Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы туралы" Жарлығының жобасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 3 сәуірдегі N 319 қаулысы

Қазақстан Республикасының Үкіметі қаулы етеді:

Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы туралы" Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентінің қарауына енгізілсін.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы

Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық
дамуының 2003-2015 жылдарға арналған
мемлекеттiк бағдарламасы туралы

Экономиканы әртараптандыру мен жаңғырту және өнiмнiң бәсекелi түрлерiн шығару әрi экспортты арттыру үшiн жағдай жасау негiзiнде ел экономикасының ұзақ мерзiмдi тұрақты өсуiн қамтамасыз ету мақсатында қаулы етемін:

1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) бекiтiлсiн.

2. Қазақстан Республикасының Үкiметi:
бiр айлық мерзiмде Бағдарламаны iске асыру жөнiндегi 2003-2005 жылдарға арналған (1-кезең) Iс-шаралар жоспарын әзiрлесiн және бекiтсiн;
жарты жылдық қорытындылары бойынша Мемлекет басшысына жылына екi рет 1 ақпанға және 1 тамызға дейiн Бағдарламаның орындалу барысы туралы ақпарат ұсынсын.

3. Қазақстан Республикасының Президентiне тiкелей бағынатын және есеп беретiн мемлекеттiк органдар Бағдарламаны iске асыру жөнiнде барлық шараларды қабылдасын.

4. Бағдарламаның орындалуын бақылау Қазақстан Республикасы Президентiнiң Әкiмшiлiгiне жүктелсiн.

5. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.

Қазақстан Республикасының
Президентi

Қазақстан Республикасының Үкіметі

Қазақстан Республикасының
индустриалдық-инновациялық дамуының
2003-2015 жылдарға арналған
мемлекеттiк бағдарламасы Астана, 2003 ж.

Бағдарламаның паспорты

Атауы Қазақстан Республикасының индустриалдық-
инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға
арналған мемлекеттiк бағдарламасы

Әзірлеу үшін Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Елдегi
негіздеме жағдай туралы және 2002 жылға арналған iшкi және
сыртқы саясаттың негiзгi бағыттары туралы"
Қазақстан халқына Жолдауында және Қазақстан
кәсiпкерлерiнiң 10-шы форумында берген
тапсырмаларына сәйкес әзiрлендi

Әзiрлеушiлер Қазақстан Республикасының Экономика және
бюджеттiк жоспарлау министрлiгi Қазақстан
Республикасының Индустрия және сауда, Бiлiм және
ғылым, Көлiк және коммуникация, Еңбек және
халықты әлеуметтiк қорғау, энергетика және
минералдық ресурстар, Қаржы министрлiктерiнiң,
Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестiктi
қорғау жөнiндегi агенттiктiң, Ұлттық Банктiң
және т.б. қатысуымен әзiрледi
Мақсаты Шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн
экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң
тұрақты дамуына қол жеткiзу; ұзақ мерзімді
кезеңде сервистiк-технологиялық экономикаға өту
үшiн жағдай жасау.

Мiндеттерi Өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу
қарқынын 8-8,4% мөлшерiнде қамтамасыз ету, 2000
жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн
кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия
сыйымдылығын 2 есе төмендету;
өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының
өнiмдiлiгiн арттыру;
жеке секторды бәсекелестiк артықшылықты
өндiру мeн жетiлдiруге және қосылған құны
барынша жоғары элементтерге жылжи отырып, нақты
өндiрiстерде қосылған құндар бөлiгiндегi
элементтердi игеруге ынталандыратын кәсiпкерлiк
ахуалды, қоғамдық институттардың құрылымы мен
мазмұнын жасау;
ғылымды көп қажет ететiн және жоғары
технологиялық экспортқа негiзделген өндiрiстер
құруды ынталандыру;
елдiң экспорттық әлеуетiн қосылған құны
жоғары тауарлар мен қызметтердiң мүддесiне
қарай әртараптандыру;
сапаның әлемдiк стандарттарына көшу;
дүниежүзiлік ғылыми-техникалық және
инновациялық процестерге қосылу арқылы
дүниежүзiлiк шаруашылық жүйесiне және өңiрлiк
экономикаға ықпалдасуды үдету.

Iске асыру 2003-2015 жылдар
мерзiмi 1-кезең - 2003-2005 жылдар
2-кезең - 2006-2010 жылдар
3-кезең - 2011-2015 жылдар

Қажеттi ресурстар Бағдарламаны iске асыруға жұмсалатын
және қаржыландыру инвестициялық сипаттағы тiкелей шығындардың
көздерi болжамды көлемi жылына 1,2 млрд. АҚШ долл.
құрайды. Бұл ретте Бағдарламаны iске асыруға
жұмсалатын мемлекеттiк шығындардың құны 2002
жылғы бағалармен жылына 260 млн. АҚШ долл.
құрайды.
Республикалық және жергілiктi бюджеттерден
қаржыландыру көлемi тиiстi жылға бюджетті
қалыптастыру кезiнде нақтыланатын болады.
Бағдарлама iс-шараларын қаржыландыру үшiн
Даму банкiнiң, Инвестициялық қордың,
Инновациялық қордың қаражаты тартылатын болады.
Бұл peттe жаңа инвестициялық және инновациялық
институттарды құру ірі қаржы ресурстарын
iздестiрудi қажет етедi.

