттiк әлеуметтiк көмектiң атаулылығының, ашықтығының және қол жетiмдiлiгiнің кемдiгi.
      - Кедейшiлiктiң деңгейi мен тереңдiгiн айқындаудағы тиiмсiз көзқарастар.
      - Халықты жұмысқа қамту саласындағы бағдарламалардың тиiмдiлiгiн арттыруға арналған қаражаттың жеткiлiксiздiгi.
      - Жұмыссыздарды әлеуметтiк қорғауға арналған шығыстың төмендеуi. Көрсетiлетiн материалдық көмек деңгейi мөлшерiнiң төмендiгi. Жұмыстан босатылған қызметкерлердi әлеуметтiк қорғауға арналған құқыққа қысым жасау.
      - Жұмысты, еңбек қабiлеттiлiгiн және табысын жоғалтуына байланысты

әлеуметтiк қатер төнген кезде халықтың өзiн-өзi қамтамасыз ету дағдысын

қалыптастыру саясатының болмауы.

- Заңнамалардың жетiлдiрiлмеуi және зейнетақы төлеудің айқын

механизмiнiң болмауы.

- Зейнетақы қорларына салымшылардың қаражаттары инвестициялануы

мүмкiн қаржы құралдары ауқымының шектеулiлiгi.

2.3. Мүмкiндiктер

Халықты жұмыспен қамту саласында:

- Болжанып отырған экономикалық өсу. Кәсiби деңгейдi арттыруға

инвестиция.

- Шағын бизнес пен жеке кәсiпкерлiктi дамыту. Әйелдердің арасында

кәсiпкерлiктi дамыту үшiн кредит желiсiн ашу.

- Жұмыссыздықтан сақтандыру институтын енгiзу.

       - Жұмыссыздарға арналған ақы төленетiн қоғамдық жұмыстардың түрлерi мен нысандарын кеңейтудің жоғары әлеуетi. Қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру жөнiндегi шаралар шеңберiнде жұмыс күшiн белсене пайдалануды ұйғарып отырған экономика секторларының болуы.
      - Халықтың еңбекке жұмылуының артуы.
      - Өндiрiстiк күштердi орналастыру схемасының әзiрленуi мен енгiзiлуi.
      Халықты әлеуметтiк қорғау саласында:
      - Мемлекеттiк әлеуметтiк шығындарды халықтың ең осал топтарының пайдасына қайта бөлу.
      - Әлеуметтiк сақтандырудың саналуан түрлерiн енгiзу арқылы туындауы

мүмкiн қатерден өзiн-өзi қамтамасыз етудің қол жететiндей механизмiн жасау.

- Әлеуметтiк қамсыздандыру саясатын iске асыру кезiнде әлеуметтiк

нормативтердiң рөлiн арттыру.

- Сақтандыру және зейнетақы жүйелерiнің параметрлерiн оңтайландыру.

- Зейнетақы активтерiн инвестициялауға арналған қаржы құралдарының

ауқымын кеңейту.

- Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң мiндеттемелерiн ретке

келтiру.

- Yкiметтiң кедейшiлiктi жою жөнiндегi бастамасын халықаралық

ұйымдардың қолдауы.

- Әлеуметтiк қорғауға айрықша мұқтаж азаматтар үшiн кәсіпорындарда

жұмыс орындарын квоталаудың нормативтiк құқықтық базасының болуы.

2.4. Қатерлер

Халықты жұмыспен қамту саласында:

- Экономикалық қызметтiң жекелеген түрлерiнде еңбекке ақы төлеу

деңгейiнiң төмендiгi.

- Жұмыспен қамтудың жасырын, заңсыз ауқымы өсуiнiң басқарудан шығып

кетуi.

- Ұзақ уақыт жұмыс iстемеген (жылдан астам) азаматтар санының өсуi.

- Ауыл халқының қалаға көшiп-қонуының бақылаусыздығы.

Халықты әлеуметтiк қорғау саласында:

       - Әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiне қатысу мен алынған нәтижелердің (әлеуметтiк төлемдер) арасындағы өзара байланыстың жоқтығы.
      - Зейнетақы реформасы саласындағы саясаттың жетiлдiрiлмеуi.
      - Жинақтаушы зейнетақы жүйесiне халықтың толық қатысуының жеткiлiксiздiгi.
      - Азаматтарды есепке алу мен бiрегейлендiру жүйесiнiң жетiлдiрiлмеуi.
      - Мемлекеттiк әлеуметтiк көмектiң атаулылығы мен қол жетiмдiлiгiнiң

жеткiлiксiздiгi, оны көрсеткен кезде шарттылықтың болмауы.

- Әлеуметтiк көмекке мұқтаж азаматтардың, олардың одан әрi шетқақпай

болуына алып келетiн елдегi әлеуметтiк ахуалды жақсарту жөнiнде Қазақстан

Республикасы Үкiметiнiң тарапынан қабылданған шаралар туралы ақпаратпен

хабардарлығының жеткiлiксiздiгi.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

Жұмыспен қамтуды қамтамасыз ету стратегиясы мына мiндеттердi шешудi

қамтиды:

- Кәсiби даярлау жүйесiн тиiмдi дамытуды қамтамасыз ету.

- Жұмыссыздарды қайта даярлауды ұйымдастыру мүмкіндіктерін іздестіру.

- Ұлттық менеджменттің, кәсіпкерлер табының қалыптасуына жәрдем

көрсету.

- Әртүрлі салалық одақтардың құрылуына ықпал ету және олардың

қызметін қаржыландырудың сенімді көздерін қамтамасыз ету.

- Жұмыс берушiлердiң бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын және жаңаларын

құруын ынталандыру мәселелерiн пысықтау, шағын бизнес пен жеке

кәсiпкерлікті дамытуға жәрдемдесу.

- Халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiнiң жұмыспен қамтылуына

жәрдемдесу.

- Қоғамдық жұмысты ұйымдастыруды экономикалық орынды ету.

- Еңбек көшi-қонын ұйымдастыру жөнiндегi шараларды қамтамасыз ету.

Халықты әлеуметтiк қорғау стратегиясы мына мiндеттердi шешудi қамтиды:

- Еңбекке ақы төлеу жүйесiн жетiлдiру.

- Халықтың нақты табысының артуын қамтамасыз ету.

- Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн енгiзу.

- Мемлекет пен жұртшылықтың әлеуметтiк проблемаларды шешудегi

әрiптестiгiн дамыту үшiн жағдай жасау.

- Мүгедектердi оңалту, мүгедектiктiң алдын алу мәселелерi бойынша

бағдарламалардың нәтижелiлiгiн арттыру.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

       Жұмыспен қамту саласындағы саясат халықтың жұмыспен өнiмдi қамтамасыз етiлу мақсаттарына сүйенгенде ғана табысты болуы мүмкiн. Бұған еңбек ресурстары сапасын қамтамасыз ету арқылы ғана қол жеткiзуге болады. Экономикалық өсудi қамтамасыз ету үшiн қажеттi еңбек ресурстарының сапасы адам ресурстарын дамыту стратегиясы арқылы мүмкiн болады. Бұл өз кезегiнде халықты әлеуметтiк қорғау жүйесiнің тиiмдiлiгiне оң әсер етедi.
      Жұмыспен қамту проблемасын шешу мақсатында жұмыспен қамту саясатының қысқа мерзiмдi және орташа мерзiмдi мақсаттары арасын нақты ажыратып, қосымша мыналарды енгiзу қажет.
      Қысқа мерзiмдi мақсаттар (2001 - 2005 жылдардағы кезеңге арналған) - бұл жұмыссыздықты болдырмау және жұмыс iздеушiлерге уақытша материалдық көмек көрсетумен қатар, оларды жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу. Орташа мерзiмге орай (2000 - 2005 жылдар) басты мақсат - экономикадағы қиғаштықтарды түзету; кәсiпкерлiк үшiн қолайлы орта қалыптастыру; инвестициялық қызметтi ынталандыру және жаңа жұмыс орындарын құру; адам капиталының сапасын жақсарту; көкейге қонымды жалақы мен табысқа кепiлдiк беру; кедейлiктi азайту арқылы жұмыс күшiне сұранымды ынталандыру.

      4.1. Кәсiби даярлау жүйесiн тиiмдi дамытуды қамтамасыз ету

      Кәсiби даярлау мемлекеттiң ең басты қамқорлығында болуға тиiс. Бұл әсте мемлекеттiк бюджет қаражатынан мiндеттi түрде көп сома көзделуге тиiс дегендi бiлдiрмесе керек. Бұл адам ресурстарын дамыту бағдарламалары арқылы, халықтың тұрақты табыстары мен олардың арттырылуын қамтамасыз ететiн еңбекке қабiлеттi халықтың айтарлықтай бөлiгiнiң өнiмдi жұмыспен қамтылуына бағдарлана отырып халықтың жұмыспен қамтылуы саласындағы мемлекеттiк саясатты түзету қажеттiгiн бiлдiредi.
      Жұмыссыздыққа арналған қоғамдық шығын көбiне, кейбiр қызметкерлер жұмыссыз болған жағдайда өндiрiлмейтiн тауарлар мен қызметтер көрсету көлемiне қатысты терминмен өлшенедi. Алайда жұмыссыздыққа арналған жеке шығын қызметкерлер мен олардың отбасылары үшiн мұнан да қиын және күйзелiстi болуы мүмкiн: табыстарын және сақталымдарын жоғалтатыны сөзсiз, ал кейбiр жағдайларда машина мен үйден де айырылады, мұның өзi толқуларға, психологиялық тоқырауға, отбасындағы жанжалға, ал кейде тiптi қылмысқа алып келедi. Осындай себептер бойынша нарықтық экономикадағы барлық елдердің үкiметтерi дерлiк қызметкерлерге уақыттың әртүрлi кезеңдерiне арналған жәрдемақы, сондай-ақ қайта даярлаудың көптеген әртүрлi бағдарламаларын ұсынады.
      Барлық деңгейдегi кәсiби бiлiм беру жүйесi кәсіптiк мектептер, лицейлер, колледждер және жоғары оқу орындары түлектерiнiң жұмысқа орналасу қызметiн құруға тиiс. Бұл стратегия "Бiлiм беру жүйесіндегi реформа" деп аталатын бөлiмде мейлiнше жан-жақты көрсетiлген. Білiм беру жүйесi өз өнiмiн - бiлiктi маманды - еңбек рыногына шығару механизмiн жасауға тиiс.

      4.2. Жұмыссыздарды қайта даярлауды ұйымдастыру мүмкiндiктерiн
           iздестiру

      Жұмыссыздарды бiлiктiлiктен қайта өткiзудi ұйымдастыруда нақты мақсат: олардың мiндеттi түрде еңбекке орналастырылуы көзделуге тиiс. Осыған байланысты еңбекке орналастыру қызметтерi ұйымдастыратын жұмыссыздарды қайта даярлау бағдарламаларының тиiмдiлiгiн көтеру қажет.
      Жұмыссыздарды қайта даярлаудың тиiмдiлiгiн арттырудың бұдан басқа тиiмдi жолы, мүмкiн, кәсiпорындардың еңбекке орналастыру секторы мен ұзақ уақыт жұмыссыз жүрген адамдардың өзара iс-қимылы болып табылады. Осыған байланысты осы жұмыссызды аталған кәсiпорында алдағы уақытта жұмысқа орналастыру шартымен кәсiпорындардың қызметкерлердi қайта даярлау курстарында жұмыссызды қайта бiлiктiлiктен өткiзудi ұйымдастыруда тең ақы төлеу тетiгiн енгiзу мүмкiндiгiн зерттеу қажет.
      Көптеген кәсiпорындардың өз мамандары мен жұмысшыларын кәсiби қайта бiлiктiлiктен өткiзудi қамтамасыз етуге күшi келмейдi және олар фирмаішілiк кәсiби оқыту мен қайта оқытуды ұйымдастырудағы өз тәжiрибелерiн жоғалтып алды. Бұрынғы кеңестiк уақытта олардың бұл үшiн тиiстi базасы болып, осы мiндеттi ойдағыдай атқарып та келген едi. Кәсiпорындардың осындай практиканы қолға алуы немесе қайта жаңғыртуы қажет. Бұл жұмыс берушiлердің өз қызметкерлерiн кәсiби даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыруды ынталандыру механизмiнде көрiнiсiн табуға тиiс. Алайда, мұның iрi кәсiпорындар туралы сөз болғанда ғана, мән-мағынасы болады. Шағын бизнестің субъектiлерiне қатысты бiршама өзгеше көзқарас қажет. Мысалы, қызметкерлердi қайта даярлаудың салалық курстарын құру арқылы.

      4.3. Ұлттық менеджменттiң, кәсіпкерлер табының қалыптасуына жәрдем
           көрсету

      Бiздiң бiлiм беру жүйесiндегi кәсiпкерлер тәрбиелеу туралы айтуға әлi ерте. Бiз кредиттiк ресурстарға қол жеткiзу жеткiлiктi қамтамасыз етілсе, кәсiпкердiң өзi қажеттi нәтижелердi көрсетiп, кәсiпкерлер табын қалыптастыруды қамтамасыз ете бастайды деген болжам жасап отырмыз. Алайда бұрынғы өткен кезеңде бiздiң елiмiздi жалданып жұмыс iстеуге әзiр, бiрақ өз iсiн құруға және жалдамалы қызметкерлердi жұмысқа алуға әзiр емес үлкен дәрежедегi мамандар болды. Бұл жағдай әлi өзгерген жоқ.
      Осының бәрi ел экономикасын сапалы адам ресурстарымен қамтамасыз ете отырып, осымен бiр мезгiлде нағыз кәсiпкерлер тәрбиелеудi қамтамасыз ететiн кәсiби бiлiм беру жүйесiн құру қажеттiгiн алғашқы кезекке шығарады.

      4.4. Әртүрлi салалық одақтардың құрылуына ықпал ету және
           олардың қызметiн қаржыландырудың сенiмдi көздерiн
           қамтамасыз ету

      Әртүрлi салалық, арнаулы ассоциациялар, одақтар ұйымдастыру практикасын кеңейту қажет. Нақ солар ғана өз мүшелерiне - осы жәрдем үшiн одақтардың/ассоциациялардың қызметiн қамтамасыз ету мақсаттарына - фирма iшiндегi менеджменттi жақсартуға, олардың қызметкерлерiн кәсiби даярлау мен қайта даярлауды ұйымдастыруға қаражаттар аударатын кәсiпорындарға жәрдем көрсете алар едi.
      Құзыретiне қазiргi заманғы менеджмент (корпоративтi, жобалар, адам ресурстары және т.б.) қағидаттарын енгiзу мен өнiмдiлiктi арттыру (Менеджмент мәселелерi жөнiндегi ассоциация) мәселелерi кiріп қалуы мүмкiн ұйым құру мәселесiн пысықтаған жөн.
      Ассоциация қызметi қандай да бiр дәрежеде өнiмдiлiктiң ұлттық орталықтарымен ұқсас болуға тиiс, айталық, мысалы, Өнiмдiлiктің Азиялық ұйымы немесе Өнiмдiлiктің немiс орталығы сияқты.
      Кәсiби оқыту қорын құру қажеттiгі де пiсіп-жетiлдi. Қаржыландырудың мүмкiн болатын көздерінің бiрi ретiнде жер қойнауын пайдаланушылар қаражаттары қаралуда - жер қойнауын пайдалануға арналған келiсiм-шарттарда фирманың қажетi үшiн мамандар даярлауға жұмысты қаржыландырудың жалпы көлемiнiң 1 пайызы көзделген. Көзделген барлық соманың бәрi бiрдей кәсiпорынның аталған мұқтаждарына жұмсала қоймайтындықтан, қалған бөлiгі құру ұсынылып отырған Қорда шоғырланған болар едi деп ойлаймыз.
      Бұдан басқа, бұл мекемелер қызметiн қаржыландырудың негiзгi көзi ретiнде кәсiпорындардың Қор мен Ассоциацияда бiрiншi кезекте өзiнің дербес қызметiн қолдауды көздейтiн қаражаттары болуға тиiс. Қор мен Ассоциацияның табысы сол фирмалардың өзінің табыстарын бiлдiруге тиiс.

      4.5. Жұмыс берушілердің бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын
           және жаңаларын құруын ынталандыру мәселелерiн пысықтау,
           шағын бизнес пен жеке кәсiпкерлiктi дамытуға жәрдемдесу

      Бизнестің даму мүмкiндiгiн кеңейту - жұмыс берушiлердiң бұрынғы жұмыс орындарын сақтауын және жаңаларын құруын ынталандыру жолдарының бiрi.
      Америка Құрама Штаттарында өндiрiстi қысқарту жағдайларының 70 пайызға жуығы уақытша ғана босатылатын, өзiнiң бұрынғы жұмыс берушiлерiне жұмысқа қайта оралатын қызметкерлердi қамтиды. Және осы айда жұмысы жоқ осы жұмыссыздардың шамамен жартысы келесi айда жұмысқа ие болады. Яғни көптеген жағдайларда адамдар ұзақ уақыт жұмыссыз қалмайды. Өндiрiстің қысқаруына байланысты босатылған жұмысшылар, бәсекелес рыноктардағы жұмыс күшiн басқа бос орындарға пайдалана алады немесе қосымша мамандық алады.
      Сөйтiп, өндiрiстi кеңейтуге, шағын және орта бизнестi, жеке кәсiпкерлiктi дамытуға жәрдемдесу бағдарламаларын өрiстету қажет. Ауыл үшiн өзара байланысты мынадай құрамдастармен: ауыл шаруашылығы кәсiпорындарында жұмыспен қамтуға және табыстарды арттыруға шаруа (фермер) қожалығын, халықтың жеке қосалқы шаруашылығын, ауылдағы ауыл шаруашылықты емес бизнестi, ауылдың әлеуметтiк инфрақұрылымын дамытуға, шағын несие берудi кеңейтуге жәрдемдесумен бiрге жұмыспен қамту және ауыл халқының табыстарын арттыру жөнiндегi бағдарламалар мейлiнше маңызды болады.
      Шағын несие берiлетiн адамдар санатын және шағын қарыз алу мақсаттарын кеңейту жолымен шағын кредит беру бағдарламасын жетiлдiрудi жалғастыру қажет. Кредиттiк одақтардың дамуы үшін жағдайлар жасау қажет.
      Жастарға кредит берудiң өзiнiң жеке iсiн құруға арналған, кәсiби оқу мақсатына арналған гранттық немесе өзге де қаржылық көмек көрсету мақсатындағы бағдарламасы әзiрленуге тиiс.

      4.6. Халықтың әлеуметтiк жағынан осал жiктерiнiң жұмыспен
           қамтылуына жәрдемдесу

      Келесi бағдарламалар тобы халықтың әлеуметтiк жағынан әлсiз қорғалған санатының жұмыспен қамтылуына жәрдемдесу бағдарламасы болуға тиiс: әйелдердің жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету; жастардың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету; кәмелетке толмағандар iсi жөнiндегi комиссияда есепте тұрған жасөспiрiмдерге олардың мамандық таңдауына және оларды кәсiби оқытуға жiберуге көмек көрсету; жетiм балалар мен ата-аналарының қамқорлығынсыз қалған балаларға кәсiби бағдар беруге көмек көрсету; жасөспiрiмдердi кәсiпорындарда және ұйымдарда және т.б. уақытша жұмысқа орналастыруға жәрдемдесу.

      4.7. Қоғамдық жұмысты ұйымдастыруды экономикалық орынды ету

      Өнiмдi жұмыспен қамтуға бағдар ұстай отырып, қоғамдық жұмыстардың философиясы өзгертiлуге тиiс - олар экономикалық мақсатты көздеуге тиiс. Осыған байланысты қоғамдық инфрақұрылымды дамыту үшiн қоғамдық жұмыстар бағдарламалары әзiрленіп, жүзеге асырылуы керек.
      Қоғамдық жұмыстар, егер олардың философиясын өзгертпесе және оларды ұйымдастыруды өндiрiстiк объектiлерде бастамаса, таяу уақытта халықтың, әсiресе жастардың түңiлуiн және өмiрге қатыгездiк қатынас жасауын көбейтедi. Құрылыста және өзге өндiрiстiк объектiлерде мемлекеттiң қаржыландыруынсыз қоғамдық жұмысты ұйымдастыру дамуға ие болмайды. Ондаған мың адамдарды қоғамдық жұмыстарға нәтижесiз пайдаланғанның орнына, оларды көлiктiң осы заманғы түрлерiн дамытуға, ландшафтарды және қалаларды күтуге, педагогтар мен тәрбиешiлердiң санын арттыруға, қызметтер көрсетудi, мәселен, бассейндердiң, кiтапханалардың және спорт кешендерiнiң жұмыс уақытын көбейту арқылы жетiлдiруге пайдалануға әбден болар едi.

      4.8. Еңбек көшi-қонын ұйымдастыру жөнiндегi шараларды қамтамасыз ету

      Өндiрiстiк күштердi орналастырудың схемасына сәйкес аймақтық еңбек рыноктарында ашылған мүмкiндiктердi ескере отырып, халықтың көшi-қон жұмылдырылуын арттыру қажет. Бұл ретте еңбек бойынша көшiп-қонушылар мен олардың отбасыларын тұрғын үймен және базалық әлеуметтiк қызметтермен қамтамасыз ету мәселелерiн пысықтаған жөн. Осы мақсатта, азаматтардың iшкi көшi-қонын қоса алғанда, еңбек ресурстарын ұтымды орналастыру жөнiндегi шараларды пысықтау қажет. Еңбек көшi-қонының мәселелерi аймақаралық деңгейде шешiлуге тиiс.
      Мұнан бөлек, iшкi еңбек рыногындағы шиеленiстi төмендету жөнiндегi уақытша шаралар ретiнде Қазақстан Республикасынан шетелге жұмыс күшiн шығарудың механизмiн жетiлдiру керек. Бұл механизм шетелдерден көшiп келген еңбекшілердiң құқықтарын қорғау жөнiндегi шараларды қарастыруға тиiс.

      4.9. Еңбекке ақы төлеу жүйесiн жетiлдiру

      Кез келген еңбек өзiне лайық сыйақы төленуiн талап етедi.
      Еңбекке ақы төлеудiң оң өрiсi iс жүзiнде жұмыс күшiнің сапалы әлеуетiн арттыру және жалақының төмен болуы себептi кедейлiк шегiнде тұрған қазақстандық отбасылардың жартысына жуығының әлеуметтiк қорғалу проблемаларын шешу үшiн негiз болып табылады. Еңбекке ақы төлеудi өсiрмей тұрып, жұмыс күшi рыногын түрлендiруге ғана емес, сондай-ақ ең бастысы - нарық жағдайында тиiмдi жұмыс iстеп тұратын әлеуметтiк қамсыздандыру жүйесiн құруға да болмайды.
      Жалақы мен табыстардың алшақтығын азайту жөнiнде шаралар қабылдаған жөн.

      4.10. Халықтың нақты табысының артуын қамтамасыз ету

      Әлеуметтiк қамсыздандырудың мемлекеттiк саясатында есептiк көрсеткiштi емес, ең төменгi күнкөрiс деңгейiн қолдану қажет. Оның үстiне атаулы әлеуметтiк көмек шын мәнiнде мұқтаждарға көрсетiлуге тиiс. Халықты сол немесе өзге қызмет саласына тартуды ынталандыру мақсатында әлеуметтiк қамсыздандыру - өте-мөте сәттi тәжiрибе емес. Мұндай мақсаттар үшiн бiр ғана ынталандыру болуға тиiс, ол - еңбекке ақы төлеу.

      4.11. Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiн енгізу

      Сенiмдi және тұрақты сақтандыру рыногын құруды бастау әлеуметтiк сақтандырудың тәртiптi жүйесiн дамытуға жағдай жасау болып табылады, ол азаматтардың өзiн-өзi қамтамасыз ету, өзiне жеткiлiктiлiк және әдiлеттiлiк пен теңдей бөлу принциптерiне арналған әлеуметтiк қамсыздандыру проблемаларын тиiмдi шешу мәселелерiндегi жауапкершiлігiн арттырады.
      Формальды еңбек рыногындағы еңбекке қабiлеттi халықты әлеуметтiк сақтандырумен қамту көзделедi. Оның үстiне әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысу азаматтарды өздерiнің еңбек қатынастарын заңдастыруға ынталандыратын болады. Бұл жүйеге қатысушылардың биресми еңбек нарығымен шұғылданатын азаматтармен салыстырғанда баға жеткiсiз артықшылықтарға ие болуымен орайластырылады.
      Әлеуметтiк сақтандыру өзiне жұмыс iстейтiн халыққа негізгi әлеуметтiк қатерлерден (асыраушысының өлiмi - жоғалту, мүгедектiк, қарттық, ауру және жұмыссыздық) сақтандырылуға мүмкiндiк беретiн шаралар кешенiн қамтиды. Әлеуметтiк сақтандыру жүйесiне қатысу сақтандыру төлемдерi мөлшерiнiң аударудың мерзiмдерi мен мөлшерiне тәуелдi екенiн ескерудi көздейдi.
      Қызметкердiң өмiрi мен денсаулығына зиян келтiргенi үшiн жұмыс берушiнiң мiндеттi сақтандыру жауапкершiлiгi енгiзiлетiн болады.

      4.12. Мемлекет пен жұртшылықтың әлеуметтiк проблемаларды
            шешудегi әрiптестігін дамыту үшiн жағдай жасау

      Жұмыссыздарды әлеуметтiк қамсыздандырудың көптеген мәселелерi халықты жұмыспен қамту мәселелерi жөнiндегi мемлекеттiк саясатты дамытуда әлеуметтiк әріптестiктi жетiлдiру үшiн негiз болуға тиiс.
      Жалдау жөнiндегi әлеуметтiк агенттiктердi, мемлекеттiк емес еңбек биржаларын дамытудың ынталандыру механизмi әзiрленiп, енгiзiлуi қажет.
      Халықты әлеуметтiк қорғаудың тиiмдiлiгiн арттыруға әлеуметтiк проблемаларды шешуде мемлекет пен жұртшылықтың әріптестiгiн дамыту жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жетiлдiру және нақты атаулы әлеуметтiк көмекке қол жеткiзу сияқты шаралар ықпал етуге тиiс.

      4.13. Мүгедектердi оңалту, мүгедектiктiң алдын алу мәселелерi
            бойынша бағдарламалардың нәтижелiлігін арттыру

      Бұл бағыт денсаулық сақтауды реформалаудың стратегиясымен тығыз байланысты және бұл орайдағы негiзгi талап алдын алу шараларын күшейту және халыққа медициналық көмек көрсетудi ұйымдастыруды жетiлдiру болып табылады.

Күш-жiгердi ана мен баланың денсаулығын қорғауға бағыттау керек - ана

мен баланың қауiпсiздігiн қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар бала кезiнен

бастап мүгедек болудың үлесiн төмендетуге мүмкiндiк бередi. Мұнан бөлек,

халықтың тұрмыста және өндiрiсте мүгедек болуын болдырмау жөнiндегi алдын

алу шараларының жүйесiн әзiрлеу керек.

Мүгедек болып қалғандар үшiн оларды оңалтуға арналған жағдай жасау

керек.

5. ҚОСЫМША

Еңбек рыногының әлеуеті мен тиімділігі, %

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

ІІІ БӨЛІМ.

ӨНЕРКӘСІПТІК-ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ САЯСАТ

1. МАҚСАТ

       Әлемдiк экономиканың ауқымдануы жағдайында елдiң iшкi және сыртқы рыноктарда бәсекеге қабiлеттi, тұрақты және орныққан өткiзу рыногы бар, әлемдiк еңбек бөлiнiсiнде айқындалған және кеңейтiлген тұрғыда маманданған индустриялық кешенiн қалыптастыру.
      Өнеркәсіптік-технологиялық саясатты іске асыру экономиканың өнеркәсiптiк, аграрлық және ғылыми-технологиялық секторларын осы салалардағы сыртқы экономикалық қызметтi икемдi реттеумен тығыз үйлестіріп, ықпалдастыра дамытуды көздейдi.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Өнеркәсiптiк сектор елдің IЖӨ-нiң 30%-дан астамын өндiредi және өнеркәсiптiк өндiрiстiң қарқынды өсiмi алдағы жылдарда IЖӨ-нiң оң серпiнi мен мақсатты көрсеткіштерге жетуде айқындаушы фактор болады (1-қосымшаны қараңыз).
      Сектор бюджеттiң негiзгi салық төлеушiсi (доноры) болып табылады, еңбекке қабiлеттi халықтың 25%-на жуығын жұмыспен қамтуды қамтамасыз ете отырып, маңызды әлеуметтiк функцияларды iске асыруда.
      Мұнай мен металдар, ел экспортының басты баптары мен валюталық түсiмдердiң негiзгi көзi - әлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi Қазақстанның мамандануын айқындайды.
      Өнеркәсiп, экономика, ғылым секторларының және инновациялық саланың сабақтас дамуын ынталандыра отырып, индустриялық ядро рөлiнде бой көрсетедi.

      2.1. Әлемдiк үрдiстер

      Жалпыәлемдiк экономикалық түрлену жаңа технологиялар, өндiрiс пен капиталдың шоғырлануы, ауқымды және аймақтық интеграциялық процестердiң күшеюi негiзiнде жүрiп жатыр.
      Бұл елдердiң экономикалық дамуы процесiнде алдыңғы қатарға жоғары технологиялардың шығарылуы инвестициялау мен ауқымды бәсеке мәселелерiндегi басымдықтардың өзгеруiн айқындады.
      Дамыған елдерде ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға жұмсалатын шығындар IЖӨ-нiң 3%-ға жуығын құрайды.
      Ақпараттық техника мен технологияларды кеңiнен пайдалану экономикалардың бәсекеге қабiлеттiлiгi өсуiнiң аса маңызды факторына айналды. Индустрияландыру мен ақпараттандыру саласына өнеркәсiптiк салалар ғана емес, сонымен бiрге ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету салалары да қосылып отыр.
      Технологиялық прогресс дамыған индустриялы елдер өндiрiсiнiң ауқымы мен құрылымын өзгерттi.
      Дамыған елдерде экономиканы дамытудың индустриялық сатысынан индустриядан кейiнгi, ақпараттық сатысына көшу жүзеге асырылуда.
      Бұл процестердi мемлекеттер белсендi түрде реттеп, ынталандырып отыр. Олардың рөлі iргелі ғылымдар мен мақсатты зерттеулердi дәстүрлi шеңберде қолдаумен шектеліп қалмайды, сонымен бiрге басымдықты салалардың мақсатқа сай дамуы жөнiндегi шараларды да қамтиды.
      Алдыңғы қатарлы индустриялы елдердiң экономикасында жүрiп жатқан процестер дамып келе жатқан және өтпелi экономикадағы елдердегi оқиғалардың дамуымен сәйкес келмейдi.
      Технологиялардың жаңа буынының жасалуына қатыса алмауы және оларды енгiзуге үлгере алмауынан, олар экономикалық дамудың авангардынан барған сайын артта қалуда.
      Нәтижесiнде, қазiр әлемде алдыңғы қатарлы елдер қалғандарынан жаңа технологиялардың тасқынды дамуы есебiнен қашықтап бара жатқан жүйе құрылуда, ал үстеме құны төмен және экологиялық қолайсыз сипаттамалары бар өндiрiстер артта қалушы елдерге ауысуда.
      Бұл үрдiстi оның әлемдiк еңбек бөлiнiсiндегi шикiзаттық бағыты нығайып келе жатқан Қазақстанға да қолдануға болады.
      Қазақстанның Одақтың құрамындағы техникалық-экономикалық дамуы ел экономикасының, бесiншi және алтыншы сатыдағы технологияларды бiртiндеп енгiзе отырып, үшiншi және төртiншi технологиялық сатыдағы өндiрiстермен және технологиялармен байытылуын айқындады. Қазақстан экономикасындағы технологиялық жылжулар 1992 - 2000 жылдарда керi кету сипатына ие болды және өткен жылдарда оның технологиялық құрылымдары бiртіндеп құлдырай бердi. Мұндай артта қалушылық Қазақстанның осы заманғы әлемдiк шаруашылықта артта қалуының сақталып отырғанын бiлдiредi.
      Сонымен бiрге, мемлекет тарапынан бағыттап әсер етiлiп отырған кездегi қолда бар өндiрiстiк-шикiзаттық әлеует, жоғары ғылым және бiлiм деңгейi, реформалаудың қол жеткен деңгейi мен экономиканың ашықтығы әлемдiк шаруашылықтың экономикалық және технологиялық процестерiне тиiмдi түрде ықпалдасуға мүмкiндiк туғызады.

      2.2. Өнеркәсiптiк сектордың жай-күйi

      2.2.1. Күштi жақтар

      Секторда өткен жылдарда шаруашылық қатынастарын ырықтандыру жүргiзiлдi. Ұйымдық құрылымдар мен директивалық жоспарлаудың, ресурстарды орталықтандырып бөлудiң тетiктерi бөлшектелдi.
      Меншiк қатынастары реформаланды, рыноктың дербес субъектiлерi қалыптасты және оның инфрақұрылымы құрылды.
      Сыртқы экономикалық қызмет ырықтандырылды және экономиканың ашықтығының жоғары дәрежесiне қол жеткiзiлдi.
      Тұтастай алғанда, осы жылдар iшiнде нарықтық-бәсекелестiк ортаны қалыптастыру аяқталды. Өндiрiс құрылымы шаруашылық жүргiзу мен еңбек бөлiнiсiнің әлемдiк жағдайларына бейiмделдi. Құлдырау еңсерiлдi және өндiрiс тұрақтандырылды (2,3-қосымшаларды қараңыз).
      Өнеркәсiптiк сектор iшкi сұранымды да, сонымен бiрге экспорттық мүмкiндiктердi де қамтамасыз етуге мүмкiндiк беретiн сан алуан және бай минералдық-шикiзаттық базаға ие.
      Өткен жылдарда өнеркәсiптiң көп салалы құрылымы, жоғары ғылыми-техникалық әлеует қалыптастырылды. Дамыған отын-энергетикалық және металлургиялық кешен жұмыс iстейдi. Өңдеушi салаларда өндiрiстiк қуаттардың пайдаланылмаған резервтерi бар.
      Жекелеген салаларда өндiрiстi және басқаруды шоғырландырудың жоғары дәрежесiне қол жеткiзiлдi, мұның өзi болашақта әлемдiк экономикада бәсекеге қабiлеттi ұлттық корпорациялардың құрылуына негiз болып табылады.
      Бiлiктi және арзан жұмыс күшi елдің iшкi де, сондай-ақ сыртқы да рыноктарында бәсекеге қабiлеттi өнеркәсiп секторы өсуiнiң аса маңызды факторы болып табылады.

      2.2.2. Әлсiз жақтар

      Бұл жылдардағы өнеркәсiптiк сектордың түрлендiрiлуi, алайда ең күрделi және ұзақ мерзiмдi проблемалардың шиеленiсумен сабақтасып жатты, елдiң әрi қарай индустриялық дамуында, оның сыртқы әсерлерге тұрақтылығында бұларды шешудiң стратегиялық маңызы болды.
      Кеңестiк кезеңнен мұраға қалған және реформалар кезеңiнде үдей түскен құрылымдық бұрмаланудың өршуi:
      - өңдеушi салалар әлсiз, өнеркәсiп (отын-энергетика және металлургия кешендерi пайдасына) құрылымы ауырлаған кездегi шикiзаттық саланың нығаюы (4, 5, 6, 7-қосымшаларды қараңыз).
      - салалардың техникалық-технологиялық деңгейiнiң әркелкілігi.
      Негiзгi қорлардың едәуiр бөлiктерiнiң тозуы, өңдеушi өнеркәсiптегі инвестицияның төмен деңгейi және соның салдарынан өнiмнiң тұтыну сапасының төмен болуы, оларды өндiруге шығынның жоғарылығы отандық өндiрiстiң бәсекеге қабiлетсiз болуына әкеп соғады. Нәтижесiнде, өңдеушi өнеркәсiп кәсiпорындарындағы өндiрiстiк қуаттар 1999 жылы орта есеппен 39%-ға ғана жүктемемен жұмыс iстедi.
      Халық шаруашылығы кешенi ыдырауының ұдайы өндiрiстiк процестiң тұтастығынан ажырай отырып, күшеюi:
      - валюталық түсiмнің және ұдайы өндiрiстiк деңгейде нақты сектордың әлсiз байланысқан басқа буындары есебiнен дамитын экспорттық сектордың оқшаулануы;
      - технологиялық тiзбектер мен қалыптасқан кооперативтiк байланыстардың ыдырауы және қолданылып келген жоғары технологиялық укладтардың өндiрiстiк кешендерiнiң божырап күйреуi;
      - нақты сектордың қаржы секторынан қол үзуiнің сақталуы, соңғысы томаға-тұйық, өзiнiкi өзiне жететiн және өзiне ғана жұмыс iстейтiн болды;
      1998 жылдың басында сауда секторына экономикаға салынатын кредиттердiң жалпы сомасының 24,4%-ы, өнеркәсiпке 33,4%-ы кеттi, 2000 жылдың соңындағы жағдай бойынша тиiсiнше 33,3% және 30,5% болды.
      - өнеркәсiптiк сектордың ғылыми-технологиялық саладан қол үзуi, ғылымды мемлекеттiк қаржыландырудың кемуi (1999 жылы ғылымды қаржыландырудың көлемi IЖӨ-нiң 0,09%-ды құрады, 8-қосымшаны қараңыз). Соңғының ғылыми-техникалық дамудың әлемдiк үрдiстерiнен кейiн қалуы.
      Iшкi рынок көлемiнің шектеулiлiгi және шашыраңқылығы, көлiк инфрақұрылымының дамымағандығы және өткiзу рыногына арналған өнiмдi жеткiзу жөнiндегi көлiк шығынының жоғары болуы, тауарлардың экспорттық топтары номенклатурасының аздығы өнеркәсiптiк сектордың дамуын шектейтiн факторлар болды. Өнеркәсiптiк менеджмент пен маркетингтiң төмен деңгейi сақталуда.

      2.2.3. Мүмкiндiктер

      Мыналар өнеркәсiптiк сектордың дамуы үшiн қолайлы факторларға айналуда:
      - Әлемдiк экономиканың жоғары қарқынмен өсуi және тиiсiнше отандық шикiзат ресурстары мен оларды бастапқы қайта өңдеу өнiмiне сұранымның ұлғаюы.
      - Экспорт мүмкiндiктерiн кеңейте отырып, саудадағы дәстүрлi әрiптес елдерде (ТМД) өндiрiстiң тұрақтануы мен өсуi, кейiннен үшiншi елдердiң рыногына бiрлесiп шыға отырып, мемлекетаралық кооперацияны жолға қою.
      - Жергiлiктi шикiзатты және солардың құрамдас бөлiктерiн пайдалануды бiртiндеп ұлғайтып және кейiннен оларды шектес елдерге экспорттай отырып (аймақтық филиалдар), әлемдегi жетекшi өндiрушiлердің ТМД-ның және Орталық Азия аймағының тұтыну рыногына бағдарланған дайын өнiмдi өндiруден ұдайы өндiрiс процесiнiң бiр бөлiгiн Қазақстанда орналастыру.
      - Ішкi тұтыну рыногының көлемiн кеңейту. Мұнай жобаларының тауарлар рыногы мен қызмет көрсетулерiнiң өсуi. Өнеркәсiптiң шектес салаларының дамуын ынталандыратын аграрлық өндiрiстің (ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, химия, ауыл шаруашылығы шикiзатын қайта өңдеу) тұрақтануы және ықтимал өсуi.

      2.2.4. Қатерлер

      Мыналар өнеркәсiптiк сектордың тұрақты дамуына кедергi келтiретiн факторлар болуы мүмкiн:
      - Өнеркәсiптегi және экономикадағы шикiзаттық бағыттың бекiтiлуi, өңдеушi салалардың құлдырауы және елдi индустриясыздандыру қаупiнiң пайда болуы.
      - Ел экспортының негізi болып табылатын аздаған тауарлар тобына әлемдiк баға конъюнктурасының ауытқуына байланысты экспортқа бағдарланған салалардың осалдануы. Шектес елдердегi осындай тауар өндiрушілер тарапынан бәсекенiң өсе түсуi.
      - Меншiктi өндiрiстiң әлеуеттi iске асыру мүмкiндiктерi бола тұра сырттан жеткiзiлетiн:
      - жабдықтар мен жинақтаушы құралдарға (технологиялық тәуелдiлiк);
      - энергия көздерiне (газ, электр энергиясы, мұнай өнiмдерi) тәуелдiлiктiң күшеюi.
      - Импорттық өнiмдердiң iшкi тұтыну рыногынан отандық өндiрiс тауарларын ығыстыруы.
      - Сыртқы сауда қатынастарының реттелмеуi, отандық тауар өндiрушiлердi экономикалық кемсiтуге алып келетiн әлемдiк рыноктағы әдiлетсiз бәсеке мен протекционизм.
      Сөйтiп, өнеркәсіптiк секторды одан әрi дамытудың императивi өндiрiстiң тұрақтануы мен өсуi ғана емес, сонымен бiрге оның құрылымдарын тереңдетіп қайта құру мен бүкiл экономиканың ұдайы өндiрiстiк процесiнiң тұтастығын қалпына келтiру болады.
      Өткен жылдардағы пәрмендi құрылымдық саясатты өрiстету талабының сәтсiздiкке ұшырауына көп жағдайда нарықтық экономикадағы мемлекеттiң реттеушi рөлiн барынша азайту үлгiсiнің Қазақстан жағдайына бара-бар келмеуi себепшi болды.
      Мемлекет белсендi инвестициялық саясаттан қол үзген өткен жылдардың тәжiрибесi, жеке сектордың экономикаға, ең алдымен, өңдеушi өнеркәсiпке ұзақ мерзiмдi ауқымды салым жасауды қамтамасыз ете алмағанын көрсеттi.
      Қайта өңдеу салаларын жаңғыртуға шетел инвестициясын белсендi тарту үмiтi ақталмады.
      Жоғарыда аталған үрдiстiң сақталуы жалғасуда. Iс жүзiнде қазiргi кезеңде өнеркәсіптiк сектордағы құрылымдық өзгерiстердiң бастамашысы мемлекет қана бола алады.
      Өнеркәсiптiк салада саясаттың бiрнеше тұжырымдамалары ауысқанымен, мемлекеттiң реформалау практикасында осы уақытқа дейiн нақты және жүйелi өнеркәсiптiк саясат болмай келдi.
      Олардың негiзгi бағыты - ғылыми-техникалық прогрестi жеделдету қажеттiгi, өндiрiстiң жоғары технологиялық салалары мен түрлерiн қалыптастыруға басым назар аудару, өңдеушi салалардың бәсекеге қабiлеттiлiктiң әлемдiк деңгейіне шығуы мен оларды экспорттық әлеуеттi арттырудың басты көзiне айналдыру.
      Прогрестi және стратегиялық жағынан баламасыз желi соңғы жылдардағы ел экономикасының жай-күйiн сипаттайтын дағдарыс пен дағдарыстан кейiнгi қалпына келтiру кезеңiнде iске асырылмады.
      Өнеркәсiптiк секторға қатысты белсендi саясаттың мүмкiндiгiн шектеген жалпы экономикалық жағдай әсер етпей қалмады.
      Негiзгi себептер:
      - Нақты секторды тұрақтандырудың жалпы макроэкономикалық алғышарты ретiнде қажеттi өнеркәсiптiк саясат шаралары мен қаржылық тұрақтандыру шараларының объективтi қарама-қайшылығы (үйлеспеушiлiгi).
      - Мемлекеттiк бюджет инвестициялық саясаттың белсендi құралы болудан қалды.
      - Өнеркәсiптiк саясат құралдарының құрастырылуы нақты секторды нарықтық түрлендiрудiң нақты кезеңiне сәйкес келмедi, шынайы мүмкiндiктермен сәйкес келтiрiлмедi.
      - Мемлекет айқындаған iрiктеп қолдау "басымдықтары" санының шектен тыс көп болуы, оларды айқындаудағы субъективизм.
      - Мемлекеттiк органдардың рынок субъектiлерiмен сыртқы сауда және ғылыми-технологиялық саясаты мәселелерiнде тиiмдi өзара iс-қимылы жолға қойылмады.
      Қазақстан үшiн 2000 жыл тұрақтану мен тұрақты экономикалық өсу жолында алғышарт жасау басталған жыл болып табылады.
      Кеңейтiлген қоғамдық ұдайы өндiрiстің қалыпты процесi қалпына келтiрiлуде және инвестициялық капиталды нақты жинақтаудың алғашқы мүмкiндiктерi пайда болуда.
      Бұл белсендi өнеркәсiптiк саясатты қалыптастыруға және кеңiнен жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Ол, ең алдымен, нарықтық әдiстердi ғана емес, сонымен бiрге тiкелей мемлекеттiк қолдау, ресурстарды қайта бөлу және оларды өнеркәсiп пен ғылыми-технологиялық салалардың басым бағыттарында шоғырландыру әдiстерiн пайдалана отырып мемлекеттiк реттеудi күшейтудi көздейдi.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Өнеркәсiптiк-технологиялық саясатты жүзеге асыру олардың әрбiрiнің негiзгi мiндеттерiне назар аудара отырып, мынадай үш кезеңдi көздейдi:
      - Бiрiншi кезең - тұрақтану кезеңi, дағдарыстық құлдыраудың салдарларын еңсеруге, дағдарыстан кейiнгi қалпына келтiру мен тұрақты және тиiмдi өсу режимiне шығуға бағытталған, 2001 - 2004 жылдар.
      - Екiншi кезең - индустриялық кезең, өнеркәсiптiк өндiрiс құрылымдарын ұтымды өзгертуге, оның материалдық-техникалық базасы мен қолданылатын технологияларын қайта құруға, ұлттық экономиканы әлемдiк шаруашылық қатынастарына табиғи түрде және тең құқықты қосуға бағдарланған, 2005 - 2008 жылдар.
      - Үшiншi кезең - инновациялық кезең, тұрақты дамуды және дамудың индустриялық сатысынан индустриялықтан кейiнгi ақпараттық сатыға көшу үшiн алғышарттар әзiрлеудi көздейдi, 2008 - 2010 жылдар.
      Тұтастай алғанда, өнеркәсіптiк-технологиялық саясатты iске асыру алдағы жылдарда мынадай басымдықтарды ескере отырып жүзеге асырылатын болады:
      - Озық технологиялар негiзiнде өнеркәсiптiк секторды технологиялық жағынан қайта құру, өнiмнің сапасы мен бәсекеге қабiлеттiлiгiн арттыру.
      - Iшкi және салааралық, аймақаралық, сондай-ақ мемлекетаралық шаруашылық байланыстары мен кооперацияны дамыту. Шикiзатты өндiруден бастап жоғары тауарлық әзiрлiктегi өнiм өндiруге дейiнгi толассыз технологиялық циклды қалыптастыру.
      - Өндiрiстi дамыту, инновация және менеджмент тұрғысындағы тиiмдi корпоративтi құрылымдар, iшкi және сыртқы рыноктардағы экспансияны қалыптастыру.
      - Ақпараттық техника мен технологияларды ауқымды енгiзу, осы негiзде тауарлар мен қызмет көрсетулердiң өзара байланысқан рыногын құру.
      - Ғылыми-техникалық саланы коммерцияландыру. (Әзiрлемелердi көтермелеу және ең жаңа технологияларды коммерцияландыру).

      4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

      Пәрмендi өнеркәсіптiк-технологиялық саясаттың басты шарттары мыналар болып табылады:
      - индустриялық дамуды ынталандыруға деген ырықты және мемлекеттiк-реттеушi көзқарастардың оңтайлы ұштастырылуы.
      Мемлекеттiк реттеудi күшейту ырықтандыру бастамаларын тұншықтырмауға тиiс, қайта кәсiпкерлiк бастамалар мен бәсекелес ортаның дамуына жәрдемдесуге тиiс.
      - мемлекеттiк реттеудiң ұтымды жолдары мен шараларын негiздi түрде айқындау және жүзеге асыру.

      4.1. Өнеркәсіптiк-технологиялық саясаттың негiзгi құралдары

      Белгіленген мақсаттарға жету үшiн мемлекет әлемдiк практикада өзiн-өзi ақтаған бүкiл арсеналды, өнеркәсiптiк саясатты жүзеге асырудың шараларын оларды жалпыжүйелiк және талғамалы деп бөле отырып пайдаланады.
      Өнеркәсiптiк саясат құралдарының құрастырылуы түрлендiрудiң нақты кезеңiне сәйкес келуге және дағдарыстан кейiнгi қалпына келтiру, тұрақтану, экономикалық өсу мен белсендi құрылымдық қайта құру кезеңдерiнің ауысу шамасына қарай өзгерiп отыруға тиiс.

      4.1.1. Жалпыжүйелiк шаралар

      Экономикалық өмiрге мемлекеттiк әсер етудiң шараларын: салық, ақша, бағам, баға және кеден саясатын, техникалық және экономикалық стандарттарды қамтиды.
      Негiзгi мiндеттерi - индустрияның дамуына қолайлы ықпал ететiн жалпы жағдай туғызу, рыноктың барлық субъектiлерінің экономикалық және институционалдық, ұйымдық және құқықтық ортасын қалыптастыру.
      Мемлекет:
      - ұлттық валютаның айырбас бағамын реттеу;
      - пайыздық ставкалардың деңгейiн реттеу;
      - сыртқы экономикалық қызметтi реттеудің тарифтiк және тарифтiк емес әдiстерi;
      - отандық тауарлардың сыртқы рынокқа шығуына жәрдемдесу (бизнестiң сыртқы экономикалық қызметiне жәрдемдесу);
      - табиғи монополия субъектiлерiнiң шығын құрамын реттеу және олардың қызметiне әдiл тарифтер белгiлеу;
      - көлiк инфрақұрылымын мемлекеттiң инвестициялауы;
      - өндiрiстi сертификаттауды және сапаны бақылауды дамыту;
      - индустриалды рынок инфрақұрылымының қалыптасуына құқықтық және ұйымдық қолдау көрсету арқылы өндiрiстi ынталандыратын қолайлы макроэкономикалық орта жасайды.
      Таяу уақытта мынадай бiрiншi кезектегi шараларды iске асыру қажет.

      Қаржы және инвестициялық салада

      - Белсендi құрылымдық саясат жүргiзудiң базалық алғышарты ретiнде қаржылық тұрақтану процесiн аяқтау. Ақша-кредит саясатын кезең-кезеңiмен бәсеңсiту, экономиканың монеттену деңгейiн арттыру. Кәсiпорынға түсетiн салықтық жүктеменi оңтайландыру және банк пайыздарын төмендету. Икемдi бағам саясатын жүргiзу.
      - Оларды кейiннен экономикаға инвестициялау үшiн қаржы секторына халықтың және кәсiпорындардың ұзақ мерзiмдi жинақтарын тартудың құралдары мен механизмдерiнiң тiзбесiн кеңейту.
      - Шетелдiк капиталды тарту жөнiндегi құқықтық және шаруашылық ережелерiн жетiлдiру.
      - Ықтимал инвесторлар үшiн кәсiпорындардың қаржы қызметiнiң ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында бухгалтерлiк есептің қазақстандық стандарттарын (халықаралық стандарттарға сәйкес) жетiлдiру.
      - Шетелдiк және отандық инвесторлардың қызметi үшiн тең құқықтық және экономикалық жағдай жасау.

      Табиғи монополиялар және монополияға қарсы реттеу саласында

      - Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң құрылымдық шығынын оңтайландыру, ресурстар мен энергияны үнемдейтiн технологияны енгiзуге бағытталған инвестициялық бағдарламаларды iске асыру ұсынылатын қызмет көрсетулердiң сапасын арттыру.
      - Өндiрушiлердiң, тұтынушылардың және мемлекеттiң экономикалық мүдделерiндегi тепе-теңдiктi сақтай отырып, табиғи монополиялар субъектiлерi мен шаруашылық жүргiзушi субъектілердiң қызмет көрсетулерiне, жұмыстарына тарифтердi (бағаларды) қалыптастыруға арналған құқықтық және нормативтiк-методологиялық базаны жетiлдiру.
      - Рынокқа бiрдей қол жеткiзуге жағдай жасау және отандық өндiрушiлер

шығындарын кемiту мақсатымен ТМД мен Кеден одағы шеңберiнде табиғи

монополиялар субъектiлерi көрсететiн қызметтер мен олардың тауарларына

арналған тарифтердi келiсу.

Стандарттау саласында

- Өнiм сапасын басқарудың халықаралық стандарттарына көшу.

- Шығарылатын өнiмнiң белгiленген стандартқа сәйкестiгiнiң сақталуын

мемлекеттiк қадағалау.