Күтiлетiн Индустриалдық-инновациялық саясатты
нәтижелер белсендi жүргiзу экономиканың өсу қарқынын
жылына кемiнде 8,8-9,2% қамтамасыз етедi. Бұл
2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы ЖIӨ көлемiн
3,5-3,8 еседей ұлғайтуға мүмкiндiк бередi. Бұдан
басқа өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу
қарқынын 8-8,4% дейiн жеткiзуге, 2000 жылмен
салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн
кемiнде 3 есе арттыруға және ЖIӨ энергия
сыйымдылығын 2 есе төмендетуге мүмкiндiк бередi.
Бағдарламаны iске асыру нәтижелерi 2015 жылы
мұнай, газ кен орындарын қарқынды игеру
жағдайында экономиканың және өнеркәсiптiк
өндiрiстiң құрылымы түбегейлi өзгерiске
ұшырамайды.
Бағдарламаны iске асыру:
ЖIӨ құрылымында өнеркәсiптiң үлестiк салмағын
2015 жылы 46,5%-тең 50-52% дейiнгi мөлшерде
ұлғайтуға;
ЖIӨ құрылымында ғылыми және ғылыми-
инновациялық қызметтiң үлестiк салмағын 2000
жылғы 0,9%-тең 2015 жылы 1,5-1,7%-ке арттыруға;
ЖIӨ құрылымында өңдеушi өнеркәсiп үлесiнiң
төмендеу қарқынын 2000 жылғы 13,3%-тен 2015
жылы 12-12,6%-ке дейiн төмендеуiн бәсеңдетуге
(салыстыру үшiн бұл көрсеткiш индустриалдық
саясат жүргiзiлмесе 2015 жылы 10,9%-тi құрайтын
едi);
Сонымен қатар Бағдарлама iске асырылмаса,
өнеркәсiптiк өндiрiстегi кен өндiру салаларының
қосылған құнының үлесi, оның iшiнде мұнай өндiру
2000 жылғы 31,0 және 25,6% қарағанда 2015 жылы
тиiсiнше 55-56% және 50-51%-ке жетуi мүмкiн.
Бағдарламаны iске асыруды есепке алғанда кен
өндiру кәсiпорындары 46-47% ғана құрайды. Бұл
ретте ғылымды көп қажет ететiн және жоғары
технологиялық өндiрiс орындарының үлесi 2000
жылғы ЖIӨ 0,1%-нен 2015 жылы 1-1,4%-ке дейiн
артады.
Өңдеушi өнеркәсiптiң қосылған құнының
құрылымында сапалық өзгерiстер болады.
Металлургияның және металдарды өңдеу үлесi
өңдеушi өнеркәсiптiң қосылған құнының жалпы
көлемiнiң 40,1%-нен 27-28%-не дейiн
төмендейдi, ал ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өңдеу
үлесi 38,1%-тен 45-46%-ке дейiн өседi, бұл
ретте ғылымды көп қажет ететiн және жоғары
технологиялық өнiмнiң үлесi 2000 жылғы 0,6%-пен
салыстырғанда 9-11%-тi құрайды.

Кiрiспе

Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасы (бұдан әрi - Бағдарлама) Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Елдегі жағдай туралы және 2002 жылға арналған iшкi және сыртқы саясаттың негiзгі бағыттары туралы" Қазақстан халқына Жолдауында және Қазақстан кәсiпкерлерiнiң 10-шы форумында берген тапсырмаларына сәйкес әзiрлендi.
Бағдарлама Қазақстанның 2015 жылға дейiнгі кезеңге арналған мемлекеттiк экономикалық саясатын қалыптастырады және экономика салаларын әртараптандыру, сөйтiп осы арқылы дамудың шикiзаттық бағытынан бас тарту жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзуге бағытталған.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа бағдар ұстанған тауарлар, жұмыстар және қызметтер өндiру мемлекеттiк индустриялық-инновациялық саясаттың басты нысанасы болып табылады.
Дүниежүзiлiк экономиканың жаhандану аясында Қазақстан экономикасы бiрқатар проблемаларға тап болып отыр. Негiзгі проблемаларға мыналарды жатқызуға болады: бiр жақты шикiзат бағыттылығы, әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi, ел iшiндегі салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы, iшкi рынокта тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы (шағын экономика), өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамымауы, кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалушылығы, ғылым мен өндiрiстiң арасында ықпалды байланыстың болмауы; ғылыми-зерттеу және тәжiрибелiк-конструкторлық жұмыстарға (бұдан әрi - ҒЗТКЖ) қаржының аз бөлiнуi, менеджменттiң экономиканы жаhандану үрдiстерiне және сервистiк-технологиялық өтуге бейiмдеу мiндеттерiне сәйкес келмеуi.
Проблемаларды шешу және Бағдарлама шеңберiнде алға қойылған мақсаттар мен мiндеттерге қол жеткiзу үшiн Даму Банкiнiң қызметiн жандандырумен қатар Қазақстанның инвестициялық қоры, Экспортты сақтандыру корпорациясы сияқты арнайы даму институттарын құру, Инновация қорын нығайту көзделiп отыр.
Бұл ретте осы институттар қосылған құны жоғары жаңа өндiрiстердi құруға және олардың жұмыс iстеп тұрғандарын дамытуға және келелi салаларды кешендi талдау, олардың ең маңызды элементтерiн анықтау негiзiнде ғылыми және ғылыми-зерттеу әзiрленiмдерi мен зерттеулерге қолдау көрсетуге инвестициялау саясатын жүргiзетiн болады.
Бағдарлама елде ғылымды және инновациялық қызметтi көтермелеуге бағытталған белсендi мемлекеттiк ғылыми және инновациялық саясат жүргiзудi көздейдi. Алға қойылған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн қаржы рыногын одан әрі дамыту және фискалдық, бiлiм беру, монополияға қарсы, инфрақұрылымдық саясатты жетiлдiру көзделiп отыр. Стандарттау саясаты шеңберiнде экономиканың және басқарудың барлық салаларында әлемдiк стандарттарға көшу көзделуде.
Бағдарламаны ойдағыдай iске асыру экономиканың адам, өндiрiлген және табиғи капиталды тиiмдi пайдалануға негiзделген тұрақты өркендеуiне алып келетiн оның құрылымында сапалы өзгерiстер жасауға, Қазақстанның әлеуметтiк дамудың және қоғам құрылысының сапалық жаңа деңгейiне шығуына ықпал етуi керек.
Экономиканы мемлекеттiк реттеу әдiстерi мен тетiктерiн жетiлдiру жөнiндегі жекелеген ұсыныстарды негiздеу үшiн Бағдарламаның тиiстi бөлiмдерiнде импорт алмастыратын және экспортқа бағдар ұстанған саясатты iске асыру жөнiндегi шет елдердiң тәжiрибесi, оның iшiнде экспорттық саясаттың әрқилы түрлерi мен кезеңдерi, сондай-ақ әлемдiк рыноктарда бәсекелестiк артықшылыққа қол жеткiзуге мүмкiндiк беретiн факторлар келтiрiлген.
Жалпы алғанда Бағдарламаны iске асыру нәтижесiнде 2015 жылға қарай ел экономикасы сервистiк-технологиялық дамуға өтуге дайын болуы керек.