Сыртқы сауда саласында

Iшкi рыноктағы өңдеушi сектордың позициясын нығайту

       - Орынды протекционизмдi жүзеге асыруға бағытталған сыртқы экономикалық қызметтi реттеудiң тарифтiк және тарифтiк емес әдiстерiн бiрiншi кезекте:
      - демпингке қарсы, арнаулы қорғау шаралары мен өтемақы шараларын қолдану салаларын кеңейту;
      - жеткiзiлетiн тауарлардың сапасы және олардың санитариялық жай-күйi мен экологиялық қауiпсiздiгi бойынша нақты және қатаң талаптарды iске қосу есебiнен арттыру.
      - Шетелдiк әрiптестердiң терiс пиғылды сауда практикасына жедел ден қою үшiн бизнеспен керi байланыс жүйесiн дамыту.
      - Жоғары тиiмдi инвестициялық технологиялар мен жабдықтардың әкелiнуiн ынталандыру.

      Сыртқы экономикалық қызметте

      - Мемлекеттiк органдар жүйесiнде экспорттың дамуына жәрдемдесу үшiн жауапты болатын қызметтер құру. Экспорт, шетелдiк рыноктарға талдау жасау мәселелерi бойынша ақпараттық-консультациялық қызметтер көрсету үшiн сауда ақпараттары орталығын құру.
      - Жетекшi сауда әрiптестерiмен сауда жасағанда бiрдей сауда режимдерiн белгiлеу және техникалық кедергiлердi қысқарту.
      - Экспортты дамыту үшiн перспективалы елдерде Қазақстанның сауда өкiлдiктерiн құру.
      - Кәсiпорындардың келiсiм-шарттар жасасуына жәрдемдесу және мемлекеттiк сатып алу рыногына шет елдердiң қол жеткiзуiн қамтамасыз ету.
      - Сыртқы рынокта тиiмдi жылжу үшiн экспорттық өнiмнiң сапасын халықаралық стандарттар бойынша сертификаттау.
      - Экспортшылар ассоциациясын құруға жәрдемдесу және мемлекеттiк органдардың олармен тиiмдi өзара iс-қимыл жасауын ұйымдастыру.
      - Экспорттық операцияларды кредиттеу мен сақтандыруды қамтамасыз ететiн қаржы институттарын дамыту.
      - Дүниежүзілiк Сауда Ұйымына енуге әзiрлену.
      - Қазақстанның әлемдiк энергетика рыногына қатысуын кеңейту үшiн Энергетикалық Хартия құрамындағы тиiмдi өзара iс-қимыл.
      - Елдердi - сауда әрiптестерiн таңдаудағы икемдi саясат: өткiзу рыногын әртараптандыру, үшіншi елдер арқылы транзиттi барынша азайта отырып, Азияның таяудағы рыноктарына қатысуды ұлғайту аймақтық одақтармен өзара iс-қимылды күшейту.

      Ғылыми-техникалық салада

      - Iргелi зерттеулердi мемлекеттiк қаржыландыруды ұлғайту.
      - Практикалық пайдалануда жоғары әлеуетке ие жобаларды мақсатты қаржыландырудың басым бағыттарын таңдау. Ғылыми зерттеулердiң басым бағыттарын бекiту функциясын Қазақстан Республикасының Жоғары ғылыми-техникалық комиссиясына жүктеу.
      - Өнеркәсiп кәсiпорындарының бағдарлы ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстар жүргiзуiн ынталандыру.
      - Қолданбалы ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарды қаржыландырудың гранттық жүйесiне көшу.
      - Ғылыми әзiрлемелердің отандық қорын құру. Инновациялық технологиялардың дерек банкiн қалыптастыру.
      - Санаткерлiк меншiктi және патенттiк құқықты қорғау жүйесiн одан әрi жетiлдiру.

      Институционалдық салада

      - Өндiрiстi, инновацияны және менеджменттi, iшкi салалық және салааралық кооперацияны, iшкi және сыртқы рыноктағы экспансияны, сондай-ақ өндiрушiлер бiрлестiктерiнiң (салалық одақтардың, ассоциациялардың) басқа да нысандарын дамыту тұрғысынан тиімді корпоративтік құрылымдардың (холдингтердiң, консорциумдердің, қаржы-өнеркәсiп топтарының) қалыптасуына және құрылуына құқықтық және ұйымдық жәрдем көрсету.

      4.1.2. Талғамалы шаралар

      Негiзгi мiндеттерi - мемлекеттің дамуы үшiн стратегиялық маңызы бар рынок субъектiлерiнiң белгiлi бiр топтарына мақсатты ықпал ету, оларға өнеркәсiптiк даму мiндеттерiн шешу үшiн ұдайы өндiрiстiк ресурстарды беру. Бұл мынадай қаржылық демеушiлiк пен протекциялық шараларын қамтиды:
      - мемлекеттiк сатып алуды жүзеге асыру;
      - ғылыми-зерттеу орталықтарына, мекемелерге мемлекеттiк тапсырыстар беру;
      - жекелеген салалар мен ғылымды субсидиялау;
      - мемлекеттiк емес заемдар бойынша мемлекеттiк кепiлдiктер беру;
      - мемлекеттiк даму кредит ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер, басқа кредит институттары берген заемдар мен кредиттерге кепiлдiктер беруi, қосымша қаржыландыру және тәуекелдi бөлiсудiң басқа да құралдарын пайдалану;
      - салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар беру;
      - табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне, жұмыстарына (тауарларына) арналған тарифтер бойынша төмендететiн және жоғарылататын коэффициенттер;
      Өнеркәсiптiк-технологиялық секторды мемлекеттiк қолдау мемлекеттiк инвестициялық ресурстардың шоғырлану шамасына қарай кеңейедi:
      1-кезеңiнде, қолдаудың негізгi нысаны басым бағыттағы салаларға салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар беру, рыноктағы конъюнктураның жақсаруына қарай оларды бiртiндеп алып тастай отырып, табиғи монополиялардың тарифтерi бойынша коэффициенттердi төмендететiн жекелеген инвестициялық жобаларды орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттеу болып қалады.
      Мемлекеттiң кепiлдiгiмен шетелдiк заемдар бiрiншi кезектегi капиталды қажет ететiн жобаларды жүзеге асыру үшiн тартылады.
      Тiкелей мемлекеттiк инвестициялау ғылымды қажет ететiн технологияларды жасауды және оларды енгiзудi қаржыландыруға шоғырландырылады.
      2-кезеңiнде, елдiң Даму бюджетiн жасаумен өнеркәсiптiк секторды қолдаудың талғамалы шараларының барлық арсеналын бұдан да ауқымды қолдану басталады.
      Талғамалы мемлекеттiк қолдау үшiн индустрияның таңдамалы блоктарының объектiлерiн бөлiп шығарудың негiзгi өлшемдерi мыналар болып табылады:
      - өнiмдер мен қызмет көрсетулердің белгiлi бiр түрлерiне арналған төлемге қабiлеттi сұраныстың (iшкi және сыртқы) болуы және өсуiнiң сенiмдi перспективалары.
      - өндiрiстің сол немесе өзге түрiнiң бәсекелестiк (әлемдiкшаруашылықтық) артықшылықтарының бар болуы.
      - мемлекеттiк қолдаудағы объектiлердiң олардың кеңейтiлген ұдайы өндiрiстi өзiн-өзi қаржыландыруын қамтамасыз ететiн рентабельділiгi және өндiрiстiк базаның сапалық өлшемдерiн, қолданылатын технологиялар мен түпкi өнiмнің өзiн жақсарту.
      - өндiрiстің таңдап алынған түрiне сабақтас салаларға - шикiзат жеткiзушiлерге, шала өнiмдер мен жинақтауыштар салаларына дамудың мультипликаторлық әсер етуi.

      Бiрiншi кезектегi мiндеттер:

      - Сыртқы қарыздардың бiр бөлiгiнiң шоғырлануы, жекешелендiруден түскен табыстар, салық түсiмiнiң бiр бөлiгi, зейнетақы қорларының қаражатын және басқа институционалдық инвесторларды тарту негізінде елдің Даму бюджетiн жасау.
      - Өнеркәсiптiк сектордың басым салаларына инвестиция салуды қамтамасыз етуге арналған дамудың мемлекеттiк кредиттiк ұйымдарын құру немесе олардың жұмыс iстеп тұрғандарының қызметiн жандандыру.
      - Қолда бар ғылыми-техникалық дайындамаларды түгендеу.
      - Ғылыми-техникалық әзiрлемелердiң деңгейiн айқындайтын технологиялық болжамдар әзiрлеу және оларды коммерцияландырудың мүмкiндiгi.
      - Технологиялық даму болжамдарына да, сонымен бiрге макроэкономикалық болжамдарға да сүйенетiн өнеркәсiптi дамытудың нұсқалық болжамдарын құрау. Даму басымдықтарының объектiлiк бағытын және экономикалық өсудің ықтимал нүктелерiн айқындау.

      4.2. Өнеркәсiптiк-технологиялық саясаттың салалық бағыттары

      Өзiнiң индустриялық саясатын мемлекет олардың дамуына
      мемлекеттiк қолдау көрсетуге әртүрлi көзқараспен келуді талап
      ететiн үш ірi сала кешенi болуын ескере отырып, айқындайды:

      4.2.1. Экспорттық бағдарлану салалары

      Негiзiнен, елдің сауда теңгерiмiнде жетекшi рөл атқаратын шикiзаттық (шала өнiм) салалар. Мемлекеттiк қолдаудың қажеттi деңгейi ескерiлiп, 2 топтамаға бөлiнген.
      1) Дамыған экспорттық топтама.
      Мұнай-газ өндiру, металлургия, уран және көмiр өнеркәсiбi.
      Алдағы онжылдықта бұл салалардың ең алдымен мұнай өндiруде iлгерiлей өсуi бүкiл экономикада айқындаушы болады, мемлекеттiң инвестициялық ресурстарын қалыптастыруға алғы шарттар жасай отырып, бюджеттiң жай-күйiне оң әсер етедi, едәуiр дәрежеде мультипликативтiк тиiмдiлiк әкеледi және экспорттық өндiрiстiң қажетiне қызмет ететiн машина жасау және өзге салалардың жандануына серпiн бередi.
      Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
      - Көмiрсутек шикiзатының тасымалдануы мен экспорты бағыттарының әртараптандырылуы.
      - Шикiзат базасының артта қалуын жою, табиғи шикiзаттың кешендiлiгi мен терең қайта өңделуiн арттыру.
      - Металлургиялық өнеркәсiпте неғұрлым терең өңдеу өндiрiсiн дамыту.
      - Мұнай мен металды халықаралық биржаларда тiркеу.
      - Қазақстанның әлемдiк уран рыногындағы дербес позициясын қамтамасыз ету. Әлемдегi iрi өндiрушiлермен бiрге уран өндiру жөнiндегi бiрлескен кәсiпорын құру.
      - Энергетикалық көмiр сатудың рыногын сақтау және кеңейту.
      Мұнда өнеркәсiптiк-технологиялық саясат негiзiнен саясаттың жалпыжүйелiк құрамдас бөлiктерiне шоғырланады.
      Таңдамалы қолдаудың жекелеген нысандары:
      - Әлемдiк рыноктағы конъюнктура едәуiр нашарлаған жағдайда сыртқы рынокта бәсекеге қабiлеттiлiктi арттыру үшiн табиғи монополия субъектiлерiнiң көрсеткен қызметтерi, жұмыстары (тауарлары) (көмiр, кен, металл) тарифтерi бойынша төмендететiн коэффициенттер беру.
      - Металлургиялық өнеркәсiп пен металл өңдеудегi жекелеген жоғары технологиялық жобалар бойынша мемлекеттiк кредит ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi даму кредиттерiн беруi.
      2) Қалыптасатын экспорттық топтама.
      Мұнай-химия және химия өнеркәсiбi
      Мұнай-газ секторымен және металлургиямен бiрге бұл салалар онжылдықтың соңына қарай тұтастай алғанда, экономиканың жаңа технологиялық укладына көшу үшiн өнеркәсiптің индустриялық діңгегiн құрайды.
      Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
      - Тиiмдi инвесторлар тарту арқылы жұмыс iстеп тұрған өндiрiстi қалпына келтiру және дамыту.
      - Айырылған позицияны қайтару және химия өнiмдерi рыногындағы экспансияны одан әрi жүргiзу.
      - Отандық және әлемдiк ғылымның озық әзiрлемелерi базасында мұнай-газ шикiзатын терең қайта өңдеу жөнiнде жаңа жоғары технологиялық өндiрiс құру.
      Мемлекеттiк инвестициялық ресурстардың осы салаларда басым қалыптасуына қарай қолдаудың таңдамалы шаралары iске асырылады.
      Таңдамалы қолдаудың негiзгi нысандары:
      - Мұнай-химия саласында iрi жобаларды iске асыру үшiн мемлекет кепiлдiгiмен халықаралық заемдар тарту.
      - Салада аз тоннажды өндiрiс құру үшiн дамудың мемлекеттiк кредит ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер беруi.
      - Аграрлық секторға арналған минералдық тыңайтқыштар өндiрiсiн, өсiмдiктердi қорғау құралдарын субсидиялау.
      - Салық жеңiлдiктерi мен преференцияларын беру.
      - Табиғи монополия субъектiлерiнің қызметтерiне, жұмыстарына (тауарларына) арналған тарифтер бойынша төмендететiн коэффициенттер беру.

      4.2.2. Iшкi бағдар салалары

      Әлеуеттi қабiлетiне орай импорт тауарларымен бәсекеге түсу, оларды iшкi рыноктан ығыстыру және бiртiндеп әлемде өз орнын табу, олар үш топтамаға бөлiнедi.
      а) Бәсекелестiгі жоғары топтама.
      1) Тамақ өнеркәсiбi.
      Тұтыну рыногын теңдестiру, азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саланы тиiмдi дамытудың мiндеттi шарты және көптеген әлеуметтiк проблемаларды шешудің алғышарты. Сала өнiмдерiнiң сұранымына кепiлдiк бар және ол халықтың табысының артуына қарай өсетiн болады. Капитал айналымының қысқа мерзiмдiлiгi, бiржолғы мардымсыз күрделi қаржы саланы жеке инвестиция үшiн тартымды етедi.
      Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
      Азық-түлiк рыногының жекелеген сегменттерiнде импорт алмастыру өндiрiсiн, экспортты дамыту.
      Орынды сауда протекционизмiн жүзеге асыру, iшкi рынокты терiс пиғылды бәсекеден, демпингтен және субсидияландырылған экспорттан қорғау.
      Жалпы жүйелiк шаралар:
      Сыртқы сауданы реттеудің тарифтiк және тарифтiк емес әдiстерiнiң тиiмдiлiгiн арттыру.
      - Экспортқа арналған өнiмнiң жылжуын қамтамасыз ету үшiн оларды коммерциялық ұйымдарға кезең-кезеңiмен түрлендiрiп өзгерте отырып, өнiмдi өндiру және өткiзу жөнiндегi iрi, орта және шағын кәсiпорындардың өзара iс-қимылы негiзiндегi салалық одақтарын, ассоциацияларын қалыптастыру.
      - Аграрлық сектормен тiгiнен тұтасқан толассыз өндiрiс тiзбегiн қалыптастыру.
      Таңдамалы қолдаудың негiзгі нысандары:
      - Дамудың мемлекеттiк кредит ұйымдарының шағын кәсiпкерлiктi қолдау және импортты алмастыру бағдарламасы шеңберiнде орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi.
      2) мұнай-газ өңдеу өнеркәсiбi, электрэнергетика.
      Бұл салалар iшкi рынокта сұранысқа және болашақта экспорттық әлеуетке ие.
      Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
      - жұмыс iстеп тұрған электр өндiретiн және мұнай айдайтын қуаттардың жүктемелi болуын қамтамасыз ету.
      - Елдің энергетикалық тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету (электр энергиясымен, газбен, мұнай өнiмдерiмен өзiн-өзi қамтамасыз етуге қол жеткiзу).
      - Батыс Қазақстанда газ-турбиналық қондырғылар және республиканың оңтүстiк шығысында шағын гидроэлектр станцияларын салу. Сатудың iшкi рыногына арналған газ өңдеу қуатын және газ құбырларын iске қосу.
      - Мұнайдың терең өңделуiн арттыру мақсатында жұмыс iстеп тұрған мұнай өндiру зауыттарын қайта жаңарту.
      Жалпы жүйелiк шаралар:
      - Электр энергиясының ашық бәсеке рыногын дамыту.
      - Электр энергиясын беру жөнiндегi қызмет көрсетудiң икемдi тарифтiк саясатын жүргiзу, елдің солтүстiгiнен оңтүстiк және батыс аймағына электр энергиясын жеткiзудi ынталандыру үшiн алмастырудың тиiмдi схемасын дамыту.
      - Мұнай өнiмдерiн өндiрушілер мен сату жүйесiнiң арасындағы салық жүктемесiн оңтайландыру.
      Таңдамалы қолдаудың негiзгi нысандары:
      - Республиканың мұнай өндiру зауыттарына мұнай тасымалдауға арналған тарифтер бойынша төмендетiлген коэффициенттер беру.
      - Қуаттарды арттыратын жаңа құрылғылардың жобасы бойынша салық жеңiлдiктерi мен преференцияларын беру.
      - Дамудың мемлекеттiк кредит ұйымдарының газ өнеркәсiбiнің жекелеген жобаларына орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi.
      б) Бәсекелестiгі орташа топтама.
      1) Машина жасау
      Жұмыс iстеп тұрған машина жасау кәсiпорындары негiзiнен экспортқа бағдарланған өнеркәсiптiк кешеннiң, аграрлық сектор мен көлiктің көмекшi және қызмет көрсетушi топтамаларын құрайды.
      Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
      - Қолда бар өндiрiстiк базада трактор және ауыл шаруашылығы, көлiктiк машина жасауды дамыту, мұнай-газ секторы, кен-металлургия кешендерi үшiн жабдықтар өндiрiсi.
      - мұнай-газ секторы мен кен-металлургия кешендерi үшiн республиканың машина жасау кәсiпорындарында жабдықтауға және жинақтауға арналған тапсырыстардың орналастырылуын қамтамасыз ету.
      - Дайындамаларды қалыптастыру және жоғары технологиялық өндiрiстi игеру, соның iшiнде франчайзинг шартымен игеру, патенттер мен лицензиялар сатып алу.
      - Машиналар мен жабдықтарды, электрондық және электротехникалық өнiмдердi жетекшi өндiрушілермен бiрлескен кәсіпорындар мен филиалдар құру.
      Жалпы жүйелiк шаралар:
      - Ресеймен және Беларусьпен машина жасау саласында мемлекетаралық өндiрiстiк кооперацияны кеңейту.
      - Iшкi рынокты терiс пиғылды бәсекеден, демпинг пен субсидияланатын бағадан қорғау.
      - Iшкi рыноктың жұмыс iстеп тұрғандарына түзету енгiзген және сыртқы басқару мен жер қойнауын пайдалануға жаңа келiсiм-шарт жасаған кезде жабдықтардың, аспаптардың, жекелеген түрлерiн дайындауға арналған тапсырыстарды орналастыру жөнiнде шарт енгiзу.
      - Машиналық-технологиялық станциялар жүйесiнiң дамуын ынталандыру.
      Таңдамалы қолдаудың негiзгi нысандары:
      - Мемлекеттiң қатысуымен ұйымның лизингтiк қоры үшiн ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу.
      - Дамудың мемлекеттiк кредит ұйымдарының басым жобаларға орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi.
      - Салықтық жеңiлдiктер мен преференциялар.
      - Мемлекеттiң қорғаныстық және жұмылдырушылық қажеттерi үшiн мемлекеттiк сатып алулар.
      2) Құрылыс материалдары өнеркәсiбi.
      Сектордың дамуы iрi мұнай жобаларын жүзеге асырумен, кен-металлургия өнеркәсiбiнде, энергетикада жаңа қуаттар салумен, сондай-ақ тұрғын үй құрылысының қарқынын ұлғайтумен тiкелей байланысты болады.
      Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
      - Жаңа технология мен техниканың негiзiнде өндiрiстiк базаны жаңғырту және техникалық қайта жарақтау.
      - Құрылыс материалдарын жетекшi өндiрушiлермен бiрлескен кәсiпорындар немесе филиалдар құру.
      Таңдамалы қолдаудың негiзгi нысандары:
      - Импорт алмастыратын өндiрiстi дамыту үшiн мемлекеттiк кредит ұйымдарының орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi.
      - Цемент өнеркәсiбiн қайта жаңартуға немесе жаңа қуаттар құруға шетелдiк заемдар тарту.
      - Сыртқы экономикалық қызметтi тарифтiк және тарифтiк емес реттеудің механизмдерiн енгiзу арқылы iшкi және сыртқы рынокта отандық өндiрушілердi қолдау.
      в) Бәсекелестiгі төмен топтама.
      Iшкi рынокта бәсекеге қабiлетсiз салалар - жеңiл (тоқыма-тiгiн, былғары-аяқ киiм), ағаш өңдеу өнеркәсiптерi.
      Мемлекет, ең алдымен, отандық ауыл шаруашылығы шикiзатын (тоқыма және терi өндiрiсiн) өңдеуге бағытталған қолда бар өндiрiс әлеуетiн сақтау жөнiнде шаралар қабылдайды.
      Тiгiн және аяқ киiм өндiрiсiн дамыту оның рыноктағы орындылығына және кәсiпкерлердiң жеке бастамасына қарай анықталады.
      Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
      - Тиiмдiлiгi аз өндiрiстердi қайта бейiмдеу немесе саралау, солардың негiзiнде бәсекеге қабiлеттi шағын және ұтқыр өндiрiстер құру.
      Таңдамалы қолдаудың негiзгi нысандары:
      - Әскери және соларға теңестiрiлген арнайы тұтынушылар, әлеуметтiк мекемелер үшiн жеңiл және жиhаз өнеркәсiптерiнiң дайын өнiмдерiн конкурстық негiзде мемлекеттiк сатып алу.
      - Дамудың мемлекеттiк кредит ұйымдарының импортпен алмастыру бағдарламаларының шеңберiнде тоқыма өндiрiсiне орташа және ұзақ мерзiмдi кредит беруi.

      4.2.3. Салыстырмалы түрде алғанда коммерцияға бейiмделуге
             қабiлеттi жоғары технологиялық салалар мен өндiрiстер
             топтары

      - биология, химия, фармация және медицина түйiсер тұстағы (микробиология, биохимия, биотехнология, тектiк инженерия);
      Олардың негізiнде құрылған технологиялар, үлкен күрделi қаржыны талап етпей-ақ, сапалы жаңа өнiмдердi жасау жолымен өнеркәсiп, ауыл шаруашылығы салаларының өнiмдiлiгiн арттырады.
      - ақпараттық технология саласындағы;
      - ғарыштық технология саласындағы барлық бағыттар.
      Бiрiншi кезектегi мiндеттер:
      - Отандық түпнұсқа дәрi-дәрмек заттарын жаңадан жасау және әзiрленгендерiн өндiрiске енгiзу өмiрлiк маңызы бар дәрi-дәрмек заттарын өндiрудi ұлғайту.
      - Металлургия үшiн айрықша таза және ғылымды қажетсiнетiн материалдар өндiру.
      - Биотехнологиялық әдiстер негiзiнде диагностикалық және дәрi-дәрмек заттарының, мал дәрiгерлiк препараттардың жаңа буынын, ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарын, тамақ, жеңiл, фармацевтикалық, парфюмерлiк-косметикалық, металлургия өнеркәсiптерi үшiн биотехникалық өнiмдердi, топырақ пен суды тазартудың технологиясын әзiрлеу және енгiзу.
      - Ғарыштық технология әзірлемелерін ауыл шаруашылық, өнеркәсіп,

медицина, әскери өндірістерге енгізу.

- Ақпараттық технологиялар әзірлеу (қолданбалы компьютерлік

бағдарламалар, компьютерлерге арналған компоненттер өндіру және т.б.)

Таңдамалы қолдаудың негізгі нысандары:

- Дамудың мемлекеттік кредит ұйымдарының орташа және ұзақ мерзімді

кредит беруі.

- Инновациялық қызмет бағдарламасының шеңберінде субсидиялау.

5. ҚОСЫМШАЛАР

1-қосымша

ІЖӨ-дегі өнеркәсіптің үлесі, %

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2-қосымша

Өнеркәсіптің физикалық көлемінің индексі

1990 ж. %

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

3-қосымша

Негізгі қызметтен алынған табыс (залал), млн. теңге

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

4-қосымша

2000 жылғы өнеркәсіп өндірісінің құрылымы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

5-қосымша

Өнеркәсіп өндірісінің құрылымы

1998 ж. және 2000 ж.

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

6-қосымша

2000 жылғы қазақстандық экспорттың құрылымы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

7-қосымша

2000 жылғы қазақстандық импорттың құрылымы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

8-қосымша

Қазақстан Республикасында ғылымға арналған шығындар

--------------------------------------------------------------------

! 1995 ж. ! 1996 ж. ! 1997 ж. ! 1998 ж. ! 1999 ж.

--------------------------------------------------------------------

Қаржыландыру көлемі 2256 3050 3016 3807 2036

(жоспар), млн. теңге

--------------------------------------------------------------------

ІЖӨ-нің %-ы 0,18 0,18 0,17 0,16 0,09

--------------------------------------------------------------------

IV БӨЛІМ.

АГРАРЛЫҚ-ИНДУСТРИЯЛЫҚ САЯСАТ

1. МАҚСАТ

       Аграрлық және онымен сабақтас салаларды дамыту саласындағы мемлекеттiк саясат қысқа-орта және ұзақ мерзiмдi сипаттағы мақсаттарды көздейдi және жиынтығында:
      тiкелей аграрлық өндiрiстiң өнiмдiлiгi мен табыстылығын арттыру негiзiнде ауыл халқының әл-ауқатын жақсартуға, ауылдағы жұмыспен қамтудың барлық нысандарын, соның ішінде ауылдық жерлерді индустрияландыру арқылы ілгерілете дамытуға және оларға қолдау көрсетуге бағытталатын болады.
      Қысқа мерзiмдi сипаттың мақсаттары
      Рынокты тиiмдi мемлекеттiк реттеу, протекционистiк сыртқы сауда саясатын жүргiзу, рыноктың және баламалы қаржы жүйесiнiң инфрақұрылымын қалыптастыру, шағын кредиттер беру бағдарламасын жүзеге асыру, шаруашылықтардың көлбеу кооперациясын және тiгiнен ықпалдасуын дамыту арқылы өндiрiстi шоғырландыру жолымен аграрлық сектордың рентабельдiлiгiне және ауыл халқының табысына қолдау көрсету.
      Орта мерзiмдi сипаттың мақсаттары
      Аграрлық өндiрiстi интенсивтендiру және ауыл шаруашылығы өнiмдерiнiң негiзгi түрлерiн әлемдегi орташа өнiмдiлiкке жақындату, ауылдағы қайта өңдеу және қызмет көрсету өндiрiсiн жан-жақты дамыту, ауыл халқына әлеуметтiк қызмет көрсетудiң стандарттарын қамтамасыз ету.
      Ұзақ мерзiмдi сипаттың мақсаттары
      Аграрлық өндiрiстi тұрақты дамыту және оңтайландыру. Ауылдық жерлердi индустрияландыру, ауыл мен қала халқының тұрмыс деңгейiндегi айырмашылықты еңсеру.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Ел халқының 40%-дан астамының қызметi мен өмiрiнiң саласы ауылдық жер болып табылады, олардың көпшiлiгi үшiн жер - негiзгi өндiріс құралы.
      Аграрлық өндiрiстiң тұрақтылығы - елдің азық-түлiк қауіпсiздiгiнің негiзi.
      Астық және ауыл шаруашылығының басқа да өнiмдерi - әлемдiк рынокқа экспорттық экспансияның әлеуеттi өнiмдерiнiң және валюталық түсiм көздерiнiң бiрi.
      Аграрлық сектордағы өрлеу - сабақтас салаларда экономиканың өсуiнің механизмi.
      Тұтастай алғанда, аграрлық сектордың дамуы мемлекет үшiн стратегиялық тұрғыдан алғанда, экономикалық және ең бастысы әлеуметтiк аспектiде маңызды.

      2.1. Әлемдiк үрдiстер

      Осы заманғы нарықтық экономикада неғұрлым реттелетiн және мемлекет тарапынан қолдау табатын секторлардың бiрi аграрлық сектор болып табылады.
      90-жылдардың орта шенiнде әлемде аграрлық секторға қолдау көрсетуге жыл сайын 350 млрд. АҚШ доллары жұмсалды.
      Бұл осы сектордың елдердің дамуындағы тарихи және әлеуметтiк маңызымен, ең алдымен ауылдың табысына және жұмысқа қамтылуына қолдау көрсету, ұлттың азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету, ауыл аумағын дамыту және дәстүрлi ауылдық орта мен халықтың санын сақтауға ұмтылу мәселелерiмен айқындалады.
      Әлеуметтiк сектор мен оның жекелеген сегменттерiн мемлекеттiк реттеудің классикалық үлгiсi - АҚШ, Канада, ЕО елдерi.
      Аграрлық сектордың өнiмдiлiгi, әсiресе жоғары дамыған елдердегi техникалық прогресстiң жылдам жүруiне байланысты өнiмдiлiгi өсе түсiп отыр. Тектiк инженерияны одан әрi енгiзуге және биотехнологияны дамытуға байланысты оның неғұрлым тез серпiн алуы мүмкiн.
      Өндiрiстiк қуаттың жетiп артылуы және сұранымның баяу өсуi жағдайында аграрлық өнiм ұсынудың тез қарқын алуы ішкi рынокта бағаның құлдырауына және осы елдерде аграрлық сектор табысының төмендеуiне алып келедi. Бұл ресурстардың экономиканың аграрлық емес секторларына ауысуына алғышарт жасайды.
      Аграрлық секторда жұмыс iстейтiндердiң үлесi 1910 жылы АҚШ-та жұмыс iстейтiндердiң 35%-ынан қазiргi кезде 3-4%-ға дейiн қысқарды.
      Аграрлық секторда жұмыспен қамтудың қысқаруының болмай қоймайтын үрдiсi өсу, даму үстiндегi кез келген экономикаға тән құбылыс және ол Қазақстан үшiн де аса өзектi болып отыр. Экономикалық, экологиялық және әлеуметтiк салдарлардан басқа, аумақтың кеңдiгi мен аз қоныстанғандығына орай, ауылдық жерлердiң құлдырауы елдің ұлттық қауiпсiздiк факторына айналуда.
      Көптеген елдерде ресурстарды көшірудің нақты қарқыны салыстырмалы түрде алғанда, баяу жүрiп жатыр және аграрлық өндiрiсшiлердiң кiрiсiн қолдау осы елдердегi аграрлық саясаттың басты мiндетi болып отыр.
      Аграрлық сектордың кiрiсiн арттыру үшiн iс жүзiнде барлық жерде және әсiресе, дамыған елдерде арнайы протекционистiк бағдарламалар:
      - мемлекеттiк сатып алу интервенциясын жасау арқылы бағаның мақсатты деңгейiне қолдау көрсету.
      - өндiрушiлерге баға субсидияларын тiкелей бөлу (ең төменгi кепiлдіктi бағалары).
      - экспортты субсидиялау.
      - ресурстарды арзандату жолымен шығындарды азайту (материалдық-техникалық ресурстарға арналған субсидиялау, жеңiлдетiлген кредиттер беру) iске асырылады.
      Қолдау көрсетiлетiн бағалар ұлттық шекара шеңберiнен шығып кететiн экономикалық бұрмалаушылықты туындатады.
      Iшкi рынокты қорғау үшiн АҚШ және осындай аграрлық бағдарламалары бар басқа да елдер тарифтер, квоталар нысанындағы импорттық кедергiлер белгiлейдi.
      Ауыл шаруашылығы өнiмдерiнің қалдығы, артық қорлар сыртқы рынокқа шығарылады, мұның өзi осы өнiмдерге деген әлемдiк бағаның төмендеуiне алып келедi.
      Басым көпшiлiгi әлемдiк рынок конъюнктурасына тәуелдi болып отырған, нашар дамыған елдер, iшкi өндiрiстің шектелуi, экспорттың төмендеуi және осындай тауарлар импортының өсуi түрiнде залал шегедi.
      Технологиялық жағынан артта қалушылық және рынокта олардың өнiмiмен бәсекелесе алмау жағдайды ұшықтырады.
      Қазiргi кезде қолданылып отырған, бұрмаланған аграрлық протекционизмге, әлемдiк сауда жағдайларына бейiмделу, әлемдегi дамыған елдерде қолданылып келе жатқан аграрлық саясаттың негiздерiн есепке алу - өтпелi тұрпаттағы елдердiң аса маңызды мiндетi.
      Қазақстанның аграрлық секторы орташа әлемдiк еңбек өнiмдiлiгiне қол жеткiзгенге дейiн аграрлық протекционизм шараларын қолдану орта мерзiмдегi кезеңде ел үшiн қолайлы.

      2.2. Қазақстанның аграрлық секторының жай-күйi
      2.2.1. Күштi жақтар

      Қазақстан бай жер ресурстарына ие. Алдын ала суландырмай-ақ егiн шаруашылығына жаратуға болатын алқап 39 млн. гектарды құрайды. Табиғи жайылым алқабы мұнан да көп, 179 млн. гектардан астам.
      Елдiң астық өсiретiн белдеуi бидайдың қатты және күштi сортты дәндерiн өндiруге мүмкiндiк бередi.
      Аграрлық өндiрiстiң көп салалы құрылымы, жоғары ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-экспериментальдық әлеует құрылды. Салада ауыл шаруашылығы өнiмдерiн дайындау, өңдеу және сақтау жөнiнде жеткiлiктi қуаттар бар. Бiлiктi және арзан жұмыс күшiнiң болуы бәсекедегi аса маңызды артықшылық болып табылады.
      Осының алдындағы жылдарда аграрлық секторда бағаны ырықтандыру және жер реформасы жүргiзiлдi, мемлекеттiк және ұжымдық меншiк жекешелендiрiлдi және ауыл шаруашылығы кәсiпорындары қайта ұйымдастырылды.
      Нәтижесiнде, жерде шаруашылық жүргiзудiң көпсатылы нысаны құрылды және ауылда нарықтық қатынастар дамыды. Жаңа нарықтық инфрақұрылым өндiрiсi пайда болып, нығая түстi. Осының бәрi аграрлық өндiрiстi тиiмдi жүргiзуге жағдай жасайды.
      Мемлекеттiк органдар нарықтық процеске араласуды және тауар өндiрушiлердің шаруашылық қызметiн басқаруды доғарды және экономикалық субъектiлерге ықпал етудiң жанама әдiстерiне көше бастады.

      2.2.2. Әлсiз жақтар

      Саланың дамуын шектейтiн негізгi проблемалардың бiрi өсiмдiк шаруашылығы өнiмiнің шығымдылығы мен мал шаруашылығы өнiмдiлiгiнiң төмендiгi болды.
      Себептерi: топырақ құнарлылығының нашарлауы, зиянкестердiң, аурулардың және арамшөптердiң таралуы, мал дәрiгерлiк қызмет көрсету мен алдын алудың нашарлауы, табын сапасының, тұқым қорының, саланың материалдық-техникалық жай-күйiнiң нашарлауы, ауыл шаруашылығы өндiрiсiнің индустриялық технологиясының бұзылуы.
      Климаттың тым құрғақ болуы, шектен тыс құрғақшылық, сумен қамтамасыз етудiң, әсiресе оңтүстiк аймақтардағы нашарлығы аграрлық өндiрiстiң қауiп-қатерiн күшейте түседi.
      Өткен жылдарда аграрлық секторды реформалау тереңдей түскен жүйелi дағдарыс кезеңiнде өттi.
      Осындай жағдайда еркiн рынок тұжырымдамасы елдiң аграрлық секторын дамытудағы бiрқатар проблемаларды шеше алмады (1, 2-қосымшаларды қараңыз).
      Басты мақсат - тиiмдiлiктi және тиiсiнше, сол үшiн де реформа жүргiзiлiп отырған ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң табысын арттыруға объективтi түрде қол жетпедi.
      Шаруашылықтарды бөлшектеу нәтижесiнде, қалыптасқан жер үлесiнің мөлшерлерi мен мүлiктiк құқықтар, көп жағдайда, жоғары тауарлы өндiрiс жүргiзуге, техниканы тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк бермедi.
      Ауыл шаруашылығы өнiмдерiне және материалдық-техникалық ресурстарға (салааралық теңсiздік), азық-түлiктiң сатып алу және түпкiлiктi бағаларына (iшкi салалық теңсiздiк) бағаның қалыптасқан теңсiздiгi рентабельдiктi төмендеттi және аграрлық өндiрiстің залалды болуына алып келдi.
      Өтiмдi капиталдың болмауы және өндiрiстiң тиiмсiздiгi банктiк кредиттерге мүмкiндiк бермедi және сектордың ауыр қаржы жағдайын одан сайын ұшықтырып жiбердi.
      Аграрлық секторда жасалған қосымша өнiмдi ойсыратып алатын делдалдық құрылымдар, жергiлiктi монополистер (өңдеушi және көтерме сауда кәсiпорындары) өткiзу мен жабдықтау жүйесiнде барған сайын көбiрек орын ала бастады.
      Осы жылдары жұмыс iстеп тұрғанымен, объективтi түрде шектеулi болған аграрлық секторға мемлекеттiк қолдау көрсететiн жүйе, өндiрiске ынталандыратындай ықпал ете алмады, бөлiнген қаражат тиiмсiз пайдаланылды.
      Шаруашылық байланыстардың үзiлуi, нарықтық инфрақұрылымның дамымауы өнiмдi өткiзу, соның iшiнде экспортқа өткiзу мүмкiндiгiн шектедi (3,4-қосымшаларды қараңыз).
      Соңғы кезге дейiн iшкi рынокты қорғаудың айқын жүйесiнiң болмауы отандық өнiмдi неғұрлым арзандау импорттық өнiмнің ығыстыруына алып келдi, мұның өзi өндiрiстi тұншықтырудың қосымша факторына айналды (5-қосымшаны қараңыз).
      Аграрлық өндiрiстiң бәсекеге қабiлеттi еңбекке ақы төлеудің төмен деңгейiмен ғана ұсталуда. Бұл едәуiр дәрежеде отандық және шетелдiк осындай өнiмдердiң арасындағы еңбектi көп қажет ететiн және материалды көп қажет ететiн айырмашылықты өтейдi.

Сұраныстың қысқаруына байланысты, аграрлық сектордың өндiрiстiк

қуаттары артық болып қалды.

Аграрлық сектордағы жұмыспен қамтуды эволюциялық емес, түбегейлi

қысқарту жұмыссыздықтың жоғары болуына және халықтың ауылдан кетуiне алып

келдi.

Нәтижесiнде, аграрлық сектордың экономикалық жағынан қолайсыз болуы

тұрақтылыққа айналды.

Ауыл қоғамдағы әлеуметтiк шиеленiстің ошағы болып отыр.

2.2.3. Мүмкiндiктер

- Алдағы жылдарда аграрлық өндiрiстi дамыту үшiн мыналар қолайлы

факторлар болады:

- Жер шары халқының өсуi және әлемдiк азық-түлiк рыногы көлемiнің

артуы.

- Қазақстандық аграрлық өнiмдердi өткiзудің дәстүрлi рыногы - ТМД

елдерiнiң экономикалық жағынан өсуi.

- Иран, Түркия, Қытай, Пәкістан тәрiздi және басқа таяудағы елдерде

азық-түлiк тауарларын тұтынудың артуы.

- Әлемде бидайға, ең алдымен, оның күштi және қатты сорттарына,

сондай-ақ одан өңделген өнiмдерге сұраныстың көбеюi.

Жаңа көлiк жолдарының ашылуы, сондай-ақ әлемдегi жетекшi астық

өндiрушiлердiң Оңтүстiк Шығыс Азия мен Латын Америкасының тез өсiп келе

жатқан рыногына бағдар алуы қазақстандық бидайды Таяу Шығыстағы Азияға

(Иран, Ирак, Түркия және басқалар) экспорттауды кеңейтуге мүмкiндiк

бередi).

- Тамақ түрлерiн әртараптандыру және табиғи шикiзаттан алынған тұтыну

тауарларына сұраныстың өсуi.

- Елдің тамақ және жеңiл өнеркәсiбiнде импорт алмастыру процесiнiң

дамуы.

2.2.4. Қатерлер

Аграрлық өндiрiстiң тұрақты дамуына кедергi келтiретiн факторлар

мыналар болып табылады:

- Әлемдiк азық-түлiк рыногындағы жоғары бәсеке және протекционизм,

сауда қатынастарының реттелмеуi.

       - Шетел импорттаушыларының тарапынан жүргiзiлетiн терiс пиғылды бәсеке (демпинг, субсидияланған экспорт) және отандық өнiмдердi iшкi рыноктан ығыстыру.
      - Әлемдегі ықтимал азық-түлiк рыноктарына тиiмдi көлiк жолдарының болмауы.
      - Республиканың оңтүстiк аймақтарының шектес мемлекеттердің су ресурстарына тәуелдiлiгi.
      - Iшкi рынок көлемiнiң шектеулiлiгi және шашыраңқы орналасуы, ТМД елдерi дәстүрлi өткiзу рыноктарының сатып алу қабiлетiнiң төмендiгi.
      Аграрлық сектордағы жағдайдың нашарлап кетуiнiң негiзгi себептерiнiң бiрi - аграрлық секторды және тұтастай алғанда ауылдық жерлердi, жаңа нарықтық жағдайларда басқару мен ретке келтiрудегi мемлекеттiң рөлi ақырына дейiн iске асырылған жоқ.
      - Басқару мен реттеу объектiсi технологиялық жағынан байланысты тiзбектердi - өндiрiстi, дайындауды, өңдеудi және сатуды қамтитын өнiм рыногын қалыптастыратындар емес, тiкелей ауыл шаруашылығы қызметi болды.
      - Азық-түлiктiң әлемдiк рыногы аграрлық протекционизммен қатты бұрмаланған жағдайда, ырықтандырылған сыртқы сауда жағдайында мемлекеттiк қолдау шараларының азаюы және тұтастай алғанда, саланы мемлекеттiк реттеу деңгейiнiң төмендеуi жалпы әлемдiк практикаға қайшы келедi.
      - Аграрлық саясатты ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк және еңбек саясаты шараларын қамтитын, неғұрлым кең тұрғыдағы ауыл саясатын қалыптастыру проблемасы туындап отыр.
      - Аграрлық жұмыспен қамтудың қысқаруының болмай қоймайтын үрдiсi жұмысқа қамтуды қамтамасыз ету мiндетiн қояды, мұның өзi ауыл тұрғындарының басым көпшiлiгiне өз шаруашылықтарын жүргiзуге мүмкiндiк бередi. Ауылдық жерлерде жұмыспен қамтудың неғұрлым кең тараған балама нысаны тамақ өнеркәсiбi және қызметтiң басқа да индустриалды салалары болып отыр.
      Қазiргi жағдайдағы аграрлық және экономиканың тамақ секторының сонымен өзара байланысты сегменттерi, осы тiзбекте қалыптасатын нарықтық институттар жиынтығы мемлекеттің аграрлық-индустриялық саясатының бiртұтас объектiсi ретiнде қарастырылуға тиiс.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Алдағы жылдарда мемлекеттің күш-жiгерi мынадай мiндеттердi шешуге шоғырландырылады:
      - Аграрлық-индустриялық өнiмдердің бәсекеге қабiлеттi және ықпалдасқан рыногын қалыптастыру, олардың жұмыс iстеуiнің құқықтық және институционалдық инфрақұрылымын құру, терiс пиғылды бәсекеден және әлемдiк рыноктың қолайсыз конъюнктурасынан қорғау.
      - Ауылда жоғары өнiмдi техниканы және осы заманғы технологияны тиiмдi қолдануға мүмкiндiк беретiн шаруашылық жүргiзудің ұтымды нысандарын қалыптастыру, нарықтық жүйеге табысты ықпалдасу, атап айтқанда, шаруашылықтардың көлбеу кооперациялануы және тiгiнен ықпалдасуы (шаруашылықтарды шоғырландыру) арқылы ықпалдасу.
      - Мемлекеттiң аграрлық секторға көмегiн оңтайландыру және оның ынталандыру бағытын күшейту. Саланың қаржы секторын дамыту.
      - Ұтымды мамандандыруды қалыптастыру және аграрлық сектордың өндiрiстiк күштерiн табиғаттың неғұрлым қолайлы аймақтарына шоғырландыру негiзiнде аграрлық өндiрiстi кезең-кезеңiмен оңтайландыру және терең қайта құрылымдау.
      - Аграрлық сектормен өзара байланыстағы қайта өңдеу өнеркәсiбiн, жұмыспен қамтудың және басқа баламалы түрлерiн iлгерiлете дамыту арқылы ауыл халқын жұмыспен қамтудың барлық нысандарын дамыту.
      - Аграрлық өндiрiстiң технологиялық деңгейiн көтеру және ресурстарды үнемдейтiн және экологиялық таза технологияларды енгiзу, ғылыми зерттеулерге қолдау көрсету мен ауыл шаруашылығына консультация беру жүйесiн енгiзу.
      - Ауылда өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамыту.

      4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

      Белгiленген мiндеттердi iске асыру осы салада аграрлық-индустриялық нарықты, тиiмдi менеджмент пен маркетингтi, қаржы-кредит жүйесiн құруда мемлекеттiң ұйымдастырушылық, реттеушiлiк және ынталандырушылық рөлiн күшейту арқылы қамтамасыз етiлетiн болады.
      Нарыққа қатысушылардың қызметiн мемлекеттiк басқарудың, реттеудің, регламенттеудiң, қаржыландырудың институттары мемлекет атынан, қалыптаса бастаған аграрлық-индустриялық нарыққа балама ретiнде жеке сектор үшiн толыққанды әрiптес ретiнде көрiнедi, мұның өзi қалыптасқан тiгiнен басқаруды реформалауды талап етедi.

      4.1. Аграрлық-индустриялық рынокты реттеу

      Негiзгi мiндеттер:
      - Халықтың және кәсiпкерлердің едәуiр топтары табысының едәуiр төмендеуiне жол бермеу.
      - Аграрлық бизнестi дамыту және трансакциялық шығынды төмендету.
      - Рынокқа қатысушылардың барлығы үшiн тең бәсекелестiк жағдайды қамтамасыз ету, рыноктың жекелеген сегменттерiнiң монополиялануын шектеу.
      Рынокты мемлекеттiк реттеудiң негiзгi шаралары:
      - Кеңейтiлген ұдайы өндiрiс, рентабельдiлiк деңгейi (сатып алу интервенциясы), ең төменгi кепiлдi сатып алу бағаларын, кепiлдi бағаларды белгiлеуге арналған қажеттердi қамтамасыз ету үшiн мақсатты баға деңгейiне қолдау көрсетудiң тетiгiн енгiзу арқылы рыноктағы бағаны реттеу.
      - Тиiстi өнiм рыногында кәсiби операторды қалыптастыруға бағытталған рынокты регламенттеу, рыноктың жұмыс iстеуiнiң және тұтастай алғанда, аграрлық өндiрiстi коммерцияландырудың жалпы тәртiбiн белгiлеу.
      - Аграрлық-индустриялық тауарлар саласында протекционистiк сыртқы сауда саясатын жүргiзу.
      - Мыналарға:
      - Жеке ауыл шаруашылығы өндiрушiлерiнiң өткiзумен, қайта өңдеумен, жабдықтаумен, қызмет көрсетумен және кредит берумен шұғылданатын жергiлiктi кооперативтердi қалыптастыруға.
      - Саланың неғұрлым инвестициялық тартымды субъектiлерi ретiнде тігінен ықпалдасқан құрылымдарды (ықпалдастырушылар - қайта өңдеушi және сауда кәсiпорындары) құруға бағытталған аграрлық бизнес субъектiлерiнiң қалыптасуына ұйымдық және құқықтық қолдау көрсету.
      Қазiргi заман жағдайында аграрлық сектордың негiзгi жеке инвесторы - өздерінiң шикiзат аймақтарының дамуына мүдделi қайта өңдеу кәсiпорындары болуға тиiс.
      - Рынокты қалыптастыру мен реттеуде мемлекеттiң негiзгi әрiптесi ретiнде аймақтық және республикалық салалық одақтар мен ассоциациялар құру.
      - Аграрлық өнiмдi экспортқа жылжыту жөнiндегi күш-жiгердi шоғырландыру үшiн салалық одақтар мен ассоциацияларды коммерциялық ұйымдарға кезең-кезеңiмен түрлендiру.
      Бiрiншi кезектегi шаралар:
      - Аграрлық секторды мемлекеттiк басқару мен реттеудiң жүйесi мен құрылымын жетiлдiру, оны нарықтық реттеу тетiгiмен тұтастыру.
      - Аграрлық секторды мемлекеттiк реттеудің негiзгi бағыттарын әзiрлеу.
      - Аграрлық индустриялық өнiмдердiң (астық, сүт және басқалары) негiзгi рыноктарын дамытудың ұлттық бағдарламаларын әзiрлеу.
      - Аграрлық-индустриялық өнiмдердің негiзгi рыноктарын мемлекеттiк реттеу мен басқарудың бағдарламаларын әзiрлеу.
      - Аграрлық-индустриялық рынокты реттеуге жекелеген қатысушылардың қызметiне, атап айтқанда, астық қабылдау кәсiпорындарының қызметiн лицензиялауды енгiзу.
      - Әрбiр рынок үшiн белгiленген көлемнен бастап, мәмiлелердi тiркеу жүйесiн енгiзу.
      - Өнiмдi жеткiзуге арналған келiсiм-шарттардың кепiлдi орындалу жүйесiн құру.
      - Мемлекеттің және салалық одақтардың, рынокқа қатысушыларды бiрiктiретiн және болашақта жедел режимдегi электронды сауданы енгiзуге мүмкiндiк беретiн (электронды тауар биржасы) компьютерлiк желiдегi ақпараттық-қаржы жүйелерiнің үлестiк қатысуымен әрбiр рынокта елеулi өнiмдер жасау.
      - Ұсақ тауар өндiрушiлердiң рынокқа шығуының оңтайлы нысандары ретiнде көтерме сауда нарығын және өткiзу кооперациясын дамыту. Iрi көтерме сауда рыноктарын бiрыңғай ақпараттық жүйеге бiрiктiру. Аукциондық сатуды енгiзу.

      4.2. Аграрлық-индустриялық тауарлар саласында протекционистiк
           сыртқы сауда жүргізу

      Сыртқы сауданы реттеу iшкi рынокқа арналған демпинг пен субсидияланатын экспортқа белсендi түрде қарсы тұруға бағдарланатын болады.
      Аграрлық-индустриялық өнiмдермен сауда жасау мәселелерiнде, Қазақстан, экономиканы құрылымдық түрлендiрудi жүзеге асырушы ел ретiнде Дүниежүзілік Сауда Ұйымының құқықтық құрылымына кiретiн ережелердi iске асыруда неғұрлым ұзақ мерзiмде жүзеге асырады.
      Сыртқы рынокта бәсекелестiкке қабiлеттiлiктi арттыру және трансакциялық шығындарды төмендету үшiн өнiмдердi экспорттау жөнiндегi қызмет мемлекеттiң қатысуымен құрылған, сондай-ақ салалық одақтар, ассоциациялар жанынан қалыптастырылған iрi сыртқы сауда фирмаларында шоғырландырылады.
      Бiрiншi кезектi шаралар:
      - Аграрлық-индустриялық өнiмнiң әлемдiк рыногының мониторингiн ұйымдастыру және iшкi рынокқа арналған демпинг пен субсидияланатын экспортқа белсендi түрде қарсы тұру.
      - Рыноктың неғұрлым осал сегменттерiн қорғау үшiн тарифтiк емес сауда

шектеулерiн (техникалық стандарттар, мал дәрiгерлiк және санитарлық

нормалар) қайта қарау және тиiмдi пайдалану.

- Импортталатын өнiмдердің экологиялық қауiпсiздiгiне талапты күшейту.

- Әкелiнетiн шикiзат пен дайын өнiмдердiң арасына едәуiр тарифтiк

айырмашылық (тарифтiк экскалация) енгiзу.

- Тауарлардың әлемдiк рыноктарға жылжуы үшiн, мемлекеттiң, сондай-ақ

әрбiр салалық одақтың жанынан ұйымдастырылушылардың қатысуымен сыртқы

сауда фирмаларының жүйелерiн құру.

- Шетелде отандық өнiмдердi насихаттау.

4.3. Аграрлық секторға мемлекеттік көмектi оңтайландыру және

оның ынталандыру бағытын күшейту. Саланың қаржы секторын дамыту.