1. Әлемдiк экономиканың үрдiстерiн талдау және Қазақстан экономикасының бәсекелестiк қабiлетiн арттыру проблемалары

1.1. Дүниежүзiлiк экономиканың даму үрдiстерiн талдау
Екiншi дүниежүзiлiк соғыстан кейiн капитализмнiң әлемдiк жүйесi өзгерiске ұшырап, монополистiк немесе трансұлттық капитализмнiң жаңа белгiлерiне ие болды.
Мұндай өзгерiс әлемдiк сауданың едәуiр өсуiмен, трансұлттық компаниялардың пайда болуымен, шетелдiк инвестициялардың елеулi түрде артуымен және сауда шарттарының ырықтануымен сипатталады. Халықаралық валюта қоры және Дүниежүзiлiк банк сияқты институттар пайда болды.
Егер елуiншi жылдары әлемдiк экономика дүние жүзiндегi барлық елдердiң ұлттық экономикасының жиынтығы болса, ал 60-шы жылдардан бастап корпорацияларды трансұлттық белгiлерi бойынша ұйымдастыру үрдісi көрiнiс бере бастады.
Тоқсаныншы жылдарға қарай тауарлар мен қызметтер өндiру процесi фрагментарлық сипатта болып, әлемнiң барлық елдерi бойынша шашыраңқы орналасты. Қаржы-өнеркәсiп капиталы трансұлттық сипатқа ие болды.
Дамушы елдер үшiн бұл өзгерiстердiң маңызы аса зор. Дамыған және дамушы елдер арасындағы шеткерi аймақтар шикiзат жеткiзуге, ал орталық оны өңдеп, шетке қайта жеткiзуге негiзделген дәстүрлi қарым-қатынастар айтарлықтай өзгердi.
Ғаламдық капитализм жағдайында дамушы елдер өндiрiстiк процесс тiзбегiне тартылып, өндiрiстiң салыстырмалы төмен сатысындағы тауарларды, қосылған құны барынша төмен тауарларды өндiрумен айналысады.
Әлемде индустриялық саясат жүргiзудiң мол тәжiрибесi жинақталған. Санаулы елдердiң ғана экономиканың бiр өнiмге тәуелділiк проблемасын ойдағыдай шешiп, өз өнеркәсiбiн әртараптандыра алғанын атап өтуге болады.
___________________________________________________________________
Экспорттың құрылымын әртараптандыру үшiн индустриялық саясатты қолдану түрлi елдердiң тарихи ретроспективасында импорт алмастыруға және экспортқа бағдарланған саясаты мысалдарынан айқын байқауға болады. Негiзiнен осындай саясат қолданылған Латын Америкасы (Мексика және Бразилия) және Шығыс Азия (Оңтүстiк Корея және Сингапур) елдерiне жасалған талдаудан экспортқа бағдарлану арқылы тұрақты экономикалық өркендеуге қол жеткiзуге болатындығы туралы негiзгi қорытынды жасауға болады.
Тарихи ретроспективада Латын Америкасы елдерi де, Шығыс Азия елдерi де импорттың орнын басу және экспортқа бағдар ұстану кезеңдерiнен өткен. Шығыс Азия елдерiнiң белгiлi бiр кезеңде импорт алмастыру саясатынан бас тартып, экспортты ұлғайту саясатына көшуi, ал Латын Америкасының импорт алмастыру ерекше көңiл аударуы осы елдердiң ерекшелiгi болып табылады.
Экономикалық теория тұрғысынан алғанда экспортқа негiзделген саясаттың табысты болуы түсiнiктi, себебi өзiнiң iшкi рыногының әлеуетiн сарқып тауысқан елдер өздерiнiң экономикалық даму процесiн тоқтатпау үшiн сыртқы рыноктарды игере бастауға мәжбүр болады. Латын Америкасының елдерi импорт алмастыру қолдай отырып, нақты бәсекелестiкке емес, әкiмшiлiк және тарифтiк тосқауылдарда негiзделген салаларды құрғандығын атап өту керек. Бұл салалар нығайып алғаннан кейiн жаңғыртудың және өнiмдiлiктi арттырудың орнына өз ресурстарын импорт алмастыру саясатын одан әрi сақтап қалу мақсатында мемлекет арқылы өз мүдделерiн қызғыштай қорғауға бағыттады. Осының салдарынан ресурстар тиiмдi бөлiнбей, ұлттық экономикалар халықаралық бәсекеде ұтылып жатты.
___________________________________________________________________
Жалпы алғанда жаңа ғаламдық экономикалық жағдайды қалыптастыратын әлемдiк экономикадағы басым үрдiстерi төмендегіше жiктеуге болады:
дамыған елдерде индустриялық экономикадан сервистiк-технологиялық экономикаға өту;
жаhандану,
экономиканы ырықтандыру;
жаhандық бәсекенiң артуы және өңiрлiк ықпалдасу.
Жиырмасыншы ғасырдың соңғы ширегiнде экономикалық дамыған елдер индустриялық даму сатысынан аса жоғары сервистiк-технологиялық экономикаға өттi. Бұл елдерде ЖIӨ үлкен бөлiгi қызмет көрсету секторында қалыптасады. Мұндай қызметтердiң айқын байқалатын ғылыми және инновациялық негiзi бар.
Экономикасы дамыған елдерде зияткерлiк ресурстар және қаржы капиталы шоғырланған, ал индустриялық өндiрiс, әсiресе еңбектi көп қажет ететiн өндiрiстер бiртiндеп дүние жүзiнiң экономикалық даму тұрғысынан неғұрлым мешеу қалған елдерiне ауысуда.

1.2. Қазақстан экономикасы құрылымын әртараптандыру проблемалары
Тәуелсiздiк алғаннан кейiн Қазақстан жаhандық экономикада дүниежүзiлiк тауар рыноктарына мұнай, газ, қара, түстi, сирек жер және қымбат металдар және уран өнiмдерiн шығаратын ел ретiнде қарастырылады. Ауылшаруашылық өнiмдерiнен астық экспортының келешегi бар.
Қазақстанда пайдалы қазбалардың iрi қорларының болуы оның салыстырмалы экономикалық артықшылығы болып табылатындықтан, ол қазiргi уақытта классикалық экономикалық сценарий бойынша дамуда.
Өндiрiстiң және шикiзат ресурстары экспортының қарқынды дамуы экономикаға экономикалық дағдарыстан шығып, соңғы үш жылда экономикалық өсудің жоғары қарқынын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бердi.
Өнеркәсiптiң шикiзат салаларына шетелдiк инвестицияларды тарту және қаржы саласында құрылымдық-институционалдық өзгерiстердi жүзеге асыру жөнiнде мемлекеттiк саясаттың жүргiзiлуiне байланысты Қазақстан экономикасының дамуында оң өзгерiстер байқалуда, елде өмiр сүру деңгейi жоғарылауда және бұрынғы индустриалдық сервистiк-технологиялық даму сатысына өтуге мүмкiндiк беретiн қаржы ресурстары жинақталуда.
Бүгiнгi таңда Қазақстанды әлемдiк қоғамдастық нарықтық экономикалы мемлекет ретiнде мойындап отырғанын атап өту керек, ТМД елдерiнiң iшiнде бiрiншi болып инвестициялық мемлекеттiк рейтингке ие болды.
Әлемдiк банк Қазақстанды әлемдегi инвестиция салу үшiн ең тартымды 20 елдiң қатарына қосты. Тәуелсiздiк жылдары Қазақстан экономикасына 21 млрд. астам АҚШ долл. тартылды.
Стратегиялық тұрғыдан алғанда қабылданған үлгiге сәйкес Қазақстан бәсекелестiкке және әлемнiң барлық елдерiмен өзара тиiмдi ынтымақтастық орнатуға негiзделген тауарларды, қызметтердi, капиталды және жұмыс күшiн экспорттауға бағдарланған ашық экономикалы ел ретiнде қалыптасады.
2001-2002 жылдары iшiнде ЖІӨ-нiң орташа жылдық өсу қарқыны 11,5%-т құрады. 2010 жылы ЖIӨ екi есе ұлғайту үшiн оның орташа жылдық өсу қарқыны 7,2% болуы керек.
Стратегиялық жоспарды iске асыру саласында ел экономикасының жақсы қарқын алғанын атап өту керек. Орта мерзiмдi келешекте жедел дамуды жалғастыру және сонымен қатар экономика мен әлеуметтiк салада сапалы өзгерiстер жүргiзу керек.
Сонымен қатар Қазақстан өзiне отын және минерал шикiзатының iрi әлеуетiн шоғырландырған шағын экономика ретiнде өндiрiстiң өңдеушi салаларына инвестиция салуға тартымсыз. Бұл шикiзат ресурстарына конъюнктураның өзгеруiне қатысты ел экономикасын осал әрi тәуелдi етедi.
___________________________________________________________________
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, шикiзат ресурстарына бай кейбiр дамушы елдер тұрақты экономикалық дамуға қол жеткiзбей, шикiзаттың әлемдiк тауар рыноктарында конъюнктураның өзгерiстерiне тым тәуелдi болып қала бередi.
Экономиканың шикiзаттық секторынан едәуiр табысқа ие болып, мемлекет пен жеке сектор экономиканың жаңа салаларын дамытуға ынталанбайды. Сонымен бiрге ресурстар қоры мардымсыз немесе тапшы елдер үнемi жан сақтап қалу шегінде болатындықтан, экономиканың жаңа секторларын дамытуға үнемi әрекет жасайды. Алайда ұзақ мерзiмде келешекте шикiзат қоры сарқылады, бұл пайдалы қазбалардың кен орындары толықтай пайдаланылғаннан кейiн тұрақты даму тұрғысынан алғанда елеулi проблемалар туғызады.
___________________________________________________________________
Экономиканың шикiзат секторынан алынатын iрi табыстардан шектен тыс толығу қаупiн есепке ала отырып және мұнайға бағаның күрт төмендеуiнiң зардаптарды болжау негiзiнде Қазақстанда Ұлттық қор құрылды, онда мұнай мен түстi металдарға дүниежүзiлiк баға деңгейiнiң белгiленген қалыпты шектен асып кетуiнен түсетiн табыстар жиналады.
Бұл шара сондай-ақ қазақстандық қаржы жүйесiне түсетiн валюта қысымын жоюға және экспортты ынталандыратын және дайын өнiмнiң импортын тежейтiн теңгенiң айырбас бағамын қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Құрылымдық-институционалдық реформалар саласындағы жетiстiктердi, қаржы секторы сенiмдiлiгiнiң артуын және елдiң экспорттық әлеуетiнiң жедел қарқынмен өсуiн айта отырып, өнеркәсiптiң өңдеушi салалары, сондай-ақ өндiрiстiк сипаттағы қызметтер көрсететiн салалар тиiсiнше дамымай отырғанын атап өту керек.
Өңдеушi өнеркәсiпте сыртқы рынокта металлургия өнеркәсiбi ғана бәсекеге түсе алады. Тамақ өнеркәсiбiнiң кейбiр өнiмдерi осыған ұқсас шетелдiк өнiмдермен iшкi рынокта ғана бәсекеге түсе алады, ал өңдеушi өнеркәсiптiң қалған өнiмдерi бүгiнгi таңда тiкелей және жанама субсидиялардың есебiнен ғана ұсталып отыр. Бұл электр энергиясына, ЖЖМ, өнiмдi тасымалдауға төмен және экономикалық тұрғыдан негiзделмеген тарифтiң белгiленуiнен, кедендiк қорғау баждарын белгiлеуден көрiнiс беруде. 2003 жылға дейiн өнеркәсiптiң кейбiр (тiгiн және машина жасау, тоқыма, былғары аяқ киiм, резина және пластмасса бұйымдарын өндiру, химия өнеркәсiбi) салаларына бюджет алдында жол берiлген бұрынғы берешектерiн төлеу өсiмi есептелмей кейiнге қалдырылды. Тоқыма, тiгiн, былғары аяқ киiм өнеркәсiбi салаларының өзi өндiрген өнiмдi өткiзуге 2002 жылға дейiн ҚҚС нөлдiк ставка бойынша салынды.
Қазақстанның қазiргi экономикасында мынадай проблемалар бар:
экономиканың сыңар жақты шикiзат бағыттылығы;
әлемдiк экономикаға ықпалдасудың әлсiздiгi;
ел iшiндегi салааралық және өңiраралық экономикалық ықпалдасудың босаңдығы;
өңдеушi өнеркәсiп өнiмдiлiгiнiң төмендiгi;
iшкi рынокта (шағын экономика) тауарлар мен қызметтерге деген тұтыну сұранысының мардымсыздығы;
өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылымның жеткiлiктi дәрежеде дамымауы;
мұнай-газ және кен-металлургиялық кешенге жатпайтын экономика салаларында негізгi қорлардың үдемелi тозуы;
кәсiпорындардың жалпы техникалық және технологиялық тұрғыдан артта қалуы;
ғылым мен өндiрiс арасында ұтымды байланыстың болмауы;
ҒЗТКЖ қаржының аз бөлiнуi;
отандық ғылымның нарықтық экономика жағдайларына нашар бейiмделуi, ғылыми-техникалық өнiмдi тауар деңгейiне дейiн жеткiзудiң ықпалды тетiктерiнiң болмауы, соның салдарынан тұтастай алғанда инновациялық ұсыныстар деңгейiнiң төмен болуы;
мамандарды және жұмысшы кадрларды даярлау мен қайта даярлаудың қазiргi заманғы жүйесiнiң болмауы;
отандық қаржы институттары үшiн экономиканың өңдеушi секторларына инвестициялар салуға ынталандыру көздерiнiң болмауы;
менеджменттiң экономиканы жаhандану үрдiстерiне және сервистiк-технологиялық экономикаға өтуге бейiмде мiндеттеріне сәйкес келмеуi.
___________________________________________________________________
ЖIӨ-нiң 1 долларына электр энергиясының жұмсалу деңгейi бойынша, сондай-ақ экономика салаларындағы еңбек өнiмдiлiгi бойынша кейбiр индустриалдық дамыған елдерден 7-10 еседен астам артта қалып отырмыз.
Қазақстан кәсiпорындарының негiзгi қорлары құлдырау алдында. 2001 жылдың басында негiзгi құралдардың тозу дәрежесi орта есеппен 29,7 % құрады. Бiрқатар салаларда негiзгi құралдардың нақты тозуы 50 % және одан астам деңгейге жақындауда.
Қазiргi уақытта қолданылып жүрген кәсiпорынның қарауында қалған пайда есебiнен негiзгi құралдарды жаңартуға қаржы ресурстарын жинақтау тәртiбi моральдық тұрғыдан ескiрген жабдықты ауыстыруға ынталық туғызбайды және оны жаңартуда белгiлi бiр дәрежеде тежеушi болып отыр.
Негiзгi құралдарды жаңарту коэффициентi 1999 жылы - 8%, 2000 ж. - 13,8% құрады. Мұндай өсуге мұнай және табиғи газ өндiруге инвестиция салу есебiнен қол жеткiзiлдi.
Негiзгi құралдар құрылымында аса тозғандары - машиналар және жабдықтар болып табылады. Олар бойынша тозу дәрежесi 2000 жылы 42,1% құрады. Көлiк құралдары - 41%, ғимараттар 36,5% тозған.
Mұнай өндiрумен және металдарды өндiрумен байланысты емес салаларда жабдықтың тозу дәрежесi соңғы үш жылда 45%-тек 62%-кe дейiн құрады. Өңдеушi өнеркәсiп кәсiпорындарында толықтай тозған машиналардың, жабдықтардың және көлiк құралдарының үлес салмағы 12%-ке жеттi.
Бұл жабдықтың жылдық және моральдық тұрғыдан тозуына, ел экономикасының бәсекеге түсу қабiлетiнiң төмендеуiне алып келедi. Егер Қазақстанда ЖIӨ-нiң 1 долларын өндiруге 2,8 киловатт сағат жұмсалатын болса, Ұлыбритания, Германия, Италия және Жапония сияқты елдерде бұл көрсеткiш 0,22-0,3; АҚШ, Франция, Түркия, Кореяда - 0,4-0,6; Канада мен Қытайда - 0,8-1,2 киловатт сағатты құрайды.
__________________________________________________________________