Субсидиялау саясаты

       Мемлекеттiк субсидиялау, бiрiншi кезекте, өндiрiстi интенсивтендiруге арналған прогрессивтiк технологияны жасау мен енгiзудi ынталандыруға бағытталған (ғылыми зерттеулер, селекция, таңдаулы тұқым шаруашылығы, асыл тұқымды мал шаруашылығы, биотехнология және басқалар).
      Басқа бiр бағыт - өндiрiстiң iрi инженерлiк факторларына қолдау көрсету және оны дамыту жөнiндегi инвестициялық жобаларды iске асыру болып табылады (суару және мелиоративтiк жүйелер және басқалар).
      Айрықша тоқыраған және тиiмсiз ауыл шаруашылығы аймақтарында ауыл халқына шағын кредит беру, соның iшiнде жұмыспен қамтудың барлық нысандарын дамытуға бағытталған шағын кредит беру (нақты жобаларға) жүзеге асырылады.
      Маусымдық кредиттер беру
      Мемлекет аграрлық секторға жеңiлдетiлген орталықтандырылған кредиттер берудi мұнан былай да жүзеге асырмайды.
      Маусымдық операцияларды мемлекеттiк субсидиялаудың негiзгi нысандары ресурстарды арзандату, атап айтқанда, меншiктi кредиттiк ресурстар есебiнен тiкелей банктiк кредит беру кезiнде банк пайыздарын субсидиялау бағдарламалары болады.
      Аграрлық секторға маусымдық кредит беру аталған аймақтардың жағдайына орай арнайы әзiрленген ғылыми негiзделген технологияларды енгiзу жөнiндегi мiндеттемелердi шаруашылықтардың қабылдауымен байланыстырылатын болады.
      Өндiрушiлер үшiн маусымдық кредитке қол жеткiзудi қамтамасыз етудiң басқа бiр нысаны банктiк кредиттердi дамудың мемлекеттiк кредиттiк ұйымдарының кепiлдiктерiмен қамтамасыз ету болады.
      Маусымдық кредит берудегi негiзгi күш саланың iшкi ресурстары мен агробизнестi жұмылдыруға бағытталатын болады:
      - Биржалық сауданы дамыту және фьючерстiк операцияларды кеңейту.
      - Өндiрiстiк келiсiм-шарттарды дамыту.
      - Аграрлық-индустриалдық салада өндірісті тігінен ықпалдастыру шеңберінде кредит беру.
      - Ауылдық кредиттік серіктестіктер арқылы, сондай-ақ ауылдық кредиттік кооперациялар (өзара кредит беру және өзара сақтандыру қоғамдары) құру арқылы кредит беру.
      - Маусымдық ресурстарды жеткізуші фирмаларға тауарлық кредиттер.
      - Операциялық лизингті дамыту.

      Инвестициялық кредит беру

      Қазіргі жағдайда жер өтімді ресурс болып табылмайды және толыққанды кепіл болу рөлін атқара алмайды және тиісінше ипотекалық кредит беру жүйесін кеңінен қалыптастыру үшін жеткілікті алғышарт жоқ.
      Ипотекалық кредит беру жер айналымы белсенді түрде қолданылатын жекелеген аймақтарда дамиды.
      Қаржы лизингі басым дамитын болады.
      Ұйымдардың лизингтік қор қаражатын мемлекеттің қатысуымен бөлу конкурстық рәсімдер арқылы жүзеге асырылады.
      Лизинг қорына ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу ауыл шаруашылығы техникасын отандық өндірушілердің сату бағасына бақылау жасау жөніндегі шаралармен өзара байланыстырылатын болады.
      Аграрлық секторға мемлекеттік жеңілдікті ұзақ мерзімді кредит беру және тамақ секторының (шағын бизнестің) сонымен өзара байланыстағы сегменттері мамандандырылған қаржы институтына шоғырландырылады.
      Ауыл шаруашылығы шикізатына бағдарланған қайта өңдеу өнеркәсібі мен шағын бизнеске қолдау көрсетудің бағдарламалары аграрлық сектордың дамуымен өзара байланысты болуға тиіс.
      Бірінші кезектегі шаралар:
      - Аграрлық-индустриялық секторға қаржылық қолдау көрсетудің көп арналы жүйесін құру:
      - мемлекеттің қатысуымен кредит беру жүйесін құру.
      - ауылдық кредиттiк серiктестiктер жүйесi, ауылдық кредит кооперациясын қалыптастыру (бастапқы кезеңде өзара кредит берудiң өзара көмек кассасы ретiнде).
      - Аграрлық секторға қолдау көрсетуге бағытталған мемлекеттiк ресурстарды (кредиттiк, лизингтiк, кепiлдiк және басқа) толыққанды бiр салалық институтта - банктiк емес қаржы мекемесiнде - Аграрлық-кредиттiк кепiлдiк корпорацияда топтастыру.
      - Кәсiпорынның қаржылық тұрақтылығының негiздерiн қалыптастыру және қаржылық тәртiптi қатайту.
      - Аграрлық өндiрiсте қатерден сақтандыру жүйесiн қалыптастыру:
      - табиғат қатерлерiне, табиғи зiлзалаға байланысты ауыл шаруашылығы өнiмдерiн сақтандыру.
      - рыноктағы бағалардың, мерзiмдiк келiсiм-шарттардың (фьючерстiк, опциондық және басқа) ауытқу қатерiнен сақтандыру.

      4.4. Елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету

      - Азық-түлiк қауiпсiздiгiнің жай-күйiн мемлекеттiк мониторинг пен бақылауды ұйымдастыру.
      - Базалық азық-түлiк өнiмдерiнің сақтандыру қорларына қолдау көрсету.
      - Мемлекеттiк ресурстарға: азық-түлiк бидайының резервiн, тұқымдық

бидайдың ресурстарын, экспорттық ресурстарды қалыптастыруға арналған астық

сатып алу жүйесiн сақтау.

4.5. Жер қатынастарын реттеу

- Жер айналымын реттеу жүйесiн қалыптастыру.

- Ауыл шаруашылығы мақсатындағы барлық жер бойынша геоақпараттық

компьютерлiк деректер базасын құру.

- Жер ресурстарының бiрыңғай кадастрын және жер учаскелерi меншiк

иелерiнің аймақтық тiзiлiмдерiн енгiзу.

- Ауыл шаруашылығы жерлерiн жалдау және кепiлге салу құқығының

рыногын дамыту.

Жер айналымын реттеу ауыл шаруашылығы өндiрiсi үшiн неғұрлым құнды

ауыл шаруашылығы жерлерiн сақтауды, экологиялық талаптардың сақталуын,

жердi артық бөлшектеуге жол бермеудi көздеуге тиiс.

4.6. Салада бiрыңғай технологиялық саясат жүргiзу, аграрлық

секторды ғылыми, консультациялық және кадрлық қамтамасыз

ету

       - Жергiлiктi биоклиматтық жағдайларға бейiмделген өсiмдiктер мен мал тұқымдарының жоғары өнiмдi сорттарын енгiзуге бағдарланған селекциялық жұмыстарға, таңдаулы тұқым шаруашылығы мен асыл тұқыммен шұғылдану iсiне қолдау көрсету.
      - Аграрлық-индустриялық өнiмдерге арналған стандарттар жүйесiн жетiлдiру.
      - Аграрлық ғылымда iргелi зерттеулер бағдарламаларын қалыптастыру және қаржыландыру, биотехнологиялық бағыттардың технологиясын әзiрлеу. Ресурстарды оларды жүзеге асыруға арналған конкурстарға бөлу.
      - Аграрлық секторда технологиялық процестерге қызмет көрсетудiң ғылыми және консультациялық жүйесiн дамыту. Мемлекеттiк басқару органдарының құрылымында осы жұмыстарды үйлестiру жөнiндегi мамандандырылған қызмет құру.
      - Ғылыми-зерттеу мекемелерiнiң қатысуымен республикалық және аймақтық салалық одақтар мен қауымдастықтардың жанынан ғылыми-технологиялық және енгiзу одақтарын қалыптастыру.
      - Аграрлық-индустриялық салада кадрлар саясатын, кадрларды даярлау мен қайта даярлауды қалыптастыру.
      - Аграрлық венчурлық кәсiпкерлiктің дамуын ынталандыру.

      4.7. Жалпымемлекеттiк бақылау қызметiн жүзеге асыру

      - Мал дәрiгерлiк, техникалық бақылауды, тұқым шаруашылығы мен асыл тұқым iсiн және басқаларды бақылауды нығайту.
      - Даладан бастап түпкiлiктi тұтынушыға дейiнгi барлық кезеңнен өту барысында аграрлық-индустриялық өнiмнің сапасын бақылау мен сертификаттау жүйесiн құру. Экологиялық жағынан таза өнiмдермен қамтамасыз ету жөнiндегi талаптарды қатайту. Тамақ өнiмдерiнің қауiпсiздiгi жөнiнде мамандандырылған қызмет құру.
      - Ұлттық санитарлық және фитосанитарлық стандарттарды халықаралық стандарттармен бiрiздендiру.
      - Ауылдық жерлердегi қоршаған ортаға антропогендiк ауыртпалықты азайту үшiн аграрлық өндiрiсте технологияны бақылау жүйесiн әзiрлеу.

      4.8. Құрылымдық саясат

      - Дамудың технологиялық прогресiн және оларды iске асырудың инвестициялық, сыртқы сауда, технологиялық саясат механизмдерiмен қамтамасыз етiлуiн айқындайтын басым кiшi салалардың дамуын қамтамасыз ететiн мемлекеттiк мақсатты бағдарламалар әзiрлеу.
      - Жоғары тауарлы өндiрiспен қамтамасыз ету мақсатында ұсақ ауыл

шаруашылығы кәсiпорындарын шоғырландыру үшiн заңи және экономикалық жағдай

жасау.

4.9. Ауылдық аумақты дамыту

- Ауыл халқын әлеуметтiк қамтамасыз етудің стандарттарын әзiрлеу және

iске асыру.

- Ауылдық жерлерде жұмыспен қамтудың аймақтық бағдарламасын әзiрлеу

және iске асыру.

- Ауыл шаруашылығы қызметкерлерiн қайта даярлаудың бағдарламасын

әзiрлеу.

- Ауылда шағын кредит беру бағдарламасын кеңейту.

- Ауылдың әлеуметтiк инфрақұрылымының базалық салалары - бiлiм беру

мен денсаулық сақтауды қаржыландырудың көлемiн ұлғайту.

- Ауылдың көлiкке қол жеткiзуiн қамтамасыз ету.

- Ауылдық жерлердегi бюджеттiк ұйымдардың жұмыспен қамтылуының

қазiргі деңгейiн сақтау.

- Еңбек ету орындарын iздестiрудің неғұрлым оңтайлы болуын қамтамасыз

ету үшiн жастардың бiлiм деңгейiне (кәсiптiк орта бiлiм беру жүйесi)

қолдау көрсету.

4.10. Аграрлық-индустриялық саясатты құқықтық қамтамасыз ету

- Мыналарды:

- аграрлық-индустриялық секторды мемлекеттiк басқару мен реттеудi;

- жердің рыноктық айналымын реттеуді;

- ауыл шаруашылығы кооперациясы дамытуды;

- мемлекет пен салалық одақтардың, қауымдастықтардың өзара іс-қимылын;

- экологиялық талаптардың негізіндегі аграрлық және азық-түліктік

өндірісті;

- регламенттейтін заңдар мен нормативтік кесімдер сериясын әзірлеу.

5. ҚОСЫМШАЛАР

1-қосымша

Ауыл шаруашылығы өнімдерінің нақты көлемінің индексі,

1990 жылғы %-бен

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

Ауыл шаруашылығының ІЖӨ-дегі үлесі, %-бен

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2-қосымша

1990 - 2000 жылдарда өндірілген ауыл шаруашылығы өнімдерінің

негізгі түрлері

---------------------------------------------------------------------------

!1990 !1991 !1992 !1993 !1994 !1995 !1996 !1997 !1998!1999 !2000

---------------------------------------------------------------------------

Астық

(өңделген. 28488 11992 29772 21631 16454 9506 11237 12378 6396 14249 11578

нен кейінгі

салмағы)

соның

ішінде:

Бидай 16197 6889 18285 11585 9052 6490 7678 8955 4746 11227 9091

Картоп 2324 2143 2570 2296 2040 1720 1657 1472 1263 1693 1694

Көкөніс 1136 955 985 808 781 780 778 880 1079 1283 1535

Күнбағыс 126 109 99 86 97 99 64 55 83 104 105

Қант 1044 726 1160 843 433 371 341 128 225 283 269

қызылшасы

(фабрикалық)

Мақта 324 291 252 200 208 223 183 198 162 249 287

Ет 1559 1524 1258 1312 1207 985 855 718 642 626

(сойғаннан

кейінгі

салмағы)

Сүт 5642 5555 5265 5576 5296 4619 3627 3335 3394 3550 3701

Жұмыртқа, 4185 4075 3565 3288 2629 1841 1262 1266 1388 1517 1692

млн. дана

Жүн (таза 108 104 96 95 75 58 42 35 25 22 22

салмағы)

---------------------------------------------------------------------------

3-қосымша

Азық-түлік тауарлары аса маңызды түрлерінің

1995 - 2000 жылдардағы экспорты, млн. АҚШ доллары

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

4-қосымша

1995 - 2000 жылдардағы бидай экспорты, мың тонна

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

5-қосымша

Азық-түлік тауарлары негізгі түрлерінің

1995 - 2000 жылдардағы импорты, млн. АҚШ доллары

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

V БӨЛІМ.

КӨЛІКТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМ

1. МАҚСАТ

       Қазақстанның жедел экономикалық өсуіне ықпалын тигізетін және Экономика мен қоғамның қажеттеріне сапалы қызмет көрсетулерді қамтамасыз ететін тиімді және технологиялық жағынан жаңарған көлік кешенін құру.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Экономиканы ырықтандыру және көлiк кешенiнде құрылымдық қайта құру көлiктiк қызмет көрсету рыногын қалыптастыруға алып келдi, нормативтiк құқықтық орта, саланы басқару жүйесi өзгеруде.
      Тұтынушыларды болжауға ғана негiзделген көлiктiк қызмет көрсетулердi дамытуға дәстүрлi көзқарас нарықтық жағдайларда оны салааралық бағдарлауды талап етедi.
      Әлемдiк үрдiстерге сәйкес болу қажеттiгi, көлiк түрлерi бойынша жүк тасымалының құрылымы көлiктiк-коммуникациялық кешен элементтерiнiң дамуы үшiн жауапкершiлiктiң неғұрлым айқын бекiтiлуi шартын қояды.
      Көлiк кешенiндегi тасымал көлемiнiң едәуiр қысқаруы нәтижесiнде (1-қосымшаны қараңыз) артық қуаттар пайда болды, оларды тиiмсiз пайдалану қосымша шығындарды туындатады.
      Негiзгi магистральдық жолдар мен тасымал құралдарын жөндеу-қалпына келтiру жұмыстары төмен қарқынмен жүргiзiледi. Жүйенің техникалық жай-күйiнің, пайдалану құралдарының нашарлау үрдiсi тұрақты түрде орын алып отыр, мұның өзi саланың транзиттiк әлеуетiн төмендетедi (2-қосымшаны қараңыз).
      Сабақтас салалардағы өзiндiк құнның жеткiлiктi жоғарылығы және өнiм шығарудың төмендеуi, ауылдағы қатынас жүйесiнің құлдырауы, жұмыспен қамтудың төмендеуi көлiктен тысқары әсерлердің сөзсiз салдары болып табылады.
      Нәтижесiнде, саланың басты мiндеттерiн орындау: көлiктiк қызмет көрсетулердi неғұрлым аз шығын жұмсай отырып, толық көлемде және жоғары сапалық деңгейде ұсыну қамтамасыз етiлген жоқ.
      Дегенмен де, соңғы уақытта ұлттық экономикадағы көлiк кешенi рөлiнiң тұрақты түрде өсуi байқалады. Егер 90-жылдардың бас кезiнде көлiк пен байланыстың Қазақстан Республикасының iшкi жалпы өнiмiндегi үлесi 8,9% деңгейiнде бағаланса, онжылдықтың аяғына қарай ол 13,3%-ға дейiн өстi.
      Көлiктiк қызмет көрсету рыногын игеру жолындағы iшкi (басым жағдайда автомобиль және авиация көлiгiнде) және салааралық (басым жағдайда автомобиль және темiр жол, темiр жол және су көлiк түрлерiнiң арасында), сондай-ақ шетел тасымалдаушыларымен бәсеке көлiк жүйесiнің белгiлi бiр дәрежеде өзiн-өзi сақтауын қамтамасыз етедi.
      Көлемi едәуiр көлiктiк жобалар құнының жоғары болуы бүгiнде елдiң стратегиялық инвестор рөлiнде көрiнуiне мүмкiндiк бермейдi. Сондықтан, негiзгi мiндет - транзиттiк әлеуеттi iске асырудан келетiн экономикалық пайданы көбейту, сондай-ақ жобаларды iске асыру үшiн қолайлы экономикалық жағдай жасау, жеке инвесторлар мен мердiгерлердi тарту, стратегиялық маңызы жоқ объектiлердi бөлу және жекешелендiру жолымен инфрақұрылымды дамытуға арналған инвестициялық шығыстарды азайту болады.

      2.1. Күштi жақтар

      - Географиялық жағынан тиiмдi орналасу, транзиттiк бағыттардың едәуiр бөлiгi елдiң аумағы бойынша өтедi. Трансконтинентальдық еуразиялық қатынаста жүктердi жеткiзудiң неғұрлым қысқа (ТRАСЕСА дәлізi) және ыңғайлы (Орталық дәлiз) жолдары.
      - Орта Азия республикаларының Ресей Федерациясымен экономикалық байланыстарына iс жүзiнде баламасыз қызмет көрсету.
      - Бай энергетикалық ресурстар саланың ұзақ мерзiмдi кезеңде үздiксiз жұмыс iстеуiне әлеуеттi кепілдiк бередi.
      - Қажеттi санаткерлiк және еңбек ресурстары бар.
      - Көлiктiк-коммуникациялық жүйедегi кiшi салалардың қызметiн реттейтiн нарықтық институттар - ұлттық компаниялар құрылды және жұмыс iстейдi. Көлiк кешенi қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттырудың тұжырымдамалық жобалары әзiрлендi.
      - Байланыс құралдарын және көлiк кешенiн ақпараттандыруды дамыту, тұтастай алғанда, әлемдiк үрдiстерге сәйкес келедi және iшкi қажеттер үшiн жеткiлiктi.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Көлiктiк-коммуникациялық кешендегi кiшi салаларды құрылымдық өзгерту баламалы құқықтық қамтамасыз етумен бекiтiлмеген. Көлiктiң барлық түрлерiнiң жұмысында өзара байланыс пен үйлестiру, мемлекеттің қолданылып жүрген инфрақұрылымды басқаруының бiрыңғай схемасы жоқ.
      - Тасымалдаудың, жол сервисi инфрақұрылымының, қозғалыс қауiпсiздiгiнiң халықаралық стандарттарға сәйкес келмеуi. Көлiктiк-коммуникациялық кешенге қатысты халықаралық шарттар мен келісiмдер жеткiлiксiз.
      - Елдің көлiк жүйесiнде отаршылдық белгiлерi сақталып отыр, өйткенi, ол бiрiншi кезекте елдің iшкi қатынасын қамтамасыз етуге емес, шикiзатты әкетуге бағдарланған. Аудан орталықтары туралы айтпағанда, көптеген облыс орталықтарында тiкелей автомобиль және темiр жол қатынастары жоқ.
      - Көлiктiк-коммуникациялық қызмет көрсетулердi дамыту салааралық ерекшелiктер ескерiлмей, қарастырылды.
      Нәтижесiнде:
      - Көлiк құралдары техникалық жай-күйiнiң нашарлай түсуiнiң тұрақты үрдiске айналуы;
      - Автомобиль жолдарының төмен техникалық деңгейi, автомобиль жолдарының тиiмдi жұмыс iстеуiне қажеттi тұрақты және сенiмдi қаржы жүйесiнiң болмауы;
      - Мемлекеттiң оңтайлы көлiк жүйесiнiң жоқтығы;
      - Тасымалдаудың және ақпаратты өңдеудің ескiрген технологиялары;
      - Ертiс өзенiнде толассыз жұмыс iстейтiн кеме шаруашылығының болмауы.
      - Көлiк магистральдарының жекелеген учаскелерiнiң өткiзу қабiлетiнiң

төмендiгi сала дамуындағы ұзақ кезеңге созылған құлдыраудың болмай

қоймайтын салдары едi.

- Күш-жiгердi негiзінен ағымдағы проблемаларды орындауға бағыттау,

саланы дамытуды жүйелi жоспарлаудың қажеттiгiне атқарушы органдардың

жеткiлiктi назар аудармауы.

- Басқа салалардың пайдасына экономикалық мiндеттердi көлiк кешенiнiң

есебiнен iске асырудың белсендi практикасы, мұның өзі оның дамуына тежеушi

әсер етедi.

2.3. Мүмкіндіктер

- Өсе түскен минералдық-шикiзаттық экспортқа көлiктiк-коммуникациялық

қызмет көрсету.

       - Белгiлi бiр жағдайларда орталық азия мемлекеттерiнiң көлiктiк әлеуетiне қатысты стратегиялық басымдықтарды сақтау.
      - Шығыс пен Батыстың арасындағы сауданың өсуiн ескере отырып, көлiктiң барлық түрлерi бойынша қызмет көрсетулердiң, сондай-ақ байланыс пен аэронавигациялық сүйемелдеу қызмет көрсетулерiнiң экспорты.
      - Бас қаланы Астанаға көшiруге байланысты iшкi аймақтық қатынасты нығайту, аймақаралық ынтымақтастықты дамыту, туризмдi дамыту мүмкiндiктерi.
      - Жақсы менеджмент пен маркетинг жағдайындағы өзін-өзi қамтамасыз ету және рентабельдi жұмыс.
      - Жаңа технологияларға жол ашатын қолда бар салалық ҒЗИ мен ғылыми әлеуетті пайдалану, олар сыртқы рынокты игеруге жәрдемдесетiн болады.
      - Кеме жөндеу-кеме құрылысы кәсiпорындарының қолда бар өндiрiстiк-өнеркәсiптiк әлеуетiн пайдалану.

      2.4. Қатерлер

      - Шектес мемлекеттердің өздерiнің транзиттiк әлеуетiн немесе балама көлiктiк жолдарын пайдалану жөнiндегi белсендi позициясы.
      - Негiзгi көлiк магистральдары бойынша кедендiк-тарифтiк келiсiмдердiң болмауы.
      - Көлiктiк iшкi рынокқа шетел тасымалдаушыларының енуi және каботаждық тасымалдаудың көбеюi.
      - Халықаралық экологиялық стандарттарға сай келетiн жылжымалы құрамның болмауы.
      - Көлiктiк қызмет көрсетудiң халықаралық рыногында отандық тасымалдаушылардың қызметiн шектеу.
      - Көлiктiк-коммуникациялық қызмет көрсетудi ұсынудың ескiрген стандарттарын, нормалары мен ережелерiн пайдалану.

      2.5. Әлемдік үрдiстер

      - Тұтынушылардың мүддесiне бағдар ұстау, ұсынылып отырған қызмет көрсетулердiң көп нұсқалылығы көлiктiк-коммуникациялық саланың мүмкiндiктерiн кеңейтедi.
      - Әлемдiк экономиканың көлiк процесiн жетiлдiруге, жүктердi кепiлдi сақтау мен қатаң түрде жүйелi жеткiзудi сақтай отырып тасымалдаудың жоғары технологиялық, жоғары ықпалдасқан схемасын одан әрi дамытуға қажеттілiгi әлемдегi озық елдерде көлiктi дамытуға ықпалын тигiзiп отыр.
      - Әлемдiк экономиканың дамуын болжау жаңа жүзжылдықтың бас кезiнде АҚШ - Еуропа - Қиыр Шығыс үштiгiнiң әлемнiң негiзгi қаржы тауар тасқынының шоғырланатын орнына айналатынын көрсетедi. Соңғы жылдары әлемдiк сауда көлемi әлемдiк жалпы ішкi өнiм өсiмiнен 1,5-2 есе асып түсетiн қарқынмен өсуде. 1993 - 1998 жылдары ЕО елдерi арасындағы жүк тасымалы 7,5%-ды құрады, ал ЕО мен үшiншi елдер арасындағы жүк тасымалы 13%-ға өстi.
      - Еуропа - Оңтүстiк, Шығыс - Шығыс Азия бағыттары бойынша тасымалданған тауар массасының жалпы көлемiн халықаралық талдау орталықтары 330-400 млрд. АҚШ долларына бағалайды. Осы көлемнен ресейлiк және қазақстандық коммуникацияға 20%-ға дейiн тиедi.
      - Ғаламдандыру жағдайында экономиканың даму тұрақтылығына баламалы ұлттық көлiктiк-коммуникациялық жүйенiң болуымен қол жеткiзiледi. Қажеттi ақпаратты жедел алу мен өңдеу қажеттiгi өсе түседi. Компьютерлiк технологияның дамуы және әлемдік ақпараттық жүйеде жұмыс iстеу мүмкіндiгi негiзгi факторға айналып отыр. 90-жылдардың ортасында ғаламдық ақпараттық инфрақұрылым ұғымы пайда болды. Бiрыңғай желілiк жүйелер құрылады, ол цифрлық болады, шектелмейтiн ресурстарға ие және барынша дербестендiрiлген. Жаңа ақпараттық технологияларды енгiзу көлiктiк салалардың қызмет көрсетулерiн оңай құрастыруға мүмкiндiк бередi.
      - Көлiктiң бәсекелес түрлерiн өзара iс-қимыл жасаушылар мен сан алуан және бiрiншi сыныпты қызмет көрсетулер ұсынатындарға айналдыратын мультимодальдық тасымалдау көптеген елдерде мемлекеттiк саясат дәрежесiне жеткiзiлдi. Бұдан басқа, ұлтаралық, әлемдiк экономиканы ғаламдандыру нәтижелерiнiң бiрi: ұлттық көлiк компанияларының трансұлттық негiзде қосылуы, әртүрлi елдердiң қауымдастықтар мен бiрлескен көлiктiк-экспедициялық кәсiпорындар құруы болып табылады.
      - Халықаралық көліктік жобаларды іске асыру перспективада баламалы дәліздерді қалыптастыру және транзит үшін бәсекені күшейту жағдайында жүретін болады. Контейнерлік жүк үлесінің көбейгені байқалады. Құрлықтағы көліктің теңіздегі көлікпен бәсекесін арттыру.
      - Транссiбiр темiр жол желiсi еуразиялық ендiк бағытындағы базалық бағыт болып табылады. Оны транзиттiк жүктi тасымалдау үшiн пайдалану оларды Азия-Тынық мұхиты елдерi - Еуропа елдерi қатынасындағы жеткiзулердiң мерзiмiн едәуiр қысқартуды қамтамасыз етедi. Бұған Еуразия құрлығының төңiрегiндегi оңтүстiк теңiз жолымен салыстырғанда бағыт ұзындығының едәуiр аздығы есебiнен қол жеткiзiледi. Қазiргi кезде Транссiбiр темiр жол желiсiмен жылына 260-300 бiрлiкке дейiнгi көлемде транзиттiк контейнерлер тасқыны өтедi.
      - Автомобиль көлiгi өзiнің халықаралық қатынастарға қатынасуын дербес түрде де, сондай-ақ интермодальдық тасымалдау шеңберiнде көлiктiң басқа түрлерiмен тығыз кооперация түрiнде де барған сайын кеңейтiп келедi. Көлiктің бұл түрi сұраныстың өзгеруiне тез бейiмделедi, өз кезегiнде ол экономиканың жай-күйiне, халықтың әлеуметтiк жағдайына тәуелдi. Батыс елдерiнде автокөлiктің көлiк теңгерiмiндегі үлесi iшкi жалпы өнiмнің ұлғаюына сай өседi. Соңғы 25 жылда АҚШ-та iшкi тасымалдаудағы жүк айналымы екi есе өсiп, 5000 млрд. ткм-дан асып түстi. Автомобиль көлiгiн ырғақты дамытудың арқасында жүк айналымы осы кезеңде шамамен екi есе өскен Батыс Еуропада да осыған ұқсас үрдiс байқалады.
      - Контейнерлендiрiлген жүктердiң басым көпшiлiгi темiр жолдан автомобиль көлiгiне ауысқан жағдайдағы автомобиль көлiгi мен темiр жолдың арасындағы қарапайым бәсеке ынтымақтастыққа жол бередi. Тұтастай алғанда, Батыс Еуропа бойынша автомобиль көлiгiндегi жүк айналымы темiр жолдан 4 есе асып түседi.
      - Батыс Еуропадағы автомобильмен тасымалдаудың өзiндiк құнының АҚШ-пен салыстырғанда неғұрлым жоғары болуына байланысты, қазiргi кезде жолдарда болашақ шығындарды алдын ала калькуляция жасау мүмкiндiгiн қарастыра отырып, төлемдер мен алымдар өндiрiп алудың жаңа жүйесi әзiрленуде. Нәтижесiнде, жол инфрақұрылымын жетілдiру, тасымалдаудың жаңа озық технологиялары мен тәсiлдерiн дамытуға жағдай жасалатын болады.
      - Тасымалдаудың интермодальдық схемасын енгізуге байланысты 1995 - 1999 жылдарда темiр жол көлiгi рөлiнiң тұрақтанғандығы (құлдырау үрдісінен) байқалады. Бұдан басқа, сала Еуразияның жеткiлiктi дәрежеде игерiлмеген кеңiстiгiнде қанат жаю мүмкiндiгiн алады. Еуропаны Тынық мұхиты аймағымен қосатын құрлықаралық трассалар неғұрлым маңызды жобалар болып табылады. Тиiмдi геосаяси жағдай транзиттiк әлеуеттi өсiру есебiнен елдiң экономикалық мүмкiндiктерін арттыруға ықпал етеді.
      - Теңiз, өзен және әуе көлiгiнде өсудiң төмендеу үрдiсi қалыптасып отыр. Айталық, соңғы жылдары теңiз сауда флоты көрсеткiштерiнiң жылдық өсiмi 1994 - 1995 жылдардағы 10%-дан, 3%-ға дейiн төмендедi.
      - Көлiкке әсiресе, жеткiзу мерзiмдерiне барған сайын қатаң талаптар қойылып отырған жағдайда көлiктің басқа түрлерiндегi - автомобиль мен темiр жолдағы бәсеке iшкi су қатынастары рөлiнiң шектелуiне ықпал етедi. Дунайда, мысалы, халықаралық тасымалдаулар 1980 жылдан бастап бүгiнгі күнге дейiн 1/3-ге - 30,6 млн. тоннадан 20,3 миллион тоннаға дейiн қысқарды. Ресейдегi тасымалдау көлемi құлдырап барады.
      - Елеулi көлiктiк жобалар құнының жоғары болуына орай мемлекет бүгiнде стратегиялық инвестор рөлiнде көрiне алмай отыр. Оның мiндетi жобаларды iске асыру, жеке инвесторлар мен мердiгерлердi тарту, кепiлдiк беру үшiн қолайлы экономикалық жағдай жасау болып отыр. Инвестициялау саласында: "құрылыс - операция жасау - беру" схемасын (ДТҰ) пайдалануға көшу жүрiп жатыр.
      - Халық тұрмысының әлеуметтiк жақтарын сипаттайтын көрсеткiштердің жол желiсiнің даму деңгейiне тәуелдiлiгi сақталып отыр. Нәресте өлiмi, жұқпалы аурулар проблемаларын халықаралық зерттеулер көлiкке аймақ iшiнде қол жеткiзудің артуы аталған көрсеткiштi, iс жүзiнде 40-50%-ға жақсартатынын көрсетедi.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Коммуникациялар халық тұрмысының сапасын арттырудың және шаруашылық жүргiзудiң нарықтық мүмкiндiктерiнiң құралы ретiнде, сондай-ақ тұтыну рыногын тұрақтандырудың факторы ретiнде қарастырылуға тиiс.
      Қазақстан өнеркәсiптiң кен өндiру, тамақ және басқа салаларына, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiруге, транзиттiк тасымалдауға маманданады, олардың тиiмдiлiгi едәуiр дәрежеде жол желiсiнiң сенiмдiлiгiне тәуелдi. Сондықтан, экономиканың аталған секторлары жол шаруашылығын дамытуға тiкелей мүдделi болуға тиiс, ал аса маңызды басымдықтардың бiрi автомобиль жолдарының желiсiн сақтау және ұлғайту болып табылады.
      Егер темiр жол, теңiз және авиациялық тасымалдауларының едәуiр бөлiгi транзиттiк тасымалдауларға жатқызылса, автомобиль мен өзен көлiктерi көп жағдайда iшкi қажеттердi, соның iшiнде жекелеген аймақтардың қажеттерiн қанағаттандыруға бағдарланған.
      Бұл көліктің неғұрлым маңызды екi түрiн дамытуға қаржы басымдығын бекiтуге тиiс. Өйткенi, темiр жол көлiгi едәуiр дәрежеде республикалық функция атқаратын болғандықтан, ол басым жағдайда республикалық көздерден қаржыландырылуға тиiс. Автомобиль көлiгi үшiн республикалық және аймақтық ресурстардан үлестiк қаржыландыру жағдайын жасау талап етiледi.
      ХХI ғасырдың басында экономиканы ғаламдандыру барысында халықаралық көлiк дәлiзiн қалыптастыру iс жүзiнде аяқталатын болады. Қазақстанның Еуропа - Оңтүстiк-Шығыс Азия бағытындағы бәсекеде объективтiк басымдықтары қолда бар көлiк тораптары мен дәлiздерiн пайдалана отырып, қатарға жаңа коммуникациялар енгiзумен қысқа мерзiмде iске асырылуға тиiс.
      Әлемдiк сауда технологияларының өзгеруi, тауар алмасу процесiн кешендi ақпараттандыру логистика қағидаттарының негiзiнде көлiктiк-бөлу технологиясын өзгерту мiндетiн қояды.
      Күш-жiгердi екi бағытқа: транзиттiк саясат пен iшкi қажеттердi қанағаттандыру бағыттарына шоғырландыру талап етiледi.

      3.1. Транзиттiк саясат

      Транзит ұлттық көлiк жүйесiнің резервтерiн тиiмдi пайдалануға мүмкiндiк бередi, олардың кеңейтiлген ұдайы өндiрiсiн ынталандырады. Өз кезегiнде көлiктiк машина жасау дамиды, жол, жүктердi ауыстырып тиеу, iлеспе қызмет көрсету пункттерiн салу жандандырылады, жаңа жұмыс орындары құрылады.
      Көлiктің жекелеген түрлерiне тән ерекшелiктi проблемалармен қатар, республика көлiк кешенi дамуының ортақ басты проблемасы әлемдiк көлiк жүйесіне тұтастырудың негiзi ретiнде халықаралық байланысты және құрлықаралық қатынастардағы тасымалдауларды қамтамасыз ететiн бағыттар бойынша тасымалдауларды жетілдiру болып табылады.
      Республика қажеттерiне көлiк қызметiн көрсетудегi жетекшi рөлдi iшкi республикалық қатынастарда да, сондай-ақ мемлекетаралық қатынастарда да жүктер мен жолаушыларды тасымалдаудың негiзгi көлемiн қамтамасыз ететiн темiр жол мен автомобиль көлiгiне тұрақты түрде тиесiлi.
      Соңғы жылдары Қазақстанға әлем рыногына шығудың баламалы мүмкiндiктерiн қамтамасыз етiп отырған теңiз көлiгi республика көлiк кешенiнің дамуында нақты перспективаға ие болып отыр.

      Транзиттiк әлеует

      Темiр жол жүйесiнiң құрамында қолайлы географиялық жағдаймен үйлескен магистральдық желiнiң болуы Қазақстанға еуроазиялық қатынаста транзиттiк буынның рөлiн белгiлеп бередi. Республиканың аумағын Азия-Тынық мұхит аймағының, Таяу және Орта Шығыс, Еуропа мемлекеттерiнiң арасын бiр бiрiмен байланыстыратын қазiргi кезде қалыптасып отырған негiзгi құрлықаралық бағыттар қиып өтедi (3,4-қосымшаларды қараңыз).
      Достық станциясында қайта тиеу жайғастырудың қуатты кешенiн құра отырып Достық-Алашанькоу темiр жол өткелi құрылысының есебiнен республиканың транзиттiк әлеуетiн кеңейту Еуропа-Азия қатынасындағы транзиттiк тасымалдаудың күтiлген өсiмiне жеткiзе алмады (5-қосымшаны қараңыз).

Көлiктiк қызмет көрсету рыногында елеулi бәсеке болған жағдайда,

тасымалдаудың қалыптасқан дәстүрлi (теңiз) бағыттарын өзгерту техникалық

ғана емес, сонымен бiрге ұйымдық және коммерциялық сипаттағы шаралар

кешенiн жүзеге асыруды талап етедi.

Қазақстан арқылы Еуропаны Азиямен байланыстыратын бiрқатар негiзгi

темiр жол бағыттары өтедi:

---------------------------------------------------------------------------

Дәлiз атауы ! Солар арқылы дәлiз өтетiн ! Солар арқылы дәлiз өтетiн

! елдер ! Қазақстандағы станциялар

---------------------------------------------------------------------------

Солтүстік Оңтүстiк Шығыс Азия - Қытай Достық - Саяқ - Мойынты

- Қазақстан - Ресей - - Астана - Пресногорьковск

Беларусь - Польша - Германия

---------------------------------------------------------------------------

Орталық Таяу Шығыс - Түркия - Иран Шеңгелді - Қызылорда -

- Түркіменстан - Тәжікстан Қандыағаш - Илецк - Орал

- Қырғызстан - Қазақстан -

Ресей - Еуропа

---------------------------------------------------------------------------

Батыс Оңтүстік - Шығыс Азия - Достық - Ақтоғай - Алматы

Қытай - Қазақстан - Ресей - Арыс - Қандыағаш -

- Еуропа Мақат - Атырау

---------------------------------------------------------------------------

Ең көп транзиттiк жүк қауырттылығы Солтүстiк дәлiзге тән.

       Солтүстiк дәлiздiң техникалық мүмкiндiктерiн жеткiлiктi пайдаланбау Еуропа-Азия баламалы бағыттарының ерекше жоғары бәсекелiлiгiмен, шешiлмеген мәселелер кешенiнiң болуымен және осы бағытқа жүк тасқынын тарту жөнiндегi азияаралық бағытты (Қытай-Қазақстан арқылы) пайдалануға қатысушы мемлекеттердің бара-бар күш-жiгер жұмсамауымен түсiндiрiледi.
      Орталық дәлiз шекарасында ең көп жүк қауырттылығы екi бағыттағы тасқын бiрiгетiн дәлiздің екi жолды бөлiгiне - Шу-Шеңгелдi учаскесiне тән.
      Қазiргi кезде дәлiз бойынша тасымалдың көлемi едәуiр азайды. Бұл Ресей-Орта Азия қатынасындағы экономикалық байланыстардың күрт қысқаруына және Қазақстанның Орта Азия мемлекеттерiмен экспорттық-импорттық байланысының азаюына байланысты.
      Оңтүстiк-Шығыс және Орта Азия арасындағы қатынаста шағын көлемдi тасымалдау жүзеге асырылады. Өзбекстаннан Қашқар қаласына (ҚХР) тiкелей темiр жол салудың көзделуiне байланысты осы тасымалдау бойынша Қазақстанның өз позициясынан айрылғаны нақты шындық.
      Орта азиялық дәлiзге оның бүкiл өн бойында неғұрлым бiр қалыпты жүктеме тән болып отыр.
      Батыс дәлiзi бойынша тасымалдау интенсивтiлiгiнің өсу болашағы, негiзiнен, Ақтау теңiз порты арқылы көлiктiк байланыстың дамуына байланысты. Портты қайта жаңарту жобасы бойынша таяу жылдары темiр жол-теңiз қатынастары, ең алдымен - мұнай, астық, сусымалы жүктер және металдар тасымалдау есебiнен күрт артады деп күтiлуде.
      Батыс дәлiзi бойынша тасымалды одан әрi дамытуға, сондай-ақ Ресей, Қазақстан, Түркiменстан және Иран темiр жол желiлерi арқылы Еуропаның солтүстiк батыс аудандарынан Парсы шығанағы ауданына төтелей шығуды қамтамасыз ететiн "Солтүстік-Оңтүстік" халықаралық көлік магистралын қалыптастырудың жобасын жүзеге асырған кезде мүмкiндiк туады.
      Автомобиль жолдары саласында жалпы пайдаланудағы жолдардың ұзындығы мен жолдардың тығыздығы жағдайының салыстырмалы түрде алғанда қолайлылығына қарамастан, (6-қосымшаны қараңыз), оларды пайдалану жай-күйiнiң мейлiнше қанағаттанғысыздығымен сипатталады.
      Қазақстаннан таяу шетелдерге шығатын автомобиль жолдарының шекаралық өткелдерi, олардың көптiгiне және бұрынғы Кеңес Одағы республикаларының айрықша байланыстарына орай, қазiргi кезде халықаралық талаптарға сәйкес жабдықталмаған. Тек республикалық жолдар бойынша таяу шетелдерге шығатын 11 жол бар.
      Қытайға баратын шекаралық автожолдар өткелiнің маңызы ерекше. Республикалық автожолдарда орналасқан негiзгi өткелдер - Қорғас, Достық, Бақты, Майқапшағай.
      Қазақстан Республикасының аумағы бойынша транзиттiк тасымалдаудың негiзгi көлемiн шетелдiк автомобильдер жүзеге асырады, соның iшiнде транзиттiк жүк тасқындарының 20%-ы үшiншi елдердегi шетелдiк автомобильдермен жүзеге асырылады (мысалы, Қырғызстанда тiркелген автомобильдер, қытай жүктерiн Ресейге тасымалдайды) Қазақстандық автокөлiк құралдарының транзиттiк тасымалдауларға қатысу үлесi салыстырмалы түрде алғанда көп емес (7-қосымшаны қараңыз).
      Қазақстанның транзиттік әуе бағыттары Еуропа мен Оңтүстiк-Шығыс Азия арасындағы ұшуларды орындайтын шетелдiк авиакомпаниялар үшiн тиiмдi болып табылады, өйткенi ол бағыттың ұзақтығын едәуiр қысқартуға мүмкiндiк бередi (8-қосымшаны қараңыз). Қазақстанның әуе кеңiстiгiн пайдалануға қазiргі сұраным әуе қозғалысын басқарудың техникалық құралдарын, навигация мен байланысты жетiлдiру жөнiнде талаптар қойып отыр.
      Қосымша әуе қатынастары (Қытай, Әзiрбайжан, Өзбекстан) ашылды. Халықаралық әуе дәлiздерiнiң саны 1998 жылғы 56-дан, 1999 жылы 72-ге дейiн артты. Халықаралық әуе трассасының ұзындығы 45000 шақырымды құрайды.
      Су көлiгiндегi негiзгi транзиттiк жүк тасқыны Ақтау порты арқылы өтедi. Қайта жаңартудан кейiн жүктердi қайта өңдеу технологиясын жақсарту және жұмысты ұйымдастыру есебiнен порттың өткiзу қабiлетi, айлақтың жалпы алғанда жұмыспен қамтылуы 65-70% болған жағдайда, құрғақ жүктер үшiн жылына 1,5 млн. тоннаны, соның iшiнде 0,6 млн. тонна жалпы құрғақ жүктердi, 0,9 млн. тонна ақтарылма жүктердi құрайды.
      Каспий бассейiнiнде пайдаланылатын, темiр жол және автомобиль көлiгiне қызмет көрсету үшiн паромдық айлақты қалпына келтiру жөнiндегi ТРАСЕКА жобасын әзiрлеу және Солтүстiк-Оңтүстiк жобасын iске асыру Қазақстан Республикасында экспорттық-импорттық тасымалдауларды жүзеге асыру үшiн порттың мүмкiндiктерiн кеңейтуге жол ашады.
      Теңiз тасымалдауларын жүзеге асыру жөнiнде әлеуеттi мүмкiндiктер бола тұра, өзiмiзде теңiз флотының болмауы олардың дамуын тежеп отыр. Қазiргi кезде Қазақстан Республикасы Үкiметiнің қаулысымен "Ұлттық теңiз кеме компаниясы - "Қазтеңiзкөлiкфлот" ЖАҚ ұйымдастырылды, оның мiндетi "өзен-теңiз" сыныбындағы кемелердiң меншiктi теңiз танкерлерi мен құрғақ жүк флотын құру болып табылады, мұның өзi Қазақстанның су көлiгiн әлемдiк көлiк жүйесiне тұтастыруға ықпал ететiн болады.
      Тұтастай алғанда, транзиттiк саясатты толыққанды iске асыруға қол жеткiзу мынадай жағдайларда мүмкiн болады:
      - Сыртқы көлiктiк саясатты жандандыру;
      - Экономикалық, ұйымдық-құқықтық және техникалық жағдайлар жасау, транзиттік дәлiздердің бәсекеге қабiлетiн арттыру.
      - Шектес елдердің баламалы транзиттiк дәлiздерiнен тәуелдiлiктi төмендету жөнiндегi жаңа бағыттарды әзiрлеу.
      - Көлiктiк процестерде неғұрлым тиiмдi шешiмдер iздестiру үшiн осы заманғы ғылыми жетiстiктердi және ақпараттық технологияларды пайдалану.
      - Отандық өнеркәсiптi, сыртқы сауданы дамыту және iлеспе сервис

саласында жұмыспен қамтуды арттыру үшiн транзиттiң әлеуметтiк-экономикалық

тиiмділігiн қамтамасыз ету.

3.1.1. Транзиттiк саясатты iске асыру жөнiндегi стратегиялық міндеттер

- Транзиттiк тасымалдаулардан түсетiн табыстың өсуi, халықаралық

көлiк жүйесiне тең құқықты ықпалдасу және Қазақстанның позициясын нығайту.

- Толыққанды инфрақұрылым құру және ілеспе сервис саласында жұмыспен

қамтуды ұлғайту.

- Ақпараттық технологияны дамыту арқылы халықаралық озық тәжiрибемен

қамтамасыз ету.

3.2. Iшкi қажеттердi қанағаттандыру саясаты

       1997 - 1998 жылдардағы жалпы экономикалық дағдарыс көлiк қызметiнiң негiзгi көрсеткiштерiнен көрiнiс бердi. Экономиканың барлық салаларында өндiрiстiң төмендеуi салдарынан көлiктiң барлық түрлерiнде жүк тасымалдаудың көлемi қысқарғаны байқалады.
      Аумақтың кеңдiгiне және iрi кәсiпорындардың көпшiлiгiнiң экспорттық-шикiзаттық бағытта болуына орай, Қазақстан Республикасы темiр жолының бүкiл отандық экономика үшiн стратегиялық маңызы бар. Жүктердiң көптеген түрлерi үшін темiр жол көлiгi баламасы жоқ көлiк болып табылады.
      Таяу болашақта темiр жол көлiгi қызмет көрсету құнының отандық өнiмнiң iшкi және сыртқы рыноктарда бәсекеге қабiлеттiлiгiне ықпалы сақталады. Бұл ретте көлiктiң басқа түрлерi тарапынан және бiрiншi кезекте автомобиль көлiгiнiң тарапынан бәсеке белгiленетiн болады.
      Темiр жол желiсi бұрынғы жалпыодақтық Шығыс-Батыс жүйесi өтетiн Қазақстанның солтүстiк бөлiгiнде неғұрлым жақсы дамыған. Республиканың қалған аумағында желi жеткiлiктi қалыптаспаған және аумақтың шығыс және орталық бөлiктерiндегi екi меридиандық бағыттарда және Орск мен Оренбургке тармақталған Ташкент-Шымкент-Ақтөбе-Орал-Самара магистральдарында көрiнедi.
      Бiрқатар облыстардың арасындағы темiр жол қатынастары Ресей аумағы арқылы өтедi, ал ол тасымалдаулар жүргiзген кезде белгiлi бiр қиындықтар туындатады.
      Өнеркәсiп өндiрiсi өнiмдерiнiң, әсiресе жанар-жағар май материалдары бағасының инфляция жағдайында өсуi және тасымалдау тарифтерiнiң 1998 - 1999 жылдар iшiнде өзгерiссiз қалуы темiр жол көлiгiнiң негiзгi қаражаты мен жылжымалы құрамын жұмысқа қабiлеттi етiп ұстау жөнiндегi барлық бағдарламаларды 70%-дан астам қысқартуға мәжбүрледi. Темiр жол көлiгiн жаңғыртуға және дамытуға арналған меншiктi инвестиция мен тартылған қаражаттың 5 млрд. теңгеден астамы төмендетiлдi.
      Темiр жолдағы институционалдық қайта құру неғұрлым тежелген қарқынмен жүрдi (көлiк кешенiнiң басқа секторларымен салыстырғанда). Осы сектордағы нарықтық қатынастардың одан әрi дамуы Қазақстан Республикасының Үкiметi мақұлдаған Қазақстан Республикасының Темiр жол көлiгiн дамытудың 2005 жылға дейiнгi орташа мерзiмдi салалық бағдарламамен белгiленген. Бағдарлама темiр жолдың бүкiл қызметiн кезең-кезеңiмен коммерцияландыруды, инфрақұрылымға бiрдей қол жеткiзетiн бiрнеше темiр жол операторын құруды және олардың көлiктiк қызмет көрсету рыногында бәсекеге түсу жағдай жасауды көздейдi. Бұдан басқа, жеке акционерлiк компания құра отырып, жолаушылар тасымалдауды сегменттеу мәселелерi шешiлуде.
      Iшкi тасымалдауларды жүзеге асыруда автомобиль жолдары маңызды рөл атқарады. Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзындығы 85,2 мың шақырымды құрайды. Автомобиль жолдарының жүйесiнде 3 мыңнан астам көпiрлер мен жол нұсқағыштары бар.
      Жалпы пайдаланудағы жолдардың құрамындағы республикалық маңызы бар жолдардың ұзындығы - 18,9 мың км., жергiлiктi маңызы бар жолдардың ұзындығы - 66,3 мың км. Республикалық маңызы бар жолдар 23%-ды құрайтынына қарамастан, автокөлiк жұмыстарының 50%-дан астамы солардың үлесiне тиедi.
      Жол саласының басты проблемасы - жол төсенiштерiнiң жылдам тозуы, техникалық жағынан төмен жай-күйi, жол қозғалысының қауiпсiздiгi мен кiндiкке жүктеме бойынша 10 тоннадан аспайтын нормативтiк талаптарға сай келмеуi.
      Жолдарды жөндеу мен күтiп ұстауды қаржыландырудың күрт төмендеуi жолдардың техникалық-пайдалану деңгейіне теріс әсер етудiң және бiр факторына айналды.
      Қазақстанның 1000 тұрғынына 85,9 автомобильден келедi, бұл Румыния, Украина тәрiздi елдердегi автомобильдендiрудiң деңгейiне сәйкес келедi. Салыстырмалы түрде, АҚШ-та әрбiр 1000 тұрғынға 670 автомобильден астам.
      Сала алдында тұрған негiзгi проблемалардың бiрi - заңдық және нормативтiк құқықтық базаның жеткiлiксiздiгi болып табылады, мұның өзi автомобиль автокөлiгiн толыққанды мемлекеттiк реттеудi қамтамасыз етуге мүмкiндiк бермейдi. Халықаралық қатынастағы автомобиль көлiгiмен тасымалдауды бақылау мен ақпараттық қамтамасыз етудiң жүйесi жоқ.
      Авиация саласындағы қазiргi жағдай саясаттың теңдестiрiлмеуiмен сипатталады - авиакомпаниялар, аэронавигация және әуежайлар өзара қажеттi байланыссыз және қызмет пен дамудың келiсiлген саясатынсыз дербес өмiр сүруде. Тасымалдау көлемiнiң болмауы әуежайлардың көпшiлiгiне тән нәрсе, ал әуежайлар олардың орнын тарифтi көтерумен өтеуге тырысады. Бұл тасымалдау көлемiнің одан әрi төмендеуiне алып келедi.
      Қазiргi кезде iшкi су жолдарындағы кеме қатынасы жолдарының ұзындығы 4 мың шақырымнан астамды құрайды. Салалардың көпшiлiгiнде, әсiресе, құрылыста қалыптасқан шаруашылық байланыстарының бұзылуы және өндiрiс көлемiнің құлдырауы, сондай-ақ Шульбадағы шлюз құрылысының аяқталмауы себебiнен Ертiс өзенiнде кемелердiң тоқтаусыз жүзе алмауы тасымалдау көлемiнiң күрт қысқаруына алып келдi.
      Су жолдарын күтiп ұстауға арналған мемлекеттiк қаражаттың жыл сайынғы қысқаруы (2000 жылға дейiн) кеме жүзу қауiпсiздiгi проблемаларының шиеленiсуiне және кеме жүзетiн жекелеген учаскелердің жабылуына алып келдi.
      Осыдан ширек ғасырдан астам уақыт бұрын кеме жөндеу қажеттерiн толық қанағаттандыратын өнеркәсiп кәсiпорындарын технологиялық жабдықтау паркi, қазiргi кезде осы заманғы кеме жабдықтарымен жарақтанған кемелерге техникалық қызмет көрсетудің талаптарына мүлдем жауап бермейдi.