Өндiрiске жұмсалатын электр энергиясының шығындары
(ЖIӨ-нiң 1 долларына шаққанда кВт/сағ)
__________________________________________________________________
| 1995 | 1996 | 1997 | 1998 | 1999 | 2000
__________________________________________________________________
ТМД
__________________________________________________________________
Армения 4,35 3,88 3,66 3,28 3,09 3,13
Беларусь 2,36 1,63 1,85 1,54 2,18 2,51
Қазақстан 4,01 2,80 2,35 2,20 2,82 2,81
Қырғызстан 8,24 7,87 7,13 7,07 10,56
Молдова 0,83 0,83 0,78 0,71 0,94 0,70
Ресей 2,55 2,02 1,95 2,98 4,37 3,38
Украина 5,24 4,11 3,55 4,13 5,59
__________________________________________________________________
Әлемнiң басқа да елдерi
__________________________________________________________________
Ұлыбритания 0,30 0,29 0,26 0,25 0,25 0,23
Германия 0,22 0,23 0,26 0,26 0,26 0,27
Италия 0,22 0,20 0,22 0,22
Канада 0,96 0,94 0,91 0,92 0,88 0,82
Қытай 1,44 1,32 1,26 1,17 1,21 1,22
Корея Республикасы 0,42 0,44 0,52 0,75 0,66 0,58
АҚШ 0,45 0,44 0,45 0,44 0,42 0,30
Tүркия 0,51 0,52 0,54 0,54 0,59 0,56
Франция 0,32 0,33 0,36 0,35 0,36 0,38
Жапония 0,19 0,21 0,24 0,27 0,24 0,22
__________________________________________________________________

Алынған көздерi:
1) ТМД Мемлекетаралық статистикалық комитетi жинақтарының материалдары, 2000-2002;
2) "International Ғinаnсiаl Statistics" Халықаралық Валюта Қорының статистикалық жинақтары, 2002.
Қазақстанда қаржы ресурстары бар, алайда банктер iрi тәуекелдерге байланысты операцияларды жүргiзе алмайды.
Шағын ашық экономика болып табылатын Қазақстан әлемдiк бағаларға әсер ете алмайды, сондықтан оларды сол қалпында қабылдауға тиiс. Осының салдарынан ел өз экономикасына тиiмдi әсер ету құралдарының шектеулi жинағын ғана қолдана алады. Осыған байланысты экономиканың сыртқы факторларға қатысты осалдығын азайту үшiн елде жоғары технологиялық өндiрiстердi құру аса өзектi болып табылады.
__________________________________________________________________
Өткiзуден түсетiн табыстың 1 теңгесiне жұмсалатын шығындардың көрсеткiшi еңбек және материалдық ресурстарды пайдалану тиiмдiлiгiн бағалаудың индикаторы болып табылады. Бұл көрсеткiш өткiзiлген өнiмнiң (жұмыстардың, қызметтердiң) өзiндiк құнының оларды сатудан түсетiн табысқа қатынасымен өлшенедi. Бұл көрсеткiш аз болған сайын кәсiпорынның табысы жоғары болады.
Қазақстан экономикасында 2002 жылы мұнай және табиғи газ өндiру (0,39) кезiнде, қаржы қызметiнде (0,48), темекi өнiмдерiн өндiруде (0,58), түстi металдар өндiруде (0,55) өндiрiлген және адам капиталын пайдаланудың жоғары тиiмдiлiгі орын алды. Өткiзiлген өнiмнiң 1 теңгесiне жұмсалған шығындардың төмен деңгейi ауыл шаруашылығында (0,91), химия өнеркәсiбiнде (0,85), электр энергиясын, газ және су өндiру мен бөлуде (0,86), құрылыста (0,85), сусындарды қоса алғанда тағам өнiмдерiн өндiруде (0,8) байқалды.
Салық аударымдарын, өнiм тасымалдауға және жарнамаға жұмсалатын шығындарды есепке алғанда көптеген салалардың кәсiпорындары залалды болады.
Жұмысшылардың санын қысқартатын жаңа технологияларды қолдану, өнiмнiң материал және энергия сыйымдылығын төмендету кәсiпорынның табыстылығын жоғарылатудың резервтерi болып табылады.
__________________________________________________________________

2002 жылы өткiзiлген өнiмнiң 1 теңгесiне шаққандағы
шығындар деңгейi
__________________________________________________________________
|Өткiзiлген | Өнiмдi |Өткізілген
| өнiмнiң |(жұмыстарды,| өнімнің
| (жұмыс. | қызметтер |1 теңгесіне
| тардың, | көрсету. | шаққандағы
|қызметтер | лердiң) | шығындар
| көрсету. | өткiзуден | деңгейі
| лердiң) | түскен |
|өзiндiк құны| табыс |
__________________________________________________________________
| млн. теңге | теңге
__________________________________________________________________
Барлығы 1970993,6 3211898,1 0,61
Ауыл шаруашылығы, аң аулау, 68687,6 75337,2 0,91
орман шаруашылығы
Кен өндіру өнеркәсібі 530423,3 1185646,8 0,45
шикi мұнай және табиғи газ 383218,9 973496,2 0,39
өндiру
Өңдеуші өнеркәсіп 526538,1 773500,9 0,68
тағам өнiмдерiн, оның iшiнде 124053,5 163793,1 0,76
сусындар және темекi өндiру
тағам өнiмдерiн, оның iшiнде 104989 131017,6 0,80
сусындар өндiру
темекi бұйымдарын өндiру 19064,5 32775,4 0,58
мұнай өнiмдерiн өндiру 35920,8 58423,5 0,61
ядролық материалдар өндiру 10071,5 12170,8 0,83
химия өнеркәсiбi 14138,2 16582,6 0,85
басқа да металл емес 21016,9 27411,1 0,77
минералдық өнiмдердi өндiру
қара металл қорытпаларын 75957 122015,4 0,62
өндiру
түсті металдар өндіру 130453 238586 0,55
машиналар және жабдықтар 19565,6 24029 0,81
шығару
Электр энергиясын, газ 159056,9 185563,2 0,86
және су өндiру мен бөлу
Құрылыс 168742,8 198873,7 0,85
Көлiк және байланыс 314160,6 476446,8 0,66
Қаржы қызметi 2758,6 5790,5 0,48
__________________________________________________________________
Алынған көзi: Қазақстан Республикасының статистика жөнiндегi агенттiгi