Су көлiгінің инвентарлық паркiн 1008 өзен кемелерi мен 19314 шағын

мөлшерлi кемелер құрайды. Парктiң 80%-ға жуығы өз ресурстарын бiтiрген.

3.2.1. Iшкi қажеттердi қанағаттандыру саясатын iске асыру

жөніндегі стратегиялық мiндеттер

- Ұлттық көлiк инфрақұрылымын қалыптастыру

- Iлгерiлей дамыту стратегиясы, мемлекеттiң реттеушiлiк рөлiн күшейту

арқылы тұтастай алғанда, экономика бойынша мультипликативтiк тиiмдiлiкке

қол жеткiзу.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

2001-2002 жылдарда:

       Саладағы жағдайды тұрақтандыру, көлiктiк-коммуникациялық жүйелердің негiзiн құрайтын жүйелердi - автожол салалары мен темiр жол көлiгiн шоғырландыру арқылы республикалық және аймақтық ресурстарды тұрақты өсуге жұмылдыру. Қазiргi коммуникация жүйесiне қолдау көрсету, оның техникалық жай-күйiн тиiстi нормативтiк талаптар деңгейiне дейiн жеткiзу. Транзиттiк саясатты, iлеспе сервис инфрақұрылымын, экономиканың басқа секторларымен кооперацияны қалыптастыру. Төлемдер мерзiмi едәуiр ұзартылған "жұмсақ" сыртқы заемдар тарту.

      2003-2005 жылдарда:

      Мемлекетаралық қауымдастықтарға қатысу арқылы көлiктiк коммуникация желiлерiн кеңейту, транзиттiк әлеуеттi дамыту, халықаралық көлiк жүйесiне ықпалдасу жөнiндегi инвестициялық бағдарламаларды iске асыру. Жөндеу-қалпына келтiру жұмыстарындағы қажеттердi толық қанағаттандыруды қамтамасыз ететiн кәсiпорындар желiсiн құру. Әлемдiк ақпарат алмасу стандарттарын, соның ішінде мемлекеттiк органдар арасындағы алмасуды қамтамасыз ету.

      2006-2010 жылдарда:

      Бiрыңғай көлiктiк-коммуникациялық кеңiстiктi қалыптастыру мультимодальдық тасымалдау мен көлiктiк логистиканың қағидаттарын iске асыру. Республиканың барлық елдi мекендерiне көлiктiк қол жеткiзуiн қамтамасыз ету, азаматтарды сапасы жөнiнен әлемдiк деңгейге сай келетiн және тұтынушылардың мұқтажына бағдарланған көлiктiк қызмет көрсетулермен қамтамасыз ету. Саланың рентабельдiлiгiн арттыру, транзиттен түсетiн табысты өсiру, заем қаражатын қайтара бастау.

      4.1. Транзиттiк саясатты iске асыру жөнiндегi стратегиялық iс-қимыл

      4.1.1. Транзиттiк тасымалдаудан түсетiн табыстың өсуi,
             халықаралық көлiк жүйесiне тең құқылық ықпалдасу және
             Қазақстанның позициясын нығайту

      - Сыртқы факторларды ескере отырып, көлiктiк дәлiздердің пайдаланылуына жүйелi түрде талдау жүргiзу және оларды жүктемелiк қамтамасыз ету жөнiндегi шараларды iске асыру.
      - Өзара тиiмдi келiсiмдер негiзiнде құрлықаралық дәлiздердiң баламалы учаскелерi бойынша халықаралық сауда тасқындарының еларалық бөлiнiсiне қол жеткiзу. Көлiктiк қызмет көрсетудің халықаралық рыногында конъюнктураны бiрлесiп зерттеу мен еуразиялық және азияаралық негiзгi жүк тасқындарын болжау.
      - Көлiк коммуникацияларын өзара тиiмдi пайдалануды ұйымдастыру жөнiндегi мемлекетаралық қауымдастықтар құру:
      - азияаралық темiр жолдың солтүстiк дәлiзiн дамыту мәселелерiнде Ресей Федерациясымен, Қытаймен, сондай-ақ басқа да қатысушы елдермен ынтымақтастық жасау;
      - "Жiбек жолы" темiр жол және автожол көлiгi дәлiздерiнiң учаскелерiн дамыту;
      - Солтүстiк-Оңтүстiк транзиттiк дәлiзiн iске қосу жөнiндегi iс-қимылды жандандыру;
      - транзиттiк жүк тасқынын тарту үшiн Ақтау, Түркiменбашы теңiз порттарының мүмкiндiктерiн пайдалану мәселелерiнде Түркіменстанмен ынтымақтастық жасау;
      - көршi елдермен байланысты және әлемдiк теңiз порттарына шығуды қамтамасыз ететiн автомобиль жолдарын салу;
      - Ертiс өзенiнде кеменiң толассыз жүзуiн қалпына келтiру;
      - Орал-Каспий арнасын қалпына келтiру.
      - Елдер, сондай-ақ тасымалдаушылар мен жүк жөнелтушiлер мүдделерi теңгерiмiн қамтамасыз ететiн темiр жол тарифiнiң деңгейiн келiсу.
      - Жүктердi және экспедиторлық қызмет көрсетулердi сақтандыру рыногын дамыту, көлiктiк экспедиторлық қызметтi нормативтiк және құқықтық қамтамасыз ету.
      - Көлiк коммуникацияларын заңсыз алымдар алу мен бақылау белгiлеу әрекеттерiн бейтараптандыру.
      - БҰҰ-ның Еуропа Экономикалық Комиссиясы және БҰҰ-ның Азия және Тынық мұхиты аймағы бойынша Экономикалық Комиссиясы белгілеген халықаралық келісiмдер мен конвенцияларға кiру, нормативтiк құқықтық кесiмдердi сәйкес келтiру.
      - Ұлттық қауiпсiздiк мүдделерiн ескере отырып, қозғалыс пен жеткiзудi бақылаудың жалпыәлемдiк технологиялық стандарттарын енгiзу негiзiнде кедендiк және шекаралық бақылау рәсiмдерiн жетiлдiру.

      4.1.2. Толыққанды инфрақұрылым құру және iлеспе сервис
             саласында жұмыспен қамтуды ұлғайту

      - Автоматтандырылған технологиялар енгiзу жолымен қолда бар транзиттiк коммуникацияларды жаңғырту.
      - Басқа елдерден "жұмсақ" заем тарту арқылы шапшаң жүруге арналған автомобиль және темiр жол магистральдарын салу және пайдалануға беру.
      - Iлеспе қызмет көрсетудiң: қонақ үйлерiнiң, кемпингтердiң, тамақты тез даярлайтын кәсіпорындардың жүйесiн құру. Франчайзинг туралы, қонақ үй бизнесi туралы және басқа нормативтiк құқықтық кесiмдер дайындау мен қабылдау арқылы салаға шағын бизнес субъектiлерiн тарту.
      - Индустриялық транзиттi дамыту - коммуникациялар жанынан жүктердi

өңдеу, байыту өнеркәсiбi объектiлерiн құру.

- "Жiбек жолы", Астана-Петропавл-Челябинск, Алматы-Өскемен-Рубцовск,

Ташкент-Шымкент-Ақтөбе-Орал-Самара, Майқапшағай-Омбы, Бейнеу-Ақжiгiт,

Қызылорда-Петропавл және Фетисово-Бейнеу халықаралық автомобиль бағытында

учаскелердi қалпына келтiру.

4.1.3. Ақпараттық технологияны дамыту арқылы озық халықаралық

тәжiрибемен қамтамасыз ету

- Тұрақты түрде жаңартылып отыратын мемлекеттiк ақпараттық деректер

базасын жасау.

       - Көлiктiк қызмет көрсетудiң ұлттық рыногы туралы ақпаратқа кедергiсiз қол жеткiзу режимiн жасау, транзиттiк дәлiздер бойынша тасымалдаудың көлемi, номенклатурасы және бағыттары туралы ақпарат.
      - Жаңа техникалар мен озық технологиялар енгiзу, транзиттiк жүктердiң жылдамдығын арттыруға бағытталған iшкi мемлекеттiк iс-шаралар жүргiзу.
      - Байланыстың ғаламдық жүйесiнiң негiзiнде транзиттiк тасымалдауға ілеспе ақпараттық жүйе құру.
      - Бизнестi реттеуде мемлекеттiң негiзгi әрiптесi ретiндегi салалық ғылыми-зерттеу институттарының қолда бар базаларын белсендi түрде тарта отырып, көлiктiк-коммуникациялық кешен инфрақұрылымының салалық одақтары мен қауымдастықтарын құру.

      4.2. Iшкi қажеттердi қанағаттандыру саясатын iске асыру жөніндегі
           стратегиялық iс-қимыл

      4.2.1. Ұлттық көлiк инфрақұрылымын қалыптастыру

      - Көлiктiк кешен дамуының қызметiн жоспарлау республикалық және аймақтық деңгейде үйлестiрiлетiн бiрыңғай тұжырымдамалық стратегиялық модельге көшу.
      - Көлiктiк сала позициясының республиканың экспортқа бағдарланған кәсiпорындары мен импорт алмастырушы кешендерiнiң стратегиялық мүдделерiмен келiсiлуiне қол жеткiзу.
      - Құрастырылған тасымалдауды, көлiктiк логистиканы дамыту, әртүрлi көлiк түрлерiнiң тiкелей өзара iс-қимылының түйiндi тұстарында көлiктiк инфрақұрылымды жетiлдiру. Ауыл шаруашылық әлеуметтiк маңызды қалалық жолаушылар тасымалын қамтамасыз ету үшiн лизингтiк көлiк компанияларын құру.
      - Әсiресе, автомобиль көлiгiмен жолаушылар және жүк тасымалдаудың статистикалық есебiн жүргiзудiң сенiмдi әдiстемесiн әзiрлеу.
      - Саланың бiрыңғай ақпараттық кеңiстiгiн және ақпараттандырудың техникалық базасын құру.
      - Ауыл шаруашылығы және әлеуметтiк маңызды қалалық жолаушылар тасымалын қамтамасыз ету үшiн лизингтiк көлiк компанияларын құру.
      - Көлiктiк қызмет көрсету рыногында бәсекелiк ортаны дамыту.
      - Қазiргi көлiктiк жүйелердің техникалық және технологиялық деңгейiн арттыру.
      - Көлiктiк жүйелердің мынадай ұтымды құрылымдарын әзiрлеу:
      - Қазақстанның белсендi дамып келе жатқан батыс аймақтарында көлiктiк инфрақұрылымды дамыту;
      - Қазақстанның солтүстiк және батыс аймақтары арасындағы жүктердi тасымалдауды орта есеппен 1600 шақырымға қысқартуға мүмкiндiк беретiн Краснооктябрьский-Дөң темiр жолын салу.
      - Ақсу-Конечная желiсiн салуды аяқтау, ол Солтүстiк және Шығыс Қазақстан арасындағы жолды 1200 шақырымнан астамға қысқартады;
      - Өскемен - Шар (Орталық және Шығыс Қазақстан) темiр жолын салу;
      - Қызылорда - Жезқазған темiр жолын салу және басқалар (9-қосымшаны қараңыз).

      4.2.2. Iлгерiлей дамыту стратегиясы, мемлекеттің реттеушiлiк рөлiн
             күшейту арқылы тұтастай алғанда, экономика бойынша
             мультипликативтiк тиiмдiлiкке қол жеткiзу

      - Ауыл шаруашылық, өнеркәсiп, құрылыс, сауда өнiмдерiнiң қозғалысы мен жеткiзiлуi процестерiн мемлекеттік реттеудің бағдарламаларын әзiрлеу;
      - Салааралық технологиялық және ұйымдық кооперация есебiнен көлiктiк

инфрақұрылым жұмыс iстеуiнің ресурсқа деген сұранымын төмендету.

- Қазiргi салалық ғылыми-зерттеу институттарының ғылыми әлеуетiн

пайдалану және көлiктiк кешенде осы заманғы инновациялық сектор

қалыптастыру.

- Көлiк кешенi үшiн жинақтаушы материалдар мен жабдықтар шығару

жөнiндегi шағын және орта бизнес кәсiпорындарының жүйесiн құру.

- "Көлiк туралы" Заңды көлiктiк қызмет көрсету рыногының даму

серпiнiне қарай дамытып, бейiмдей түсетiн негiз қалаушы:

- автомобиль көлiгі туралы;

- автомобиль жолдары туралы;

- темiр жол көлiгi туралы;

- теңiзде жүзу саудасы туралы;

- өзен көлiгi туралы;

- көлiктiк-экспедициялық қызмет туралы;

- аралас (мультимодалдық) тасымалдау туралы заңдарды қабылдау.

       - Жолаушылар мен жүктердi республиканың iшінде жеке тасымалдау, автокөлiк құралдарын жөндеу және қызмет көрсету жөнiндегi қызметтердi мемлекеттiк реттеудің механизмiн әзiрлеу.
      - Көлiк қызметiн басқару саласында өкiметтiң орталық органдарының жергiлiктi атқарушы органдармен және жеке сектормен өзара iс-қимылының өкiлеттiгiн, жауапкершiлiгi мен тәртiбiн белгiлеу:
      - Жүктердiң көлемiне, бағытына, баратын жерiнiң қашықтығына, маусымға, құндылығына және басқа өлшемдерiне орай саралауды толық ескере отырып, жаңа тарифтi басшылық жасау.
      - Халыққа көлiктiк қызмет көрсетудiң, соның iшiнде жекелеген әлеуметтiк топтарға атаулы қолдау көрсетудi пайдалана отырып қызмет көрсетудiң әлеуметтiк стандарттарын және оларды iске асырудың механизмдерiн әзiрлеу және енгiзу.

      5. БIРIНШI КЕЗЕКТЕГI ШАРАЛАР

      Белгiленген мақсаттарды iске асыруға бiрiншi кезекте саланың толыққанды қаржы-кредит жүйесін құру арқылы қол жеткiзiледi.
      Көлiктiк-коммуникациялық кешендi ұтымды мемлекеттiк қолдау қаржылық қамтамасыз етудi қайта қарауды талап етедi. Нарықтық қатынас жағдайында жол жүйесiн дамытуды жоспарлау көзқарасы жетiлдiрiлуге тиiс. Әлемдiк практика түсiм көздерi неғұрлым нақты айқындалса, олардың мақсатты пайдаланылуы мен жиналуы да соғұрлым жоғары болатынын көрсетедi.
      Қазiргi кезде республиканың iшкi қажеттерiн қамтамасыз ету тұрғысынан көлiктiк-коммуникациялық кешеннiң басты проблемалары автомобиль жолдары шаруашылықтарын инвестициялаудың толыққанды механизмiнiң жоқтығы болып табылады. Мұның салдары, мысалы, Қазақстан аумағымен салыстырғанда, жер көлемi 2,8 есе көп, ал халқының саны 2 млн. адамға ғана артық Австралияда автожолдарының тығыздығы 1 мың адамға шаққанда республиканың көрсеткiшiнен 10 есе асып түседi.
      Ресурстардың жеткiлiксiздiгiнен Қазақстанда автомобиль жолдарының желісiн дамыту күрделi және орташа жөндеуден өткiзу арқылы ғана жүргiзiледi. Халықаралық қаржы ұйымдарының қаражаты Алматы-Гүлшат-Ақшатау-Қарағанды-Астана-Бурабай, Алматы-Бiшкек трассасын, Жiбек жолы автожолдары учаскелерiн салуға тартылды.
      Қазiргi кезде Қазақстанда жалпы пайдаланудағы жолдардың ұзындығы 89,3 мың шақырымды құрайды, олардың 85%-ының төсенiштерi жетiлдiрiлмеген.
      Жалпы пайдаланудағы жолдарды ұстау, жөндеу және салу жөнiндегi шығыстарды қаржыландыру 1996 жылдан бастап 1999 жылғы 1 қаңтарға дейiн Қазақстан Республикасының Жол қоры қаражатынан жүзеге асырылды. Бұл қаражаттар нысаналы мақсат бойынша жол шаруашылығының республикалық және жергiлiктi мұқтаждарына пайдаланылды. Жол қоры таратылғаннан кейiн жол саласын қаржыландыру қалдық қағидаты бойынша жүзеге асырылады.
      Қаржыландырудың қазiргi жүйесi облыстардың да, тұтастай алғанда республиканың да мүддесiн қанағаттандырмайды.

      Экономикалық аспектілер

      Жол желiсiнің даму деңгейi мен техникалық жай-күйi макроэкономикалық, сондай-ақ микроэкономикалық деңгейде әсер ете отырып, елдiң әлеуметтiк-экономикалық дамуына едәуiр ықпал етедi. Жол желiсінің экономиканың салаларына ықпал етуiн кешендi бағалауға IЖӨ құрылымын талдау жолымен мүмкiндiк туады. 90-жылдардағы бағалау бойынша өнеркәсiп өнiмдерiнiң өзiндiк құнындағы автожолдардың үлесi 1%, ауыл шаруашылығында - кемiнде 5%, құрылыста - 9%-ға жуық, көлiкте - 5%-ға жуық болды. Осы салалардың IЖӨ құрылымындағы үлес салмағын ескерер болсақ, автожолдардың үлес салмағы шыққан шығыннан асып түседi.
      Жол желiсiн дамыту, сондай-ақ отынды үнемдеуге, жүктердi тасымалдауға арналған трансакциялық шығындарды азайтуға ықпал етедi.

      Әлеуметтiк аспектiлер

      Республикада барлық елдi мекендердің арасында қатты төсенiшi бар жолдар бойынша сенiмдi автожолдар байланысы жоқ. Бағалау бойынша, 500 адамнан астам тұрғыны бар елдi мекендердің 70%-ы ғана осындай жолдармен бiрiктiрiлген. Неғұрлым дағдарысты жағдай Батыс Қазақстан облысында қалыптасып отыр, онда елдi мекендердің үштен екiсiне жуығы облыс орталығымен қатты төсенiшi бар автожолдармен байланыстырылмаған, Ақтөбе облысында осы көрсеткiш - 40%-ға жуық.
      Республика облыстары бойынша көлiкке қол жеткiзудің нормативтi аймағынан халықтың орташа пайыздық бағалау бойынша 50%-дан астамы тыс қалып отыр, ал ресейлiк аймақтардың көпшiлiгiнде ол 1-2%-дан аспайды. Мұның салдары мамандандырылған медициналық көмек алудың, жоғары технологиялық тұрмыстық технологияны жөндеудiң, тұрмыстық қызмет көрсетудің шектелуi болып табылады. Нәтижесi жолсыздық сияқты терiс салдарға келiп тiреледi.

      5.1. Iске асырудың мiндеттерi мен механизмдерi

      1. Автомобиль жолдары жүйесiн қаржыландырудың мыналарды қамтамасыз етудi:
      - автомобиль жолдарын күтiп ұстауды, жөндеудi және салуды мемлекеттiк қаржыландырудың мақсатты көздерiн белгiлеудi және инвестициялау ресурстарын қайтарудың жүйесiн құруды,
      - транзиттiк тартуды, бағыттарда "жұмсақ" заемдарды белсендi тартуды,
      - көлік шығындарын төмендетуге, инвестиция тартуға мүдделi экономика секторларымен салааралық одақтар мен қауымдастықтар құруды,
      - аймақтардағы автомобиль жолдарын ұстау, жөндеу және салу мақсатындағы қаражатты пайдалану үшiн салық және басқа мiндеттi төлемдердің барынша толық түсуiне жергілiктi өкiмет органдарының мүдделiлiгiн қамтамасыз етудi көздейтiн тиiмдi жүйесiн құру.
      2. Аймақтардың мыналарды:
      - автожолдардың мердiгерлiк ұйымдарының емес, автожолдарды тұтынушылардың мүддесiн,
      - жол желісiнің даму деңгейi неғұрлым төмен аудандарға ресурстарды қайта бөлуге мүмкiндiк беретiн аймақта көлiк коммуникацияларының басқа түрлерiнің болуы,
      - әртүрлi деңгейдегi аумақтардың мүддесiн ұштастыру, өйткенi, сол бiр ғана жол тiршiлiгi мен оның әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiгiнде әртүрлi рөл атқаратынын,
      - аймақтағы экономикалық белсендiлiктiң қайта бөлiнуiне байланысты

инвестициядан түсетiн кешендi тиiмдiлiктi есепке алуды,

- қосымша және аймақтың әлеуметтiк-экономикалық даму ресурстарына

қатысты желiнiң сапасын есепке алуды,

экономикалық және әлеуметтік тиімділікті бөлісе білуді (халықтың

адам-сағат есебімен алғандағы бос уақыты қорының өсуі әлеуметтік

тиімділіктің өлшемі бола алады),

Қазақстанның батыс аймақтарында аймақтардың бас қаламен байланысын

қамтамасыз ету бағыттарында инфрақұрылым мен жол желісін басым дамытуды

көздейтін автожолдар желісін ұтымды жоспарлау.

ҚОСЫМШАЛАР

1-қосымша

Көліктердің барлық түрлерімен жүк тасымалдаудың көлемі

және жүк айналымының динамикасы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

2-қосымша

2000 жылғы күзгі тексерудің нәтижесі бойынша жалпы

пайдаланудағы автомобиль жолдарының жай күйі

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

Жүк автомобильдері паркі құрылымының пайдалану мерзімдері

бойынша өзгеріс динамикасы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

3-қосымша

Қазақстанның Еуразиялық көлік дәліздері жүйесіндегі орыны

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

4-қосымша

Қазақстан Республикасында темір жолдар торабының қалыптасуы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

5-қосымша

Темір жол көлігімен транзиттік тасымалдаудың динамикасы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

6-қосымша

Қазақстан Республикасындағы автомобильдер жолдарының торабы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

7-қосымша

Жүк тасымалдайтын елдердің транзиттік жүк тасқынындағы үлесі

(%-бен)

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

8-қосымша

Қазақстан Республикасының халықаралық әуе қатынасы

бағыттарының сызбасы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

9-қосымша

2010 жылға дейін іске асырылуы қажет негізгі жобалардың тізбесі

-----------------------------------------------------------------------

Рет! Жобаның атауы ! Құны

N ! !(АҚШ-тың

! !млн. долл.)

-----------------------------------------------------------------------

Темір жол көлігі

1. Дружба станциясын және Ақтоғай-Достық темір жолын

қайта жаңарту (1-кезең) 65,8

2. Краснооктябрьск кеніші-Дөң КБК темір жолын салу 390

3. Ақсу-Конечная темір жолын салу 107

4. Ақтоғай-Дружба темір жолын қайта жаңарту (2-кезең) 68

5. Өскемен-Шар темір жолын салу 161

6. Саяқ-Мойынты темір жолын қайта жаңарту 29

7. Бейнеу-Маңғыстау темір жолын қайта жаңарту 32

8. Қызылорда-Жезқазған темір жолын салу

------------------------------------------------------------------------

Автомобиль жолдары

1. Астана-Алматы автомобиль жолын оңалту 180

2. Батыс Қазақстанның автомобиль жолдарын оңалту 156

3. Орал өзені арқылы көпір салу 35,6

4. Қызыләскер-Киров жолын салу 30

------------------------------------------------------------------------

Әуе көлігі

1. Астана әуежайын қайта жаңарту 180

2. Алматы қаласы әуежайының жолаушылар терминалын салу 18

3. Әуе кемелерінің паркін жаңарту -

------------------------------------------------------------------------

Су көлігі

1. Меншікті кеме сауда флотын құру 94

2. Ақтау теңіз портын қайта жаңарту (2-кезең) -

------------------------------------------------------------------------

VI БӨЛІМ.

ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ ТАБИҒИ РЕСУРСТАР

1. МАҚСАТ

Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру.

2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

       Халық өмiр сүретiн негiзгi жерлерде қоршаған ортаның жай-күйi қанағаттанғысыз болып отыр және сапалы ауыз судың жетiспеушiлiгi мен ауаның ластануы халықтың денсаулығына терiс ықпал ететiн негiзгi факторлар болып табылады. Өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың, ластанған сарқынды сулардың iлгерiлей жинақталуы бұл факторларды едәуiр күшейтедi.
      Елде Кеңес Одағы кезеңiнде ескi технологиялармен салынған қуатты өндiрiстердің болуы ластанған заттардың қоршаған ортаға тасталу эмиссиясының азаймайтынын болжауға негiз қалайды.

      2.1. Күштi жақтар

      - Табиғат қорғау заңнамаларының негізi қаланды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi бойынша бiрқатар халықаралық конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметiн басқарудың жүйесi құрылды.
      - Әскери полигондар жабылды, ядролық қаруды сынау тоқтатылды, үкiметтiк емес экологиялық ұйымдардың қызметi жанданды.
      - Ластайтын барлық көздердің мемлекеттiк кадастры және олардың орналасу карталары жасалды.
      - Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем жасау жүйесi дамуда. Қоршаған ортаны ластағаны үшiн жасалған төлемдердің шоғырландырылған көлемi роялтиден алынған түсiмдермен шамалас едәуiр соманы құрайды.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Қазақстандағы су ресурстарының тапшылығы табиғи байлықтарды игерудi, өндiрiстiк күштердің дамуын және тұтастай алғанда экономикалық өсудi тежейтiн елеулi фактор болып табылады. Осындай проблемалардың аймақтағы басқа мемлекеттерде де орын алуы жағдайды ұшықтыра түседi.
      Қазақстан Еуроазия құрлығындағы неғұрлым суға тапшы елдердiң бiрi болып табылады. Жердiң үстiңгi қабатындағы су ресурстарының барлық көлемiнiң жартысына жуығы республикадан тысқары жерлерде қалыптасады, үштен бiрi Қазақстан арқылы көршi мемлекеттердiң аумағына өтедi. Халықаралық өзендерге трансшекаралық әсер етудiң өсе түсуiне орай Қазақстанда жердiң үстiңгі қабатындағы табиғи су ресурстарының қысқару үрдiсi байқалады.
      Болашақта республиканың және шектес мемлекеттердiң трансшекаралық өзендер бассейiнiнде, әсiресе су ресурстарын қалыптастыру және басым пайдалану аймағында шаруашылық қызметiнің ұлғаюына орай су жетiспеу проблемасы күшейетiн болады.
      Осы ресурстың Орталық Азия аймағында тапшылығын ескере отырып, трансшекаралық суағарлардың сапасы туралы мәселе де өткiр қойылып отыр.
      Бiрiншi кезекте, өнеркәсiп пен ауыл шаруашылық қызметiнiң интенсивтiлiгiне байланысты трансшекаралық суағарлардың су көлемi мөлшерiнің қысқаруы және олардың қосындылармен ластануының көбеюi республиканың оңтүстiгiндегi аграрлық секторға әсер етедi.
      Аралдың және Амудария мен Сырдария бассейндерiндегi өзендердің экологиялық проблемалары, iрi халықаралық гидротораптарды бiрлесiп пайдалану, суландыру жүйелерiн технологиялық жарақтандыру мәселелерi өткiр күйiнде қалып отыр.
      Гидроресурстарды тұрақты ұтымды пайдалануды қамтамасыз ететiн механизм мемлекетаралық деңгейде әлi де нақты тұжырымдалған жоқ.
      Республиканың оңтүстiгi мен шығыс бөлiгiн нәрлендiретiн өзендер, негiзiнен елден тыс қалыптасады, соның iшiнде Сырдария мен Ертiс тәрiздi iрi өзендер бiрнеше мемлекеттердiң аумағы арқылы өтедi және оларда өмiрлiк маңызы бар экономикалық күретамыр болып табылады. Өзендер бассейндерiмен байланысты аймақтың өндiрiстiк және салалық мамандануына қарай мемлекеттер үшiн олар маңызды стратегиялық мәнге ие болады.
      - Елдегi барлық су объектiлерi сапасының жай-күйi iс жүзiнде қанағаттанғысыз күйде қалып отыр. Негiзгi ластану су объектiлерiне өнеркәсiптiң және түстi металлургияның мұнай-химия, машина жасау салалары кәсiпорындарының қалдық суларынан келiп түседi.
      - Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету проблемасының өткiрлiгi төмендемей отыр. Елдi мекендердiң көпшiлiгiндегi ауыз судың сапасы ұлттық және халықаралық стандарттардың талаптарына жауап бермейдi.
      - Елдiң қалалары мен өнеркәсiп орталықтарында атмосфералық ауа ластануының жоғары деңгейi сақталып отыр. Автокөлiк санының көбеюi, сапасыз бензин пайдалану жағдайдың нашарлай түсуiне алып келуде.
      - Бос жатқан құмдауыт жерлер алаңының көп болуы, жайылымды жүйесiз пайдалану топырақтың жел мен су эрозиясына ұшырауына алып келдi.
      - Топырақтың және өсiмдiктiң азып-тозуына алып келетiн шөлейттену процесiнiң ұлғаю үрдiсi байқалады.
      - Ауыл шаруашылығын экстенсивтi жүргiзудің нәтижесiнде дала мен орманды даланың табиғи ландшафты жойылуда. Тыңайтқыштардың қолданылып жүрген жүйесi қоректендiрудiң негiзгi элементтерiмен теңдестiрiлмеген. Суармалы егiн шаруашылығында суарудың артта қалған, суды шығынға ұшырататын технологиясы басым.
      - Өндiрiстiк қалдықтарды және тұтынуды, соның iшiнде қауiптi және радиоактивтi тұтынуларды басқару жүйесi iс жүзiнде жоқ. Тұрмыстық қалдықтарды жинаудың, сақтаудың, кәдеге жаратудың және қайта өңдеудiң жүйесiн жетiлдiрмеу қоршаған ортаның ластануына алып келедi.
      - Мұнай өндiру аудандарында қоршаған ортаның ластануы елеулi экологиялық проблемаға айналуда. Пайдалы шикiзатты жабық тәсiлмен өндiру кезiнде жыныс қабатын толық өңдеу жөнiндегi нормативтер бұзылады.
      - Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар үлесiнiң елдiң жалпы аумағымен салыстырғанда мардымсыз болуы, мұның өзi елдiң айрықша бағалы ландшафты мен табиғи қорықтық қор объектiлерiн сақтау мен қалпына келтiруге мүлдем жеткiлiксiз.
      - Су ресурстарын мемлекетаралық бөлуге ықпал ету механизмдерiнiң болмауы республиканың мүддесiне қысым жасайды.
      - Су шаруашылығын басқарудың қазiргi жүйесi оны реформалаудың мiндеттерiне жауап бермейдi.
      - Табиғат қорғау заңнамаларының әзiрленген стандарттары iс жүзiнде сақталмайды.
      - Қоршаған ортаның ластануын қадағалау пункттерiнiң жүйесi жеткiлiксiз.
      - Орман алып жатқан алқаптардың азаюы өрт, ағаш шабу нәтижесiнде, сондай-ақ орманды қалпына келтiру мен қорғаныс ағаштарын егу көлемiнiң азаюынан болып отыр.

      2.3. Мүмкіндіктер

      - Табиғи ресурстар әзiрлеуден алынған қаражатты қоршаған ортаны қорғауға бөлу. Өнеркәсiбi дамыған елдердің пайдалы қазбаларды өндiру бойынша Қазақстанмен ынтымақтасуға мүдделілігiне байланысты экологиялық мiндеттердi шешу үшiн қаржы қаражаты мен технологияны тартуға мүмкiндiк бар.
      - Дамыған елдердiң дамушы елдерге көмек көрсету жөнiнде өздерiне мiндеттеме қабылдауы. Қазақстанның қоршаған ортаны қорғау жөнiнде iс-шаралар жүргiзуге арналған қаражат алуға мүмкiндiгi бар.
      - Әлемдiк қоғамдастықтың қоршаған ортаны қорғау жөнiнде жинақтаған тәжiрибесi мен күш жiгерi.

      2.4. Қатерлер

      - Қазақстан экономикасының дамуына орай су тапшылығы проблемасын, әсiресе трансшекаралық өзендер бассейiнiнде шиеленiстiретiн, су тұтынудың әлеуеттi ұлғаюы. Гидроресурстарды бөлу мәселелерi бойынша көзқарастың сай келмеуi және осы проблеманы шешу механизмiнің болмауы судың Орталық Азия мемлекеттерiнiң экономикалық өсуiн жүзеге асыратын аспап болудан аймақтағы мемлекетаралық пiкiр қайшылығының өзектi проблемасына айналатын аспап болуына алып келедi.
      - Шекаралық мәселелердiң реттелмеуінің сақталуы жағдайында су бөлу проблемасының жанжалды әлеуетiнің көтеріңкi болуы.
      - Пайдалы қазбалар өндiрумен iлесе жүретiн қоршаған ортаға ықпал ету. Табиғат қорғау қызметiндегi негiзгi қиындық табиғатқа келтiрiлетiн шығын мен осы шығын үшiн өтемнiң мөлшерi арасындағы қатынасты белгiлеу болып табылады.
      - Техникалық көмек беру арқылы жүзеге асырылатын дамыған елдермен ынтымақтастық кезінде, қосымша мiндеттемелер таңу әрекетi байқалады, оларды орындау Қазақстан үшiн ауыртпалық болып табылады және ол iс жүзiнде экономикалық өсуге ықпал етпейдi.
      - Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемдердi әдеттегi салыққа теңестiру оның бастапқы мәнiн бұрмалайды және ластаушылар тарапынан терiс әрекетке алып келуi мүмкiн.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Қазақстанда қоғамдағы және мемлекеттiң экономикасындағы өзгерiстермен қатар табиғат пайдалануды реттеу процесiне қатысты түрлендiру процесi жүрiп жатыр. Сондықтан табиғат пайдалануды мемлекеттiк реттеу процесiнiң қоғамның сұраныстары мен күткендерiне сай болуы қажет.
      Қазақстанда қалыптасқан экологиялық-экономикалық жағдай табиғат

қорғау саясатын басқарудың айрықша ерекшелiктi технологиясын талап етедi.

Таяудағы он жылда қоршаған ортаны және табиғи ресурстарды қорғау

саласында мынадай стратегиялық мiндеттердi шешу қажет:

- Су ресурстарының тапшылығын қысқарту, сумен жабдықтаудың деңгейiн

арттыру.

- Қолданылып жүрген заңнамаларды жетiлдiру және халықаралық

ынтымақтастықты дамыту.

- Табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесiн оңтайландыру.

- Қалдықтарды пайдалану деңгейiн арттыру

- Экологиялық оқу-ағартуды қамтамасыз ету.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

4.1. Су ресурстарының тапшылығын қысқарту, сумен

жабдықтаудың деңгейiн арттыру

       - Трансшекаралық суды ұтымды пайдаланудың механизмдерiн оларды шешудiң айқын шаралары мен санкцияларын көздейтiн, iске асырудың қатаң механизмдерiн белгiлей отырып, көп жақты негiзде әзiрлеу.
      - Көршi мемлекеттердің Қазақстанның ресурстарына және елдiң транзиттiк әлеуетiне өткiр сұранысын ескере отырып, трансшекаралық суды пайдалану проблемаларын кешендi түрде ымырамен шешудiң жолдарын iздеу қажет.
      - Су шаруашылығы органдарының мемлекетаралық саладағы басты мiндетi ағын суды бөлу кезiнде елдiң мүддесiн қорғау және трансшекаралық өзендер суларын тиiмдi басқару жөнiнде ынтымақтастықты күшейту.
      - Су ресурстарының барлық түрлерiн, және, ең алдымен, ластанудан неғұрлым қорғалған жер асты су көздерiн пайдалануды интенсивтендiрудiң есебiнен ауыз сумен жабдықтауды жақсарту жөнiнде шаралар әзiрлеу.
      - Таяу болашақта ауыз су сапасы мемлекеттiк мониторингiнiң бiрыңғай жүйесiн құру. Халықты ауыз сумен қамтамасыз ету саласында мемлекеттiң инвестициялық саясатын жоспарлауды жүзеге асыру.
      - Тапшылығы өткiр өзендер бассейнiнде суды сақтау, суды көп қажет ететiн өндiрiстiң даму қарқыны мен көлемiн шектеу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу, егiс алқаптарының құрылымын қайта қарау.
      - Өзендердiң ағыстарын реттеу және аймақаралық бөлу жөнiнде iс-шаралар жүргiзу.
      - Жер асты суларын пайдалануды ұлғайту жөнiнде iс-шаралар жүргiзу.
      - Су ресурстарының өткiр тапшылығы және стратегиялық мәндiлiгi жағдайында саланы экономикалық әдiстермен басқаруға көшудi мемлекет иелiгiнен алу бағдарламаларына сәйкес жүзеге асыру.

      4.2. Қолданылып жүрген заңнамаларды жетiлдiру және
           халықаралық ынтымақтастықты дамыту

      - Халықаралық және аймақтық құжаттардың тәртiбiн сөзсiз сақтау негiзiнде қоршаған, ортаны қорғаудың ғаламдық және аймақтық жүйесiн қалыптастыруға қатысу.
      - Халықаралық келiсiмдердiң мiндеттемелерiн зерделеуде сапалық тұрғыдан жаңа көзқарас тұжырымдау, оларға қол қоюдың орындылығын белгiлеу кезiнде iс-қимылдың ақылға қонымдылығы мен ой елегiнен өткiзiлгендiгiн бағамдау және алынған қаражатты мемлекет тарапынан бақылау.
      - Халықаралық ынтымақтастық процесi мен сыртқы және аралас қаржыландыру жобаларын жалпы және тиiмдi басқаруды қамтамасыз ету проблемасын шешу.
      - Трансшекаралық экологиялық проблемаларды шешу үшiн аймақтық экологиялық саясатты тұжырымдау саласында Орталық Азия мемлекеттерiмен ынтымақтастықтың тұрақты механизмiн жасау.
      - Қабылданған халықаралық конвенцияларға сәйкес табиғи-ресурстық және өзге заңнамаларды жетiлдiру.
      - Әлемдiк тәжiрибенiң негiзiнде экологиялық сақтандыруды және бюджеттен тыс экологиялық қорларды енгiзудiң жүйесiн әзiрлеу.

      4.3. Табиғат пайдалану және қоршаған ортаны қорғау жүйесiн
           оңтайландыру

      - Қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингiнiң бiрыңғай автоматтандырылған ақпараттық жүйесiн әзiрлеу.
      - Елдiң аумағын экологиялық аудандастыруды жүзеге асыру. Табиғи ресурстарды алудың экологиялық жағынан жол берiлетiн шектерiн және қоршаған орта ластануының шектерiн белгiлеу. Әртүрлi аумақтарды бағалау мен салыстырудың өлшемдерiн әзiрлеу.
      - Табиғи ресурстардың автоматтандырылған деректiк базаларын және мемлекеттiк кадастр жүргiзу жүйесiн жасау.
      - Жер қойнауын пайдаланушылардан және роялтиден түскен салық түсiмдерi қаражатын бағыттай отырып, жер қойнауын геологиялық зерделеудi бюджеттен қаржыландыруды көбейту.
      - Пайдалы қазбалар кен орындарын болжаудың, iздестiру мен барлаудың тиiмдi әдiстерi мен технологияларын енгізу. Бәсекеге төзiмдi жаңа кен орындарын ашудың ғылыми негiздерiн жасау.
      - Каспий аймағының биологиялық саналуандылығын сақтау мақсатында су және биологиялық ресурстардың жай-күйiн зерделеу және қоршаған орта ластануының көздерi мен биологиялық саналуандылықтың азаю себептерiн анықтау қорықтық аймақтарда экологиялық аймақтандыру жүргiзу. Теңiздiң жағалау бөлiгiнде және теңiзде су сапасы мен биологиялық ресурстардың мониторингiн және талдауды тұрақты негiзде жүзеге асыру.
      - Деректердi өңдеудiң және гидрометеорологиялық болжауды берудiң тиiмдi жүйесiн құра отырып, республиканың шаруашылық кешенiн гидрометеорологиялық қамтамасыз ету жүйесiн дамыту.
      - Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды дамыту мен орналастырудың, экологиялық туризм маршруттарын дамытудың бағдарламасын әзiрлеу.
      - Инновацияны енгiзу және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мақсатында шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiне қатаң нормалар мен стандарттар белгiлеу.

      4.4. Қалдықтарды пайдалану деңгейiн арттыру

      - Агрожүйенің қанағаттанарлық мелиоративтiк жай-күйi жағдайында топырақтың сандық және сапалық органикалық заттарын көбейте отырып, жер құнарлылығын тұрақты түрде ұдайы арттыра отырып органикалық немесе экологиялық егiн шаруашылығына негiзделген ауыл шаруашылығы өндiрiсiнің тұрақты жүйесiне көшу қажет.
      - Өндiрiс пен тұтыну қалдықтарының мониторингiн жүзеге асыру зиянды қалдықтарды көмудің қоршаған ортаға әсерiн бағалау.
      - Ресурстарды және энергияны үнемдейтiн технологияны белсендi түрде енгiзу, қалдықтарды өңдеу мен пайдалану жөнiндегi қызметтi ынталандыру.

      4.5. Экологиялық оқу-ағартуды қамтамасыз ету

      - Қоғамда экология және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласында

насихат және оқу-ағарту жұмыстарын жүргiзуге зор назар аудару.

- Бұқаралық ақпарат құралдарының ақпараттық-насихат жұмыстарын

кеңейту.

- Экологиялық бiлiм беру жүйесiн құру. Оқу әдебиетiн әзiрлеу және

шығару. Эколог-мамандарды даярлау мен олардың бiлiктiлiгiн арттырудың

жүйесiн құру.

- Экологиялық бiлiм берудің және тәрбиелеудiң нормативтiк-құқықтық

базасын жасау.

- Үкiметтiк емес ұйымдар мен мемлекеттiк органдардың қоршаған ортаны

қорғау саласындағы өзара iс-қимылын күшейту.

- Қоғамдық экологиялық қозғалыстардың, қауымдастықтардың, топтардың

дамуына жағдай жасау.

VII БӨЛІМ.

АҚША-КРЕДИТ САЯСАТЫ

1. МАҚСАТ

       Тұрақты экономикалық өсуге, отандық экономиканың бәсекеге төзімділігін нығайтуға, банктік секторды одан әрі дамытуға және оны халықаралық қаржы рыноктарына ықпалдастыруға қол жеткізу үшін қолайлы макроэкономикалық жағдай жасау.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Әлемдiк қаржы және тауар рыноктарындағы қолайлы конъюнктура және 1999 жылғы сәуiрдегi теңгенің айырбас бағамы режимiнiң өзгеруi 2000 жылы елдегi макроэкономикалық жағдайға оң ықпал етуiн жалғастырды.
      Теңгенiң айырбас бағамы салыстырмалы түрде тұрақтылығын сақтады. 2000 жылы теңге бағамының АҚШ долларына шаққанда төмендеуi 5,2%-ды құрады. Теңгенiң айырбас бағамының салыстырмалы түрдегi тұрақтылығы, сондай-ақ нақты өндiрiстiң едәуiр өсуi инфляцияның жыл iшiнде екi есеге жуық: 17,8%-дан 9,8%-ға дейiн төмендеуiне себеп болды.
      Соңғы төрт жылда тұңғыш рет төлем теңгерiмiнің едәуiр профицитiне қол жеткiзiлдi, алтын-валюта резервi айтарлықтай көбейдi.
      Халықаралық резервтердiң өсуi 2000 жылғы мамырда Ұлттық Банктiң Халықаралық Валюта Қоры алдындағы өзiнің мiндеттемелерiн мерзiмiнен бұрын және толық өтеуiн қамтамасыз еттi.
      Бұдан басқа, 2000 жылы қаржы рыногында және басқа игiлiктi өзгерiстер болды:
      - қайта қаржыландыру ставкасы Қазақстан тәуелсiздiк алған күннен берi ең төмен деңгейге дейiн (14%-ға дейiн) төмендедi және ТМД елдерiнiң арасында ең төменгiлерiнiң бiрi болып табылады;
      - мемлекеттiк мiндеттемелердi орналастырудың мерзiмдерi едәуiр артты, ол бойынша табыстылық төмендедi. Iшкi рыноктағы барлық қарыз алулар қазiргi кезде теңгелiк бағалық қағаздар арқылы ғана жүргiзiледi;
      - халықтың мерзiмдiк депозиттерiне кепiлдiк беру (сақтандыру) жүйесiнiң жұмыс iстеуiнiң арқасында халықтың банк жүйесiне деген сенiмi едәуiр нығайды. Жыл iшiнде банк жүйесiндегi резиденттердiң депозиттерi 72%-ға өстi, ал халықтың депозиттерi (резидент еместердiң депозиттерiн ескере отырып) 66,7%-ға көбейдi. Қазiргi уақытта Қазақстанда халықтың жан басына шаққанда салымның орташа мөлшерi 6,2 мың теңгенi немесе 42,6 АҚШ долларын құрайды, мұның өзi салыстырмалы түрде ТМД елдерiнiң арасында Ресейден кейiнгi жоғары көрсеткiш болып табылады;
      - банктердiң депозиттiк қоржынының құрылымы мерзiмдi депозиттер үлесiнiң артуы есебiнен 39,3%-дан 55,5%-ға дейiн жақсарды;
      - банктердiң ресурстық базаларының неғұрлым интенсивтi өсуiне орай олардың кредиттiк белсендiлiгi артты. Жыл iшiнде банктердiң экономикадағы кредит көлемi 85,6%-ға, орташа және ұзақ мерзiмдi кредиттер - 81,2%-ға өстi;
      - заңды тұлғаларға жыл басынан берi ұлттық валютамен берiлген кредиттер бойынша берiлген сыйақы ставкасы 20,8%-дан 18,8%-ға дейiн, валюта бойынша 20,4%-дан 14,7%-ға дейiн төмендедi, мұның өзi ТМД елдерi арасында неғұрлым төмен көрсеткiштер болып табылады;
      - банктердiң несие қоржынының сапасы едәуiр жақсарды, экономикаға салынған кредиттердің жалпы көлеміндегi мерзiмi ұзарған кредиттер үлесiнің 6,6%-дан 1,7%-ға дейiн төмендеуi осыны дәлелдейдi.
      Банктердi шоғырландыру және оларды капиталдандыруды арттыру елдiң қаржы рыногында көшбасшылық орынды иеленiп отырған банк жүйесiнің нығаюына ықпалын тигіздi. Банктiк сектордың меншiктi жиынтық капиталы 2000 жыл iшiнде 43,0%-дан 98,7 млрд. теңгеге дейiн өстi.
      Банктер өздерiнiң еншілес ұйымдары арқылы бағалы қағаздар рыногына, сақтандыру рыногына, зейнетақы қорларының қызметiне белсене енуде.
      2000 жылы Қазақстанда "Қазатомөнеркәсiп" ҰАК вексельдерiне алғашқы қайта есептеу жүзеге асырылды.
      Қазақстан Республикасының Үкiметi Тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзiмдi қаржыландыру және Қазақстан Республикасында ипотекалық кредит жүйесiн дамыту тұжырымдамасын мақұлдады. 2000 жылғы желтоқсанда "Қазақстан ипотекалық компаниясы" ЖАҚ құрылды, оның негiзгi функциясы ипотекалық облигацияларды шығару және оларды қайталама рыноктарда орналастыру жолымен екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландыру болады.
      Қаржы лизингi және тұрғын үй құрылысы жинақтары жүйесiн дамыту саласында заңнамалық база жасау, мұның өзi қаржы жүйесiне халықтың уақытша бос ақшаларын тартуға мүмкiндiк бередi.
      Елде халықаралық стандарттарға мейлiнше жақындастырылған, дамыған төлем жүйесi жұмыс iстейдi. Ақша аударудың банкаралық жүйесi енгiзiлдi, ол нақты уақыт режимiндегi жалпы төлемдер жүйесiн құрайды және төлем карточкаларының әртүрлi жүйелерінің сыйымдылығын қамтамасыз ететiн бiрыңғай процессингтiк орталық құрылды.
      Сақтандыру саласында ұлттық сақтандыру рыногының инфрақұрылымын дамыту және сақтандыру ұйымдарын институционалдық жағынан нығайту үшiн құқықтық жағдайлар жасалды. Халықаралық стандарттарға толық сай келетiн тұжырымды жаңа заң қабылданды.

      2.1. Күштi жақтар

      - Қазақстанның Ұлттық Банкi ақша-кредит саясатының жанама құралдарын пайдалана отырып ақша базасының деңгейiн реттеу жолымен инфляцияның төмен қарқынын ұстап тұруға бағытталған тәуелсiз ақша-кредит саясатын жүргiзедi.
      - 1998 жылдан бастап Ұлттық Банк бюджет тапшылығын тiкелей кредиттеу практикасын доғарды.
      - Соңғы 5 жылдың (1996 - 2000 жж.) қорытындысы бойынша девальвация мен инфляцияның көрсеткiштерi бойынша Қазақстан Шығыс Еуропа елдерiндегi Польша және Венгрия тәрiздiлермен бiр қатарда тұр. Инфляцияның төмен қарқыны және ұлттық валютаны нақты қайта бағалаудың болмауы өндiрiстiң және экспорттың өсуiне оң ықпал етедi.
      - Бай табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану теңге бағамын нығайтуға және төлем балансының ағымдағы шотының оң сальдосын ұстап тұруға ықпал ететiн шетел валютасының елге жеткiлiктi келуiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
      - Қазақстанда екi деңгейлi банк жүйесi тұрақты қалыптасты, ол таяу шетелдердегi банк жүйесiмен салыстырғанда неғұрлым дамыған болып табылады. Екiншi деңгейдегi банктердiң қызметтiң және есеп берудің халықаралық стандарттарына көшуi, шетел банктерiн iшкi рынокқа жiберу, банктiк капиталды шоғырландыру және банктiк секторды капиталдандыруды одан әрi көбейту банктерiмiздің бәсекеге төзiмдiлiгiн арттырады, Қазақстанның банктiк капиталын әлемдiк қаржы тасқынына ықпалдастыруды ынталандырады. Халықаралық рейтингтiк агенттiктердiң кредиттiк рейтингiне ие отандық банктердiң саны 8-ге дейiн өстi.
      - Банктiк сектордың тұрақтылығы, жеке тұлғалардың депозиттерiн мiндеттi ұжымдық сақтандыру жүйесiнiң жұмыс iстеуi коммерциялық банктердiң жұмысына халықтың сенiмiн бiртiндеп нығайтады, мұның өзi банктердiң ресурстық базаларының ұлғаюына ықпал етедi.
      - Өз кезегінде олардың ресурстық базаларының өсуі, банктер арасындағы бәсекенің күшеюі және қайта қаржыландыру ставкаларының бірнеше мәрте төмендеуі экономиканы кредиттеуді кеңейту үшін қолайлы жағдайлар жасайды.
      - Қазiргi кезде таза халықаралық резервтер ақша базасынан 2,3 есе асып түседi, мұның өзi ұлттық валютаның тұрақтылығын қамтамасыз етедi. Оның үстiне Қазақстан алтын өндiретiн ел болып табылады және алтын-валюта резервтерiн iшкi тауар өндiрушiлерден алтын сатып алу есебiнен толықтыру мүмкiндiгiне ие.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Қаржы жүйесi дамуының жеткiлiксiз деңгейi, ол экономиканы монеттендiрудiң салыстырмалы түрдегi төмен деңгейiнен және қолма-қол ақша айналымының жоғары үлесінен көрiнеді.
      - Экономиканың шикiзаттық бағытта болуы салдарынан экспорттық валюта түсiмiнің көлемi шикiзаттың әлемдiк бағасының конъюнктурасына қатты тәуелдi және өте-мөте тұрақсыз. Ал бұл төлемдiк баланс жағдайына және ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына тiкелей ықпал етедi.
      - Экономиканың долларлануының айтарлықтай деңгейде сақталуы ақша-кредит саясатының тиiмдiлiгiн төмендетедi, банк жүйесiнiң және экономиканың нақты секторының осалдануын арттырады, мемлекеттің кiрiсiн азайтады.
      - Банктiк сектордың тұрақты дамуына қарамастан, кредиттеу көлемi экономиканың нақты секторының кредитке деген сұранысын, әсiресе өндiрiстi техникалық қайта жабдықтау мақсаттарына арналған сұранысты әлi де қанағаттандырмайды.

      2.3. Мүмкіндiктер

      - Мұнай экспортының ұлғаюымен елге келетiн валюталық түсiмнiң өсуi, бiр жағынан, ұлттық валюта құнын ұстап тұруға, екiншiден - елдiң iшкi экономикасына инвестиция ретiнде бағытталатын қосымша айналымдық қаражаттың келуiн қамтамасыз етуге ықпал ететiн болады.
      - Қазақстанның банк жүйесiнiң өзiнiң дамуында таяу шетелдердегi банк жүйесiнiң дамуынан алда келе жатқанын ескере отырып, банктiк капиталдың ТМД аймақтарына мүмкiн болар экспансиясының жолдары мен механизмдерi қарастырылуы мүмкін. Мұнан бөлек, Қазақстанда Ұлттық ауқымдағы iрi жүйенi құрайтын банктердің болуы Алматы қаласын орталық-азиялық аймақтың қаржы орталығына айналдыру үшiн нақты жағдай жасайды.
      - Шоғырландыру негiзiндегi қадағалауды енгiзу банктердің қаржылық жай-күйiн бағалаудың объективтiлiгiн едәуiр арттырады және банктердің қатерге тап болуын, соның iшiнде өздерiмен аффилиирленген тұлғалар тарапынан тап болуды шектейдi, нәтижесiнде ол банктiк сектордың қаржы тұрақтылығын арттырады.
      - Ұлттық қор құру мұнай қызметiнен табыстың түсуiн тұрақтандырады және экономикадағы дағдарысты ахуал жағдайында қажеттi резервтiк активтер жасайды.
      - Банктердің ресурстық базаларының одан әрi нығаюына жеке тұлғалардың салымдарына (депозиттерiне) мiндеттi ұжымдық кепiлдiк беру (сақтандыру) жүйесiн жетiлдiру және банктердiң мiндеттемелеріне банкаралық кредиттер бойынша кепiлдiк беру қорын құру ықпал ететiн болады.
      - Экономиканың нақты секторын кредиттеудiң өсуiне қаржылық жағынан алғанда тұрақты кәсiпорындарға кредит беретiн банктердi вексельдiк қайта қаржыландыру практикасын кеңейту; Даму банкiн құру; қаржы лизингiн жандандыру; кредиттiк серіктестiктердiң қызметі, ал тұрғын үй құрылысы саласында - 2000 жылғы желтоқсанда құрылған, екiншi деңгейдегi банктерден ипотекалық кредиттердi сатып алу жөнiндегi операциялар жүргiзе бастайтын Қазақстан ипотекалық компаниясының қызметi ықпал ететiн болады.
      - Экономиканың нақты секторының мониторингiн дамыту Ұлттық Банктiң ақша-кредит саясатының тиiмдiлiгiн оны экономиканың нақты секторының қажетiне бағдарлауды күшейту есебiнен едәуiр арттыруға мүмкiндiк бередi.

      2.4. Қатерлер

      - Қазақстанның экономикалық дамуының үрдiстерi көбiне ресейлiк экономикада болатын өзгерiстермен айқындалатынына орай, елiмiз үшiн мүмкiн болар қатерлердiң бiрi Ресейдегi макроэкономикалық тұрақсыздық болуы мүмкiн.
      - Таяудағы жылдар iшiнде Қазақстанның экономикасы шикiзатқа әлемдiк бағаның өзгеруiне қатты тәуелдi болады. Шикiзат экспортының күтiлiп отырған өсуiне қарай таяудағы онжылдықта бiздiң экономикамыз айырбас бағамының еркiн жүзу режимi жағдайында нақты проблемамен - ұлттық валюта бағамының едәуiр нығаюымен бетпе-бет келедi, мұның өзi iшкi рынокқа бағдарланған нақты экономика секторын тұралататын "голланд сырқатына" апарып соғады.
      - Iшкi қаржы рыногы көлемiнiң шағындығы оған шетел валютасының едәуiр

ағылуын макроэкономикалық тұрақтылыққа зиян келтiрмей игеруге мүмкiндiк

бермейдi.

- Шетелдiк қатысушыларды iшкi қаржы рыногына, әсiресе қысқа мерзiмдi

алып-сатарлық капитал рыногына жiберу мүмкiн болар әлемдiк экономикалық

дағдарыс жағдайында экономиканың осалдығын арттырып жiбередi.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

- Инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұру.

- Теңге бағамын қайта бағалауға жол бермейтін валюталық саясат

жүргiзу.

- Банк жүйесі мен сақтандыру рыногының тұрақты дамуын қамтамасыз ету.

- Банктердiң ресурстық базаларының одан әрi өсуiне және экономиканың

нақты секторын кредиттеудi кеңейтуге жәрдемдесу.

- Төлем жүйесінің тұрақтылығын және одан әрі дамуын қамтамасыз ету.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

4.1. Инфляцияны төмен деңгейде ұстап тұру

       Монетарлық саясаттың құрамдас бөлiгiнiң бiрi экономикалық өсуге кедергi келтiрмейтiн, инфляцияның жол берiлетiн деңгейiн анықтау болып табылады. Бәсекенi жетiлдiрiлмейтiн, көптеген құрылымдық кедергiлерге ие өтпелi экономика жағдайында инфляцияға қарсы тым қатаң саясат ұстану елде қажетсiз шиеленiстi туындатады, төлемдердiң өсуiне, өндiрiстiң құлдырауына алып келедi. Осылайша, инфляцияны 10% шегiнде ұстау алға қойған мақсатқа қайшы келмейдi, атап айтқанда 2007 жылы IЖӨ-нiң деңгейiн 1990 жылғы деңгейге жеткiзу және IЖӨ-нi одан әрi 7%-ға өсiруге барлық негiз бар деп есептеуге болады.
      - Осыған байланысты, ақша-кредит саясатының негізгi мақсаты жылдық инфляцияны 5-тен 10%-ға дейiнгi шекте ұстау болады, мұның өзi ел экономикасында экономикалық өсудің ең жоғары қарқынына қол жеткiзуге ықпал етедi. Жылдық инфляцияның көрсетiлген шектен шығып кететiн өсу қарқыны, әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, экономиканың нақты экономикалық өсу қарқынын төмендетедi.
      Инфляцияның неғұрлым жоғары қарқыны, ұлттық валютаның бағаның ауқымдық және қаражатты жинақтау функциясын тиiмдi орындауының төмендеуiне орай, өндiрiстiң нақты деңгейiнiң қарқынына терiс ықпал етуi мүмкiн. Инфляцияның неғұрлым төмен қарқыны экономиканы қиындықсыз құрылымдық қайта құру үшін қажет мол ақша ресурстарының экономикада азаюының нәтижесiнде экономиканың жандануын тұншықтырады.
      - 5-тен 10%-ға дейiнгi шектегi орташа жылдық инфляция қарқынына қол жеткiзу Ұлттық Банктің қолындағы барлық ақша-кредит саясатын пайдалана отырып ақша базасының деңгейiн реттеумен қамтамасыз етiлетiн болады. Алайда, бұл ретте, Yкiметтiң экономикалық саясаты да осындай инфляция деңгейiне бағдарлануға тиiс.
      - Ұлттық Банк осы бағытта қолма-қол ақша айналымын дамыту жөнiндегi шараларды да жүзеге асырады.

      4.2. Теңге бағамын қайта бағалауға жол бермейтiн валюталық саясат
           жүргiзу

      Қазақстанның валюталық саясаты мемлекеттiң және тұтастай алғанда экономиканың ақша жүйесiн теңгенiң айырбас бағамының күрт ауытқуының терiс салдарынан қорғауды қамтамасыз етуге тиiс. Ұлттық валютаның объективтi белгiленген айырбас бағамы мемлекеттiң макроэкономикалық тұрақтылығын қамтамасыз ететiн iргелi негiз болып табылады.
      - Осыған байланысты мемлекеттiң валюталық реттеу саласындағы негiзгi басымдығы ұлттық валютаның бағамын қайта бағалауға жол бермейтiн және үнемi өзгерiп отыратын әлемдiк конъюнктура жағдайында отандық өндiрiстiң бәсекеге төзiмдiлiгiне терiс әсер етпейтiн бағам саясатын таңдау болуға тиiс.
      - Шикiзатқа әлемдiк бағаның көтерiлуi және 1999 жылы сәуiрде жүргiзiлген теңгенi құнсыздандыру өндiрушi және кейбiр импорт алмастырушы салалардың өсуіне және мемлекет экономикасының жандануына ықпал еттi. Айырбас бағамы саясаты әлемдiк бағаның өзгеруiне, сыртқы сауда талабына тез үн қатуға, сөйтiп, iшкi экономиканың дамуына iргетас болуға тиiс. Осы саясатты жаңа технологияларды, жабдықтарды пайдалану, еңбек сапасын арттыру тәрiздi факторлармен үйлестiре, қатаң ұстана отырып, мемлекет жедел өсу стратегиясына шыға алады.
      - Мұнан кейiнгi жылдардағы бес жыл iшiнде теңгенің еркiн жүзетiн айырбас бағамын сақтау көзделедi, ол құнсызданудың елдiң өз iшiндегi және шетелдегi инфляция деңгейiнiң өзгеруiне баламалы болуын қарастырады, мұның өзi қазақстандық тауарлардың сыртқы рыноктағы баға бәсекесiне төзiмдi болуына және сол арқылы қалыптасып келе жатқан қолайлы экономикалық позицияның нығаюына және Қазақстанның болашақта табысты дамуы үшiн алғышарттар жасауға ықпал етедi.
      - Осы валюталық режимдi сақтау өндiрiстiң, және, әрине, экспорттың шикiзаттық бағытының жойылмауынан туындап отыр, яғни шикiзатқа әлемдiк бағаның өзгеруiне қарай ел экономикасының жоғары осалдығы да сақталады. Мұнан бөлек, елдiң сыртқы сауда айналымында Ресейдiң үлесi жоғары және экономиканың дамуы Ресейдегi жағдайға тәуелдi болады.
      - Егер экономиканың осы тәуелдiлiгi еңсерiлсе, онда, әрине, ұлттық валютаның айырбас бағамын басқарудың валюталық режимiн өзгерту қажеттiгi туындайды.
      - Бұл арада жаңа валюталық режимнiң мынадай бiрнеше нұсқасы болуы мүмкiн:
      - валюта себетiне таңу (АҚШ доллары, ЕВРО, иен, ресей рублi және т.б.);
      - мыналардың шеңберiнде: көршi елдердiң бiрiмен (Қырғызстан), Орталық Азия республикаларымен (Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжiкстан), Еуразиялық экономикалық қауымдастықпен немесе бүкiл ТМД-мен бiрыңғай валютаға көшу.
      - Осымен бiр мезгiлде, экономиканың бәсекеге төзiмдiлiгiн ұстап тұру бағам саясатының есебiнен ғана шешiле қоймайды. Бұл арада еңбек өнiмдiлiгiн, өнiм сапасын арттыру өнiмнің бағасына жоғары қосылған құны бар өнiм шығаруды көбейту бағытындағы экономиканы құрылымдық қайта құру, сондай-ақ экспортты әртараптандыру жөнiндегi шаралар негiзгi рөл атқаруға тиiс.

      4.3. Банк жүйесi мен сақтандыру рыногының тұрақты дамуын қамтамасыз
           ету

      - Банктiк қызметтi халықаралық аспектiде дамыту тұрақты және мықты банк жүйесiнің болуын, банк iсiнiң мәдениетiн және екiншi деңгейдегi банктер қызметiн реттеудің сапасын арттыруды талап етедi. Сондықтан банк жүйесiнің қаржылық жағынан мықты болуы қамтамасыз етiлуге тиiс. Ол үшiн банктердiң қызметiн пруденциалдық реттеудi одан әрi жетiлдiру, халықтың салымдарына кепiлдiк беру механизмдерiн нығайту жүргiзiледi, сондай-ақ тұтастай алғанда қаржы жүйесiн институционалдық дамыту қамтамасыз етiледi. Банктiк қызметтің қаупiн басқару жөнiнде ұсыныстар енгiзiлетiн және шоғырландыру негiзiнде қадағалау әдiстерi жетілдiрiлетiн болады.
      - Әлемдiк экономиканың ғаламдануы мен ықпалдасуының өсуiне қарай жаңа әлемдiк тәртiптiң қаржылық орталықтары ретiндегi банктердің рөлi артады. Көптеген елдерде банктердi iрiлендiру үрдiсi байқалады. Iрiлендiрудің негiзгi мақсаты капиталды шоғырландыру және капиталдың әлемдiк рыногында бәсекеге түсуге икемдi кешендi ұйым құруға ұмтылу. Iрiлендiру қаржы институттарының бiрiгу және шоғырлану есебiнен де, олардың табиғи өсуi есебiнен де жүргiзiледi.
      - Банк институттарының бiртiндеп iрiлендiрiлуiне қарамастан, тармақталған банк жүйесiн құруға байланысты мiндеттер мемлекет үшiн басымдықтардың бiрi болуға тиiс. Сондықтан қаржы жүйесiнiң дамуына қарай рынокта айрықша мiндеттерi бар мамандандырылған жаңа кредиттiк мекемелердiң (ипотекалық, даму және тұрғын үй құрылысы) пайда болуы және жұмыс iстеп тұрған банктiк емес қаржы ұйымдарының одан әрi дамуы күтiледi.
      - Халыққа сапалы қаржылық қызмет көрсету үшiн аймақтарда почта-жинақ жүйесi құрылатын болады. Ол сондай-ақ халыққа, әсiресе ауылдық жерлерде қаржы қызметiн ұсынуды кеңейтуге және қаржы секторына жаңа жиналымдардың құйылуына қолайлы жағдай жасауға мүмкiндiк бередi. Сондықтан банктiк операциялардың жекелеген түрлерiн, соның iшiнде почта-жинақ мекемелерiндегi түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдар секторын дамыту үшiн нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру және жаңа қаржы құралдарын дамытуға жәрдемдесу маңызды.
      - Осылайша, Қазақстанның қаржы рыногы неғұрлым iрi клиенттерге қызмет көрсетумен шұғылданатын банктердi ғана емес, сонымен бiрге қызметi орташа және ұсақ клиенттермен тығыз байланыста болатын банктiк емес қаржы мекемелерiн де ұсынатын болады. Осыған байланысты халыққа және кәсiпорындарға көрсетiлетiн банктiк қызметтiң сапасын арттыру және қызмет аясын кеңейту, соның iшiнде жаңа банктiк технологияларды енгізу есебiнен кеңейту күтiледi. Банктердің аймақтардағы филиалдық жүйелерiн нығайту күтiледi, ол банктiк қызмет көрсетулерге кең қол жетiмдiлiктi қамтамасыз етедi.
      - Банктераралық кредиттер бойынша банктердiң мiндеттемелерiне кепiлдiк беру қорын құру да банктердiң тұрақты жұмыс iстеуiне ықпал ететiн болады.
      - Елдiң сақтандыру рыногын жедел дамыту қарастырылуда. Осы заманғы ұлттық сақтандыру индустриясын құру сақтандыру қызметiн көрсететiн рынокты сапалық жаңа деңгейге көтеру жөнiнде шаралар әзiрлеудi және оны кезең-кезеңiмен iске асыруды талап етедi. Осыған байланысты Қазақстанның сақтандыру индустриясын дамытудың негiзгi аспектiлерi мен бағыттары Қазақстан Республикасында Сақтандыруды дамытудың 2000 - 2002 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасында неғұрлым толық көрiнiс тапқан. Осы бағдарламаның iске асырылуына қарай сақтандыру ұйымдарының функцияларын кеңейтуге және елдiң қаржы жүйесiн дамытудағы сақтандыру рыногының рөлiн күшейтуге ықпал ететiн жаңа мiндеттер мен iс-шаралар белгiленетiн болады.

      4.4. Банктердiң ресурстық базаларының одан әрi өсуiне және
           экономиканың нақты секторын кредиттеудi кеңейтуге жәрдемдесу

      - Елдiң банк жүйесiнiң тұрақты жұмыс iстеуi, халықтың банктердегi салымдарын қорғау жүйесiн жетiлдiру банктердiң ресурстық базаларының бiртiндеп өсуiне және олардың кредиттiк әлеуетiнiң нығаюына алып келедi. Ипотекалық компанияларды құру да осы бағытта iс-қимыл жасайтын болады, ол банктердің ресурстық базаларын институционалдық инвесторлардың ақша қаражатын тарту (зейнетақылық және сақтандыру қорлары), сондай-ақ Депозиттердi сақтандырудың банктераралық қорын құру есебiнен ұзартуға және кеңейтуге алып келедi.
      - Бұл жағдайда қаржы ресурстарын тиiмдi пайдалану неғұрлым маңызды болып көрiнедi. Сондықтан қаржы ресурстарының экономиканың нақты секторына түсуiн ынталандыратын мынадай талаптарды:
      - мемлекеттiк ресурстарды ел экономикасын дамытудың басым бағыттарына шоғырландыру үшiн мамандандырылған Даму Банкiн құруды және оның қызмет етуiн;
      - ақшаны қайтарылмау қатерiнен оңтайлы бөлудi ескеретiн экономиканың нақты секторын кредиттеудiң әртүрлi механизмдерiн дамытуды және жетiлдiрудi;
      - экономиканың нақты секторының мониторингiн жетiлдiру жөнiндегi жұмыстарды жалғастыруды және ақша-кредит саясатының экономиканың нақты секторының сұранысына бағдарлануын күшейтудi; елде ипотекалық кредиттеу мен құрылыс жинақтау жүйелерiн жетiлдiрудi және дамытуды;
      - аймақтарда қаржы лизингiн белсендi дамытуды; аймақтарда банктiк емес қаржы ұйымдарының, соның iшiнде кредиттiк серiктестiктердiң жүйесiн кеңейтудi;
      - отандық және шетелдiк инвесторлардың қызметi үшiн бiрдей жағдайлар жасауды;
      - экономиканың басым салаларындағы инвестициялар үшiн қолайлы жағдайлар жасауды, яғни жеңiлдiктер мен преференцийлер берудi (қараңыз. III-бөлiм. Өнеркәсiптiк-технологиялық саясат);
      - қор рыногын одан әрi дамытуды (қараңыз. IХ-бөлiм. Инвестициялық саясат) және тағы басқаларды iске асыру қажет.

      4.5. Төлем жүйесiнiң тұрақтылығын және одан әрi дамуын қамтамасыз ету

      - Төлем жүйесiнің техникалық деңгейiн көтеру және ұйымдастыру оны

төлемдiк жүйелерден талап етiлетiн халықаралық стандарттарға сәйкес

келтiруге бағытталатын болады.

- Банктер ұсынатын қызметтер аясын кеңейту, аударым арқылы төлем

жасауды дамыту, сондай-ақ операциялардың ашықтығын арттыру мақсатында

бөлшек саудада Төлемдiк карточкалардың ұлттық жүйесi құрылатын болады.

- Төлемдiк жүйеде қатерлердi болдырмау жөнiнде шаралар қабылданатын

болады (төлемдiк жүйенiң үздiксiз жұмыс iстеуiн қамтамасыз ету үшiн

резервтiк орталық салу, қуаттарды көбейту және қауiпсiздiк деңгейiн

арттыру).

VIII БӨЛІМ.

САЛЫҚ-БЮДЖЕТ САЯСАТЫ

1. МАҚСАТ

Мемлекет өз міндеттерін орындау үшін мемлекеттік бюджетке түсетін

кірістің қажетті көлемін қамтамасыз ету мақсатында мемлекет пен шаруашылық

жүргізуші субъектілердің қаржылық өзара қарым-қатынастағы мүдделерінің

теңгеріміне қол жеткізу және Қазақстан Республикасының стратегиялық және

бюджеттік жоспарлануының біртұтастығына қолдау көрсету мақсатында тұрақты

бюджет жүйесін, әлеуметтік-экономикалық басымдықтарды қалыптастыру.

2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

2.1. Күштi жақтар

       Бүгiнде Қазақстанда салық жүйесiнде, бюджеттi орындауда кейбiр табыстар бар, негiзгi макроэкономикалық көрсеткiштердiң тұрақтануына қол жеткiзілдi. Тиiмдi бюджет жүйесiн құру жөнiнде едәуiр қадамдар жасалды.
      1999 жылғы есептiк деректерге сәйкес мемлекеттiк бюджет түсiмi IЖӨ-нің 19,8%-ы, шығыстар мен кредиттер - IЖӨ-нiң 23,2%-ы болды. Мемлекеттiк бюджеттiң тапшылығы IЖӨ-нiң 3,5%-ын құрады және 1998 жылмен салыстырғанда IЖӨ-нiң 0,7%-ға төмендедi. 2000 жылғы есеп деректерi бойынша (есептеу кезеңiнсiз) мемлекеттiк бюджеттiң IЖӨ-ге 0,1% болған шамалы профицит жағдайында, мемлекеттiк бюджет түсiмi IЖӨ-нің 23,1%-ын, шығыстар мен кредиттер - IЖӨ-нің 23,0%-ын құрады.
      - Қазақстан ТМД елдерiнiң алғашқыларының бiрi болып салық туралы заң қабылдады. Оны 1995 жылы қабылдау республиканың қаржы жүйесiн қалыптастыруда, барлық мiндеттi төлемдердi бюджетке құрылымдандыруда салықтарды есептеу мен алудың тәсiлдерiн белгiлеуде едәуiр рөл атқарды.
      - Мемлекеттiк кiрiс жүйесiндегi реформалау, мемлекеттiк бюджет қаражатының келiп түсуiн бақылау мәселелерiне байланысты барлық қазыналық органдарды бiр ведомство шегiне шоғырландыру табысты жүргiзiлдi.
      - Салық заңнамаларын жетiлдiру мен экономиканың даму перспективасын ескеретiн және қолайлы орта жасауға, мемлекет пен салық төлеушiлердiң мүдделерiн оңтайлы үйлестiруге, барлық нормативтiк құқықтық кесiмдердi бiр заңнама кесiмiнің аясына бiрiктiруге бағытталған жаңа Салық кодексiн қабылдау жөнiнде жұмыс жүргiзiлуде.
      - Шығыстың тиiмдi жүйесiн жасау жөнiнде шаралар қабылданды. Қазынашылық жұмысы тиiстi деңгейге қойылды. ТМД елдерінің арасында алғашқылардың бiрi болып Қазақстан қазынашылық жүйесi арқылы бюджеттiк бағдарламаларды уақытылы және мақсатты қаржыландыруға қол жеткiздi.
      - Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын және Қазақстанның Даму банкiн құру туралы шешiм қабылданды.
      - Әлемдiк стандарттардың талаптарына жауап беретiн кiрiстер мен шығыстарды жаңа бюджеттiк жiктеу енгiзiлдi.
      - Шығыстар жүйесiн жетiлдiру жөнiнде маңызды iс-шаралар орындалды.
      1999 жылдан бастап барлық бюджеттен тыс қорлар таратылды, ал олардың кiрiстерi мен шығыстары мемлекеттiк бюджетке шоғырландырылды. Алдын ала бақылау жасаудың механизмiн жетiлдiру жөнiнде шаралар қабылданды, мемлекеттiк мекемелердiң мiндеттемелерiн тiркеудi есепке алу жүргізiлдi. Республика халқының белгiлi бiр санаттарына бюджет көтере алмайтын нақты жеңiлдiктер мөлшерiн берудiң көп жылдық практикасы оларды азаматтардың жекелеген санаттарына ақшалай өтемақы берумен алмастыру жолымен алып тасталды. Барлық деңгейдегі бюджеттiк бағдарламалар деңгейiнде бекiтiледi, ал бюджеттен қаражат бөлу жекелеген министрлiктер мен ведомстволарды қаржыландыруға емес, бюджеттiк бағдарламаларды орындауға жүзеге асырылады.
      Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiстерiн басқару процесiн жетiлдiру шеңберінде 1999 жылы мемлекеттiк қаржыны басқару мәселелерi бойынша бюджет заңнамаларына өзгерiстер енгізiлдi. Мәселен, 1999 жылдың 1 сәуiрiнен бастап "Бюджет жүйесi туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жаңа редакциясы жұмыс iстейдi, онда бюджетаралық қатынастың жаңа қағидаттары белгiленген.
      Мемлекеттiк бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттiк сектордағы ұйымдарға функционалдық талдау жүргізудiң нәтижесiнде олар мемлекеттiк мекемелер және мемлекеттiк кәсiпорындарға бөлiндi. Азаматтық және бюджеттiк заңдарға тиiстi өзгерiстер енгізiлдi. 1999 жылдан бастап кейбiр мемлекеттiк функциялар бәсекелiк ортаға берiлдi және мемлекетке қызмет көрсету нысанында орындалады. Мұндай функцияларды iске асыру жөнiндегі бюджеттiк бағдарламалар мемлекеттiк тапсырыс нысанында орындалады.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Стратегиялық кәсiпорындарды жекешелендiру нәтижесiнде келген iрi шетелдiк компаниялар көбiне салық заңнамаларын бұза отырып, салық төлеуден жалтарады, мұны тiптi халықаралық валюта қоры да атап көрсетедi.
      - Бюджетке түсiмдi көбейту үшiн едәуiр резерв осында бола тұрса да, бюджетке салық борышын өтеу жөнiндегi жұмыс нашар жүргiзiледi.
      - Бюджетке төлем жасау жөнiндегi салықтық мерзiмдi кейiнге қалдырудың тәртiбiне өзгерiстер енгiзу талап етiледi, өйткенi қазiргi кезде салық органының басшысы тиiстi қаржы органының басшысымен келiсiм бойынша салық төлеу жөнiндегi мерзімді ұзартуға құқылы.
      - Судьялар жұмыстарының көптiгi және олардың арнаулы бiлiмiнiң болмауы себептi кәдiмгi сот арқылы салық төлеушiлердiң құқығын қорғау тым қиындатылған.
      - Қазақстан аумағына шектес мемлекеттерден тауарлардың кеден бақылауынан тысқары әкелiну мүмкiндiгi мемлекетке едәуiр экономикалық залал келтiредi.
      - IЖӨ көлемiнiң жыл сайынғы өсуi жағдайында мемлекеттiк бюджеттiң көлемi тұтастай алғанда төмен болып отыр, ол IЖӨ-нің 25%-дан аз мөлшерiн құрайды. Мемлекеттiк бюджет шығыстарының мұндай деңгейi кезiнде мемлекеттiң барлық функцияларын орындау толық қамтамасыз етiлдi.
      - Бюджет жүйесiнің орталықсыздануының аяқталмауы бюджетаралық қатынастың өзектi проблемасы болып отыр.
      - Бюджеттiң теңдестiрiлмеуi бюджеттер өкiлеттiгiнiң айқын шектелуiнiң жеткiлiксiздiгiнен тереңдей түсуде.
      - Қазіргі кезде қалыптасқан жағдай бюджет жүйесін орталықсыздандыруды күрделендіреді. Бұл ең алдымен бюджеттің тігінен түсірілуі туралы түсініктің сақталуына байланысты.
      - Аймақаралық күрт айырмашылық бюджет жүйесiн орталықсыздандырудың артықшылықтарын пайдалануға кедергi келтiредi.
      - Бюджеттiк жоспарлау көкжиектерi орталықта да, сондай-ақ аймақтық деңгейде де қысқа мерзiмдi.
      - Бюджеттердiң аудандық және облыстық деңгейлерiнде кiрiстiң меншiктi көздерi бекiтiлмеген.
      - Республикалық бюджетке iшiнара есептелетiн кiрiстердiң есебiнен жергiлiктi бюджеттердiң кiрiс бөлiгiн асыра орындау мемлекеттiк бюджеттiң еркiн қаражатын жиi құрайды.
      - Жергіліктi атқарушы және өкілді органдар осы көздер бойынша кiрiс жоспарын көбейту және қаражатты қосымша шығындарға бағыттау мүмкiн болмайтын проблемаларға кезiгедi.
      - Еркiн қаражат айналымға уақытылы тартылуға және өткiр әлеуметтiк-экономикалық проблемаларды шешуге жiберiле алмайды.
      - Қайсыбiр кiрiс көздерi бойынша болжамды деректердi асырып жiберу немесе төмендету фактiлерi жиi кездеседi, бұл өз кезегiнде әртүрлi деңгейдегi бюджеттердің орындалуын тұрақсыздандырады.
      - Жергiлiктi бюджеттердiң шығысы негiзiнен ағымдағы шығындарға шоғырландырылған және күрделi шығындарды беруде белгiсiздiк орын алған.
      - Трансферттiң ағымдағы механизмiнде аймақтардың жай-күйiн бағалаудың маңызды факторы жоқ, ашық емес және орталықтан тұрақты түрде түзетуге мұқтаж.
      - Трансферттiң қолданылып жүрген жүйесi алулар мен субвенцияларды реттеу әдiсiмен өзiнiң мәнi жөнiнен "жыртықты жамаудың" ескi механизмiн қайталайды және сол арқылы облыстардың бюджетiн теңестiредi.
      - Шығыстардың жоспары елдiң басым дамуымен әрдайым байланыстырыла бермейдi.
      - Республикалық және жергiлiктi бюджеттердiң орындалуының жеткiлiктi дәрежеде ашық болмауы мемлекеттiк шығыстарды тиiмсiз басқаруға алып келедi.
      - Бюджеттiң шығыс бөлiгiнде ағымдық сипаттағы шығыстар мен дамытуды көздейтiн шығыстар бөлек көрсетілмеген.
      - Iшкi және сыртқы аудит жүйесi тиiмсiз.
      - Жүзеге асырылып жатқан шығыстардың тиiмдiлiгiн бағалау тұрғысынан бюджет қаражатын жұмсаудың мониторинг жүйесi жоқ.
      - Бюджеттiк бағдарламалардың әкiмшiлерi және соларға ведомстволық жағынан бағыныстағы мекемелердiң деңгейiнде бюджет қаражаттарын тиiмсiз басқару нәтижесiнде, сондай-ақ тауарлар мен қызмет көрсетулердi сатып алуға арналған мезгiлсiз конкурстар өткiзу есебiнен бюджеттiң пайдаланылмаған қаражаттары көбеюде.
      - Өткiзiлген конкурстар басқа әлеуеттi жеткiзушiлердiң жоқтығына

сiлтеме жасай отырып, көбiне бiр көздердегi жеңiмпаздарды айқындайды.

- Тауарлар мен қызмет көрсетулердi конкурстық айқындау есебiнен пайда

болған бюджет қаражатын үнемдеу ашық болмай отыр.

- Қазынашылықтың аумақтық органдарының жергiлiктi бюджеттiң

орындалуына қатысты талаптары қаражатты ұтымды және тиiмдi пайдалануды

толық қамтамасыз етпейдi.

- Шетелдiк көздерден қаражатты қарызға алуға байланысты

консультациялық шығыстар жоғары күйiнде қалып отыр.

2.3. Мүмкiндiктер

- Салық салудың базасын өндiрiстiң өсуi мен салық әкiмшiсiн жақсарту

есебiнен кеңейту.

- Кейбiр салықтардың ставкасын төмендету.

- Салық жүйесiн оңайландыру.

- Тұрақты кiрiс көздерiн жұмыс барысында нақты анықтау кезiнде бюджет

аралық қатынастардың тұрақты жүйесiн қалыптастыру.

- Халықаралық ұйымдар тарапынан шетелдiк тәжiрибенi зерделеуге және

енгiзуге жәрдем көрсетудiң болуы.

2.4. Қатерлер

- Мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық салаларының құлдырауы.

- Салық заңнамаларының және салық әкiмшiсiнiң жетiлдiрiлмеуi төлем

тәртiбінің артуына ықпал етпейдi.

- Алымдар түрлерiнiң және басқа мiндеттi төлемдердiң және оларды алу

рәсiмдерiнiң көптiгi салық жүйесiн күрделендіреді.

- Әлеуметтiк дамудағы аймақтық үйлесiмсiздiк.

- Мемлекеттiк борыштың өсуi.

3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

- Салық жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету.

- Бюджетке түсiмнiң IЖӨ-нiң 30% деңгейiне дейiн өсуiн қамтамасыз ету.

- Салық заңнамаларын жетілдіруді қамтамасыз ету.

- Салық жеңілдіктерін жүйеге келтіру.

- Кәсіпорындардың сыртқы экономикалық қызметіне тиімді мемлекеттік

бақылауды қамтамасыз ету.

- Бюджетті орталықсыздандыру қағидаттарын іске асыру.

- Мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саланы дамытуды даму

стратегиясымен өзара байланыста бағдарлайтын бюджет саясатын жүзеге асыру.

- Бюджетаралық трансферт жүйесiн жетілдiру.

- IЖӨ-ге қатысты мемлекеттiк борышты тұрақтандыруға және бiртiндеп

қысқартуға қол жеткiзу.

- Бюджеттiк жоспарлау жүйесiн жетiлдiру.

- Бюджеттің ашықтығын қамтамасыз ету.

       - Мемлекеттiк борышты белсендi басқару жүйесiн енгiзу және муниципальдық облигацияларды шығару мен өтеу процестерiн ретке келтiру.

      4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

      4.1. Салық жүйесiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету

      - Салық заңнамаларының тұрақтылығы қағидатын заңнама тәртiбiмен бекiту қажет, өйткенi салық заңнамаларына өзгерiстердi жиi енгiзу елдегi экономикалық ортаға терiс ықпал етедi.
      - Қаржы-банк жүйесiнiң, экономиканың аграрлық секторының нығаюына, қоғамдағы орта тап ретiнде шағын кәсіпкерлiктiң қалыптасуына, әлеуметтiк саланың экономикалық негiзiнiң күшеюiне орай, 2005 жылы Салық Кодексiнiң жаңа редакциясын қабылдау қажет.
      - Мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiгiнiң нығаюына және өсу мүмкiндiктерiне орай, халықтың өз күнiн өзi көру және экономиканың жекелеген секторларына салықтық жеңiлдiктер беру саясатынан халықтың әлеуметтiк осал жiктерiне, сондай-ақ тиiмсiз, бiрақ үлкен әлеуметтiк маңызы бар экономика секторларына мемлекеттiң тiкелей қолдау көрсетудегi рөлiн күшейту саясатына көшу қажет.

      4.2. Бюджетке түсімнің ІЖӨ-нің 30% деңгейіне дейін өсуін қамтамасыз
           ету

      - Мемлекеттік бюджетке салық түсімінің өсуі салықтық әкімшісін жүргізуді жақсарту және салық заңнамаларының нормаларын мүлтіксіз сақтау есебінен қамтамасыз етілетін болады.
      - Барлық дамыған елдерде бөлінетін ІЖӨ-нің үлесі әрбір он жыл сайын заңды түрде өсіп, ІЖӨ-нің 50%-ына жақындағанын ескере отырып, таяу жылдарда мемлекеттік бюджетке салықтық және салықтық емес түсімдердің деңгейі ІЖӨ-ге қатысы бойынша 30%-ға жетуге тиіс.

      4.3. Салық заңнамаларын жетілдіруді қамтамасыз ету

      - Салықтық жүктемені төмендету мақсатында 2001 жылы қосылған құн салығының ставкасы 16%-ға дейін және әлеуметтік салық 21%-ға дейін төмендетілетін болады.
      Перспективада 5-7 жылдан кейін салық жүйесінде мынадай бағыттар бойынша реформалар жүргізілетін болады:
      - Жеке табыс салығын салу жүйесі бойынша едәуір ұқсастығы бар әлеуметтік салық, мемлекеттік сақтандыру қорына жарна төлеу болып қайта құрылатын болады. Бұл жағдайда жарна төлеушілер бюджетте белгісіз күйге түсетін әлеуметтік салыққа қарағанда, қор қаражатының қандай мақсаттарға пайдаланылатынын білетін болады (қараңыз. IХ-бөлім. Инвестициялық саясат).
      - Салықтық төлемдерден жалтарудың мүмкін еместігі мен тиімсіздігін қамтамасыз ететін, соның ішінде жеке тұлғалардың кірісін жаппай мәлімдеу есебінен қамтамасыз ететін және кірісі неғұрлым жоғары тұлғаларға салық салуды күшейту енгізілетін механизмі қолданысқа болады, мұның өзі осы санаттағы салық төлеушілерден салық жинау ісіндегі жағдайды едәуір жақсартады.
      - Салық салудың базасын кеңейту және экономиканың нақты секторына салықтық жүктемені теңдей бөлу үшін әлемдік практикада жергілікті бюджеттер үшін кірістің маңызды көзі болып табылатын бөлшек саудада сатуға салық салуды енгізудің орындылығы қарастырылатын болады.

      4.4. Салық жеңілдіктерін жүйеге келтіру

      - Салықтық жүктемені барлық салық төлеушілерге теңдей және әділетті бөлу мәселесі қағидатты мәнге ие. Басымдықты салаларда iскер белсендiлiктi ынталандыратын мақсатты бiрыңғай жеңiлдiк жүйесiн қалыптастыру қажет.
      - Салықтық артықшылықтарды пайдаланбайтын салық төлеушiлерге қатысты салық жүйесiндегi әдiлеттiлiк қағидатын бұзатын негiзсiз жеке салық жеңiлдiктерiн жою қажет, өйткенi бiр салық төлеушiлер үшiн жеңiлдiктi салық режимi басқаларға болмай қоймайтын қосымша салық ауыртпалығын түсiрудi бiлдiредi.

      4.5. Кәсiпорындардың сыртқы экономикалық қызметiне тиiмдi
           мемлекеттiк бақылауды қамтамасыз ету

      - Қазақстандық тұлғалардың сыртқы экономикалық қызметiнiң өсуi, сыртқы экономикалық саладағы белсендi қайта құру контрабандаға тосқауылды қамтамасыз етуде, кедендiк төлемдер мен салықтарды толық көлемде өндiруде республиканың кеден органдарының рөлiн арттырады.
      - Кедендiк әкiмдендiрудiң сапасын арттыру республиканың кеден қызметiне бiрыңғай автоматтандырылған ақпарат жүйесiн енгiзумен қамтамасыз етiлетiн болады.
      - Сонымен бiрге кеден қызметi қызметкерлерiнiң еңбекке ақы төлеу жүйесін, әсiресе кеден шекарасынан өткiзу пункттерiндегi жүйесiн реформалау қажет, өйткенi тап осы еңбекке ақы төлеудiң төмендiгi сапасыз кедендiк бақылаудың себебi болып отыр және кеден қызметi қызметкерлерiнің арасында сыбайлас жемқорлықтың көбеюi де соның салдары.

      4.6. Бюджетті орталықсыздандыру қағидаттарын iске асыру

      - Жергiлiктi бюджеттердің мейлiнше дербестiгiн қамтамасыз ету жолымен бюджетаралық қатынастардың тиiмдi жүйесiн құру.
      - Шығыстар бойынша шығыстық өкiлеттiктер мен жауапкершiлiктердi заңдық айқын межелеуге қол жеткiзу.
      - Қазақстан Республикасының Бюджеттiк кодексiн әзiрлеу және қабылдау, ол бюджеттердi жасаудың, бекiтудің және орындаудың бiрыңғай құқықтық нормасын қамтамасыз етедi.
      - Белгiлi бiр билiк деңгейi үшiн тұрақты салықтарды бекiту және салықтарды өндiрiп алу бойынша өкiлеттiктерге шек қоюды жүзеге асыру.
      - Трансферттердiң тиiмдi жүйесiн құру.
      - Дамудың жалпы мемлекеттiк шеңберiндегi әлеуметтiк-экономикалық дамудың және бюджет қаражатының соларға сәйкес жұмсалуының басымдықтарын белгiлеудегi аймақтардың дербестiгiн қамтамасыз ету.

      4.7. Мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саланы дамытуды даму
           стратегиясымен өзара байланыста бағдарлайтын бюджет
           саясатын жүзеге асыру

      - Республикалық бюджеттiң Ағымдағы бюджет және Даму бюджетi деп бөлiнген жаңа құрылымын жасау.
      - Қазақстан Республикасының Ағымдағы бюджетiнен (әрi қарай - Ағымдағы бюджет) функционалдық топтардың ағымдағы шығыстарын қаржыландыру және мемлекеттiк борышқа қызмет көрсету.
      - Ағымдағы бюджеттiң шығыстық бөлiгiн нақты мақсаттарды көрсете отырып, бюджеттiк бағдарламалар негiзiнде құру.
      - Әлеуметтiк салаға арналған шығыстарды Ағымдағы бюджеттiң негiзгi басым шығыстары деп белгiлеу.
      - Бiлiм беруге арналған шығыстарды IЖӨ-нiң 8%-ына, денсаулық сақтауда - IЖӨ-нiң 4%-ына, әлеуметтiк қамсыздандыру мен әлеуметтiк көмекте - IЖӨ-нiң 9%-ына, қорғаныста - IЖӨ-нiң 1%-ына дейiн жеткiзу.
      2010 жылға қарай мемлекеттiк бюджеттiң шығысы IЖӨ-нiң 30%-ына дейiн жетедi. Еуропа елдерiндегі мемлекеттiк шығыс 1970 жылы орта есеппен IЖӨ-нiң 34,5%-ына көбейсе, 1997 жылы 46,6%-ға дейiн жеттi. Қазiргi кезде осындай көрсеткiштер АҚШ пен Жапония бойынша IЖӨ-нiң тиiсiнше 34%-ын және

35%-ын құрайды.

- Қазақстан Республикасының Даму бюджетi (әрi қарай - Даму бюджетi)

Республикалық бюджеттiң күрделi шығыстарының құрамында қалыптастырылған

және инвестициялық бағдарламаларды қаржыландыру үшiн пайдаланылатын

(қараңыз. IХ-бөлiм. Инвестициялық саясат) мемлекеттiк бюджеттiң құрамдас

бөлiгi болуға тиiс.

- Даму бюджетi шығыстарды қаржыландырудың мынадай бағдарламаларын

қамтиды:

- экономиканың нақты секторын кредиттеу;

- бюджеттiң аясындағы салаларда жаңа объектiлер салу;

- көлiктiк инфраструктура;

- осы заманғы жабдықтар сатып алу және бюджет саласының объектiлерiн

техникалық жарақтандыру;

- ұлттық-мәдени құндылықтарды қайта түлету.

       - Даму бюджетiн орындау туралы есептi Қазақстан Республикасының Парламентiне республикалық бюджеттi орындау туралы есептің құрамында ұсыну.
      - Қазақстан Республикасы Ұлттық мұнай қорының бөлу шотының қаражатынан жыл сайынғы түсiмдi Даму бюджетiнiң негiзгi көздерiнiң бiрi деп белгiлеу мүмкiндiгiн қарастыру.

      4.8. Бюджетаралық трансферттер жүйесiн жетiлдiру

      - Ресми трансферт белгiлеудiң әдiстемесiн жетiлдiру.
      - Трансферт жүйесi аймақтарда әлеуметтiк қызмет көрсетудiң аз да болса қамтамасыз етiлуiне кепiлдiк бередi және сонымен бiр мезгiлде аймақтарды салық базасын кеңейтуге ынталандырады.
      - Ағымдағы бюджеттiң өзiнен төмен тұрған бюджеттi, негiзгi объективтiк факторларды ескере отырып (халықтың саны, оқушылардың, қарттардың саны, табиғи-климаттық жағдай, кедейшiлiк деңгейi, автомобиль жолдарының ұзындығы және басқалар), халықтың жан басына есептелген аймақтық теңестiру қорының қаражаты есебiнен қажеттi трансфертпен қамтамасыз етуi.

      4.9. IЖӨ-ге қатысты мемлекеттік борышты тұрақтандыруға және
           бiртiндеп қысқартуға қол жеткiзу

      - Мемлекеттiң төлем қабiлеттілiгiн қамтамасыз ету.
      - IЖӨ-ге қатысты мемлекеттiк борышты тұрақтандыруға және бiртiндеп қысқартуға қол жеткiзу.
      - Бюджет тапшылығының деңгейiн қысқарту, мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген қарыз алу мен Yкiмет борышын басқарудың механизмiн жетiлдiру.

      4.10. Бюджеттiк жоспарлау жүйесiн жетiлдiру

      - Бюджеттiк жоспарлаудың әдiснамасын жетiлдiру, соның iшiнде бюджеттiк бағдарламалардың орындалу нәтижелерiн бағалау негiзiнде жетiлдiру.
      - Мемлекеттің мiндеттемелерiн өзiнiң ресурстарымен мейлiнше

теңдестiре отырып 3-5 жылға дейiнгi бюджеттiк көрсеткiштердi орташа

мерзiмдi жоспарлаудың жүйесiн әзiрлеу.

- Орталық және жергiлiктi басқару органдарының арасындағы ресурстарды

бөлудi олардың мiндеттерiне сай келетiндей етiп жүзеге асыру.

- Мемлекеттiк қызмет көрсетудi қаржыландырудың үздiксiздiгiн және

тиiмдi қаржылық жоспарлауды қамтамасыз ету.

4.11. Бюджеттiң ашықтығын қамтамасыз ету

- Бюджеттiк қаржыландыру туралы нақты және айқын ақпаратқа қол

жеткiзу.

- Бюджеттiк қаржыландырудың ашықтық қағидатын:

- заңдық және нормативтiк құжаттардың жариялануымен;

- жылдық қаржылық және жедел баяндамалар мен есептердiң (бюджеттiк

бағдарламалардың әкiмшiлерi) жариялануымен;

- мемлекеттiк қаражат жайлы толық ақпараттың жариялануымен жүзеге

асыру.

- Жүзеге асырылып жатқан шығыстардың тиiмдiлiгiн бағалау үшiн бюджет

қаражатының пайдаланылуына бақылауды күшейту.

- Қаражаттың жұмсалу мониторингiн қатаң және жетiлдiрiлген жүйе

бойынша жүзеге асыру.

       Ішкі аудит те, сондай-ақ сыртқы аудит те маңызды рөл атқарады, өйткені олар шығын мен бұрмалаушылықтар жағдайларын әшкерелеуге мүмкiндiк берiп қана қоймайды, сонымен бiрге құрылымдық реформа жүргізуге де ықпал етедi. Объективтi аудит артық факторларды анықтауға және жаңа енгізулер мен озық практикалық тәжiрибенi таратуға көмектеседi.
      - Мемлекеттiк сектордың iшкi және сыртқы аудит жүйесiн дамыту үшiн заңдық базаны жетiлдiру.
      - Тиiмдiлiктi бағалауды анықтауға қол жеткiзу, оларды қолдану күрделi және қымбат тұратын ескiрген ережелердi анықтау. Сондай-ақ нашар әзiрленген реформаларды анықтауға және түзетуге көмектесу.
      - Бюджет саласы үшiн қажеттi тауарлар мен қызмет көрсетулердi беруге

арналған конкурстар өткiзуге бақылауды күшейту.

- Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп

комитетiнiң рөлiн күшейту.

4.12. Мемлекеттік борышты белсенді басқару жүйесін енгізу және

муниципальдық облигацияларды шығару мен өтеу процестерін ретке

келтіру

- Муниципальдық облигацияларды шығару мен өтеу процестерін жетілдіру.

IX БӨЛІМ.

ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ САЯСАТ

1. МАҚСАТ

       Орнықты экономикалық өсуді қамтамасыз ету мақсатында, бәсекеге төзімді, жоғары технологиялы және ғылымды көп қажетсінетін өндірісті дамытуға басым тәртіппен бағытталатын, ішкі және сыртқы инвестициялардың жоғары деңгейіне қол жеткізу.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Қазақстандағы ең басты стратегиялық мiндеттердiң бiрi әрқашан да елге экономикалық өсу бағдарламасын жүзеге асыруға мүмкiндiк беретiн тiкелей және қоржындық инвестицияларды тарту болып келдi.
      IЖӨ өсiмiнiң жыл сайынғы 5-7% деңгейiнде болжанып отырған жоғарғы қарқынына экономиканы дамытуға бағытталған қаржы ресурстары көлемiн айтарлықтай арттырмай отырып қол жеткiзу мүмкiн емес.
      Мемлекеттiк және жеке инвестициялардың экономикаға тартылған ағымдағы көлемi қазiргi заманғы тез өсіп отырған экономика қажеттілiктерiн қанағаттандыру үшiн жеткiлiксiз. Қазiргi кезде негiзгi капиталға салынған инвестиция көлемi IЖӨ-нiң 18-19%-ынан аспайтын мөлшердi құрайды, ал бұл кезде елге осы қолда бар деңгейден екi есе асып түсетiн инвестиция көлемi қажет.

      2.1. Күштi жақтар

      Бүгiнгi таңда жүргiзiлiп отырған инвестициялық саясат бiрқатар болымды жағымен сипатталады, солардың арасынан шетелдiк инвестицияны тарту үшiн тұтастай қолайлы инвестициялық ахуалдың сақталғанын, бағалы қағаздар рыногының құрылуы мен дамығанын, жаңа институционалды инвесторлар қалыптасқанын, экономикаға несие беруде банктердiң рөлi күшейгенiн атап өткен жөн.

      2.1.1. Шетелдiк инвестициялар

      - Шетелдiк инвестицияларды тарту көлемi бойынша жан басына шаққанда

ТМД елдерi арасында Қазақстан жетекшi орынға ие болып келедi. Жыл сайынғы

тiкелей шетелдiк инвестициялардың жинақталған көлемi орта есеппен IЖӨ-нiң

8%-ы деңгейiнде сақталып отыр.

- Қазақстандағы қолайлы инвестициялық ахуалға мынадай жолдармен қол

жетiп отыр:

- саяси тұрақтылықты сақтау мен алдын ала болжау;

- валютаның тұрақтылығын қолдау;

- нарықтық қайта құруларға бағытталған реформалар жолын ұстану

саясатын жүргізу мен әлемдік экономикаға кірігетін демократиялық құқықтық

мемлекет құру.

2.1.2. Банк секторы

- Орнықты банк жүйесi құрылды.

       - Жеке тұлғалардың салымдарын (депозиттерiн) мiндеттi ұжымдық сақтандыру (кепiлдiк беру) тетiгiн іске қосу банк жүйесiне деген сенiмдi арттыруға мүмкiндiк бердi.
      - Коммерциялық банктердiң ресурстық базасы артып келедi.

      2.1.3. Бағалы қағаздар рыногы

      Республикада экономиканың өндiрiстiк секторларын дамытуға iшкi және сыртқы қаржы ресурстарын қайта бағыттаудың тиiмдi тетiгi ретiнде бағалы қағаздар рыногын дамытуға зор маңыз берiледi.
      - Мемлекеттiк бағалы қағаздардың дамыған рыногы құрылды және мемлекеттiк емес бағалы қағаздар рыногы дамып келедi.
      - Бағалы қағаздар рыногының базалық құқықтық және институционалды инфрақұрылымы жасалды; бағалы қағаздар рыногының жұмыс iстеп тұрған техникалық инфрақұрылымы депозитарлық және есептеу-клирингтiк қызметтердi жүзеге асырудың халықаралық стандарттарына сәйкес келедi.
      - 1999 жылы халықаралық сарапшылар корпоративтiк басқару мәселелерi жөнiндегi қазақстандық заңнамаларды Орталық және Шығыс Еуропа, ТМД және Балтық жағалауы елдерiндегi озықтардың бiрi ретiнде мойындады.
      - 2000 жылы қаржыландырудың тәсiлi ретiнде банктiк кредиттеуге балама болған корпоративтiк облигациялардың алғашқы рыногы ойдағыдай шығарылды.
      - Сақтандыру рыногы дамып келедi. Сақтандыру заңдарына енгізiлген өзгерiстер сақтандыру ұйымдарының ұйымдық-құқықтық нысанын акционерлiк кәсiпорындар нысанында белгiлейдi. Сақтандыру қызметi туралы жаңа Заңның қабылдануымен сақтандыру ұйымдарының сақтандыру резервтерін тарту және олардың инвестициялық мүмкiндiктерi саласындағы қызметiн кеңейту үшiн мүмкiндiктер жасалатын болады.
      - Құрылыс жинақ ақшалары жүйесi мен ипотекалық несие берудiң енгiзiлуi инвестициялардың қосымша құйылымын тұрғын үй құрылысын дамытуға ынталандыруға мүмкiндiк бередi. Бұдан басқа, қор рыногында жаңа қаржылық құрал - ипотекалық облигация пайда болады.

      2.1.4. Iшкi жинақ ақшалар

      - Бағалы қағаздар рыногында жаңа институционалдық инвестор - жинақтаушы зейнетақы қорларының пайда болуы iшкi жинақ ақшаларды жұмылдыру тетiгiн институционалдандыруға мүмкiндiк бердi. Зейнетақымен қамсыздандыру саясатын бұдан әрi жетiлдiру кезiнде жинақтаушы зейнетақы қорлары азаматтардың ақшаларын шоғырландыратын аса iрi ұлттық институционалдық инвесторлар болады.

      2.2. Әлсiз жақтар

      Сонымен бiрге, қалыптасқан инвестициялық жағдайдың бiрқатар әлсiз жақтары бар екендiгiн, оларды еңсеру елдегi инвестициялардың жағдайын жақсарту үшiн қажет екендiгiн атап өткен жөн.

      2.2.1. Шетелдiк инвестициялар

      - Шетелдiк капитал өндiрiстiк сектордың дамуына ықпал етпейдi, өйткенi iс жүзiнде тұтастай экономиканың өндiрушi салаларына, негiзiнен мұнай өндiру және металлургия салаларына жiберіледi. Бұдан басқа, инвестициялар құрылымын талдау шетелдiк инвесторлардың ақшаның көп бөлiгiн айналым қаражатына немесе ұзақ мерзiмдiк емес пайдаланудың негiзгi қаражатына жұмсайтындарын көрсетедi.
      - Шетелдiк инвестициялардың келуiн ынталандыру саясаты отандық және шетелдiк инвесторлардың тең емес жағдайға қойылуына алып келдi.
      - Қазақстан экономикасын дамытуға капиталдың елден жылыстауының жалғасуы терiс әсер етiп отыр.
      - Тартылатын шетелдiк капитал көлемiнiң арттырылуына кедергi келтiретiн бiрқатар факторлар бар, солардың iшiнен мыналарды атап көрсетуге болады:
      - қазақстан рыногындағы iскерлiк белсендiлiктiң төмендiгi;
      - заңнамалар мен реттеушi шаралардың нақты еместiгi;
      - қаржы қаражаттарының төлемiздiк дағдарысымен ушыққан төмен өтiмділігi;
      - рас ақпараттың өте жетiспейтiндiгi.
      - Бұдан басқа, мемлекет рөлiнiң әлсiздiгi сыбайлас жемқорлық пен терiс пайдаланушылықтың таралуы, келiсiм-шарттық жағдайлардың орындалмауы үшiн мүмкiншiлiктер жасады, интеллектуалдық меншiк құқығын қорғау қамтамасыз етiлмейдi.