2. Бағдарламаның мақсаттары, мiндеттерi және оны
жүзеге асыру қағидаттары

Индустриалдық саясат дегенiмiз мемлекеттiң бәсекеге түсуге қабiлеттi және тиiмдi ұлттық өнеркәсiптi қалыптастыру үшiн кәсiпкерлiкке қолайлы жағдайлар жасауға және қолдау көрсетуге бағытталған шаралар кешенiн бiлдiредi.
Индустариалдық-инновациялық дамудың мемлекеттiк бағдарламасы 2010 жылға дейiнгі кезеңге арналған Стратегиялық жоспарда белгiленген мақсаттарға қол жеткiзудi қамтамасыз етуi, сондай-ақ одан кейiнгі жылдары қазақстандық экономиканың сервистiк-технологиялық бағыттылығын қалыптастыру негiздерiн құруы тиiс.
Бағдарламаның басты мақсаты шикiзаттық бағыттан бас тартуға ықпал ететiн экономика салаларын әртараптандыру жолымен елдiң тұрақты дамуына қол жеткiзу; ұзақ мерзiмдi кезеңде сервистiк-технологиялық экономикаға өту үшiн жағдай жасау болып табылады.
Өңдеушi өнеркәсiпте және қызмет көрсету саласында бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа негiзделген тауарларды, жұмыстарды және қызмет көрсетулердi өндiру мемлекеттiк индустриалдық-инновациялық саясаттың басты нысанасы болып табылады.
Бәсекеге түсу қабiлетi дегенiмiз қазақстандық кәсiпорындардың экспортқа шығарылатын өнiмдердi өндiру қабiлетiн бiлдiредi. Басқаша айтқанда, өңдеушi өнеркәсiптiң өнiмi осындай әлемдiк стандарттарға сәйкес келуi керек және баға бойынша бәсекелесуге қабiлеттi болуы тиiс.
Экономиканың шикiзаттық секторын дамыту Yкiметтiң салалық және секторлық бағдарламалары бойынша жүзеге асырылады.
Бағдарламаның мiндеттерi:
өңдеушi өнеркәсiпте орташа жылдық өсу қарқынын 8-8,4% мөлшерiнде қамтамасыз ету, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы еңбек өнiмдiлiгiн кемiнде 3 есе арттыру және ЖIӨ энергия сыйымдылығын 2 есе төмендету;
өңдеушi өнеркәсiптiң негiзгi қорларының өнiмдiлiгiн арттыру;
жеке секторды бәсекелестiк артықшылықты өндiру мен жетiлдiруге және қосылған құны барынша жоғары элементтерге жылжи отырып, нақты өндiрiстерде қосылған құн бөлiгiндегi элементтердi игеруге ынталандыратын кәсіпкерлік ахуалды, қоғамдық институттардың құрылымы мен мазмұнын қалыптастыру;
ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық экспортқа негiзделген өндiрiстер құруды ынталандыру;
елдiң экспорттық әлеуетiн қосылған құны жоғары тауарлар мен қызметтердiң мүддесiне қарай әртараптандыру;
сапаның әлемдiк стандарттарына көшу;
дүниежүзiлiк ғылыми-техникалық және инновациялық процестерге қосылу арқылы әлемдiк шаруашылық жүйесiне және өңiрлiк экономикаға ықпалдасуды үдету болып табылады.
Осы мiндеттердi шешкенде ғана, экономика құрылымы түбегейлi сапалық өзгерiстерге ұшырағанда, ол әртараптандырылған кезде Қазақстандағы тұрақты экономикалық даму туралы айтуға болады.
Бағдарлама мынадай қағидаттарға негізделедi:
жеке сектормен серiктестiк орнату;
инвестициялық және инновациялық ұсыныстардың өнеркәсiптiң шикiзаттық емес салаларында өндiрiлетiн тауарлар мен қызметтердiң бәсекелестiк қабiлетiн арттыруға бағытталуы;
өнеркәсiптi жаңғыртуға, оларға қолдау көрсету жөнiндегi рәсiмдердiң жариялылығы мен ашықтығына бағытталған жобаларды iске асыруға мемлекеттiк қаржылық және өзге қолдау көрсету;
қосылған құн тiзбегінiң дамуын қамтамасыз ететiн салаларға мемлекеттiк қолдау көрсету шараларының кешендiлiк сипаты;
тепе-тең бәсекелестiк жағдайларды және кiнәратсыз бәсекелестiк ортаны қалыптастыруды қамтамасыз ету;
қандай да болсын жеңiлдiктерден және жеке сипаттағы преференциялардан бас тарту;
индустриалдық саясаттың бәсекелестiк артықшылықтарды қалыптастыруға бағытталуы.
Аталған қағидаттар сақталғанда және экономика құрылымында түбегейлi сапалық өзгерiстер болғанда, ол әртараптандырылған кезде алға қойылған мақсаттар мен мiндеттердi шешу Қазақстанда тұрақты экономикалық дамуға қол жеткiзуге мүмкiндiк бередi.