      2.2.2. Негiзгi капиталға инвестициялар

      - Төмен инвестициялық белсендiлiк салдарынан экономиканың нақты секторының негiзгi капиталы өте күштi ескiрдi, iс жүзiнде экономиканың барлық салалары техникалық жағынан керi кетуде. Негiзгi капиталға инвестицияның қазiргi IЖӨ-нiң 18-19% мөлшерiндегi деңгейi таяу жылдары негiзгi капиталды оның табиғи тозуы салдарынан толық шығарып тастауы мүмкiн.
      - Кәсiпорындардың амортизациялық аударымдары негiзгi өндiрiстiк құралдарды ұдайы өндiру функциясын орындамайды және мақсаты бойынша пайдаланылмайды. Көптеген кәсiпорындарды шетелдiк инвесторлар өндiрiстiк қуаттардың қалдық құнынан айтарлықтай аз баға бойынша сатып алды. Алайда бұл ретте кәсiпорындардың жаңа меншiк иелерi салық салынатын пайдадан амортизациялық шегерiс жүргiзу мүмкiндiгiн басқа кәсiпорындармен бiрдей пайдаланады.

      2.2.3. Банк секторы

      - Халықтың салымдары көлемiнiң едәуiр өсуi банктердiң экономиканың нақты секторына беретiн кредиттер көлемiн өсiруiне ықпал еттi, бiрақ осымен бiр мезгiлде банктердiң кредиттеу көлемiнің жоғары қауiптiлiгiне орай ол экономиканың нақты секторының сұранысына сай келмейдi.
      - Банктердiң кредит қоржынында қысқа мерзiмдi несиелер басым түседi.
      - Кредит жөнiндегi жоғары пайыздық ставкалар банк кредиттерiн орта және шағын жеке сектор үшiн қол жеткiзiлуi қиын қаражат көзiне айналдырды.
      - Экономика салалары арасында сауда секторына кредит беру басым тұр.

      2.2.4. Бағалы қағаздар рыногы

      - Бүгiнгi таңда қор рыногының негiзгi қатысушылары болып банктер мен аса iрi компаниялар бой көрсетуде, ал бұл кезде шағын және орташа кәсiпорындар қор рыногына қол жеткiзуде қиындықтарды бастан кешiрiп отыр.
      - Қазақстандық экономиканың өнеркәсiп секторының бәсекеге төзiмдiлiгiнiң төмендiгi қор рыногының толыққанды дамуына кедергi келтiредi.
      - Қор рыногына қатысушылар ұзақ мерзiмдi салымдарға мүдделi емес.
      - Қазақстанның қор рыногы ең алдымен облигациялардың бастапқы рыногы ретiнде дамиды. Облигациялардың қайталама рыногы iс жүзiнде жұмыс iстемейдi, өйткенi инвесторлар (бiрiншi кезекте, зейнетақы активтерiн басқару жөнiндегi компаниялар) сатып алған облигацияларын өтегенге дейiн ұстай тұруды жөн көредi, ал брокер-дилерлер өздерінің салыстырмалы түрдегi әлсiздiктерiне орай қайталама мәмiлелердi жеткiлiктi көлемде ұстап тұра алмайды. Қор рыногын пайдаланып акцияларды орналастыру әлi қолға алынбаған. Ал акциялардың қайталама рыноктағы көлемi негiзiнен қазақстандық кәсiпорындар иелерiнiң ауысуы нәтижесiнде жасалған мәмiлелер есебiнен құрылады.
      - Қазақстандық эмитенттердiң бағалы қағаздар шығарушылардың қор рыногында ұсынатын мемлекеттiк емес корпоративтiк бағалы қағаздарының көлемi инвесторлар, бәрiнен бұрын институционалды инвесторлар тарапынан туатын сұранысты қанағаттандыру үшiн жеткiлiксiз.
      Қазақстандық акционерлiк кәсiпорындар қосымша қаржы ресурстарын тартуға қор рыногының мүмкiндiктерiн пайдаланбайды. Шетелдiк компаниялар Қазақстанда жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктер нысанында жұмыс iстегендi жөн көредi және акционер болуды қаламайды, өйткенi өз компанияларына бақылауды сақтап қалуға мүдделi. Қазақстандық эмитенттердiң ашық қор рыногына шығудан бас тартуы себептерiнiң арасынан олардың қаржы ақпаратын ашуды және кәсiпорынды басқаруға iшкi акционерлердi жiберудi қаламайтынын атап көрсету керек.
      - Мемлекеттiк емес бағалы қағаздарды бәсең ұсынудан басқа олардың инвесторлар үшiн тартымды болу проблемасы бар. Халықаралық стандарттарға жауап беретiн жеткiлiктi айқындықтың жоқ екендiгi корпоративтiк басқарудың түйiндi проблемасы болып қала бередi.
      - Акционерлiк қоғамдарға бақылау жасаудың тиiмдi жүйесiнiң жеткiлiксiздiгi салдарынан акционерлiк қоғамдардың дивидендтер, соның iшiнде артықшылықты акциялар бойынша төлеу бөлiгiндегi төлем тәртiбi болмай қалады. Сөйтiп, акциялардың бақылау пакетiне иелiк етпейтiн акционерлердiң құқықтары бұзылады.
      - Бұдан басқа, акционерлiк қоғамдардың өз қызметтерi туралы ақпаратты ашу жөнiнде заңмен белгiленген нормаларды бұзуына жол берiледi, ал бұл инвесторларға олардың инвестициялық тартымдылығын бағалауға мүмкiндiк бермейдi.
      - Қор рыногының инвесторлық құрылымы әзiрше теңдестiрiлмеген. Облигациялар рыногында зейнетақы активтерiн басқару жөнiндегi компаниялар басым.

      2.2.5. Iшкi жинақ ақшалар

      - Елдегi iшкi жинақ ақшалардың қолда бар әлеуетiнiң iске асырылуы әлсiз.
      Қаржы рыногы мен қаржы рыногына ресурстар берушi ретiндегi халықтың арасындағы байланыс бұзылған, ал бұл халықтың қаржы институттарына сенбеуiнен, хабардар болмауынан және капиталды өсiрудің әртүрлi тәсiлдерiн пайдалануға халықтың дайын болмауынан туындайды.
      - Толыққанды институционалдық инвестор ретiнде зейнетақы қорларының құрылуы Қазақстандағы ұжымдық инвестициялауға негiз қалауға тиiс болатын. Өкiнiшке қарай бүгiнгi таңда зейнетақы активтерiнiң болмашы бөлiгi ғана экономиканың өндiрiстiк секторын инвестициялау үшiн пайдаланылады.
      Зейнетақы қорлары шоғырландырған активтердiң көп бөлiгi оларды мемлекеттiк бағалы қағаздарға салу жолымен бюджет тапшылығын қаржыландыруға пайдаланылады. Зейнетақы қорларын мұндай инвестициялау саясаты табыстылығы және сенiмдiлiгi жағынан бiрдей мәнi бар бағалы қағаздар ұсынуға қабілетсiз қазақстандық қор рыногының қазiргi даму деңгейiнен туындайды және сонымен тығыз байланысты.
      - Елде инвестициялық қорлар тәрiздi халықтың жинақ ақшаларын жұмылдырудың ерiктi механизмдерiн құруға жан басына шаққандағы табыс деңгейiнiң салыстырмалы түрде ортадан төмендiгi, халық санының аздығы және оның үлкен аумақта шашыраңқы орналасуы кедергi келтiредi, мұның өзi халықтың жинақтауларын тартудың өзiндiк құнын арттырады және инвестициялық қорлардың қымбат инфрақұрылымының қайтарымын қиындатады.

      2.2.6. Мемлекеттiк инвестициялар

      - Егер мемлекеттiк инвестицияларды қарайтын болсақ, олар ел үшiн өмiрлiк маңызы бар жобалардың өзiн қаржыландыру үшiн де жеткiлiксiз. Бүгiнгi таңда қолданылып отырған Мемлекеттiк инвестициялар бағдарламасы экономиканың басым салаларындағы кәсiпорындарға кредит беру үшiн iс жүзiнде қаражаттар көздемейдi.

      2.3. Мүмкiндiктер

      - Инвестициялық саясаттағы мемлекеттiң белсендi позициясы экономикаға инвестиция көлемiн арттыру үшiн мүмкiндiк жасайды, жоғары үстеме құнын қоса өндiрiстi дамытудың түпкiлiктi мақсатымен, әртүрлi қаржы құралдарын дамытуды ынталандыру жолымен, өтiмдi қаражатты өнеркәсiптiк мақсаттармен бiрiктiру жолындағы байланысты жөнге келтiруге мүмкiндiк бередi.
      - Ұлттық қор идеясын жүзеге асыру Қазақстанның жағымсыз сыртқы факторларға орнықтылығын арттыруға мүмкiндiк бередi, сондай-ақ экономиканы жаңғырту үшiн капитал қажет ететiн жаңа қуаттар құрады.

      2.4. Қатерлер

      - Енжар инвестициялық саясат жүргiзудi жалғастыру экономикалық өсудiң жоғары қарқынына қатысты болжамдардың орындалуына қатер төндiредi.
      - Инвестициялық саясатқа мемлекет белсендi түрде араласпаса, экономиканың өндiрушi салаларының басым түсуi одан әрi жалғаса беретiн болады. Елдiң болашағы олардағы табиғи ресурстар запасының бар болуына байланысты болып қалады.
      - Тиiстi мемлекеттiк бақылау болмаса, капиталдың жылыстау процесi жалғаса беретiн болады, өмiр сүрiп отырған iшкi инвесторлардың қаржылық мүмкiндiктерiнiң шектелуiне байланысты қор рыногы шетелдiк инвесторлардың ықпалында қалып қоюы мүмкiн.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Қолданылып отырған инвестициялық саясатқа жасалған талдаудан елдiң экономикалық игiлiгiнің негiзi болып табылатын экономиканың өндiрiстiк секторын дамытуды қаржыландыру жеткiлiксiз шамада жүргiзiлуде деп қорытынды жасауға болады.
      Соңғы жылдардағы экономикалық реттеулер тәжiрибесi шетелдiк жеке инвестициялардың жоғары үстеме құнмен өнiм шығаратын бәсекеге қабiлеттi өндiрiс құруға ешқашан да бармайтынын көрсетiп отыр, өйткені шетелдiк капитал өз өндiрiсiне бәсекелестер жасауға ұмтылмайды.
      Шетелдiк капитал да, iшкi капитал да экономиканың нақты секторына iрi ауқымды, ұзақ мерзiмдi инвестицияларды қамтамасыз ете алмайды. Банк секторының, қор рыногының, шетелдiк инвесторлардың қызметi бәрінен бұрын лезде пайда түсiруге бағытталған, мұның нәтижесiнде қаржы капиталы өндiрiстiк сектордан айырылады, ұлттық мүдделер мен даму басымдықтарына қатер төнедi.
      Инвестициялық саясат стратегиясы мынадай мiндеттердiң шешiлуiн талап етедi:
      - Ішкi жинақ ақшалар әлеуетiн жүзеге асыруға көңiл аудара отырып экономиканың нақты секторын дамытуға инвестициялық ресурстарды тарту мен бағыттау процесiндегi мемлекеттің рөлін күшейту.
      - Қаржы ағынының инвестордан заемшыға қарай ұйымдасқан түрде өтуiн

қамтамасыз ететiн, экономиканың маңызды буыны ретіндегі қор рыногының

қалыптасуы үшін жағдайлар жасау.

- Нақты экономика саласындағы банктердің несие қызметін жандандыру.

- Қазақстанның ұлттық мүдделерін сақтай отырып шетелдік инвестициялар

түсімін ынталандыру және шетелдік және отандық инвесторларды экономиканың

басым салаларына тарту үшін қолайлы жағдай жасау.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

4.1. Iшкi жинақ ақшалар әлеуетiн жүзеге асыруға көңiл аудара

отырып экономиканың нақты секторын дамытуға

инвестициялық ресурстарды тарту мен бағыттау процесiндегi

мемлекеттің рөлiн күшейту

4.1.1. Мемлекеттiк инвестициялық саясат

       Әлемдiк тәжiрибе көрсетiп отырғанындай, жоғары технологияны және ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстің дамуын ынталандыратын нысаналы мемлекеттiк ғылыми-техникалық, өнеркәсiптiк және инвестициялық саясатты жүргiзбейiнше экономиканы құрылымдық қайта құру мүмкiн емес.
      Қазiргi заманғы жағдайларда мемлекеттiк инвестициялық саясатты күшейту Қазақстанда да жүргiзiлуге тиiс. Мемлекет экономиканы дамытудың ең басты қозғаушы күшi болуға тиiс. Мемлекет қана инвестициялық процестердiң дамуына және ел iшiнде iрi инвестицияларды ұзақ мерзiмдi жобаларда жүзеге асыруға түрткi бере алады. Мемлекеттiң рөлi жеке кәсiпкерлiктi дамыту үшiн жағдайлар жасауда ғана емес, сонымен бiрге қолда бар бос ресурстарды экономиканың нақты секторын көтеруге бағыттау үшiн мамандандырылған институттар мен тетiктер құруда да болуға тиiс.
      Мемлекеттiк инвестициялық саясат бiрiншi кезекте дайындалуы неғұрлым жоғары дәрежедегi, импорттық тауарлармен бәсекеге түсуге және оларды iшкi рыноктан ығыстыруға қабілеттi өнiмдердi экспорттауға бағдарланған өндiрiстi дамытуға және қолдауға бағытталған.
      Белсендi мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүзеге асыру үшiн инвестициялық бағдарламаларды қолдаудың арнаулы ұйымдастыру нысандарын құру қажет. Мемлекеттiк инвестициялар жүйесін неғұрлым ұтымды құру үшін мынадай мемлекеттiк қаржы институттары мен механизмдердi құру талап етiледi: Даму бюджетi, Ұлттық қор, Дамудың мемлекеттiк кредиттiк ұйымдары.

      4.1.2. Даму бюджетi

      Мемлекеттiк шығыстар ағымдағы және күрделi деп бөлiнуге тиiс. Бұл үшiн республикалық бюджетте дербес бөлiм - инвестициялық жобаларға несие беруге, оларды инвестициялауға және кепiлдiгiн қамтамасыз етуге арналған Даму бюджетi бөлiнiп шығарылуы қажет.
      Мемлекеттiк инвестициялық саясатты iске асыру қаржы ресурстарының жеткiлiктi болуына байланысты болғандықтан, инвестицияның қажеттi көлемiн қамтамасыз етуге бюджеттiң мүмкiндiгi туралы мәселе өткiр қойылады. Қазiргi кезде жұмыс iстеп тұрған мемлекеттiк инвестициялар бағдарламасын (МИБ) қалыптастыру мен iске асырудың жүйесi мемлекеттiк инвестициялық ресурстардың тұрақты жеткiлiктi көлемiн қамтамасыз етуге бюджеттiң қабілетсiздiгiн жиi дәлелдейдi.
      Қалыптасып отырған жағдайда бiрыңғай бюджет шеңберiндегi ашық емес және тиiмдi емес МИБ-тен бас тарту жолымен мемлекеттiк инвестициялық саясатқа өзгерту енгiзу және Даму бюджетiн құра отырып бюджеттi ағымдағы және күрделi деп бөлуге көшу қажеттiгi пiсiп-жетiлдi.
      Даму бюджетiн құру және оған мемлекеттiк инвестицияларды жүзеге асыруға арналған мүмкiн болар барлық ресурстарды шоғырландыру мемлекеттiк инвестициялаудың тиiмдiлiгiн арттыруға мүмкiндiк бередi.
      Даму бюджетiнiң қаражаттары жеңiлдiктi сыртқы займдардың, инвестициялық мақсат үшiн мемлекеттiк бағалы қағаздар шығару жолымен iшкi қарыз алудың, мемлекеттiк мүлiктi жекешелендiруден түскен табыстардың, салықтық табыстардың бiр бөлiгi есебiнен құралатын болады.
      Мемлекеттiк бюджеттi ағымдағы және инвестициялық деп бөлу салықтардың бiр бөлiгiн инвестициялық мақсаттарға пайдалану тұрғысынан маңызды, сайып келгенде ол салықтық түсiмдердiң артуына жеткiзедi.
      Инвестициялық мақсаттарға арналған мемлекеттiк бағалы қағаздар немесе мемлекеттiк инвестициялық бағалы қағаздар жинақтаушы зейнетақы қорлары, сақтандыру ұйымдары, басқа да институционалды инвесторлар арасында орналастырылып, сондай-ақ почта-жинақ жүйесiнiң қаражаттарын шоғырландыратын болады. Аталған бағалы қағаздар ең тартымды қаржы құралдарының бiрi бола алады, ал бұл капитал мен ол бойынша табыстарды жоғалтудың ең төменгi тәуекелiмен байланысты. Бұдан басқа, жаңа қаржы құралдарының пайда болуы қайталама қаржы рыногында жандану туғызады. Мемлекеттiк емес корпоративтiк бағалы қағаздарының даму шамасына қарай мемлекеттiк инвестициялық бағалы қағаздар айналысы қысқаратын болады.
      Сыртқы берешектiң өсу қарқыны IЖӨ-нiң өсу қарқынынан асып түсiп отырған ағымдағы сәтте инвестициялық саясатты жүргізген кезде бiрiншi кезекте қолда бар меншiктi ресурстарға бағдар ұстаған және оларды отандық экономиканы инвестициялау үшiн пайдаланған жөн.
      Iшкi институционалды инвесторлардың тартылған қаражаты есебiнен қалыптасатын Даму бюджетiнің механизмi халықтың iшкi жинақ ақшаларын нақты инвестициялық жобаларға бағыттауға мүмкiндiк бередi.
      Республикалық мемлекеттiк бюджеттiң бiр бөлiгi ретiндегi Даму бюджетi оның қаражаттары пайдаланылатын баптар тiзбесiн қамтуға тиiс. Даму бюджетiне, ағымдағы қаржы жылында инвестициялауға ұсынылатын жобалар тiзбесiнен басқа, көзделмеген, бiрақ перспективалық жобаларды жедел қаржыландыру үшiн резервтер салынуға тиiс. Жобалар тiзбесiн жасауды әлеуеттi заемшылардың, коммерциялық банктердің мүдделi министрлiктер мен ведомстволардың, Yкiметтiң бiрлесiп қатысуының келiсiлген процесi арқылы жүзеге асыру қажет.

      4.1.3. Ұлттық қор

      Ұлттық қордың қызметi мемлекеттің негiзгi шикiзат ресурстарын әзiрлеу, өндiру және экспорттау жөнiндегi қызметiнен түсетiн үстеме табысын шоғырландырудан және бұдан әрi оларды әлемдiк қаржы рыноктарында инвестициялаудан тұратын болады. Шикiзат қорлары таусылатын және орны толтырылмайтын ресурстар болып табылатындықтан оны өндiруден, өңдеу мен өткiзуден түсетiн болашақ қаржы ағындарына дұрыс иелiк еткен маңызды. Ұлттық қорды құру осындай табыстардан тазарту, экономикада дағдарысты жағдайлар туа қалғандай кезде резервтiк активтер құру болашақ ұрпақ үшiн ақшалай қор қалыптастыру мақсатын көздейдi.
      Ұлттық қордың қаражаттары оған шикiзат секторы ұйымдарынан бюджетке жоспарланған тиiстi салық және өзге мiндеттi төлемдерден артылғандарды аудару есебiнен қалыптастырылатын болады олардың тiзбесi жеке белгiленуге тиiс. Мұндай трансферттер бюджеттiң ағымдағы шығыстар бойынша профицитке жеткен жағдайында ғана жүзеге асырылуға тиiс. Бұл таяу жылдарда мемлекеттiң шикiзат ресурстарын өндiру және экспорттау қызметiнен түсетiн үстеме табыстарының бәрiнен бұрын бюджеттiң ағымдағы шығыстар бойынша тапшылығы мен мемлекеттiк және мемлекет кепiлдiк берген борышқа қызмет ету жөнiндегi шығыстарды кемiтуге бағытталуға тиiс екендiгiн бiлдiредi.
      Сонымен бiрге, Даму бюджетi жыл сайынғы iшкi және сыртқы рыноктағы қарыз алулар нәтижесiнде бюджеттiң тұрақты инвестициялық тапшылығын қалыптастыратын болады.
      Ұлттық қордың қаражаттары әлемдiк қаржы рыноктарында бағалы қағаздардың кең әртараптандырылған қоржынында инвестицияланатын болады. Iшкi экономикаға инвестициялау үшiн табылған инвестициялық табыс есебiнен қалыптастырылатын Ұлттық қордың үлестiргiш шотынан қаражаттар пайдаланылатын болады.
      Ұлттық қорды оған барлық бюджеттік рәсiмдердi қолдана отырып Ұлттық Банктегi шот түрiнде құрған орынды. Қорды оралымды басқаруды Ұлттық Банкке жүктеген жөн.

      4.1.4. Дамудың мемлекеттiк кредиттiк ұйымдары (ДМКҰ)

      Кәсiпорындарды инвестициялау мен несие берудi тiкелей Дамудың мемлекеттiк кредиттiк ұйымдары (ДМКҰ) жүзеге асыратын болады.
      ДМКҰ - бұл мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүзеге асыруға ықпал ететiн мамандандырылған мемлекеттiк институттар. Даму бюджетi iшiнде шоғырланған қаражаттар ДМКҰ арасында оларды бұдан әрi нақты кешендi бағдарламаларға салу үшiн бөлiнедi. Өнеркәсiптi дамыту, ауыл шаруашылығын дамыту, шағын және орта бизнеске кредит беру, тұрғын үй құрылысын, инфрақұрылымды дамыту салаларында ДМКҰ құрылуы мүмкiн.
      Бұл қаржылық даму институттары жұмыс iстеп тұрған қорлардың негiзiнде және солардың тәжiрибесiн ескере отырып ұйымдастырылуы мүмкiн, бұлардың арасында мына қорлар бар - "Аграрлық кредиттiк корпорация" ЖАҚ, "Шағын кәсiпкерлiкті дамыту қоры" ЖАҚ бұл қорлардың барлығы дерлiк тармақталған облыстық филиалдар жүйесiне ие, алайда олардың қызметi осы уақытқа дейiн көрнектi нәтижелерге жеткiзе қойған жоқ. Осыған байланысты жұмыс iстеп тұрған қорларға алдын ала ұйымдық және қаржылық қайта құрылымдау жүргiзгеннен кейiн ғана мемлекеттiк кредиттiк ұйымдардың функциясын жүктеген орынды.
      Жаңадан құрылған Қазақстанның даму банкiн айрықша атап өту керек, ол мемлекеттiк инвестициялық саясат жүргiзушiлердiң негiзгiлерiнiң бiрi болады.
      ДМКҰ негiзгi мiндетi экономиканың басым секторларындағы қаржыландырылуға мұқтаж кәсiпорындарға кредит беру және құрылым құратын өнеркәсiптiк кәсiпорындарды экономикалық сауықтыру бағдарламасын жасау мен жүзеге асыру болады. Даму бюджетi қаражаттарын бөлу ашықтық, айқындық, қол жетiмділік және тең құқықтық принципінде жүзеге асырылуға тиiс. Мемлекеттік инвестициялық қоржын коммерциялық жағынан өтелiмдi жобаларды да, сондай-ақ өтелiмдiлiгiнiң жанама тиiмдiлiгi бар жобаларды да, бiрақ әлеуметтiк және саяси мәнi бар жобаларды қамтиды.
      ДМКҰ үкiмет белгiлеген шеңберде қосымша кредиттiк ресурстарды тарту мүмкіндігіне ие болуға тиiс. Кредиттiк ұйымдарды құру белсендi және кәсiби басқару кезiнде ағымдағы өтiмдiлiк пен табыстылыққа қол жеткiзе отырып ресурстарды шоғырландыру, тиiстi бiлiктiлiк сараптамасымен бiрге атаулы инвестицияларды басым салаларға бағыттау мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi.
      ДМКҰ кәсiпорындар-заемшылармен тұрақты тығыз өзара iс-қимыл негiзiнде белгiленген мерзiмде өтелiмдi жобалар бойынша қаражаттардың қайтарымдылығын қамтамасыз ету мақсатында берiлген кредиттердi нысаналы пайдалануды бақылайтын болады. Кредиттердi берудiң қатаң рәсiмдерi және олардың бұдан кейiнгi тұрақты мониторингi экономиканың нақты секторында бар тәуекелдердi оралымды еңсеруге мүмкiндiк бередi. Мемлекеттiк инвестициялардың тиiмдiлiгi мен қайтарымдылығын арттыру үшiн мемлекеттiк кредиттiк ұйымдардың шарты жеке банктер тарапынан жобаларды бiрлесiп қаржыландыру бола алады. ДМКҰ инвестициялық және реттеушi функцияларын жүзеге асырудан тыс оңалтушылық және лизингтiк қызметтер де көрсете алған болар едi.

      4.1.5. Iшкi жинақ ақшаларды тартудың басқа жолдары

      Iшкi ұлттық жинақ ақшаларды шоғырландыратын институционалды инвесторларды одан әрi дамыту мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүргiзу мен Даму бюджетi қорларын қалыптастыру үшiн қажеттi шарт болып табылады. Даму бюджетiнiң механизмдерiнен тыс, жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру ұйымдары өз активтерiн корпорациялық бағалы қағаздар мен Қазақстан қор биржасының листингiсiнен өткен қазақстандық кәсiпорындардың акцияларына салуды кеңейту жолымен экономиканың нақты секторын кредиттеу мүмкiндiгiне ие болады.
      Осыған байланысты сақтандыру рыногының осы заманғы инфрақұрылымын қалыптастыру, сақтандыру ұйымдарының қаржылай орнықтылығын арттыру жөнiндегi шараларды жалғастыру керек.
      Қазақстанда жаппай шағын инвесторларды жинақтауды шоғырландыратын институттар ретiнде толыққанды және өзiн-өзi ақтайтын инвестициялық қорлардың құрылуына және жұмыс iстеуiне объективтi кедергiлер орын алып отырған жағдайда, саны онша көп емес, бiрақ салыстырмалы түрде алғанда қамтамасыз етiлген халық жiгiнің жинақ ақшаларын тартудың (соның iшiнде ақшаны және бағалы қағаздарды сенiм бiлдiрiлген инвестициялық басқару жүйесi арқылы) механизмi жасалатын болады.

      4.1.6. Мемлекеттiк меншiктi кеңейтуге инвестициялар

      Экономикаға белсендi мемлекеттiк қатысу санамалап көрсетiлген iс-шараларды жүргiзумен шектелiп қалмауға тиiс. Мемлекетке экономиканың ұлттық экономикалық қауiпсiздiк үшiн стратегиялық жағынан маңызды салаларында меншiк иесi болу қажет.
      Мемлекет экономиканың жүйенi құрайтын ұлттық компаниялар деп аталатын әрбiр iрi саласында мемлекеттiк қатысуымен кәсiпорындар меншiгiне қатысуға тиiс. Сол себептi мемлекеттiк ресурстардың бiр бөлiгi стратегиялық кәсiпорындардың бақылау пакетiн сатып алуға бағытталуы тиiс. Қажет болған кезде, оларды мәжбүрлеп акцияландыру жөнiндегi шараларды алдын ала жүргiзе отырып, шетелдiк компаниялардың акцияларын сатып алған жөн.
      Елдiң стратегиялық және экономикалық мүдделерiн қамтамасыз ету үшiн бұдан кейiнгi iс-қимылды таяу шет елдердегi тиiстi кәсiпорындарды сатып алуға және өз бақылауына көшiруге бағыттау қажет. Инфрақұрылымдық объектiлер, құбырлар мен мұнай өңдеу зауыттары ынталылық тудырады.
      Мемлекеттiң кең ауқымды инвестициялық қызметтер жүргiзуiнiң табысты болуы мемлекеттiк меншiк пен сыртқы борышты тиiмдi басқаруға, салықтардың жиналуына, сыбайлас жемқорлықтың еңсерілуiне байланысты (Қараңыз. Х Бөлiм. Мемлекеттiк активтердi басқару).

      4.2. Экономиканың қаржы ағымдарының инвестордан заемшыға
           ұйымдасқан түрде көшуiн қамтамасыз ететiн маңызды буын
           ретiндегi қор рыногының қалыптасуы үшiн жағдайлар жасау

      Қор рыногын дамыту қор рыногына iшкi инвесторларды тарту, ұжымдық инвестициялаудың әртүрлi нысандарын дамыту, листингке жаңа эмитенттердi көтермелеу, бағалы қағаздардың қайталама нарықтағы айналысын жандандыру жөнiндегi шараларды жүргiзудi талап етедi.
      Институционалды инвесторлардың қызметiн кеңейту үшiн мыналар қажет:
      - әртүрлі қаржылық құралдар: акциялар, корпорациялық облигациялар, ипотекалық облигациялар, туынды бағалы қағаздар шығару есебiнен қазақстандық қор рыногында инвестициялаудың жаңа мүмкiндiктерiн жасау;
      - ұйымдаспаған рыноктағы операцияларды шектеу есебiнен қор рыногындағы қаражаттарды инвестициялаудың сенiмдiлiгi мен қауiпсiздiгiн арттыру.
      Қор рыногына жаңа эмитенттердi шығару үшiн мыналар талап етiледi:
      - шетелдiң қатысуындағы компанияларды және отандық компанияларды мәжбүрлеп акцияландыруды жүргiзу. Кәсiпорындар активтерiнің ең жоғары, одан асып кеткен кезде кәсiпорын ашық акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанына көшуге тиiс болатын мөлшерiн заң тұрғысында айқындау қажет;
      - стратегиялық маңызы жоқ қазақстандық кәсiпорындар акцияларының мемлекеттiк пакетiнiң пакеттерiн сатуды қор рыногы арқылы жүргiзген жөн. Бұл ретте акцияларды орналастыру өзара үлестес емес әртүрлi инвесторлардың қалың тобы арасында жүргiзiлуге тиiс;
      - мемлекет қаржы рыногын корпоративтiк құралдармен молықтыру процестерiне тiкелей әсер ететiн шаралардан басқа, инвестициялық институттарды (өзара қарыз қорларын, сенiмгерлiк компанияларын) қалыптастыруды ынталандырудан, халықтың қор рыногының құралдарына қол жеткiзуiн оңайлатудан көрінетiн реттеудің жанама шараларын қолдана алады.
      Инвесторлар үшiн мемлекеттiк емес бағалы қағаздардың тартымдылығын арттыру халықаралық стандарттарға сәйкес ақпараттың ашықтығы мен қор рыногына қатысушылар қызметiнiң айқындығы деңгейiн қамтамасыз ету жөнiнде шаралар қабылдауды талап етедi.
      Осыған байланысты мыналар мүмкiн болып саналады:
      - бағалы қағаздар рыногына қатысушыларды олардың өз қызметi туралы ақпаратты ашу, бағалы қағаздар бойынша табыстарды есептеп шығару мен төлеу кезiндегi төлем тәртiбiн арттыру жөнiндегi талаптарды орындауы бөлiгiнде мемлекеттiк реттеудi күшейту;
      - бағалы қағаздарды иеленушiлердiң құқықтарын бұзғаны үшiн компания басшыларының әкiмшілiк жауапкершілiктерiн күшейту, акцияның бақылау пакетiне ие емес акционерлердiң құқығын қорғайтын нормативтiк актiлер қабылдау.
      Халықтың хабардарлық деңгейiн арттыру үшiн мыналар қажет:
      - бағалы қағаздар рыногындағы қызметтi бұқаралық ақпарат құралдарында көрсетiп отыру;
      - арнаулы әдебиеттер шығаруды қамтамасыз ету;
      - бағалы қағаздардың әлеуеттi эмитенттерi үшiн семинарлар өткiзу.

      4.3. Коммерциялық банктердiң нақты экономика саласындағы несие
           қызметiн жандандыру

      Коммерциялық банктердiң несие саясатын жандандыру олардың ресурстық базасын ұлғайтуды талап етедi.
      Халықтың ұзақ мерзiмдiк депозиттерi үлесiн ұлғайтудың оң үрдiстерiн қолдау үшiн халықтың салымдарын мiндеттi сақтандыру жүйесiн нығайту мен банктердiң жүйелiк тұрақтылығын арттыруды қамтитын банк жүйесiне деген халық сенiмiн арттыру жөнiндегi шараларды одан әрi жүргiзу қажет (Қараңыз: VII Бөлiм. Ақша-несие саясаты).

      4.4. Қазақстанның ұлттық мүдделерiн сақтай отырып шетелдiк
           инвестициялардың түсiмiн ынталандыру

      Қазақстан шетелдiк инвесторларды күрделi қаражаттардың, технологиялардың, басқару мен маркетинг саласындағы тәжiрибенiң маңызды көзi ретiнде қарай отырып, дәйексiз және нақты емес саясат нәтижесiнде өзiнiң ұлттық мүдделерiнiң бұзылуына жол бермеуi тиiс.
      Үкiметтiң саясаты, ұлттық мүдде тұрғысынан қарағандағы құқықтық және әкiмшілiк шаралар шетел инвестицияларын тарту мiндеттерiне және инвесторлардың өз мүдделерiне жауап беретiн жағдайларды қамтамасыз етуге тиiс. Сонымен бiрге шетел инвесторлары операцияларының Қазақстан экономикасына тигiзетiн қажетi жоқ зардаптарды болдырмауға немесе тым болмағанда, әлсiретуге мүмкiндiк беретiн механизмдер әзiрлеу қажет.
      Инвестициялық ахуалды жақсарту үшiн мынадай шаралар қабылдануға тиiс:
      - Даму дәрежесi мен заңнамалардың тұрақтылығы, мемлекеттiк саясаттың болжанғыштығы инвестициялық ахуалдың салауатты жай-күйiнiң кепiлi болуға тиiс.
      - Заңнамаларды тиiмдi қолдану мәселесi шешiлуге тиiс. Қазақстандық iскер қоғамдастық пен үкiметтiң беделiн арттыру үшiн жергiлiктi және халықаралық соттар шешiмдерiн орындауды, шарттарды сақтауды және күшiне енгiзудi қамтамасыз ету қажет.
      - Заңнамаларға шетелдiк және iшкi инвесторлар үшiн бiрдей жағдай жасайтын түзетулер енгiзу қажет.
      - Инвестициялық қызмет туралы заңнамаларды жетiлдiру әлемдiк стандарттарға жауап беретiн нақты, айқын және бiр мағыналы құқықтық нормалардың бар болуын қамтамасыз етуi тиiс.
      - Шетелдiк күрделi қаржы мен инвесторлар құқықтарын заңнамалы түрде қорғау кепілдiгi болуға тиiс.
      - Тiркелген сауда маркалары мен патенттердi қорғау, қарақшылық өнiмдерiнiң құпия айналымына қарсы күрес маңызды мiндет болып табылады. Бұл үшiн авторлық құқықтарды қорғау саласында жұмыс iстейтiн мамандардың білiктілiгi деңгейiн арттыру талап етiледi.
      - Инвесторлар үшiн қаржы ақпараттарының айқындығының, дер кезiнде болуының, толықтығы мен дұрыстығының аса маңызды мәнi бар. Осыған байланысты бухгалтерлiк және статистикалық есеп-қисап стандарттарын жетілдiру жөнiндегi iс-шараларды жалғастыру қажет.
      Шетелдiк инвестицияларды тарту үшiн өнеркәсiптің өңдеушi салалары басымдықты болуға тиiс. Жаңа iрi инвестициялар есебiнен маркетинг пен менеджменттiң қазiргi заманғы әдiстерi қолданылатын жаңа, технологиялық жағынан күрделі өндірістер құрылуы мүмкін.
      Тiкелей шетелдiк инвесторлар қызметiн реттеу кезiнде олардың кәсiпорынның негiзгi капиталына инвестициялау бойынша және экологиялық қауiпсiздiк нормаларын орындау жөнiндегi мiндеттемелерiн атқаруына бақылау жасау шараларын заңды түрде бекiту қажет.
      Инвестициялық пұрсаттылықтар (салық және кеден жеңiлдiктерi, мемлекеттiк заттай гранттар) мемлекеттiк инвестициялық саясаттың маңызды құралы болады. Шетелдiк және отандық инвесторларды мемлекеттiк қолдау жүйесi инвестициялық пұрсаттылықтар алудың инвесторлардың негiзгi құралдарға инвестиция салу, сондай-ақ салық төлеуден босатуды оның мерзiмiн кейiнге қалдырумен (жедел амортизация) алмастыру және жер салығы бойынша жеңiлдiктердi алып тастау есебiнен бәсекелiк ортада бұрмалауды азайту жөнiндегi мiндеттемелердi орындауына неғұрлым қатаң тәуелдi болуын көздейдi.
      Тiкелей инвестициялардағы едәуiр үлестi жер қойнауын пайдалану инвестициясы иеленедi, ол басқа салаларды дамытуға мультипликативтiк нәтижесiн тигiзе алар едi. Бұл нәтиженi iске асыру үшiн жер қойнауын пайдаланушылармен келiсiм-шарт жасаған кезде отандық кәсiпорындарға жабдықтар мен қосалқы бөлшектер беруге, отандық жұмысшылар мен мамандарды тартуға, әлеуметтiк объектiлердi салу мен жөндеуге қаражат аударуға тапсырыстар орналастыру бөлiгінде инвесторлардың мiндеттемелерiн айту

қажет.

Ұлттық мүдделердi сақтау үшiн шетелдiк инвесторлардың рынокқа

монополистiк бақылау орнатуын, салықтар төлеуден жалтару үшiн трансферттiк

баға белгiлеудi пайдаланудан бұлтаруына жол беруге болмайды.

Сонымен бiрге, шетелдiк инвесторлармен жасалған келiсiм-шарттар

Қазақстанның ұлттық мүдделерiне қайшы келген жағдайда оларды қайта қарауға

батыл бару қажет.

5. ҚОСЫМША

Мемлекеттік инвестициялардың қозғалыс схемасы

(қағаздағы мәтіннен қараңыз.)

Х БӨЛІМ.

МЕМЛЕКЕТТІК АКТИВТЕРДІ БАСҚАРУ

1. МАҚСАТ

Мемлекетті тиімді меншік иесі ретінде қалыптастыру және мемлекеттік

кәсіпкерлікті дамыту.

2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

       Осы сәтке дейiн Қазақстандағы жекешелендiру кезеңi негiзiнен аяқталды. Мемлекет иелiгiнен алу мен жекешелендiрудiң ұлттық бағдарламасын орындау барысында тұтыну рыногындағы үстем жағдайға жеке сектор ие болды, ол бүгiнгi таңда IЖӨ-нiң 75%-ға жуығын өндiредi.
      Жекешелендiру нәтижесiнде кәсiпорындардың едәуiр бөлiгi жеке меншiкке көшкенiне қарамастан, тиiмдi жеке меншiк иелерiнiң қалың жiгiн қалыптастырудың сәтi түспедi.
      Сырттан тартылған шетелдiк консультанттар iрi инвесторлардың Қазақстан үшiн стратегиялық болып табылатын салаларды бақылауға алуына ықпал еттi. Мемлекеттiк кәсiпорындардың бiр бөлiгi кейiн салықтар төлеуден жалтарған инвесторларға өткiзiлдi, бұл елдiң экономикалық өсуiне терiс ықпал еттi.
      Жекешелендiру Қазақстанға келетiн инвестицияларға жол ашты. Алайда кәсiпорындардың жаңа меншiк иелерiнiң қызметi саланы дамыту мен жаңа өндiрiстер құруға емес, бiр сәттiк нәтижелерге бағытталды. Бұдан да зоры, бiрқатар салаларда кәсiпорындардың отандық және әлемдiк рыноктардағы бәсекелестiк жағдайын сақтаудың сәтi түспедi.
      Алайда мемлекет айтарлықтай активтердi иеленiп отыр. Едәуiр бөлiгi экономиканың стратегиялық жағынан маңызды салаларында жұмыс iстейтiн 242 акционерлiк қоғамдар мен 188 серiктестiктердiң акциялар пакетi мен үлестерi мемлекеттің меншiгiнде сақталған.
      Сондай-ақ мемлекет:
      - республикалық меншiктегi 1983 кәсiпорын мен республикалық бюджеттен қаржыландырылатын 2503 мекеменiң;
      - коммуналдық меншiктегi 3716 кәсiпорын мен жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын 13500 мекеменің меншiк иесi болып табылады.
      1998 жылмен салыстырғанда, 1999 жылы мемлекеттiк кәсiпорындар санының артуы мен мемлекеттiк бюджет алатын кірiстердiң бiр мезгiлде төмендеуi болды. Сөйтiп, 1999 жылы мемлекеттiк кәсiпорындардың таза пайдасынан мемлекеттiк бюджетке түсiмдер 34 млн. теңге құрады, ал акциялардың мемлекеттiк пакетi бойынша дивидендтер 1,6 млрд. теңге құрады. Жылжымайтын мүлiк объектiлерiн жалға беруден мемлекеттік бюджеттiң кiрiсi 1999 жылы 43 млн.теңге құрады.

      2.1. Күштi жақтар

      - Мемлекеттiң өндiрiстiк қуаттардың иеленушiсi ретiндегi рөлi ұдайы төмендеп келе жатқанына қарамастан, ол елдiң өнеркәсiптiк кешенiн дамытуда маңызды рөл атқаруын жалғастырып отыр. Мемлекет Қазақстан Республикасының стратегиялық мүдделерi үшiн айрықша маңызы бар кәсiпорындар мен объектiлер қызметiн реттеу құқығын өзiнде сақтап отыр.
      - Бүгiнгi таңда мемлекет жекешелендiруден, мемлекеттiк активтердi басқару тиiмдiлiгiнiң артуы нәтижесiнде олар алдағы уақытта дивидендтер мен мемлекеттiк кәсiпорындар пайдасының бiр бөлiгiнiң түсу өсiмiмен өтеледi деп есептей отырып, бас тарта алады.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Мемлекеттiк активтердiң ағымдағы жай-күйiн талдау бүгiнгi таңда мемлекеттiк кәсiпорындардың қаржы-шаруашылық қызметiнiң, акциялардың мемлекеттiк пакетiн басқарудың және мемлекеттiк тұрғын үй емес қор объектілерiнiң алаңдарын пайдаланудың тиiмсiздiгi туралы негiзделген тұжырым жасауға мүмкiндiк бередi. Мемлекет iс жүзiнде өз активтерiн басқарудың тиiмдiлiгiне мүдделi емес. Мемлекеттiк кәсiпорындарды басқарудағы уәкiлеттi органның негiзгi рөлi негiзгi құрал-жабдықтарды иелiктен шығаруға келiсiм берумен шектелiп отыр.
      - бұдан ертерек кезеңде қабылданған жекешелендiру процесiн реттейтін заңнамалық кесімдер әртүрлi ерекшелiктерi бар мемлекеттiк меншiк нысандарының барлық сан алуан қырларын бейнелей алмайды, сондай-ақ оларды жүзеге асыру рәсiмдерiнiң жеткiлiктi транспаренттiлiгiн қамтамасыз етпейдi. Сондай-ақ бұрын қабылданған заңнамалық кесiмдер жекешелендiрудi ғана негiзгi мақсаты етiп көздедi және мемлекеттiк активтердi басқарумен байланысты мәселелердi толық мәнiнде бейнелей алған жоқ.
      - Мемлекеттiк кәсiпорындар мен олардың басшылары жұмысының тиiмдiлiгiн бағалау жүйесi, сондай-ақ қызмет нәтижелерi бойынша тұрақты есеп берiп отыру болмады.
      - Мемлекеттiң қатысу үлесi бар заңды тұлғалардың бақылау және байқау органдарындағы мемлекеттiк органдар қызметкерлерiнiң қызметiн регламенттеудiң жалпыға бiрдей қабылданған практикасы жоқ. Аталған қызметкерлер мемлекеттiң мүдделерiн бiлмейдi және осы органдардағы шешiмдердi талқылау кезiнде оны басшылыққа алып отырмайды.
      - Акционерлiк қоғамдар мен шаруашылық серiктестiктерiндегi акциялардың мемлекеттiк пакетiн және қатысу үлесiн басқаруға бақылау жасау азайтылған. Көптеген акционерлiк қоғамдар бойынша мемлекет акционерлер тiзiлiмiнде көрсетiлмеген.
      - Мемлекеттiк капитал икемдi болмай отыр. Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар мемлекет кiрiсiне салықтарды ғана аудара отырып, мемлекеттiк капиталды өздерiнiң "ведомстволық" мақсаттары үшiн ғана пайдаланады.
      - Өзiнiң қаржы-шаруашылық қызметiнің нәтижелерiнен және жылжымайтын мүлiк объектiлерiн жалға беруден пайда тауып отырған мемлекеттiк кәсiпорындардың мұның белгiленген бiр бөлiгiн мемлекеттiк бюджет кiрiсiне аудармайтын фактiлерi орын алып отыр.
      - Мемлекеттiк активтер туралы толық ақпараттың болмауына байланысты олардың жиынтық құнын айқындау, оларды пайдалану тиiмдiлiгiне дұрыс талдау жүргiзу, сондай-ақ тиiстi бюджеттерге қаражаттардың түсуiне болжам жасау мүмкiн емес.
      - Коммуналдық меншiктi басқарудың жеткiлiктi құқықтық базасының болмауы коммуналдық кәсiпорындардың құрылуына және қызметiне ықпал етпейдi.

      2.3. Мүмкіндiктер

      - Қазақстанның мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мүмкiндiктерi, бiрiншi кезекте, елдiң күштi басшылығымен байланысты.
      - Yкiметтегi де, сондай-ақ жеке сектордағы да қалыптасқан кәсiби кадрлар мемлекетке меншiк иесi ретiнде орнығуға және мемлекеттiк активтердi басқару саласындағы мемлекеттiк саясатты жүзеге асыруға ықпал етуге көмектеседi.
      - Иелiктен алынғандарды қайтару және жаңа негiзгi құрал-жабдықтар құру жолымен мемлекеттiк активтердi үдету мүмкiндiктерi бар.
      - Қазақстанда корпоративтік басқаруға көшу мүмкіндігі бар. Холдинг рөлінде бой көрсетуге қабілетті бірқатар компаниялар шын мәнісінде қалыптасып та үлгерді, оларды ұйымдастырып, заң жүзінде ресімдеу ғана қажет.

      2.4. Қатерлер

      - Мемлекеттік активтерді басқару функцияларын орталықсыздандыру жағдайында мемлекеттік мекемелерді қайта ұйымдастыру есебінен республикалық мемлекеттік кәсіпорындар (РМК) санының өсуі және тиісінше мемлекеттік сатып алуларды қаржыландыру бойынша міндеттемелерді соларға ауыстыру байқалып отыр.
      - Бұл ретте шаруашылық жүргізу құқығының заңи түзілісі МРК өздеріне және соған қатысты алғанда меншік құқығының субъектісі болып табылатын министрліктермен бірлесіп мемлекеттік меншікті иеліктен алу мүмкіндігіне жол береді.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МІНДЕТТЕР

      Мемлекеттік активтерді басқару саласындағы мемлекеттік саясаттың негізі мемлекеттік жылжымалы мүлік пен акциялардың мемлекеттік пакетін басқару саласындағы мемлекеттің рөлін қайта ой елегінен өткізу болады. Елді индустриялық дамытудың негізгі идеясы мемлекетті өз капиталының толық құқықты меншік иесі рөлінде орнықтыру болады.
      Мемлекеттік активтерді басқару саласындағы мемлекеттік саясатты табысты жүзеге асыру үшін мыналар қажет:
      - Мемлекеттік активтерді елдің капитал айналымына тарту және оларды басқарудың тиімділігін арттыру.
      - Мемлекеттің тікелей қатысуымен ұлттық компаниялар мен мемлекеттік кәсіпорындар секторын құру.
      - Ұлттық компаниялар мен мемлекеттік кәсіпорындардың ақиқат қаржылық жай-күйін аудиторлық тексеру мен анықтауды жүргізу мақсатымен инспекциялайтын агенттік құру.
      - Мемлекеттік капиталды икемді ету және оны, ең алдымен, ұлттық

компаниялар мен мемлекеттік кәсіпорындардың өз мұқтаждарына емес,

мемлекеттік міндеттерді шешуге бағыттау.

- Коммуналдық меншікке көшірілуі қажет объектілерге түгендеу, бағалау

жүргізу және олардың тізілімін әзірлеу.

4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

4.1. Мемлекеттiк активтердi елдiң капитал айналымына тарту және

оларды басқарудың тиімдiлiгін арттыру

       - 2010 жылға қарай мемлекеттiң өз активтерiн басқаруға қатынасы түбегейлi өзгередi. Экономиканың тұтқалы салаларындағы мемлекеттiң рөлi арттырылады. Отандық кәсiпорындар бәсекеге қабілеттi өнiмдерiмен әлемдiк рыноктарға шығады.
      - Аталған кезеңде мемлекеттiк кәсiпкерлiктiң оңтайлы шектерi айқындалуы қажет. Дамыған елдердiң де, сондай-ақ дамушы елдердiң де тәжiрибесi көрсетiп отырғандай, жеке кәсiпкерлiк мемлекеттiк кәсiпкерлiкпен толықтырылуға тиiс екендiгiн көрсетiп отыр. Бұл ретте ел өзiнiң экономикалық дамуында неғұрлым артта қалып отырса, мемлекеттiң шаруашылық қызметiне қатысушы ретiндегi жалпыұлттық ауқымда аса маңызды экономикалық проблемаларды шешуге ықпал етуге тиiстi рөлi соғұрлым жоғары болатынын ескеру қажет.
      - Ұлттық экономиканың жеке капитал түспейтiн не олардың капиталды көп қажет ететiндiгiне, ұзақ мерзiмдi өтемдiлiгiне және тәуекел дәрежесiнiң жоғарылығына байланысты жеткiлiксiз көлемде түсетiн өмiрлiк маңызы бар салаларын мемлекеттiк қолдау қажет.
      - Қазақстан Республикасы аумағындағы да, сондай-ақ шет елдердегi де мемлекеттiк меншiктiң бiрыңғай тiзiлiмiн әзiрлеудi аяқтау қажет. Бұл тiзiлiмде мемлекеттiк меншiк объектiлерiнiң жай-күйі олардың амортизациясы мен нақты жай-күйі, жалға, кепiлге, сенiмгерлiкпен басқаруға берілуi, сондай-ақ тиiстi шарттардың жағдайлары, мемлекеттiк меншiктi пайдаланғаны үшiн төлем түсiмдерінiң тұрақтылығы мен толықтығы ескерiле отырып көрсетiлуге тиiс.
      - Мемлекеттiк кәсiпорындар санын қысқарту және басқару шығындарын оңтайландыру, сондай-ақ акциялардың мемлекеттiк пакетiнен түсетiн табыстарды ұлғайту мақсатында:
      - мемлекеттiң активтерi мен пассивтерi балансының әдiстемесi әзiрленедi;
      - экономикалық және әлеуметтiк жағынан маңызы төмен кәсiпорындардағы мемлекеттiк меншiк орналасқан акциялар саны қысқартылады;
      - акцияларының мемлекеттік пакетін басқару механизмдері жетiлдiрiледi.
      - Мемлекеттiң үлесi белгiленген деңгейден асып түсетін жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктер акцияландырылуға, ал акциялар пакетi ұлттық компанияларға басқаруға берiлуге тиiс. Мемлекет үшiн маңызы төмен қалған үлес жекешелендiрiлуі қажет.
      - Бүгiнгi таңда мемлекет балансында бар меншiктi олардың жалпымемлекеттiк мүдделердi қамтамасыз етудегi маңызына сәйкес санатқа бөлу және оларды сақтау не жекешелендiру туралы шешiм қабылдау қажет.
      - Бiрiншi санатқа жекешелендiруге жатпайтын мемлекеттiк меншiктi жатқызу қажет. Толық мемлекеттiк меншiкте қалатындар:
      - Қазақстан Республикасының ұлттық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн қажетті штаттағы мүлiктер, әскери-техникалық мақсаттағы кәсiпорындар мен объектiлер;
      - мемлекеттiк халықаралық маршруттар желiсiне қосылған, сондай-ақ инженерлiк ғимараттарын қоса алғанда, қорғаныс мақсатындағы магистральдi темiр жолдар, жалпы пайдаланудағы республикалық автомобиль жолдары, кемелер жүретiн су жолдары, маяктар, кеме қатынасы қауiпсiздiгiне кепiлдiк берiп, реттеп отыратын қондырғылар мен навигациялық белгiлер;
      - мемлекеттiң әлеуметтiк мiндеттерiн шешу жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын мемлекеттiк мекемелер.
      - Екiншi санатқа республикалық маңызы бар мемлекеттiк меншiк жатқызылуы қажет. Бұл, ең алдымен, мұнай-газ және химия кешенiнiң, өндiрушi және өңдеушi өнеркәсіптiң кәсiпорындары, аса iрi құрылыс, машина жасау, көлiк пен байланыс кәсiпорындары. Акцияларының бақылау немесе шектемелi пакетi мемлекеттiк меншiкте болатын екiншi санаттағы кәсiпорындар елдiң ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторына кiредi. Акциялардың бақылау немесе шектемелi пакетi болуының қажеттiгi әр сала үшiн олардың стратегиялық маңызы және оған мемлекеттiк ықпалдың қажеттiгi ескерiле отырып дербес айқындалатын болады.
      - Үшiншi санатты жекешелендiру немесе коммуналдық меншiкке беру орынды болатын мемлекеттiк меншiк құрайды. Аяқталмаған құрылыстар мен мемлекеттiк мұқтаж үшiн пайдаланылмайтын басқа да мемлекеттiк меншiктi жекешелендiру жүргiзiлетiн болады, бұл өндiрiс пен жаңа бизнестiң дамуы үшiн жаңа алаңдар құрады. Пайдаланылмай тұрған не мақсатына сай пайдаланылмай жүрген мемлекеттiк мекемелер меншiгiн табу және алып қою, жылжымайтын мүлiк объектiлерiн пайдалануға беру жөнiндегi iс-әрекеттердiң айқындылығын олардың тiзiмiн барлық мүдделi тұлғалар үшiн мiндеттi түрде жариялай отырып қамтамасыз ету қажет.
      - Мемлекеттiк бюджетке түсетiн салықтық емес түсiмдердi молайту және шағын кәсiпкерлiктi қолдау мақсатында мемлекеттiк меншiктегi жылжымайтын мүлiк объектiлерi жалға берiлетiн болады. Бұл ретте аталған объектiлердi жалға беру конкурс өткiзу және транспаренттілік жағдайында, бұдан кейiнгi атаулы сату шарттарынсыз өткiзiлетiн болады. Мемлекеттiк жылжымайтын мүлiктi пайдаланғаны үшiн төленетiн жалдау ақысының ставкасы рынокта қалыптасқан ставкаға сәйкес келетiн болады. Мемлекеттiк кәсiпорын алатын жалдау ақысының бiр бөлiгi мемлекеттің кiрiсiне алынатын болады, ал бiр бөлiгi осы кәсiпорынның пайдасын құрайды.
      - Заң түрiнде базалық заң актiсi әзiрленуi қажет, ол мемлекеттiк меншiктi басқару деп ненiң ұғынылатынын, оның мақсаттары мен мiндеттерінің қандай екендiгiн, басқарудың негiзгi принциптерiн, басқарудың нысандары мен әдiстерiн, басқарудың объектiлерi мен субъектiлерiн, мемлекеттiк меншiктiң есепке алынуы мен тиiмдi пайдаланылуын бақылау жасау тәртiбiн айқындайды.

      4.2. Мемлекеттiң тiкелей қатысуымен ұлттық компаниялар мен
           мемлекеттiк кәсiпорындар секторын құру

      - Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар секторын құру мақсатымен мемлекет елдің iшiнде де, сондай-ақ одан тысқары да iс-әрекет жасауға қабiлеттi кәсiпкер рөлiнде көрiнуге тиiс. Мемлекеттiк кәсiпкерлiк барынша жоғары пайда табуға емес, экономиканың стратегиялық салаларын дамыту мен жаңа өндiрiстер құруға бағытталуға тиiс.
      - Ұлттық компаниялар секторын құруға отандық капиталды елдiң iшiнде шоғырландыру, сондай-ақ стратегиялық кәсiпорындардың акциялар пакетiн сақтау қажеттiгi себепшi болды.
      - Бүгiнгi таңда іс жүзiнде бiрқатар ұлттық компаниялар қалыптасты. Бұл мұнай-газ, энергетика салаларында неғұрлым айқын көрiнедi.
      - Акциялардың мемлекеттiк пакетiн чиновниктер басқармауға тиiс. Мемлекеттiң қатысуы қажет болатын салаларда мемлекеттiң 100 пайыз қатысуымен жабық акционерлiк қоғамның ұйымдық-құқықтық нысанындағы мемлекеттiк холдингтер ретiнде ұлттық компаниялар жұмыс iстейтiн болады. Оларды құрудың мақсаты ұлттық экономиканың тұтқалы салаларындағы технологиялық жағынан байланысқан өндірістер қызметiн басқару болады.
      - Қазақстаннан тысқары жерлерде экономикалық экспансия жүргiзіледi, таяу шетелдерден Қазақстан үшiн қажеттi өнеркәсiптiк объектiлер мен инфрақұрылымдар сатып алынады.
      - Сөйтiп, мемлекеттiк холдингтер рөлiнде ұлттық компаниялар құру корпоративтiк басқару әдiстерiне көшудi бiлдiретiн болады. Мұндай идея жоғарыдан шығуға, бiрақ кәсiпорындардың дербестiгiне қол сұқпауға тиiс. Холдинг құрылымында олар өздерiнiң заңды тұлға мәртебесiн жоғалтпайды, бiрақ олардың көпшiлiгiнiң құрылтайшысы мемлекет болып табылатындығы себептi, олардың қызметi үшiн жауапты болуға тиiс. Корпоративтiк басқару шығындарды оңтайландыруға, технологиялық және кадр саясатын тұжырымдауға, сала шеңберiнде кәсiпорындар қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi.
      - Құрылымдық өзгерiстердiң табыстылығы және ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың дамытылуы көп жағдайда негiзгi екi фактордың икемдi өзара iс-қимылына: жеке сектордың тиiмдi қызметi мен бұған жәрдемдесетiн мемлекеттiң экономикалық саясатына байланысты болады.
      - Елдiң стратегиялық кәсiпорындарының дамуына отандық жеке инвесторлардың қаражаттарын тарту қажет. Инвесторлардың бiрi жинақтаушы зейнетақы қорлары мен сақтандыру компаниялары болады. Жаңа акционерлер өздерiнiң күрделi қаржыларына қамқорлық жасау мен өндiрiстiң дамуына ықпал етудiң ынталандырылуына ие болады. Мұндай инвестицияларды тарту жекешелендiру туралы болашақ шешiмдердi жеңiлдеткен болар едi, өйткенi мемлекет кәсiпорындарды тұрақты қаржылық жағдайға келтiрiп және солар үшiн нарықтық кеңiстiктi қамтамасыз ете отырып, оларды жеке секторға беруге тиiс. Бiрақ мемлекет барлық кәсiпорындарға қатысудан өзін бiрден шеттеуге тиiс емес, өйткенi бұл болжанып болмайтын әлеуметтiк салдарға соқтыруы мүмкiн. Қандай да бiр шешiмдер қабылдау мен дивидендтер алу мақсатында мемлекеттiң қатысуының ең төменгi үлесiн қалдыруы қажет.
      - Мемлекеттiң меншiгiнде акциялар пакетiнiң айтарлықтай саны шоғырланатындығына байланысты ұлттық компаниялар мен кәсiпорындардың басқару органдарында мемлекеттiң бiлiктi өкiлдерi институтын қалыптастыру талап етiледi. Нақты жағдайға байланысты, мұндай өкiлдер ұлттық компаниялардың байқаушы органдарына да, сондай-ақ атқарушы органдарына да кiруi мүмкiн.

      4.3. Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсіпорындардың ақиқат
           қаржылық жай-күйiн аудиторлық тексеру мен анықтауды
           жүргiзу мақсатымен инспекциялайтын агенттік құру

      - Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың табыстылығын жасырып қалу үшiн мол мүмкiндiктiң бар екендiгiн ескере отырып, инспекциялайтын агенттiк құру туралы шешiм қабылдау қажет.
      - Агенттiк ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың басшылығынан толық тәуелсiз болуға және есептi тiкелей Yкiметке тапсыруға тиiс. Бұл ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың айқындылығын қамтамасыз етедi және олардың ақиқат табыстылығын жасырып қалу мүмкiндiгiн барынша азайтады.
      - Агенттiктiң бiрiншi кезектегi мiндеттерi мыналар болады:
      - ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың қаржы-шаруашылық қызметiне аудиторлық тексеру жүргiзу, бұл мемлекеттік капиталдың құнын нақты бейнелеу мен олардың өз капиталына алатын табыстарын жеке сектордағы капиталдың жалпы табыстарымен салыстыруға мүмкiндiк бередi;
      - акциялардың мемлекеттiк пакетiн басқарудың тиiмдiлiгiн бағалау;
      - кәсiпорындардың жарғылық капиталындағы мемлекеттiң үлесiн сақтаудың немесе сатып алудың экономикалық орындылығын бағалау;
      - мемлекеттiң қатысуындағы кәсiпорындарға қаржылық, экономикалық және өзге қолдау көрсету жөнiнде ұсыныстар әзiрлеу;
      - кәсiпорындардың қаржы-шаруашылық қызметiн ескере отырып мемлекеттің үлестерi бойынша дивидендтердiң мөлшерi туралы ұлттық компаниялардың шешiмдерiмен келiсiмге келу;
      - мемлекеттiң қатысуындағы кәсiпорындардың акциялары мен өзге де бағалы қағаздарын алмастыру сатып алу-сату жөнiндегi ұлттық компаниялардың шешiмдерiмен келiсiмге келу;
      - ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың басқару органдарында мемлекеттiң мүдделерiн бiлдiретiн кандидаттарды аттестациялау, олардың қызметiн бағалау;
      - ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың өндiрiстiк бағдарламаларының тепе-теңдiгiн, нарықтық конъюнктураны зерттеу мен талдау, маркетинг қызметiн жүзеге асыру.

      4.4. Мемлекеттiк капиталды икемдi ету және оны, ең алдымен,
           ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындардың өз
           мұқтаждарына емес, мемлекеттiк мiндеттердi шешуге бағыттау

      - Мемлекеттiк сектордың компаниялары мен кәсiпорындары арасында ресурстарды орталықтандырып бөлудi белгiлеу үшiн қолда бар меншiкке бақылау жасауды арттыру қажет. Мемлекет өзiне меншiк иесiнiң рөлiн алып, кәсiпорындар арасында ресурстар орналастыру үшiн қажеттi шешiмдер қабылдайтын болса ғана капиталды икемдi ету механизмдерi өмiр сүре алады.
      - Мемлекет меншiк иесi ретiнде өз активтерiне табыс алудың құралы ретiнде қарауға және қаражаттарын барынша жоғары пайда алу ұйғарылып отырған салаларға салуға және шығынға ұшырататын салаларды жойып отыруға тиiс. Сөйтiп, қандай салаға немесе кәсiпорынға қанша қаражат салынатындығын мемлекет қана шешуге тиiс. Өз капиталын тиiмдi басқара алу ғана мемлекетке ұлттық компаниялардың, мемлекеттік кәсiпорындардың және мемлекеттің меншiктік үлесi бар кәсiпорындардың табысты қызметiне қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.
      - Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар бюджеттiк шектеулер шеңберiнде жұмыс iстейтiн болады. Әрбiр ұлттық компания мен мемлекеттiк кәсiпорын үшiн тиiстi бюджет бекiтiлетiн болады. Бюджет жобасы салалық министрлiктермен тығыз ынтымақтастықта әзiрленiп, оны Yкiмет бекiтедi және назарға алу үшiн Қазақстан Республикасының Парламентiне ұсынылатын болады.
      - Өз капиталына басшылық жасай отырып, мемлекеттiк активтердi пайдаланудан түскен табыстардың бiр бөлiгiн осы қаражаттарды инвестициялаудың құралы ретiнде даму бюджетiне, ал бiр бөлiгiн мемлекеттiк борышты өтеу есебiне аударуды көздеу де қажет.

      4.5. Коммуналдық меншiкке көшiрiлуi қажет объектiлерге түгендеу,
           бағалау жүргiзу және олардың тiзiлiмiн әзiрлеу

      - Мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыру шеңберiнде республикалық меншiктен коммуналдық меншiкке бөлiп шығару механизмдерiн және олардың басқару деңгейi бойынша бөлiну тәртiбiн жетiлдiру қажет. Коммуналдық меншiкке көшiрiлуге тиiстi объектiлерге түгендеу, бағалау жүргiзу және олардың тiзiлiмiн әзiрлеудi жүзеге асыру қажет.
      - Әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктер кәсіпорындардың акциялар пакетiне ие

болмауға тиiс. Ұлттық компаниялар үшiн мүдделiлiк тудырмайтын және

коммуналдық кәсiпорындар тiзiлiмiне кiргiзiлмеген кәсiпорындар акциясының

пакеттерi жекешелендiрiлетiн болады.

- Ұлттық компаниялар мен мемлекеттiк кәсiпорындар сияқты, коммуналдық

кәсiпорындар да бюджеттiк шектеулер шеңберiнде жұмыс iстеуге тиiс, осыған

байланысты олардың бюджеттерiн мәслихаттар бекiтетiн болады.

ХІ БӨЛІМ.

САЯСИ ЖҮЙЕНІ РЕФОРМАЛАУ

1. МАҚСАТ

Бүкіл қоғамның мүддесін іске асыруды қамтамасыз етуге қабілетті

тиімді саяси жүйе қалыптастыру.

2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

       Тәуелсiздiктiң тоғыз жылы iшiнде Қазақстанның саяси дамуында айтарлықтай саяси және экономикалық жаңарулар болып өттi.
      Қол жеткендi объективтi бағалау саяси жүйе дамуының одан әрi барысын дұрысырақ айқындауға мүмкiндiк бередi.

      2.1. Күштi жақтар

      - Дәйектi саяси реформалардың нәтижесiнде мемлекеттiлiктiң негiзi қалыптасты, Қазақстанның одан әрi дамуының бағыты белгiлендi, демократиялық құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам құрудың қажеттi алғышарттары жасалды.
      - Қазақстанда саяси жүйенi дамытудың демократиялық бағыты қалыптасты.
      - Мемлекеттiк құрылыста билiктi бөлудің заңдық, атқарушылық және сот тармақтары принципi конституциялық тұрғыдан бекiтiлдi.
      - Мемлекет басшысын сайлау баламалы негiзде өткiзiлдi.
      - Өкiлді органдарға (Парламент және мәслихаттар) сайлауды партиялық тiзiм бойынша өткiзудiң негiзi қаланды, ол партиялық құрылыс процесiн жандандыруға, мемлекеттiң саяси өмiрiнде партияның рөлiн күшейтуге ықпал етуге тиiс.
      - Саяси плюрализм заң жүзiнде бекiтiлдi, көппартиялылықты қалыптастырудың негiзi қаланды.
      - Мемлекеттiк емес бiрқатар бұқаралық ақпарат құралдары құрылды және жұмыс iстейдi.
      - Қоғамның әртүрлi топтары мен жiктерiнiң мүддесiн бiлдiретiн үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдар құру процесi жүрiп жатыр.
      - Нарықтық экономиканың дамуы қазақстандық саяси ортада дербес әлеуметтiк-демократиялық идеялардың бекуi үшiн әлеуметтiк база болған меншiк иелерiнiң жеткiлiктi өкiлдi жаңа табын құруға алып келдi. Қоғамды және оның саяси жүйесiн одан әрі ырықтандыру адамдардың осы әлеуметтік топтарының ұмтылыстарына жауап бередi.
      - Қазақстан халқының бiлiм деңгейiнiң жоғарылығы тұтастай алғанда қоғамды одан әрi демократияландыруға да ықпал етедi.
      - Ұлтаралық келiсiм саясатын жүргiзудiң құралы ретiнде Қазақстан халықтарының Ассамблеясы құрылды.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Атқарушы билiктiң тым орталықтандырылуы және тұрақсыздығы.
      - Өкiлдi органдардың қызметi қазiргi қоғамдық-саяси және әлеуметтiк-экономикалық жағдайға толық дәрежеде сай емес.
      - Партиялардың саяси жүйедегi рөлiнiң әлi де әлсiздiгi, қазiргi саяси партиялардың жұртшылыққа белгiсiздiгi және әрекетсiздiгi.
      - Билiктiң өзара iс-қимылының механизмдерiн пысықтаудың және жетiлдiрудiң қажеттiгi.
      - Сот жүйесiнiң жекелеген буындарының атқарушы билiкке тәуелдiлiгiнің сақталуы.
      - Либералды, нарықтық экономика жағдайында демократиялық дәстүрдiң және өмiрлiк тәжiрибенiң жетiспеушiлiгi.

      2.3. Мүмкiндiктер

      - Демократиялық реформаларды жалғастырудың, демократиялық институттарды тұрақты түрде дамыту мен нығайтудың қажеттігін қоғамның түсiнуi.
      - Құқықтық мемлекет қалыптастыруға бүкiл қазақстандық қоғамның күш-жiгерiн шоғырландыру, онда заң үстем болады және азаматтардың түбегейлi құқықтары мен бостандықтары қамтамасыз етiледi.
      - Елдiң әлемдiк қауымдастыққа ақпараттық ықпалдасуын кеңейтуге ықпал ететiн қазақстандық қоғамның ашықтығы.
      - Саяси дамудың халықаралық оң және терiс тәжiрибелерiн кеңінен зерделеудiң мүмкiндiгi.
      - Дүниежүзiнде демократиялық процестердi ғаламдандыру және мемлекеттердiң экономикалық және саяси өзара тәуелдiлiгiн арттыру.

      2.4. Қатерлер

      - Шетелдердiң тәжiрибесi, егер жүйе өз дамуында тоқырауға ұшыраса, ол тұрақты өзгерiстегi сыртқы және iшкi жағдайларға баламалы үн қатудан қалатынын дәлелдейдi. Мұндай жағдайда болжап болмайтын әлеуметтiк-саяси зардаптар қатерi туындайды, оның елдегi жағдайды тұрақсыздандыруы мүмкiн. Демек, жүйе тұрақты түрде ырғақты дамып отыруға, қоғамдағы өзгерiстерге бейiмделуге және сол өзгерiстерге үн қатуға тиiс.
      - Қазiргi уақытта елдiң басынан өткiзiп отырған әлеуметтiк-экономикалық қиындықтар және соның салдарынан халықтың бiр бөлiгiнiң әлеуметтiк тұрғыдан қанағаттандырылмауы қоғамда саналуан әлеуметтiк жанжалдарды, жалпы iшкi саяси тұрақсыздықты арттырады.
      - Елдiң полиэтникалылығы әртүрлi этникалық топтар мүдделерi келiсуiнiң демократиялық механизмдерi болуы қажеттiгiн талап етедi, өйткенi Қазақстанның бұл ерекшелiгi елдiң одан әрi дамуы, жалпыұлттық татулық пен азаматтық бiтiмнiң сақталуы үшiн аса маңызды талап қояды. Тарихтың бiрнеше мәрте көрсеткенiндей, этникааралық проблемаларды демократиялық емес әдiстермен шешу орын алған жерде полиэтника мемлекеттiң ұстынын шайқайтын және қоғамның iшкi тұрақсыздығына ықпал ететiн фактор ретiнде көрiнедi.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      ХХ ғасырдың соңы демократиялық процестердiң ғаламдануымен сипатталады. Көптеген елдер саяси жүйенi демократияландыру жолына түстi және демократиялық дамудың қайсыбiр сатысында тұр. Әрбiр елдiң өзiнiң саяси тарихы, өзiнің саяси дәстүрi, өзiнiң саяси мәдениетi, өзiндiк тарихи даму жолы бар. Сондықтан әрбiр елдегi демократияландыру процесi өз ерекшелiгiне, алғышарттарға, немесе, керiсiнше, кедергiлерге ие. Саяси жүйенi түрлендiрудiң айтарлықтай кең тәжiрибесi жинақталған, оларды мұқият зерделеу мен талдау жүргiзiлiп жатқан жаңартулардың дұрыстығын бағдарлауға мүмкiндiк бередi.
      Демократиялық жетiстiктердiң бар екендiгiне қарамастан, Қазақстанның қазiр демократияландырудың бастапқы кезеңiнде ғана тұрғаны анық және алда саяси жүйедегi демократиялық реформаларды дәйекті және ойластырылған түрде жалғастыру күтеді.
      Мынадай стратегиялық міндеттерді шешу қажет:
      - Елдің саяси өмірінде биліктің өкілді органдарының рөлін кеңейту.
      - Соттардың тәуелсіздігін және кәсіби құзыреттілігін қамтамасыз ету.
      - Басқару функциясын орталықсыздандыру (қараңыз. ХІІІ бөлім. Мемлекеттік функцияны орталықсыздандыру).
      - Күшті көп партиялық жүйе құру, саяси партиялар нақты беделге, халықтың қолдауына ие болуға тиіс, саяси стратегияны тұжырымдауға қабілетті болуға тиіс.
      - Сайлау процесін жетілдіру.
      - Үкіметтік емес қоғамдық ұйымдардың рөлін күшейту, олар азаматтардың мүдделерін іске асыруға белсенді және жемісті қатысуға тиіс.

      4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

      Қазақстанның Конституциясы күштi президенттiк республиканың қалыптасуын және билiктiң үш тармағы арасындағы өкiлеттiктердi бөлудi заң жүзiнде ресiмдедi. Конституция бойынша Президент мемлекеттiк билiктiң барлық тармақтарының келiсiп жұмыс iстеуін және билiк органдарының халық алдында жауаптылығын қамтамасыз етедi. Президенттiң мұндай мәртебесi мемлекеттiң мүддесiне, мемлекеттiк билiктiң орнықтылығы мен тұрақтылығын қамтамасыз етуге жауап бередi.
      Сонымен бiрге бүгiн билiктiң барлық тармақтарының тиiмдiлiгiн күшейту, әрбiр билiк тармағының мемлекеттiң саяси жүйесiндегi рөлiн күшейту қажеттiгi анық.

      4.1. Елдiң саяси өмiрiнде билiктiң өкiлдi органдарының рөлiн кеңейту

      - Саяси жүйенi жетiлдiрудiң маңызды бағыттарының бiрi елдің саяси өмiрiнде Парламенттiң функциясы мен рөлiн кеңейту болады.
      - Өкiлдi органдардың саяси жүйедегi рөлiн күшейту, реформалар процесiн толыққанды заңдық қамтамасыз ету үшiн олардың өкілеттiгiн кеңейту, олардың атқарушы органдардан тәуелсiздiгiн қамтамасыз ету талап етiледi.
      - Парламенттiң рөлiн оның функциясын тиiмдi пайдалана отырып күшейту қажет. Парламент республикалық бюджеттiң орындалуын бақылауда неғұрлым белсендi рөл атқаруға тиiс.
      - Жергiлiктi мәслихаттар жергiлiктi бюджеттердiң орындалуын нақты бақылауға тиiс.
      - Қоғамда орын алып отырған әлеуметтiк-саяси мүдделердi тиiмдi келiсу мақсатында Парламенттiң жанынан әртүрлi партиялар мен қоғамдық-саяси қозғалыстардың, кәсiподақтардың, соның iшiнде Парламентте өкiлдiгi жоқтардың арасында жүйелi түрде саяси консультациялар өткiзудiң механизмiн жасау қажет.

      4.2. Соттардың тәуелсiздiгiн және кәсiби құзыреттiлiгін қамтамасыз ету

      - Сот жүйесiнiң нақты тәуелсiздiгiне қол жеткiзу - қоғам алдында тұрған бiрiншi дәрежелi мiндеттердiң бiрi. Тәуелсiз сот, құрғымыз келiп отырған құқықтық мемлекеттiң аса маңызды институттарының бiрi болып табылады.
      - Сот қызметiн неғұрлым тиiмдi жүзеге асыру үшiн олардың жоғарғы және төменгi инстанцияларының арасындағы функцияларды талдау және оңтайлы бөлу қажет. Қазақстанда мамандандырылған соттар енгiзудiң қажеттiгi барған сайын өзектi болып отыр. Бұл сот-құқықтық реформаның маңызды бағыттарының бiрi болады.
      - Соттарды кадрлармен қамтамасыз ету туралы және тиiсiнше судьялыққа кандидаттарды iрiктеуге жәрдемдесетiн органдар туралы мәселе айрықша өзектi. Озық шетелдiк тәжiрибенi ескере отырып, Әдiлет бiлiктiлiк алқасы мен Жоғары сот кеңесiнiң рөлiн күшейту және судьялыққа кандидаттарға талапты қатайту қажет.
      - Қазақстанда присяжной заседательдер институтын енгiзу мүмкiндiгi конституциямен мойындалды. Бұл институтты енгiзудiң мәнi сотталушының iсiн присяжной заседательдердiң не судьялар алқасының қатысуымен қарау құқығы туындайтындығына барып тiреледi, мұның өзi сот процесiнде адам құқығын қорғаудың қосымша кепiлi болып табылады. Осыған байланысты сот заңдарына тиiстi толықтырулар енгiзу керек болады.
      - Сот жүйесiнiң тәуелсiздiгiне қол жеткiзу және оны нығайту мақсатында судьялардың еңбегiне ақы төлеу жүйесiн, сондай-ақ соттардың қызметiн материалдық-техникалық қамтамасыз ету мәселелерiн одан әрi жетiлдiру қажет.
      - Заңдық күшiне енген сот қаулыларының орындалуын бақылауды қатайту қажет. Бұл сот жүйесiнiң тиiмдiлiгiн қамтамасыз етудің маңызды шарттарының бiрi болып табылады.

      4.3. Басқару функциясын орталықсыздандыру (қараңыз. ХIII бөлiм.
           Мемлекеттiк функцияны орталықсыздандыру)

      Демократиялық жаңаруларды табысты жүргiзу өзара қарым-қатынасты уақтылы реттеудi және орталық пен аймақтар арасында өкiлеттiктердi бөлудi талап етедi. Негiзгi аймақтық проблемалар жергiлiктi билiк органдары деңгейiнде шешiлуге тиiс.

      4.4. Күштi көп партиялық жүйе құру, саяси партиялар нақты
           беделге, халықтың қолдауына ие болуға тиiс, саяси
           стратегияны тұжырымдауға қабiлеттi болуға тиiс

      Қазiргi кездегi партиялардың және олардың парламенттегi фракцияларының қызметi қоғамның кең жiктерiнiң саяси өкiлдiк мүдделерiнiң болашақ құрылымын қалыптастыру үшiн бастапқы шарттарды әзiрлеуге тиiс.
      Партиялар дауыс беру жолымен қоғамдық пiкiр бiлдiруге ықпал етуге, қоғамның және мемлекеттiк органдардың арасында тұрақты байланысты жүзеге асыруға тиiс. Партиялық қызмет арқылы саяси элитаны, басқару аппаратының кадрларын iрiктеу және әзiрлеу жүзеге асырылуға тиiс.
      Мемлекетте көппартиялылықтың болуы азаматтардың саясатқа қатысуына кең жол ашылуын қамтамасыз етудiң қажеттi саяси шарттарының бiрi ретiнде көрiнедi.
      Парламенттегi партиялық фракциялардың рөлiн арттыру үшiн Парламенттегi партиялық фракциялардың жұмыс iстеу механизмдерiн нақты айқындайтын заңнама қабылдау қажет.

      4.5. Сайлау процесiн жетiлдiру

      - Мемлекет басқаруға халықтың қатысу мүмкiндiгiн кеңейту үшiн сайлау заңнамаларын, сайлау жүйесiн жетiлдiрудi, сайлау процесiн ұйымдастыруды, кандидаттар туралы ақпаратты сайлаушыларға дейiн жеткiзудегi және сайлау шараларының басқа кезеңдерiн жазудағы бұқаралық ақпарат құралдарының рөлiн нығайтуды жалғастыру қажет.
      - Сайлау комиссияларының құрамына кәсiпқойлар ұсынылуға тиiс, әрбiр комиссияда тым болмаса бiр заңгер болуға тиiс.
      - Төмен тұрған сайлау комиссияларын саяси партиялардың, басқа қоғамдық бiрлестiктердiң, азаматтардың пiкiрлерiн ескере отырып өкiлдi органдар (мәслихаттар) құруға тиiс.
      - Дауыс беру және дауысты есептеу рәсiмi барынша "мөлдiр" болуға тиiс. Дауыстарды есептеудің автоматтандырылған жүйесiн енгiзу сайлау процесiн жетiлдiрудi қамтамасыз ету бағыттарының бiрi болады.

      4.6. Yкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың рөлiн күшейту, олар
           азаматтардың мүдделерiн iске асыруға белсендi және жемiстi
           қатысуға тиiс

      - Халықтың әртүрлi топтары мен жiктерiнiң мүдделерiн талап ететiн үкiметтiк емес ұйымдарды (YЕҰ) дамыту және нығайту қажет. Осыған байланысты үкiметтiк емес ұйымдардың одан әрi дамуын қамтамасыз ететiн арнаулы заңнамалар қабылдаған орынды.
      - Мемлекеттiң және үкiметтiк емес қоғамдық ұйымдардың өзара iс-қимылын жандандыру талап етiледi. Бұл орын алып отырған проблемаларды шешудің жолдарын тез және тиiмдi табуға мүмкiндiк бередi.
      - ҮЕҰ-ға қолдау көрсетудiң нақты нысандарының бiрi оларға әлеуметтiк жағынан маңызды жобаларды iске асыруға арналған мемлекеттiк гранттарды берудің мүмкiндiктерi мен тәртiбiн айқындау болып табылады.
      - Қазақстанның жастар және балалар ұйымдарына қолдау көрсетуге және оларды дамытуға айрықша назар аудару қажет. Бұл жастарды баламалы түрде әлеуметтендiруге және олардың әлеуметтiк-экономикалық проблемаларын шешуге, олардың бүлдiргiш дiни немесе арандатушы саяси идеяларды қабылдау салдарынан қылмысқа баруын болдырмауға ықпал етедi.

ХІІ БӨЛІМ.

ӘКІМШІЛІК РЕФОРМАСЫ

       1. МАҚСАТ

      Жаңа экономикалық және саяси ортада іс-қимыл жасауға, өз функцияларын толық көлемде орындауға қабілетті тиімді мемлекеттік аппарат құру.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Әлемнің тәжiрибесi көрсетiп отырғанындай, мемлекеттi басқарудың абсолюттi түрде жетiлдiрiлген құрылымы әлемнiң бiрде бiр елiнде жоқ, ал мемлекеттiк билiк органдарын реформалау үздiксiз процесс болып табылады.
      Өтпелi экономикалы елдердiң ерекшелiгi бұларда қоғамдық және экономикалық қатынастардағы өзгерiстермен қатар, мемлекеттiң өзiнiң рөлiнiң түрлену процесi жүрiп жататындығы болып табылады. Сол себептi мемлекеттiк аппарат пен мемлекеттiк қызмет жүйесiнiң қоғамның қажеттілiктерi мен үмiт етуiне де, сондай-ақ мемлекеттiң өзгермелi функциясына да барабар келуi өзектi болады.
      Бiздiң елiмiзде соңғы бiрқатар жылдардан берi мемлекеттi басқару құрылымын оңтайландыру мен жетiлдiру процесi жүрiп жатыр, оның мақсаты Қазақстанды дамытудың ағымдағы және перспективалы мәселелерiн тиiмдi шешуге қабiлеттi кәсiби Үкiмет құру болып табылады.
      Әрбiр кезеңде елдегi әлеуметтiк-экономикалық және қоғамдық-саяси укладтың нақты жай-күйi талап ететiн мiндеттер шешiледi.
      Және бүгiн қоғамның болашақ қажеттiлiктерiне, ұзақ мерзiмдi мiндеттердi шешуге және мемлекеттi дамытудың стратегиялық мақсаттарына қол жеткiзуге бағдарланған әкiмшiлiк реформасының стратегиясын әзiрлеу күн тәртiбiне шығып отыр.

      2.1. Күштi жақтар

      - Билiк тармақтарының жұмыс iстеп тұруы мен өзара iс-қимылының заңнамалық-құқықтық негiзi жасалды.
      - Басқарудың шамадан тыс топырлаған командалық-салалық құрылымы мен мемлекеттiк аппараттың саны қысқартылды.
      - Қазақстанда мемлекеттiк қызметтiң жаңа моделi жұмыс iстеп тұр.
      2000 жылғы 1 қаңтардан бастап мемлекеттiк қызметшілердi саяси және әкiмшiлiк деп бөлудi, әкiмшiлiк мемлекеттiк қызметке қабылдау кезiнде міндетті конкурстық рәсiмнен өтудi, әкiмшiлiк-мемлекеттiк қызметшілердi әлеуметтiк-құқықтық қорғауды, кадрлар резервiн қалыптастырудың механизмiн күшейтудi көздейтiн "Мемлекеттiк қызмет туралы" Қазақстан Республикасының Заңы күшiне ендi.
      Қазақстан Республикасы Президентiнiң мемлекеттiк қызметшi антының мәтiнiн, Мемлекеттiк қызметшiнiң қызмет этикасының ережесiн, Кадрлар резервiн қалыптастырудың тәртiбiн реттейтiн Жарлықтары, мемлекеттiк қызмет саласындағы қатынастарды реттейтiн және басқа кесiмдер: мемлекеттiк қызметшiлердiң мүлiктерiн сенiмдi басқаруға берудiң тәртiбi туралы Yкiметтiң қаулысы, Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк қызмет iстерi жөнiндегi агенттiгiнiң актiлерi - Әкiмшiлiк лауазымды иеленуге арналған конкурстар өткiзудiң тәртiбi, Әкiмшiлiк мемлекеттiк лауазымдар санаттарына қойылатын үлгілiк бiлiктiлiк талаптары қабылданды.
      - Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестi жандандыру мақсатында тиiстi заң мен бiрқатар нормативтiк құқықтық кесiмдер қабылданды.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Жүргiзiлген құрылымдық өзгерiстерге, мемлекеттiк органдардың саны мен олардың штат санын қысқартуға қарамастан, мемлекеттiк аппараттың икемдiлiгi мен тиiмділiгi бұрынғысынша жеткiлiксiз күйiнде қалып отыр.
      - Көп деңгейлi құрылым мен жұмысты қосарласа атқарушылық, сондай-ақ мемлекеттiк органдар алдында тұрған мiндеттердiң шашыраңқылығы жауапкершiлiк пен есеп берiп отырушылық мәселелерiндегi ретсiздiктерге соқтырды.
      - Мемлекеттiк органдардың құрылымын және олардың мiндеттерi мен атқаратын қызметтерiн ұдайы қайта қарау нәтижесiнде ведомстоваралық өзара iс-қимыл әлсiредi, ықпалдасу деңгейiнiң, мемлекеттiк аппарат iшiндегi, сондай-ақ сыртқы институттарға қатысты бақылау мен үйлестiрудiң төмендегенi байқалуда.
      - Мемлекеттiк аппараттың қызметi тез өзгерiп отырған сыртқы орта мен қоғамның қажеттiлiктерiне баяу бейiмделумен, шешiмдер қабылдаудың тиiмсiз механизмдерiмен сипатталады.
      - Мемлекеттiк аппарат пен мемлекеттiк қызметшiлер қызметiнiң репутациясы қоғамдық санада бұрынғысынша жоғары емес күйiнде қалып отыр.
      - Сыбайлас жемқорлықтың әлеуметтiк алғышарттарын iздестiру жеткiлiктi түрде белсендi жүргiзілмейдi, оларды шектеу мен бейтараптандыру жөнiнде нысаналы жұмыстар жүзеге асырылмай келедi.
      - Мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу мәселесi проблемалық күйiнде қалып отыр. Проблема еңбекке баламалы деңгейде ақы төлеуде ғана емес, сонымен бiрге ақы төлеу жүйесiнiң мемлекеттiк қызметшiлер бiлiктiлiгiн арттыруды ынталандыруында болып отыр.
      - Осы уақытқа дейiн мұғалiмдердiң, дәрiгерлердiң және басқалардың, сондай-ақ республикалық мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұлттық компаниялар қызметкерлерiнiң мәртебесi айқындалған жоқ.
      - Мемлекеттiк аппарат қызметiн ұйымдастыруға деген нақты iс-қимыл стратегиясы мен жүйелi көзқарас жоқ.

      2.3. Мүмкiндiктер

      - Елдiң жоғары басшылығы мен қоғамның мемлекеттiк аппаратты реформалаудың қажеттiгiн түсiнуi.
      - Қазақстан халқы бiлiмдарлығының жеткiлiктi жоғары деңгейi тиiстi ынталандырулар бар болған кезде мемлекеттiк қызметке кәсiби кадрларды тартуға мүмкiндiк бередi.
      - Елдiң егемендi дамуына бағдар ұстанған мемлекеттiк менеджерлердiң жеткiлiктi дәрежедегi және жоғары бiлiктi корпусының болуы.
      - Халықаралық ұйымдардың Қазақстандағы мемлекеттiк құрылыс процесiн қолдап отыруы.
      - Қоғамдағы сыбайлас жемқорлыққа деген төзбеушiлiктiң өсуi.

      2.4. Қатерлер

      - Мемлекеттiк аппарат құрылымын негiзiнен мемлекеттiк органдар санын қысқарту есебiнен ретсiз оңтайландыру Yкiметтiң экономиканы басқаруға шамасы келмей қалатын жағдайға соқтыруы мүмкiн.
      - Күш-жiгердi сыбайлас жемқорлыққа ықпал ететiн себептер мен жағдайларды жою жөнiндегi жүйелi жұмысқа емес, негiзiнен сыбайлас жемқорлықтың жекелеген көрiнiстерiне әсер етуге бағыттау қоғамдағы қылмысты iстер қатерiн ушықтырады.
      - Жаңа жағдайда жұмыс iстеуге әзiр емес жекелеген чиновниктер тарапынан болатын жасырын қарсылық.
      - Жиi-жиi құрылымдық өзгерiстер жүргiзу практикасының сақталуы мемлекеттiк қызметшiлер қатарының тұрақсыздығына соқтыруы мүмкін.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Қазiргi жағдайда нарықтық бастама мемлекеттiң белсендi және оралымды қатысуына мұқтаж.
      Экономикалық және әлеуметтiк салалардағы белсендi саясат жүргiзу мемлекеттiң рөлiн көтерудi көздейдi. Сайып келгенде, бұл - тиiмдi, қоғамның талаптарына сай келетiн заңдар мен нормативтiк құқықтық кесiмдердi әзiрлеу және өмiрге енгiзу.
      Мемлекет қызметiнiң тиiмдiлiгiн арттыру - Қазақстанның болашағын айқындайтын басты фактор. Соған сәйкес, бұл - аса маңызды стратегиялық мiндет.
      Сондықтан бүгiнде мемлекеттiк қызметшiлер мен тұтастай алғанда мемлекеттiк органдардың жұмыс тиiмдiлiгiн арттыру және тиiсiнше мемлекеттiк ресурстарды неғұрлым ұтымды пайдалану қажет.
      Тұтастай алғанда мемлекеттiк аппараттың және оның жекелеген буындарының жұмыс тиiмдiлiгiн арттыруға озық ақпараттық және телекоммуникациялық технологияларды енгiзу ықпал етуге тиiс.
      Әкiмшiлiк реформасының стратегиясы мынадай мiндеттердi шешудi қамтиды:
      - Үкiметтiң оңтайлы құрылымын жасау.
      - Басқарудың жүйесi мен әдiстерiн жетiлдiру, үйлестiру мен бақылаудың тиiмдi механизмдерiн енгiзу.
      - Мемлекеттiк сектордағы кадрлармен қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру.
      - Қоғам мен мемлекеттің сыбайлас жемқорлық көрінісінің барлық нысандарының алдын алуға бағытталған өзара қарым-қатынасының жүйелiк негiздерiн жасау.

      4. ІС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

      4.1. Үкіметтің оңтайлы құрылымын жасау

      - Мемлекеттiк органдардың функциялары (жоспарлау, атқару, реттеу және бақылау) бойынша бөлiнуiнiң негiзiнде үкiметтi қайта ұйымдастыруды жүргiзу. Аталған схемаға сәйкес экономикалық және бюджеттiк жоспарлау үшiн жауапты Министрлiк құрған орынды. Бұл Министрлiктiң мiндеттерi республикалық бюджеттi жасау және мемлекеттiк инвестициялық бағдарламаларды жоспарлауды қамтуға тиiс. Мемлекеттiк бюджеттiң атқарылуы да бiр жеке министрлiкте шоғырландырылуға тиiс.
      - Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң жанынан мемлекеттiк басқаруды жетiлдiру жөнiндегi тұрақты жұмыс iстейтiн комиссия құру. Оның негiзгi қызметiнiң бағыттары мыналар болуға тиiс:
      - тиiстi ұсыныстар тұжырымдай отырып, мемлекеттiк билiк органдары жұмысына кешендi талдау жасау;
      - перспективалы мемлекеттiк чиновниктердiң жоғары тиiмдi мемлекеттiк менеджментi бар елдерде (мемлекеттiк басқаруды жетiлдiру әдiстемелерiн үйрене отырып) интенсивтi тағылымдама ұйымдастыру;
      - әрбiр мемлекеттiк орган туралы олардың функцияларын нақты тұжырымдай отырып, ережелер әзiрлеу;
      - мемлекеттiк қызмет көрсетудi ұсыну стандарттарын әзiрлеу;
      - жоғары және орташа қызметтер иеленген мемлекеттiк қызметшiлердiң құзыреттiлiгi мен психологиялық сапасына қойылатын бiр iзге түсiрiлген талаптар әзiрлеу;
      - кiм, қандай деңгейде және қалай дербес шешiм қабылдайтынын айқындайтын бiр iзге түсiрiлген лауазымдық нұсқамалар дайындау;
      - Yкiметтiң, ведомстволардың және лауазымды адамдардың қызметiн бағалаудың бiр iзге түсiрiлген өлшемдерiн әзiрлеу.
      - Ведомстволардың басқа ведомстволардың функциясын қосарланып атқаратын құрылымдық бөлiмшелер құру практикасын толық жоққа шығару.
      - Мемлекеттік құрылымдарды қайта ұйымдастыруларды олар жүргiзiлгеннен кейiн мемлекеттiк аппарат құрылымында қандай да бiр өзгерiстерге жол берiлмейтiндiгi туралы мораторийі жариялай отырып, жан-жақты ойластырып және салиқалы түрде жүргiзу.

      4.2. Басқарудың жүйесi мен әдiстерiн жетiлдiру, үйлестiру мен
           бақылаудың тиiмдi механизмдерiн енгiзу

      - Барлық мемлекеттiк органдарда, ұлттық компанияларда және республикалық мемлекеттiк кәсiпорындарда стратегиялық жоспарлаудың бiртұтас көп деңгейлi жүйесiн қалыптастыру. Әрбiр мемлекеттiк құрылым өз жұмысын стратегиялық мақсаттар мен мiндеттерге орай құруға тиiс.
      - Мемлекеттiк органдар қызметiн келiсiмдi үйлестiру үшiн құрамы лауазымдар негiзiнде регламенттелетiн тұрақты жұмыс iстейтiн ведомствоаралық комиссиялар құру.
      - Министрлiктер мен ведомстволардың көлбеу өзара iс-қимылын күшейту. Бiр iзге түсiрiлген лауазымдық нұсқамалар негiзiнде мәселелердi мемлекеттiк органдардың құрылымдық бөлiмшелерi (бөлiмдер, басқармалар, департаменттер) басшыларының деңгейiнде олардың өз құзыретi шегiнде шешу практикасын енгiзу.
      - Атқарушы билiктiң орталық органдарының олардың аумақтық бөлімшелерiн қоса, билiктiң жергiлiктi органдарымен келiсуi мен өзара iс-қимылының бiрыңғай рәсiмiн белгiлеу.
      - Өндiрiс мониторингi, оны басқару жоспарлау және ел шаруашылығының әртүрлi салаларын дамыту жөнiндегi мiндеттердi шешудiң тиiмдiлiгiн арттыру мақсатымен Қазақстан Республикасы мемлекеттiк билiк органдарының ұлттық геоақпараттық жүйесiн (МБО ГАЖ) құру.
      ГАЖ - бұл аумақтық-бағдарлық деректердi жинаудың, сақтаудың, құрылымдандыру мен басқарудың, талдаудың және қорытудың компьютерлiк жүйесi. Аталған технология карта ұсынатын толық құнды визуализация жасау мен географиялық (кеңiстiктiк) талдауға басымдық бере отырып, сұрау салу мен статистикалық талдау тәрiздi деректiк базалары бар дәстүрлi операция жұмыстарын бiрiктiредi. Бұдан басқа, ол басты факторлар мен себептердi, сондай-ақ олардың мүмкiн болар зардаптарын көрсете отырып, стратегиялық шешiмдердi және қолға алынатын iс-қимылдың ағымдағы салдарларын жоспарлай отырып, қоршаған әлемдегi құбылыстар мен оқиғаларды талдау мен болжауға байланысты мiндеттердi кең спектрде қолданудың бiрегей мүмкiндiктерiн қамтамасыз етедi.
      ГАЖ технологиясы тұтастай алғанда адамзаттың және нақты ұйымдардың немесе адамдар топтарының алдында тұрған проблемаларды талдауға және мiндеттердi шешуге жаңа, неғұрлым тиiмдi, қолайлы және жылдам көзқарастарды бiлдiредi. Ол талдау мен болжаудың рәсiмдерiн автоматтандырады.
      Дағдарысты жағдайлардың алдын алуды мемлекеттiк басқару саласында туындаған жағдайдан ойдағыдай шығуды iздестiру, қабылданған шешiмнiң ықтимал салдарын бағалау, қаржы жағдайының үрдiсi мен даму заңдылықтарын анықтау, жоспарлар мен бағдарламаларды стратегиялық жоспарлау, олардың орындалу тиiмдiлігiн бақылау және бағалау, баламалы сценарийлер құру және т.б. - проблемалық салалардың мәнi, оларды интеллектуалдық-ақпараттық қолдаусыз мүмкiн емес ақпараттық технологияны тиiмдi пайдалану.
      МБО ГАЖ мақсаты басқару шешiмдерiн жан-жақты зерделеу, бағалау және негiздеу үшiн мемлекеттiк билiк органдарын өзектi, сенiмдi және кешендi ақпаратпен қамтамасыз ету болып табылады.
      - Мемлекеттiк органдар дамыған елдердің қазiргi заманғы мемлекеттiк басқару жүйесiнде қолданылып жүрген және жеке компанияларда табысты iске қосылған жаңа жұмыс әдiстерiн игеруi және соған көшуi тиiс.
      Әлемдiк практиканы зерделеу тиiмдi жұмыс iстеп тұрған мемлекеттiк аппаратқа тән сипатты ерекшелiктердi бөлiп көрсетуге мүмкiндiк бередi. Жалпы түрде алғанда бұл процестi дәстүрлi құндылықтардан жаңаға көшу ретiнде қарастыруға болады.
      Мемлекеттiк басқарудың сапасын шұғыл арттырмайынша, салиқалы әлеуметтiк және экономикалық жаңартулар жүргізу мүмкiн емес. Мемлекеттiк ресурстарға иелiк етуде, тактикалық және жедел мақсаттарды анықтауда, кадр саясатын жүргізуде және тағы басқаларда мемлекеттiк мекемелер басшыларының iс-қимылына мол еркiндiк беру осының сөзсiз шарты болып табылады.
      Төрешiлдiкке тәуелдiлiктiң және иерархиялық бағыныстылықтың орнына автономия және мемлекеттiк құрылымға жүктелген негізгі мiндеттi орындауға жауаптылық принципi келдi. Осыған байланысты бiрiншi қатарға ұйымдастырушылық икемдiлiгі, инновацияларды басқару, орталықсыздандыру, қызметкерлердiң iс-қимылындағы едәуiр еркiндiк шығады.
      Мемлекеттi басқару сапасы көбiне жоғары басшылардың қызметiне байланысты. Олардың мемлекеттiк аппараттағы айрықша рөлiн мойындау бiрқатар елдерде (АҚШ, Австралия) карьераға емес, жұмысты орындауға бағдарланған неғұрлым талантты басшылар мен құзыреттi мамандарды iрiктеп алуға мүмкiндiк беретiн жеке институттың - жоғары чиновниктер қызметiнiң пайда болуына ықпал етті.
      Мол дербестiк беру мемлекеттiк аппараттың есеп беру мен бақылау жүйесiне жаңа көзқараспен қарауды талап еттi. Егер бұрын негiзгi назар жұмысты орындау мен мемлекеттiк ресурстарды пайдалану процесiне аударылса, қазiр нәтижелер мен салдарларды бағалауға және бақылауға күш салынуда.
      Көптеген аралық буындарды жоюға алып келетiн неғұрлым қарапайым және үнемдi ұйымдастыру құрылымдарына көшу байқалады.
      Мемлекеттiк органдардың қызметiн бағалау азаматтардың мемлекеттiк қызмет көрсетулерге қанағаттану деңгейiне, олардың мемлекетке сену дәрежесiне және шешiмдердi әзiрлеу мен қабылдауға қатысуларының нақты мүмкiндiгiне байланысты.

      4.3. Мемлекеттiк сектордағы кадрлармен қамтамасыз ету жүйесiн
           жетiлдiру

      - Мемлекеттiк бюджеттен жалақы алатын барлық қызметкерлердiң (дәрiгерлердiң, мұғалiмдердiң және басқалардың) мәртебесiн, құқықтарын және еңбекке ақы төлеу ережелерiн заңнамамен айқындау.
      - Республикалық мемлекеттiк кәсiпорындар мен ұлттық компаниялардың қызметi кiретiн мемлекеттiк кәсiпкерлiк саласындағы қызметкерлердiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн жетiлдiру. Мұндай жүйенi Үкiмет айқындауға және ол тiркелген жалақы мен мөлшерi кәсiпорынның қаржы-шаруашылық қызметiнің нәтижелерiмен байланысты болатын бонустардан құралуға тиiс.
      - Лауазымдарға қызметтiк талдау жүргiзу негiзiнде мемлекеттiк қызметтегi жалақы мөлшерiн жеке сектордағы ақы төлеуге бiртiндеп жақындату үшiн мемлекеттiк қызметшiлердiң еңбегiне ақы төлеу жүйесiн жетiлдiру.
      - Мемлекеттiк қызметшiлердi үздiксiз әзiрлеу мен бiлiктiлiгiн арттырудың механизмдерiн iске қосу.
      - Мемлекеттiк қызметшiлердi оқыту бағдарламаларын қаржыландырудың тұрақты механизмін жасау.
      - Мемлекеттiк қызмет кадрларын басқарудың орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың мемлекеттiк қызметшілерiн, елдегi және шет елдердегi жоғары оқу орындары түлектерiн, әкiмшiлiк мемлекеттiк қызмет лауазымына тiлек бiлдiрген және оған ие болуға өзiнiң бiлiктілiк құқығын растаған азаматтарды қамтитын ақпараттық жүйесiн енгiзу.

      4.4. Қоғам мен мемлекеттiң сыбайлас жемқорлық көрінісiнiң барлық
           нысандарының алдын алуға бағытталған өзара қарым-қатынасының
           жүйелiк негiздерiн жасау

      - Мемлекеттік органдар қызметiн қоғамдық бақылаудың тиiмдi механизмi ретiнде азаматтардың мемлекеттiк мекемелерге шағымын қарау үшiн тағайындалатын омбудсмендер институтын енгiзу.
      Омбудсмен дегенiмiз жекелеген азаматтардың құқықтарын қорғауға және олар қабылдаған шешiмге өзгерiс енгiзу құқығынсыз, барлық мемлекеттiк лауазымдарды кең қадағалау нысанындағы бақылауға сенiм білдiруге лайықты уәкілетті тәуелсiз тұлға.
      - Жоғары лауазымды чиновниктердiң активтерi мен табыстары туралы

ақпараттарды, мемлекеттiк чиновниктердiң жеке бизнеске қатысуы және

осындай жағдайларды мәлiмдеуi туралы айқын ереженi жариялаудың практикасын

енгiзу.

- Чиновниктiң бақылауындағы заңдық иелiктi ауыстыру мақсатымен

кадрлардың белгiлi бiр санаттарының мерзiмдi түрде алмастырылуын

қамтамасыз ету.

- Шаруашылық қызметiнiң құқықтық ортасының болжамдылығын жасау үшiн

заңнамалық және басқа нормативтiк құқықтық кесiмдердi барынша оңайлату.

Қосымшада неғұрлым толық берiледi.

5. ҚОСЫМША

5.1. СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КYРЕС

5.1.1. Сыбайлас жемқорлық және экономикалық реформалардың табысы

       Қазақстандағы мемлекеттiк билiк пен қоғам үшiн жалпы қылмыспен қатар сыбайлас жемқорлық елеулi алаңдаушылық тудырып отыр. Сан жағынан алғанда ол:
      - параға арналған қосымша шығындар бағаның 10-20 пайыз өсуiн ынталандыратындықтан тауарлар мен қызмет көрсетулер құнының артуынан;
      - жемқор чиновниктердің экономикалық жағынан тиiмсiз немесе орынсыз жобаларды қабылдауының салдарынан мемлекеттiк борыштың артуынан, әлеуметтiк сипаттағы бюджеттiк бағдарламалардың ақшалай көлемiнiң кемуiнен;
      - елдің экономикалық имиджi мен стандарттардың төмендеуiнен, өйткенi сапасы төмен тауарлар жеткiзiледi, ескiрген не қажетi жоқ техника мен технологиялар сатып алынады; мұндай жағдайда инвестициялардың тиiмдiлiгi нөлге тең немесе терiс болып шығуы мүмкiн;
      - бюджеттiк қаражаттардың тиiмсiз немесе мақсатсыз жұмсалуынан;
      - мемлекеттiң бақылау және қадағалау функцияларын күшейтуге арналған қосымша ресурстардан көрiнедi.
      Тең емес жағдайлардың тереңдеуi әлеуметтiк шиеленiс туғызуы мүмкiн, өйткенi нарықтық экономиканың негiзгi агенттерiнiң шағын және орта кәсiпорындар арқылы жеткiлiксiз дамуы мемлекеттiң әлеуметтiк және экономикалық саясатының өзектi мақсаты - жұмыссыздықты азайту мен халықтың негiзгi бөлiгiнің табыстарын өсiруге қол жеткiзудi қиындатады. Сыбайлас жемқорлық инвесторлардың да сенiмiн азайтады, онсыз жеке сектордың серпiндi дамуы мен шетелдiк инвестицияларды тарту мүмкiн емес.
      Алайда бақыланбайтын сыбайлас жемқорлықтың неғұрлым қауiптi салдары қоғам мен мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың жүйелiк негiзiнiң "жеңiлiсi" болып табылады. Адамдардың сыбайлас жемқорлықты қоғамдық мүддеге қатер төндiрушi ретiнде емес, бәрiнен бұрын мiнез-құлықтың нормасы ретiнде қабылдайтын қоғамдық селқостығы мен шыдамдылығы, сыбайлас жемқорлықтың қалыптасып жатқан құқықтық мемлекеттiң iргетасын қиратуға қабiлеттi, бақылаудан тыс күш болатындығының шын мәнiндегi кепiлі дерлiк болып табылады.
      Қолда бар мемлекеттiк бағдарламаны жүзеге асырудың тәжiрибесi сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес стратегиясының келесi кезеңiндегi тұжырымдамалау мен жоспарлау кезiнде ескерiлуге тиiс. Стратегия жүйелi сипат алуға және барлық негiзгi көрiну нысандары бойынша бiр мезгілде "соққы" беруге тиiс. Алайда, мұндай көзқарас тез және қомақты нәтижелерге қол жеткiзуге бағытталған практикалық шаралар кешенiн әзiрлеудi қиындатуы да мүмкiн. Әлсiз үйлестiрiлулер мен шектеулi мүмкiндiктер кезiнде ресурстар шашыраңқылыққа ұшырап, ал iс-әрекет даңғазалы, бiрақ орындалмайтын мәлiмдеулермен шектелiп қалуы мүмкiн. Сондықтан мемлекеттiк сектордағы сыбайлас жемқорлықтың сипаты мен даму дәрежесi туралы нақты картина алу мақсатымен жағдайды бағалау жүргiзу орынды болады.

      5.1.2. Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес - негiзгі
             нәтижелер

      Неғұрлым маңызды бiрiншi қадам, сөз жоқ, 1998 жылғы 2 шiлдедегi "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заңның қабылдануы болды. Заң сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықтың негiзгi түрлерiн, сыбайлас жемқорлыққа тыйым салу үшiн қажеттi шараларды және лауазымды адамдардың заң алдындағы жауапкершiлiгiн айқындайды. Бұл заң сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте күштi құрал болып табылғанымен, оның тиiмдi орындалуы мемлекет тарапынан тұтастай жүйелi және үйлестiрiлген шаралар кешенiн қабылдауды талап етедi. Осы мақсатта Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң 1998-2000 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы қабылданды, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi мемлекеттiк комиссия құрылды.
      1999 жылы Мемлекеттiк комиссия таратылған болатын.
      Сыбайлас жемқорлыққа қарсы науқанды жүйелi және нысаналы жүргiзу жауапкершiлiгi жекелеген орталық мемлекеттiк органдар арасында бөлiндi.
      Сыбайлас жемқорлықты болдырмау шараларын жасау жөнiнде белгiлi бiр жұмыстар жүргiзiлiп жатыр. Осы тұрғыдан алғанда, қаржылық бақылау органдарын қалпына келтiру маңызды мәнге ие. Республикалық бюджеттiң атқарылуын бақылау жөнiндегi есеп комитетiнің рөлi бiртiндеп күшейiп келедi. Терiс пайдаланушылықпен күресте бюджет пен қаржы саласының басым салалар болып табылатындығы белгiлi. Мемлекеттiк қызметшiлердiң және олардың зайыптарының табыстарын декларациялау жөнiндегi жаңа ережелер, Ант қабылдау институты мен Қызметтiк этика ережелерiн енгiзу мемлекеттiк қызмет саласында сыбайлас жемқорлықты болдырмау жөнiндегi маңызды жүйелiк шаралар болып отыр. Мемлекеттiк бюджет, аудит, салықтық әкiмшiлiк жүргiзу мен кеден қызметi мемлекеттiң халықаралық қаржы органдарының көмегiн тартумен заңдылықтың сақталуын нығайтуды жоспарлап отырған басқа басым салаларын бiлдiредi.
      Алайда, тұтастай алғанда, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнінде жүргiзiлiп жатқан шаралар әзірше тиістi нәтижелер берген жоқ.

      5.1.3. Диагноз қою

      Сыбайлас жемқорлықтың дәрежесi мен сипатын талдауға және бағалауға ұмтылған кездегi елеулi проблемалардың бiрi, көпшiлiктiң осылай санап жүргенiндей, оны анықтау және оның үстiне шамалау қиын. Сонымен бiрге, принципiнде сыбайлас жемқорлықты шамалаудың мүмкiн екендiгiн тәжiрибе көрсетiп отыр. Мысалы, бұл мақсатқа сыбайлас жемқорлық пен парақорлықты түйсiнудiң кең таралған индекстерi қызмет етедi. Бұл индекстер кәсiпкерлiк құрылымдар арасындағы зерттеулер деректерiне негiзделедi. Диагностикалық зерттеулер жүргiзудiң негiзгi мақсаты парақорлық пен сыбайлас жемқорлықтың неғұрлым тұтқалы нысандарын, сондай-ақ жағдайлары мен себептерiн табу болады. Айтарлықтай объективтi деректердi алу бұл проблеманы едәуiр дәрежеде "саясатсыздандыруға" және неғұрлым алаламай бағалауға мүмкiндiк бередi. Деректер мен оларды талдау стратегияның басымдықтарын айқындауға көмектеседi және қабылданған шаралардың прогресi мен нәтижелiлiгiн өлшеу үшiн негiз бередi.
      Әдетте, диагностикалық зерттеулер кәсiпкерлiк құрылымдар, үй шаруашылықтары және мемлекеттiк қызметшiлер арасында жүргiзiледi. Бұл ретте зерттеудiң әдiстемелерi тұрақты жетiлдiрілiп отырады, жаңа индекстер енгiзiледi, фокустық топ сияқты осындай және т.б. әдiстердi пайдалану ұсынылады. Қазiргi уақытта өз функциялары мен өкiлеттiктерiн терiс пайдалану үшiн едәуiр мүмкiндiктерi бар жекелеген мекемелер деңгейiнде зерттеулер әдiстемесiн әзiрлеу де жүргiзiледi. Әдетте, әдiстеме зерттеулердi қайталап жүргiзудi көздейді, бұл сыбайлас жемқорлық деңгейіндегі өзгерістер серпініне зер салып отыруға мүмкіндік береді. Қазақстанда кәсiпкерлiк салада осындай зерттеулер жүргiзудiң тәжiрибесi бар. Кәсiпкерлердiң сыбайлас жемқорлық проблемасын бағалау жөнiнде 1999 жылы жүргiзілген социологиялық зерттеулер бұған мысал бола алады.

      5.1.4. Сыбайлас жемқорлықты бақылау және оның алдын алудың
             негiзгi құралдары мен стратегиясы

      Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң әлемдiк тәжiрибесi мол және сан алуан. Бұл күресте табысқа жетудiң принциптi шарттары саяси ерiк, заңдардың орындалуына қадағалау жасаудың тиiмдi институттарын қалыптастыру және азаматтық қоғамның, азаматтар, жеке сектор, бұқаралық ақпарат құралдары және әр түрлi үкiметтiк емес ұйымдар арқылы қатысуы. Бұдан басқа, бақылау мен тойтарудың әртүрлi саяси механизмдерiн қалыптастыру сыбайлас жемқорлыққа қарсы науқанды пайдакүнемдiкпен саяси мақсаттарға пайдалануды едәуiр дәрежеде болдырмайды. Алайда мұндай механизмдер барлық мемлекеттерде бiрдей болып отырған жоқ. Сондықтан сыбайлас жемқорлықты шектеудiң неғұрлым практикалық институттары мен құралдарын жасау маңызды болып көрiнедi. Мұндай институттарды дамытудың негiзгi мақсаты анықтау ықтималдығын едәуiр арттыру және кез келген деңгейдегi лауазымды тұлға құқық бұзушылық жасағаны үшiн жазалануы болуға тиiс.
      Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес стратегиясының негiзгi бағыттары мыналар болып табылады:
      Заңның атқарылуы
      "Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы" Заңның тиiмдi атқарылуы сыбайлас жемқорлықпен күресте практикалық нәтижелерге жетудiң басты шарты ретiнде ұсынылады. Заңның атқарылуы сыбайлас жемқорлық сипатындағы бұзушылықтарды бiлiктi түрде анықтауға қабiлеттi жақсы шыңдалған мемлекеттiк механизмнiң үзілiссiз жұмыс iстеуiн және құқық бұзушыны деңгейiне және лауазымына қарамастан әдiлеттi жазалаудың қамтамасыз етiлуiн көздейдi. Заңды атқарудағы ақылға сыйымды "агрессивтiлiк" сыбайлас жемқорлыққа ұнамсыз атмосфераны барынша тез орнықтыруға және жазаланбау, әсiресе iрi ауқымды сыбайлас жемқорлық (мемлекеттiк сатып алулар, келiсiм-шарттар, жекешелендiру, монополияларды реттеу, импорттық квоталарды бөлу және т.б.) үшiн жазаланбау мүмкіндігін шектеуге тиіс.

      Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі мамандандырылған
      органдардың рөлі
      Белгiлi бiр шарттар, мүмкiндiктер және өкiлеттiктер беру арқылы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске айрықша маманданған органдар құру Заңды атқаруды қамтамасыз етудiң пәрмендi құралы болуы мүмкiн. Әдетте, мұндай органдардың тәуелсiз мәртебесi, кең, әрi айқын шектелген өкiлеттiктерi, жоғары деңгейлi ақысы мен бiлiктi кадрлары болады. Агенттiктердiң көпшiлiгiнiң екi негiзгi функциясы бар - сыбайлас жемқорлықты тергеу мен алдын алу. Мұның үстiне кейбiр елдерде бұл функциялар мемлекетке ғана емес, сонымен бiрге жеке секторға да қолданылады. Мұндай органдардың күштi өкiлеттiгi оларды бұл маңызды миссияны орындауда тиiмдi ете түседi. Сонымен бiрге, қоғамдық бақылау мен тәуелсiз соттардың жоқ болмауы жағдайда, мұндай органдардың мемлекеттiк мүдделерді емес, жеке мүдделерді қорғаудың құралына айналу қаупi туады. Сондықтан сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестiң мамандандырылған органдар құрудың алдында мұндай органдардың құрылымын, функциясын, жауапкершiлiгiн, кадрлармен қамтамасыз етiлуiн және басшыларының тағайындалуын, сондай-ақ бақылауда болуы мен есеп берiп отыруын айқындау жөнiндегi жан-жақты әзiрлiк жұмыстары жасалуға тиiс.

      Омбудсмен
      Омбудсмендердiң азаматтардың құқықтары мен мүдделерiнiң мемлекеттiк органдар тарапынан бұзылуына қатысты шағымдарын алу мен тексеру жүргiзу өкілеттiгi бар. Қазақстанда орнықтыру жоспарланып отырған бұл институт құқық бұзушылықтар туралы ақпараттарды берудiң баламалы және жұртшылықтың неғұрлым қолын жеткiзе алатын арнасы қызметiн атқарады. Омбудсмен құқық қорғау органдарының заңдылықты сақтау жөнiндегi қызметiн толықтыра алады және сонымен бiр мезгiлде олардың қызметiне қоғамдық бақылау жасаудың айтарлықтай түрдегi тиiмдi тетiгi болады.

      Бюджет, аудит және қаржылық бақылау
      Мемлекеттiк қаражаттарды мақсатсыз шығындау, сондай-ақ мемлекеттiк кiрiстер саласындағы сыбайлас жемқорлық сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөнiндегi iс-қимыл бағдарламасында барынша маңызды басымдықта болуға тиiс. Мемлекеттiк қаржы саласындағы терiс пайдаланушылық кәсiпкерлiктi дамыту мен жұмыссыздыққа және қайыршылыққа қарсы күрестi қоса алғанда әлеуметтiк жағынан маңызы бар инвестициялар мен бағдарламалардың қаржыландырылмай қалуына соқтырады. Осы мақсатпен, мемлекеттiк қаржы бақылауын қоса алғанда, қаржылық және бюджеттiк бақылау институттары мен құралдарын нығайтуды жалғастыру маңызды болмақ. Жоғары дәрежелi мемлекеттiк қызметшiлердiң жеке шоттарына ғана емес, сонымен бiрге министрлiктердiң, агенттiктердiң және ұлттық компаниялардың шоттарына да жүйелi аудит жүргiзiп, тексерiп отырған жөн. Аудиттi министрлiктер мен жергiлiктi басқару органдары жанындағы қызметтер мен инспекциялар, сондай-ақ сыртқы мемлекеттiк аудит жүргiзуге тиiс. Бұл бағытта мемлекеттiк аудиторларды институционалды дамыту, әзiрлеу және оқыту жөнiндегi шараларды жалғастырған жөн.
      Кең мағынада алғанда, қаржылық айқындылық мемлекеттiк бюджет саласындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы тiкелей жария шаралар әзiрлеудегi басшылыққа алатын принцип болуға тиiс. Бұл реттегi неғұрлым маңызды принциптер мемлекеттiк және мемлекеттiк емес функциялардың барынша нақты бөлiнуi, мүдделi адамдардың мемлекеттiк қаржы бойынша ақпараттарға қол жеткiзуi, бюджеттен тыс қорларды жою немесе оларды бюджеттiк процесс пен есепке алудың жалпы жүйесiне қосу, мемлекеттiк бюджеттi әзiрлеудiң, атқарудың және ол бойынша есеп беру процесінің неғұрлым ашықтығы, шығыстарды сыныптаудың айқындығы мен анықтығы болып табылады.

      Мемлекеттік реттеу және нарықтық бәсеке
      Сыбайлас жемқорлықтың дамуының негiзгi принциптерiнің бiрi нарық жағдайындағы шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiн нормативтiк шектеу және сонымен байланысты мемлекеттiк реттеу болып табылады. Экономикалық қызметтi кең ауқымды реттеу мен оған бақылау жасау ережелер мен рәсiмдер жүйесiн сақтаудың, инспекция жүргiзудiң және жеке сектор мен мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынастың тұтас бiр кешенiн дамытудың қажеттiгiн туындатады. Бұл сыбайлас жемқорлықтың дамуы үшiн әлеуеттi мүмкiндiктер тудырмай қоймайды. Сондықтан сыбайлас жемқорлықтың экономикалық себептерiне қарсы күрестiң жалпы стратегиясы мемлекет бақылауында тұрған салаларды қысқарту және нарықтық заңдар мен механизмдердiң жұмыс iстеуiн кеңейту болып табылады. Экономикалық белсендiлiктi бақылайтын және оған ықпал ететiн ведомстволар сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресетiн органдардың және жұртшылықтың тұрақты және мұқият бақылауында болуға тиiс.

      Мемлекеттік қызмет - еңбек сіңіру қағидаты, қызметтік этика және еңбекке ақы төлеу
      Әкiмшiлiк этикасы мен рәсiмдер, мемлекеттiк қызметтi ұйымдастыру жүйесi сыбайлас жемқорлыққа ықпал етуi немесе оны болдырмауы мүмкiн. Мемлекеттiк қызметшiнiң этикасы қоғамдық мүдделерге қызмет ету үшiн құрылған институт ретiндегi мемлекеттiң айрықша мәртебесiмен және рөлiмен тiкелей байланысты. Этикалық стандарттар мен тиiстi жағдайларды барынша егжей-тегжейлi реттеу мемлекеттiк қызметшiнiң мiнез-құлқын нақты құқықтық шеңберге қоюға және этикалық жағынан дұрыс шешiм қабылдауға көмектесуге бағытталған. Өз кезегiнде, мемлекеттiк қызметшiлер Қызметтiк этика ережелерi мен басқа да ережелердi оқып-үйренуден өту, өз ұйымдары шеңберiнде бiлiктi заңи консультациялар алу, сондай-ақ қызметтiк ережелердi терiс пайдалану фактiлерi туралы хабарлау мүмкiндiгiне ие болуға тиiс.
      Мемлекеттiк қызметке конкурстық iрiктеу ережесiн енгiзу әдiлеттiлiк принципi мен бiлiмнiң басымдығын, мемлекеттiк функцияларды орындау үшiн қажет қабiлеттiлiк пен дағдыларды қамтамасыз етуге ғана емес, сонымен бiрге қамқор болу мен ағайынға бұрушылық мүмкiндiктерiн қысқартуға ықпал етуге де бағытталған. Конкурстық iрiктеу терiс пайдаланушылық пен сыбайлас жемқорлық үшiн мүмкiндiктердiң жоқ екендiгiне кепiлдiк бермесе де, ол мемлекеттiк қызмет мәртебесiн институт ретiнде түбегейлi өзгертедi және тiкелей тәуелсiз, алаламайтын және кәсiби мемлекеттiк әкiмшiлiк қалыптастыру үшiн негiз қалайды.
      Кәсiби және сыбайлас жемқорлықтан қорғалған мемлекеттiк қызметтi құру кезiндегi маңызды мiндет еңбекке ақы төлеу, сондай-ақ мемлекеттiк қызметшілердi әлеуметтiк қорғау жөнiндегi нормативтiк актiлер, тегiн медициналық қызмет көрсетумен қамтамасыз ету жөнiндегi кепiлдiктер, тұрғын үй беру және сатып алу жөнiндегi жеңiлдiктер жүйелерiн реформалау болып қала бередi. Әділеттi және бәсекеге қабілеттi еңбекке ақы төлеу жүйесiнiң iшкi және сыртқы талаптары бар. Iшкi талаптар талап етiлетiн білiм, қабiлеттiлiк және жауапкершiлiк тұрғысынан лауазымдарды бағалау негiзiнде мемлекеттiк қызметшілерге ақы төлеудiң санаттары мен деңгейiн айқындаудан тұрады. Жүйеге сыртқы талап жеке сектордағы ақы төлеу деңгейiмен салыстырылатын және бәсекелесуге қабілеттi ақы төлеудi қамтамасыз етуді білдіреді. Еңбекке ақы төлеудің төмендігі, әсіресе мемлекеттік қызметтің орта және төменгi деңгейiнде, жергiлiктi басқару органдарында сыбайлас жемқорлықтың таралуының елеулi себептерiнiң бiрi болып табылады. Лауазымдық айлықақысы төмен тiптi, құқық бұзғандығы үшiн жұмыстан босап қалуының қаупi жоғары кездiң өзiнде материалдық пайдасын жоғалтуы соншалықты мардымсыз болатындықтан, ол мемлекеттiк қызметшiлер арасында сыбайлас жемқорлықты болдырмаудың тиiмдiлiгi аз механизмiне қызмет етедi. Халық пен ұйымдарға мемлекеттiк қызметтердi тiкелей көрсету деңгейiндегi сыбайлас жемқорлықтың алдын алудың тиiмдi құралы кадрлар ротациясы бола алады. Чиновниктің бақылауындағы заңдық иелiктi ауыстыру мақсатымен кадрлардың белгiлi бiр санаттарына мезгiл-мезгiл ротация жасау мемлекеттiк чиновниктер мен олардың қызметiн тұтынушылар арасында патронаждық қатынастар орнығу қаупiн төмендетуге мүмкіндiк бередi.

      Қоғамдық қатысуды жұмылдыру және бiлiм беру
      Сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселесiндегi халықтың бiлiмi мен құқықтық сауаттылығы - мемлекеттiк қызметшiлер тарапынан билiктi терiс пайдалануға тиiмдi қоғамдық бақылау жасаудың маңызды және қажеттi алғышарты. Егер халық бұған табанды түрде қарсы әрекет жасауға бейiм болса, сыбайлас жемқорлықты табу мен жазалаудың ықтималдығы едәуiр өседi. Бұл жұртшылықтың төзбеушілiк атмосферасын орнатып, терiс пайдаланушылықтың алдын алудың елеулi факторына айналады. Бiлiм беру, соның ішінде мектептегi бiлiм беру қоғамдық пiкiр қалыптастырудың маңызды арнасы болуға қызмет етедi. Сыбайлас жемқорлық қылмыстары туралы зерттеулер жүргiзiп, қоғамды хабардар етуге қабiлеттi тәуелсiз бұқаралық ақпарат құралдары да қоғамның сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет етуге мүдделiлiктiң өсуiне ықпал жасайды. Азаматтардың құқықтарын, заңнамалардың ережелерiн, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының түрлерiн түсiндiретiн, iс-әрекеттердi және әкiмшiлiк этикасының бұзылуы мен билiктi терiс пайдалану жағдайлары туралы ақпаратты қандай жолдармен хабарлауды ұсынатын, кең таралған ақпараттық кiтапшалар халықтың қатысуы мен қолдауын қамтамасыз ететiн тиiмдi әдiстердiң бiрi ретiнде қызмет етедi.
      Әртүрлi елдердегi жергiлiктi билiк әкiмшiлiк жүйесiнiң барынша айқындығының қамтамасыз етiлуi, халықтың сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға неғұрлым белсене қатысуы проблемаларының әртүрлi инновациялық шешiмдерiн табуда. Мысалы, Сеул әкiмшiлiгi азаматтар мен жеке құрылымдардың Интернет арқылы өтiнiмдердiң, лицензиялардың, анықтамалардың және басқа құжаттардың қаралу жай-күйi туралы, олардың мәселелерiмен айналысатын лауазымды адамдар мен қызметтер және т.б. туралы ақпаратқа қол жеткiзуiне мүмкiндiк беретiн ақпараттық жүйенi табысты енгiздi. Инновациялық шешiмнiң басқа бiр мысалы жергiлiктi мемлекеттiк мекемелер халыққа қызмет көрсететiн жерлерде қала мэрiне белгiленген ережелердiң терiс пайдаланылуы мен азаматтар құқықтарының бұзылуы туралы тiкелей хабарлаудың арнаулы нысандарын тарату болып табылады. Білiктi азаматтардың қалалардың аудандары деңгейiнде шағын құрылыс жобаларына инспекциялық тексеру мен мониторинг жүргiзу үшiн тағайындауының да мүмкiндiгi бар.

      Жеке сектордың рөлi мен қатысуы
      Әдетте, сыбайлас жемқорлық мемлекет пен жеке сектор арасындағы өзара қарым-қатынас себептерiнен пайда болады. Кәсiпкерлер мен коммерциялық кәсiпорындар заңсыз қызмет көрсету мен белгiлi бiр артықшылықтар алуды ауыстыруға төлем ұсынатын белсендi тарап ретiнде де, сондай-ақ өзiнiң заңды құқықтарын жүзеге асыру мүмкiндiгiн ауыстыруда қорқытып алу объектiсi ретiнде де бой көрсетедi. Жеке сектор, диагностикалық зерттеулер жағдайындағы сияқты, сыбайлас жемқорлықтың сипаты мен деңгейi, оның неғұрлым маңызды түрлерi мен схемалары туралы ақпараттың маңызды көзi болады. Жеке сектордағы сыбайлас жемқорлықты төмендету бiрлескен этиканың нақты ережелерiн әзiрлеу мен сақтауға, қолданылып жүрген заң шеңберiнде қорқытып алуға қарсы күрестiң мүмкiндiктерi мен құралдарын бiлуге, сондай-ақ нарықтық экономиканың дамуына кедергi келтiретiн сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықты неғұрлым қатаң қадағалау мен жазалауға байланысты. Мысалы, кейбiр мемлекеттердiң сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес практикасында мамандандырылған органдар мемлекеттiк сектордағы ғана емес, сонымен бiрге жеке сектордағы да құқық бұзушылықтарды тергеу жөнiнде белсендi жұмыстар жүргiзедi. Сыбайлас жемқорлықтың алдын алу стратегиясы шеңберiнде аталған органдар бiрлескен этиканы нығайту мен сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңдардың ережелерi туралы хабардарлықты арттыру үшiн жеке компаниялардың қызметкерлерi арасында жүйелi бiлiм беру науқандарын жүргiзедi.

      Айқындық және ақпаратқа қол жеткізу
      Мемлекет пен оның институттарының барынша ашықтық атмосферасын орнықтыру - ұзақ мерзiмдi перспективада терiс пайдаланушылар үшiн шарттар мен ынталандыруларды қысқартудың сенiмдi жолы. Барынша ашықтық мемлекеттiк қызмет көрсетулердiң клиенттерi-тұтынушылар үшiн де, сондай-ақ тұтастай алғанда бұқаралық ақпарат құралдары мен көпшiлiк үшiн де әкiмшiлiк сипатындағы ақпараттарға кеңiнен қол жеткiзудi бiлдiредi. Бұл халықтың мемлекетке деген сенiмiн бiртiндеп қалпына келтiру және сыбайлас жемқорлықты түп-тамырымен жоюға деген қоғамдық мүдделiлiгiн ояту үшiн қажеттi шарт болып табылады. Жабықтық, қол жеткiзе алмаушылық, бұқаралық ақпарат құралдарының өкiлдерiн табиғи түйсiне алмаушылық дәстүрлi мемлекеттiк басқарудың жүйесi мен мәдениетiндегi өзгерiстердiң әзiрге әлсiз болып отырғанын дәлелдейдi.
      Ашықтық саясатының негiзгi идеологиялық дәлелі бiрiншi кезекте өмiр сүруiнiң бiрден бiр заңды негiзi азаматтардың конституциялық мүдделерi мен құқықтарын қамтамасыз ету болып табылатын мемлекеттiң тұжырымдамасын білдiретiн мемлекеттiк басқаруды демократияландыру болуға тиiс. Ақпараттық технологияның, ең алдымен, Интернеттiң мүмкiндiктерi адамдардың әкiмшілiк ақпараттарына қол жеткiзуiн кеңейту, мемлекеттi халыққа жақындату және мемлекеттiк органдар мен мекемелер қызметiнiң сапасы мен тиiмдiлiгiн жақсарту үшiн керi байланыс орнатуға мүмкiндiк жасайды.

                               ***

      Егер сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес стратегиясының басты мақсаты заңдылықты және бәрiнiң заң алдында теңдiгiн қамтамасыз ету болса, айқын тәсiлдер мен құралдарды ұсынса және ұсақ сыбайлас жемқорлықпен ғана емес, сонымен бiрге iрi ауқымды қылмыстармен де ымырасыз әрi принциптi күресуге бағытталса, ол жұртшылықтың сенiмi мен қолдауына ие болады. Саяси бағдарлар мен басымдықтар тиiстi бағдарламада iске асырылуға тиiс, оның жүзеге асырылуы Мемлекет басшысының тұрақты бақылауында болады.

ХІІІ БӨЛІМ.

МЕМЛЕКЕТТІК ФУНКЦИЯЛАРДЫ ОРТАЛЫҚСЫЗДАНДЫРУ

       1. МАҚСАТ

      Басқаруға азаматтардың қатысуын кеңейту және мемлекеттік органдардың халыққа есеп беруін күшейту жолымен мемлекеттік басқарудың негіздерін демократияландыру.

      2. ЖАҒДАЙДЫ ТАЛДАУ

      Басқарудың әртүрлi деңгейiнiң рөлiн, жауапкершiлiгiн және өкiлеттiгiн ой елегiнен қайта өткiзу және өзгерту ретiндегi орталықсыздандыру үкiмет қызметiнiң тиiмдiлiгiне қол жеткiзу әдiстерiнiң бiрi болып табылады. Еуропа және ТМД елдерiндегi реформалардың тәжiрибесi орталықсыздандырудың экономиканы және қоғамды демократияландыру мен түрлендiру процесiнде маңызды рөл атқаратынын көрсеттi. Бұл өзiнiң мәнiн дұрыс түсiнудi, iс-қимылдың ойлылығы мен саралылығын талап ететiн күрделi процесс, өйткенi ол қоғам өмiрiнің: саяси, құқықтық, әлеуметтiк, әкiмшiлiк, экономикалық және мәдени әртүрлi аспектiлерiн қозғайды.
      Орталықсыздандырудың басымдығы саяси да, сонымен бiрге экономикалық та сипатқа ие.
      Орталықсыздандыру азаматтардың билiктегі өз өкiлдерiн жақсы бiлуiне мүмкiндiк бередi, өз кезегiнде олар өз сайлаушыларының проблемаларымен және сұраныстарымен жақсы танысады, тиiсiнше саяси шешiмдердi тұжырымдауға және iске асыруға неғұрлым белсендi ықпал етедi.
      Жергілiктi деңгейде жаңа элитаның пайда болуына мүмкiндiктер жасайды, ол елдiң саяси өмiрiне қатысу үшiн қажет демократиялық саяси дағдылар мен функцияларды игере алады.
      Орталықсыздандыру билiк органдарының жергіліктi сұраныстар мен проблемаларға сергек қарауды арттыруға ықпал етедi. Қызметтер ұсыну мен инфрақұрылымды қамтамасыз ету жауапкершілігi орталықсыздандырылған кезде жергiлiктi органдар кiрiстер мен шығыстардың ара қатынасын жақсы бағалайды, сондай-ақ бюджеттiк шектеулер шеңберiнде халықтың сұранысына неғұрлым икемдi үн қосатын болады.
      Орталықсыздандыру үкiметтiң және орталық мемлекеттiк органдардың жұмыс тиiмділігiн арттыруға ықпал етедi, өйткенi бұл оларды жергiлiктi сипаттағы мiндеттердi шешуден босатады және назарды ел дамуының стратегиялық мәселелерiне шоғырландыруға, республикалық деңгейдегі әртүрлi бағдарламаларды мұқият жоспарлау мен ұйымдастыруға мүмкiндiк жасайды.
      Жергiлiктi жерлерде таңдау процесiн дамыту тұтастай алғанда халықтың саяси белсендiлiгiн одан әрi демократияландыруға және арттыруға түрткi болады.
      Экономикалық тұрғыдан алғанда орталықсыздандыру мемлекеттiк ресурстарды неғұрлым ұтымды пайдалануға мүмкiндiк береді.
      Қазақстан тәуелсiздiгiнiң алғашқы жылдары орын алған мемлекеттiк билiктi күштi орталықтандыру өзiн ақтады, өйткенi мемлекет құру, елдiң егемендiгiн нығайту, аумақтық тұтастықты сақтау басым мiндеттер болды. Орта мерзiмдi перспективада билiктi тым орталықтандыру елдің дамуын тежейтiн болады, тiптi таяу көршiлерден стратегиялық жағынан артта қалу

қаупi туындайды.

Орталықсыздандыру саясатын әзiрлеудi жеделдету әлемдiк экономиканы

ғаламдандыру, мемлекеттiк басқару жүйесiн демократияландыру процесiн талап

етедi.

Әлемде бар орталықсыздандырудың саналуан моделдерiн, сондай-ақ

Қазақстандағы мемлекеттiк басқарудың нақты шындығы мен дәстүрiн ескере

отырып, өзiмiздiң орталықсыздандыру стратегиямызды тұжырымдау қажет.

2.1. Күштi жақтар

- Реформаны жүзеге асыру үшiн қажеттi iшкi ресурстардың болуы.

- Жергiлiктi басқару институтының болуы.

- Республикада әртүрлi деңгейде басқарудың оңтайлы модельдерiн

iздестiру жүргiзiлуде.

       - Белгiлi бiр функциялардың, өкiлеттiктердiң, қаржылық жауапкершiлiктердiң орталық Yкiметтен мемлекеттiк билiктiң одан төмен тұрған деңгейлерiне берiлуi жүзеге асырылуда.
      - Әкiмдер өкiлеттiктерінің кең мәлiмделуi, ол тiптi дамыған елдердегi қабылданған нормалардан бiрсыпыра жоғары, мұның өзi жауапкершiлiктің қазiргi көлемiмен салыстырғандағы нақты өкiлеттiктiң жай-күйiне талдау жасау қажеттiгiн көрсетедi.

      2.2. Әлсiз жақтар

      - Жергiлiктi басқару органдарының халыққа есеп беруiнiң және оның бақылауында болмауы.
      - Өздерiнiң араларындағы функциялары мен өкілеттiктерiнiң нақты шектелмеуi салдарынан билiктiң әртүрлi деңгейлерiнiң арасында жауапкершiлiктi бiр-бiрiне арту мен жанжалдасулар.
      - Жергiлiктi өкiлдi органдардың әлсiздiгi және олардың жергiлiктi атқарушы органдарға тәуелдiлiгi.
      - Жергілiктi жерлерде және аймақтық әкiмшiлiктерде орталық органдардың функциясын қайталау.
      - Қаржы және материалдық ресурстарды иелену үшiн аймақтық әкiмдер мен Yкiметтiң арасындағы жанжалдар.

      2.3. Мүмкіндiктер

      - Қоғамның тұтастай алғанда мемлекеттiк басқару жүйесiн және жергiлiктi басқару жүйесiн мемлекеттiк басқару негiздерiн демократияландыру жағына қарай реформалау қажеттiгiне түсіністікпен қарауы.
      - Әлемдегi орталықсыздандыру процесінің қазiргi кең тәжiрибесiн зерделеу ортақ үрдiстер мен заңдылықтарды анықтауға мүмкiндiк бередi.
      - Қазақстан Республикасынан мемлекеттiк басқару жүйесiн демократияландыруды талап ететiн әлемдiк экономиканы ғаламдандыру үрдiсi.

      2.4. Қатерлер

      - Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелерi назар аударуды талап етедi. Бұдан басқа, аймақтардың басшыларын сайлап қоюға асығыс түрде көшуге жол беруге болмайды, өйткенi сепаратистiк үрдiстердің көрiнiс беретiнiне дейiнгi саяси тұрақсыздық, ұлтаралық егес туындау қатерi бар.
      - Аймақтардың әртүрлi экономикалық әлеуетiне байланысты ойластырылмаған бюджеттiк орталықсыздандырудың да терiс әсерi болуы және аймақтардың әлеуметтiк қызмет көрсетулермен бiркелкi қамтамасыз етiлмеуiне алып келуi мүмкiн.

      3. СТРАТЕГИЯЛЫҚ МIНДЕТТЕР

      Нарықтық экономика құрудың стратегиялық міндеттерi мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейлерiн демократиялық жолмен құруды талап етедi, өйткенi демократиялық тетiктерсiз және басқару органдарының жұмысын бақылаусыз әдiлеттi нарықтық бәсекеге жағдай жасау мүмкiн емес.
      Екiншi жағынан, нарықтық экономика шешiм қабылдау жүйесiнде артық орталықтандыруға көнбейдi және экономикалық, әлеуметтiк өмiрдiң субъектiлерiмен тiкелей жанасатын жергiлiктi органдарға белгiлi бiр билiк пен қаржы өкiлеттiгiн бекiтiп берудi талап етедi. Сонымен бiрге орталықсыздандыру процесi орталық мемлекеттiк органдардың рөлiн кiшiрейтудi білдiрмейдi, олар мемлекет қызметiнiң негiзгi салалары үшiн жауапты болып қала бередi және жергiлiктi билiк органдарының қызметiн заңнамалық кесiмдер мен бюджетаралық трансферттер жүйесi арқылы реттейдi.
      Қазақстандағы орталықсыздандырудың негiзгi мiндеттерi:
      - Биліктің әртүрлі деңгейлерінің арасындағы қызмет, функция және жауапкершілік салаларын айқын шектеу.
      - Жергілікті басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдай жасау.
      - Демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi басқаруды енгiзу.

      4. IС-ҚИМЫЛ СТРАТЕГИЯСЫ

      4.1. Билiктiң әртүрлi деңгейлерiнiң арасындағы қызмет, функция
           және жауапкершілiк салаларын айқын шектеу

      - Құзырында орталықсыздандырудың жоспарын әзiрлеу және оның орындалуын бақылау, сондай-ақ мемлекеттiк функцияларды орталықсыздандыру мәселелерi бойынша мемлекеттiк басқару органдарының қызметiн үйлестiрудi жүзеге асыру бар уәкiлеттi органды белгiлеу.
      - Функциялар мен өкiлеттiктердi беру процесiнiң кезеңдерi мен бағыттарын, мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң рөлi мен мiндеттерiн және олардың өзара iс-қимылының жүйесiн, сондай-ақ жергiлiктi басқару органдары мен мемлекеттiк емес ұйымдарға беруге жататын функцияларды айқындайтын орталықсыздандыру жөнiндегi iс-қимылдың мемлекеттiк жоспарын әзiрлеу.
      - Мемлекеттiк басқарудың әрбiр деңгейiнiң орындайтын функцияларына қойылатын егжей-тегжейлi талаптарды әзiрлеу. Өкiлеттiктердi беру жоспары, iске асыру барысында ашылатын мүмкiндiктердi пайдалану үшiн стратегиялық сипатқа ие болуға тиiс. Бұл жоспар орталық пен аймақтардың арасындағы қатынастың ырғақты дамуын ескере отырып әзiрленуге тиiс.
      - Басқару органдарының функциясы айқын белгіленуге және шектелуге тиiс. Халықаралық тәжiрибенi және қалыптасқан қазақстандық жағдайды ескере отырып, мынадай негiзгi функциялар белгiленуi мүмкiн (қосымшаны қараңыз).
      - Оларды билiк деңгейлерiнiң арасында бөлудi заң жағынан бекемдеп, аталған функцияларды нақтылау мен кеңейту үшiн барлық деңгейдегі билік өкілдерінің қатысуымен функционалдық мұқият талдау жүргiзу қажет.

      4.2. Жергiлiктi басқарудың тиiмдi жұмыс істеуi үшiн жағдай жасау

      - Мемлекеттiк басқарудың барлық деңгейдегi жергiлiктi басқару органдарына бюджет пен меншiктiң айқын белгiленген өкiлеттiктерi берілуге тиiс, оларға мемлекет берген функция орындалуы керек.
      - Жергіліктi органдардың өздерiнiң бюджеттерiне қатысты нақты өкiлеттiктерiн қамтамасыз ету, яғни басқарудың әрбiр деңгейi үшiн кірiстiң меншiктi көздерiн, оларды жұмсаудың бағыттарын дербес белгілеу құқығын бекiту қажет. Жергiлiктi мәслихаттар жергiлiктi бюджеттi бекiтуге және олардың орындалуын нақты бақылауға тиiс (қараңыз. VIII бөлiм. Салық бюджет саясаты).
      - Жергілiктi басқару органдары қызметкерлерінің даярлығы мен бiлiктiлiгiн арттыру курстарын ұйымдастыру.

      4.3. Демократиялық мемлекеттiң iргетасы ретiнде жергiлiктi өзiн-өзi
           басқаруды енгiзу

      Мемлекеттiк басқаруды қайта жайластыру жөнiндегi мiндеттердiң күрделiлігiн ескере отырып реформаны "пилоттық" жобаларды іске асыру арқылы, кезең-кезеңiмен жүргiзу қажет.
      Өзiн-өзi басқарудың жаңа қағидаттарын кейбiр ауылдық округтарда, қалаларда, аудандарда, тиiсiнше бiр жыл iшiнде алдын ала байқап көрген жөн, және сонан соң ғана бұл принциптердi заңнамалық кесiмдерге кiрiктiру керек. Мұндай тактика сынақ кезеңi iшiнде жаңа жағдайдағы жұмыс тәжiрибесiн жинақтауға, заңнамалық нормаларды мұқият пысықтауға және бүкiл ел ауқымында iрi қателiктер мен кемшiлiктер жiбермеуге мүмкiндiк бередi.
      Реформалаудың оң және терiс нәтижелерiн зерделеу және талдау келесi деңгейде одан әрi тарату үшiн бағдар болады.
      - Орталықсыздандырудың бiрiншi кезеңiнде ауыл мен шағын қалаларда, яғни қазiргi кезде билiкте белгiлi бiр вакуум орын алып отырған тұста, үлкен шығындарға алып келетiн проблеманы шешу әсiресе маңызды болып табылады.
      Ауылдық округтер, қала тұрпаттас кенттер және аудандық маңызы бар қалалар деңгейiндегi әкiмдердi сайлау жүргiзiлетiн болады.
      - Екiншi кезеңде төмен деңгейдегi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiс деңгейiнде, яғни ауылдық округтар, қала тұрпаттас кенттер мен аудандық маңызы бар қалалар деңгейiнде басқарудың толыққанды органдарын құрудың мүмкiндiктерiн қарастыру керек.
      Орталықсыздандырудың бұл кезеңiнде аудандық деңгейдегi жергiлiктi мемлекеттiк басқару реформасы талап етiледi. Халыққа есеп беруi мен бағыныстылықты күшейту мақсатында тиiстi өкiлдi органдармен - аудандық мәслихаттармен келiсе отырып белгiлi бiр мерзiмге аудандардың (облыстық

маңызы бар қалалардың) әкiмдерiн қызметке тағайындаудың тәртiбiн енгiзу

қажет. Аудан (облыстық маңызы бар қала) әкiмiн аудандық мәслихат

депутаттарының қатарынан облыстық әкiмнiң тағайындау нұсқасы да мүмкiн.

- Yшiншi кезеңде облыстық маңызы бар аудандар мен қалалар деңгейiнде

орталықсыздандыру қағидаттарын енгiзу қажет.

5. ҚОСЫМША

Басқару органдарының негiзгi функциялары

---------------------------------------------------------------------------

Басқару деңгейі ! Функциялары

---------------------------------------------------------------------------

Төменгі деңгей (ауыл және шағын Коммуналдық шаруашылық, мәдениет

қалалар) мекемелерi, жер мен суды пайдалану,

жылумен жабдықтау, көркейту және

көгалдандыру мәселелерi.

Орташа деңгей (аудандар мен Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы,

облыстық маңызы бар қалалар) мектепке дейiнгi және жалпы орта бiлiм

беру, алғашқы медициналық-санитарлық

көмек, жалпы бағдардағы емханалар мен

ауруханалар, қоғамдық тәртiптi сақтау,

жергiлiктi маңызы бар жолдар, құрылысты

жоспарлау, жергiлiктi тұрғын үй салу

және күтiп ұстау, коммуналдық қызмет

көрсетулерге арналған тарифтердi реттеу.

Жоғарғы деңгей (облыстар мен Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы,

республикалық маңызы бар коммуналдық қызмет көрсетулерге арналған

қалалар) тарифтердi реттеу, құрылысты жоспарлау,

муниципалдық тұрғын үй (қалалар үшiн)

салу, құрылысын жүргiзу және күтiп

ұстау, арнаулы орта бiлiм беру, облыстық

маңызы бар жалпы бағдардағы ауруханалар,

эпидемиялогияға қарсы қызметтер, атаулы

әлеуметтiк көмек, халықты жұмыспен

қамтуға жәрдем көрсету, қоғамдық

тәртiптi сақтау, облыстық маңызы бар

жолдарды салу, күтiп ұстау және жөндеу,

облыс шегiндегi халыққа көлiктiк қызмет

көрсету, өрт қауiпсiздiгiн қамтамасыз

ету, облыстық деңгейдегi төтенше

жағдайларды жою, ауыл шаруашылығы

мәселелерi, қоршаған ортаны қорғау,

қызметтiң белгiлi бiр түрiмен

шұғылдануға лицензиялар беру, шағын және

орта бизнестi қолдау, шетел

инвесторларымен келiсiм-шарт әзiрлеуге

қатысу және олардың орындалуын бақылау,

кең таралған пайдалы қазбаларды

пайдалануды басқару, аудандар мен

қалаларға қаржылық көмек көрсету.

---------------------------------------------------------------------------

XIV БӨЛІМ.

КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕЛЕР

КҮТІЛЕТІН НӘТИЖЕЛЕР:

- ұзақ мерзімді жоспарында бәсекеге төзімді экономика құру;

- IЖӨ-нiң көлемiн екi есе ұлғайту;

- осы заманғы бюджет жүйесiн құру, бюджетке түсетiн түсiмдердiң

IЖӨ-ның 30%-ына дейiн өсуiн қамтамасыз ету;

       - мемлекеттiң қатысуымен, аймақтық және мүмкiндiгiнше, әлемдiк деңгейде ұлттық iрi компаниялар құру және өсiрiп шығару;
      - тиiмдi, мемлекеттiк кәсiпкерлiктi басқаруға икемдi Үкiмет құру;
      - орталықсыздандыру қағидатында жергiлiктi басқарудың осы заманғы жүйесiн құру;
      - халықтың санын, ерлер өмiрiнiң тумысынан күтiлетiн ұзақтығын 4 жылға, әйелдер - 2 жылға өсiру жағдайында, 16 млн. адамнан астам деңгейге дейiн көбейту;
      - экономикалық жағынан белсендi халықтың көпшілiгiн зейнетақы, әлеуметтiк және медициналық сақтандыру жүйелерiмен қамту.

      ӨНЕРКӘСІПТІК ЖӘНЕ АГРАРЛЫҚ САЛАДА

      Он жылдықтың аяқталуына қарай елдiң iшкi және сыртқы рынокта бәсекеге төзiмдi, тұрақты және орнықты өткiзу рыногы бар, әлемдiк еңбек бөлiнiсiнде мамандануы айқындалған индустриалдық кешенi жасақталатын болады.
      Өнеркәсiп пен экономиканың тұтастай алғанда жаңа технологиялық укладқа көшуi үшiн алғышарттар жасалады.
      Өнеркәсiп өндiрiсiнiң көлемi 2000 жылмен салыстырғанда 2 еседен астам, аграрлық өндiрiстiң көлемi 1,5 еседен астам өседi.
      Осы кезең iшiнде өнеркәсiп өндiрiсiнiң құрылымы өзгередi, оның материалдық-техникалық базасы мен қолданылып жүрген технологиясын қайта жаңарту жүргiзiлетiн болады.
      Экспортқа бағдарланған топтама - мұнай-газ секторы мен металлургия, мұнай-химия және химия өнеркәсiптiң индустриалдық ұйтқысы болып қалыптасады және солармен байланысты салаларға да кең тұрғыдағы мультипликативтiк әсер етедi.
      Машина жасау, құрылыс индустриясы негiзiнен экспорттық өнеркәсiптiк кешеннiң, сондай-ақ аграрлық сектор мен көлiктiң көмекшi және қызмет көрсетушi топтамасын құрайды. Осымен бiр қатарда электр техникалық және электрондық өнеркәсiпте жаңа өндiрiстер енгiзiлетiн болады.
      Жоғары технологиялық және ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстер, ең алдымен биология, химия, медицина түйiсiндегi, сондай-ақ ақпараттық технологиялар саласындағы өндiрiстер басым дамуға ие болады.
      Аграрлық сектор мен тамақ өнеркәсiбi елдiң азық-түлiк қауiпсiздiгiн ғана емес, сонымен бiрге отандық тамақ өнiмдерiнiң әлемдiк рыноктағы кең экспансиясын да қамтамасыз етедi.
      Мұнда агроиндустриялық өнiмдердiң рыноктағы бәсекесiн және ықпалдасуын дамыту, ауылда агробизнестiң қалыптасуы, салалық одақтар мен қауымдастықтар, аграрлық және қайта өңдеушi кәсiпорындардың тiгiнен ықпалдасқан бiрлестiктерi оның негiзгi субъектiлер болып табылатын ауыл шаруашылығы өндiрiсшiлерiнiң кооперативтiк бiрлестiктерi айқындаушы болады.
      Тұтастай алғанда экономиканың индустриялық секторында ақпараттық техника мен технология ауқымды пайдаланылады және тауарлар мен қызмет көрсетулердің өзара сабақтас рыногы осы негiзге құрылады.
      Өндiрiстердi, инновациялар мен менеджменттi, iшкi және сыртқы рыноктардағы экспансияны дамыту тұрғысынан тиiмдi бiрлескен құрылымдар (холдингтер, консорциумдер, қаржы-өнеркәсiп топтары) қалыптастырылады.
      Осының бәрi ұлттық экономиканың әлемдiк шаруашылық қатынастарға табиғи және тең құқықта кiрiгуiне мүмкiндiк бередi. Сөйтiп экономиканың дамудың индустриалдық сатысынан индустриалдықтан кейiнгi сатыға өтуi үшiн алғышарттар жасалады.

      КӨЛIКТIК КЕШЕНДЕ

      Iргелi мiндет - дамуға ықпал ететiн және экономика мен қоғамның қажеттерiн сапалы қызмет көрсетулермен қамтамасыз ететiн тиiмдi және технологиялық жағынан жаңарған көлiктiк кешен құру шешiледi.
      Транзиттiк жүктердi жыл сайын тасымалдаудан түскен кiрiс кемiнде 1 млрд. АҚШ долларын құрайтын болады.
      Ұсынылатын қызмет көрсетулер көлемiнiң ұлғаюы көлiктiк кешен кiрiсiнiң өсуiне әсер етедi, бұл өз кезегiнде кешеннiң қызмет көрсетулерiне арналған тарифтердiң төмендеу мүмкiндiгiне алып келедi.
      Транзиттен түскен кiрiстер мен көлiктiк кешенге тiкелей инвестициялар тарту саланы меншiктi қаражат есебiнен қаржыландыруға және бюджет жүктемесiн төмендетуге мүмкiндiк бередi.
      Нәтижесiнде экономиканың нақты секторында өндiрiс жанданады және жұмыс орындарының саны көбейедi. Ең көп тиiмдiлiк, бiрiншi кезекте, өнiмнiң өзiндiк құнындағы көлiктiк шығын үлесi жоғары болып отырған өнеркәсiптiң шикiзат секторының экспортқа бағдарланған салаларынан алынатын болады.

      ӘЛЕУМЕТТIК САЛАДА

      - мамандандырылған оқуға мұқтаж балаларды қоса алғанда, мектеп жасындағы балаларды орта мектеп бағдарламасы бойынша оқытуға 100% қамтуға қол жеткiзiлетiн болады;
      - орта бiлiм беру мектептерi түлектерiнiң 70%-ы осы заманғы жұмысшы кәсiптерiн иеленген және жұмысшы кәсiбiнiң теңдестiрiлген еңбек рыногын құрайды;
      - елдiң еңбекке қабiлеттi халқының көп бөлiгi қазақ және орыс тiлдерiн бiрдей жақсы меңгередi, шетел тiлiн меңгергендердiң үлесi артады;
      - жастардың үштен екiсi орта кәсiптiк және жоғары бiлiм жүйелерiне қамтылатын болады;
      - туберкулезбен ауыру жағдайлары жартылай қысқарады;
      - өсiп-өну денсаулығы бойынша арнайы бағдарламаларды iске асырудың арқасында әйелдердiң денсаулық индексi жоғарылайды;
      - ересек тұрғындардың арасында ЖҚТБ-ның таралу деңгейi 2000 жылғы деңгейден аспайды;
      - алғашқы медициналық-санитарлық көмек ұйымдарында пациенттерге өсiп-өну денсаулығы мәселелерi, жыныс жолдарымен берiлетiн жұқпалы аурулардың, ЖҚТБ/АҚТБ-ның алдын-алу және олардан емделу проблемалары бойынша сапалы қызметтер көрсетiлетiн болады;
      - әлемнің жетекші медициналық орталықтарымен ынтымақтасатын, халықтың көп бөлігіне сапалы медициналық қызмет көрсетуді қамтамасыз ететін оқу-клиникалық орталықтар жұмыс істейтін болады.

Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі шаралар туралы" Жарлығының жобасы туралы

Базаның жай-күйі

Құқықтық ақпараттық қызметі

Қолдау қызметі

Соңғы құжаттар

Кеңінен таралған құжаттар