3. Индустриалдық-инновациялық саясаттың
басымдықтарын анықтау

Барлық әлеуеттi бәсекеге қабiлеттi, оның iшiнде экономиканың шикiзаттық емес бағытындағы салаларда iске асырылатын экспортқа бағдарланған өндiрiстер индустриалдық-инновациялық саясаттың басымдықтары болып табылады. Ұзақ мерзiмдi стратегиялық мiндеттердi шешу мақсатында ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық өндiрiстердi дамыту үшiн жағдайлар жасауға ерекше көңіл бөлу қажет.
Бұл көзқарас экономиканың түрлi салаларындағы кәсiпкерлер үшiн жұмыс iстеп тұрған өндiрiстердi техникалық және ұйымдық жағынан жетiлдiруге және экспорттық бағыттағы өнiмнiң жаңа түрлерiн шығаруға кедергi жасамайды.
Нақты ұсыныстар жеке секторда туындауы тиiс, ал екiншi деңгейдегi банктер және құрылатын инвестициялық мемлекеттiк даму институттары осындай ұсыныстарды жеке сектормен әрiптестiктiк қарым-қатынаста ықтимал iске асыру мақсатында арнайы әдiстемелер негiзiнде оларға талдау жасайды.
Нарықтық экономикалы елдердiң, оның iшiнде Қазақстан Республикасының заңдары бюджет қаражатын жеке кәсiпорындарға қаржы және инвестициялық қолдау көрсетуге жұмсауға тыйым салады. Осыған сәйкес нақты жеке компанияларға қаржылық қолдау көрсету мемлекеттiк сыбайлас жемқорлықтың көрiнiсi ретiнде бағаланады. Тәжiрибе осындай көзқарастың дұрыстығын көрсеттi.
Әдетте, мемлекет нақты компанияларға тiкелей қаржылық қолдау көрсете алмайды және онымен айналыспауға тиiс, бiрақ экономиканың бәсекелестiк қабiлетiн арттыру мәселелерiнде, жеке кәсiпорындарды жаңғыртуға, инновациялық процестерге қатысуға және осы арқылы өзiнiң өндiрiстiк және бәсекелестiк әлеуетiн құруға және жақсартуға итермелеуде катализатор және бастамашы болуы мүмкiн және болуы тиiс.
Ұсыныстарға баға беру жөнiндегi жұмысқа отандық және шетелдiк мамандар тартылатын болады.
3.1. Индустриалдық-инновациялық саясаттың басымдықтарын анықтау әдiстерi
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткенiндей, нарықтық экономикалық мемлекет экономикада құрылымдық өзгерiстердi жүзеге асыруда жеке сектормен ынтымақтастық орната алады. Осындай ынтымақтастықтың неғұрлым сәттi мысалдары Жапонияда, Оңтүстiк Кореяда, Малайзияда және соңғы отыз жылда өздерiнiң экономикалық даму саласында iрi бетбұрыс жасаған басқа да елдерде бар.
Қазiргi Қытай индустриалдық дамудың стратегиялық бағыттарын дамыту саласында жеке сектормен ынтымақтасу саясатын жүргiзуде.
Әлемдiк Банктiң зерттеулерi мемлекеттiк индустриалдық саясатқа барлық көзқарастар кең ауқымды үш санатқа: инвестицияларды үйлестiруге, iскерлiк ынтымақтастықты дамытуға және рыноктың орнын басуға тоғыстырылуы мүмкiн екендiгiн көрсеттi.
Инвестицияларды үйлестiру жөнiндегi бастамалар. Жеткiлiктi дамымаған рынок жағдайында фирмалардың өндiрiстiң кеңеюiне қарай қалыптасатын жаңа және барынша сапалы сұраныстың көлемiн бағалауға мүмкiндiгi болмайды. Мемлекет инвестициялық жобаларды бiрлесiп жүзеге асыру кезiнде ғана компанияларға пайда түсiретiн инвестицияларды үйлестiру функциясын өз мойнына алады.
Инвестицияларды үйлестiрудiң осы үлгісiн қолдану мемлекеттiк және жеке институттарда белгiлi бiр әлеуеттiң болуын көздейдi, оған көптеген дамушы елдердiң қолы жетпейдi.
Iскерлік ынтымақтастықты дамыту жөнiндегi бастамалар. Іскерлiк ынтымақтастық жөнiндегi белсенді мемлекеттiк саясат шеңберiнде бастамалар кәсiпкерлермен мынадай бағыттарда iскерлiк қарым-қатынасты нығайтуға тiкелей бағытталуы мүмкiн:
сатып алушылардың мамандандырылған санаттары жаңа нарықтық сатылар қалыптастырады және өнiм стандарттары бойынша ақпарат көзi болып табылады;
жабдықтарды жеткiзушiлер олармен бiрге өндiрiстiк тәжiрибе жинайды;
ресурстарды жеткiзушiлер өндiрiстiң жаңа идеялары мен әдiстерiнiң пайда болуына ықпал етедi, ал бәсекелестер жаңа идеялардың қайнар көзi болып табылады.
Фирмалар, сатып алушылар, жабдықтар мен ресурстарды, қызметтер көрсетудi жеткiзушiлер топтары, салалық қауымдастықтар, конструкторлық бюролар және кооперация қағидаттарымен жұмыс iстейтiн басқа да мамандандырылған ұйымдар сол бiр аймақтың шеңберiнде бiрлесiп жұмыс iстейдi.
Рыногы жеткiлiктi деңгейде дамымаған елдерге рынокты тереңдетудiң және iскерлiк ынтымақтастықты дамытудың жинақтаушы процесiн қозғалысқа келтiру үшін катализатор (өзiнiң табиғаты ол мемлекеттiк немесе жеке болуы мүмкiн) қажет болуы мүмкiн.
___________________________________________________________________
Бұған үш түрлi айқын мысал бар.
Олардың бiрiншiсi - экспортты қолдау жөнiндегi арнайы шаралар. Экспорттық рыноктағы жұмыстар фирмаларға халықаралық тәжiрибенiң ең озық үлгiлерiмен танысуға мүмкiндiк берiп, оқып үйренуге және өнiмдiлiктi арттыруға ықпал етедi. Ол сондай-ақ үкiметтiң өнеркәсiптi дамытуға ықпал ету шаралары тиiмдiлiгiнiң пайдалы индикаторы болуы мүмкiн. Көптеген елдерде экспорттаушыларға мақсатты кредит берiлiп, экспортқа ықпал ететiн ұйымдар құрылды. Алайда, осы шаралар Шығыс Азия елдерiнде ғана нәтиже бердi, ал басқа жағдайларда шығындар өздерiн өтемедi. Сонымен қатар экспортты қолдаудың басқа да шаралары қолданылды, бiрақ олардың барлығы керi нәтижеге әкеп соқтырды.
Шаралардың екiншi түрi жергiлiктi инфрақұрылымды: материалдық, еңбек және институционалдық инфрақұрылымды күшейтуге бағытталған. Оңтүстiк Кореядағы даму жағынан бiр кезде мешеу қалған Чолла ауданының тарихы жергiлiктi инфрақұрылымның қаншалықты әсер ете алатынының айқын көрiнiсi болып табылады. 1983 жылы осы оңтүстiк өңiрде алғаш рет iрi өнеркәсiптiк аймақ құрылды. Оның нәтижелiлiгi жоспарлау, қаржыландыру, осындай объектiлер салу және оларды басқару дағдыларын алған жергiлiктi органдардың үйренуiнiң кумулятивтiк процесiн қозғалысқа келтiрдi, сөйтiп көп кешiкпей тағы үш аймақ құрылды. Бұл сондай-ақ iскерлiк ортаның жедел өзгеруiне ықпал еттi: бұрын әуре-сарсаңға және басқа да бюрократтық тосқауылдарға тап болған ол жергiлiктi үкiмет пен жеке сектордың тығыз ынтымақтастық орнату және iс-қимылдарын үйлестiру саласына айналды. 1991 жылы осы ауданның үлесiне елдегi өнеркәсiптiк құрылыс алаңдарының 15 процентi келдi (1978 жылғы 9 процентпен салыстырғанда), ал өнеркәсiптiк өндiрiстiң даму қарқыны ел бойынша орташа көрсеткiштен де асып түстi.
Yшіншіден, аралас әрiптестiк (мемлекеттің де, жеке сектордың да қатысуымен құрылатын) ұйымдары барған сайын танымал болып келедi, бұл ретте мемлекеттiк әрiптес жергiлiктi немесе өңiрлiк үкiметтен таңдап алынуы мүмкiн.
___________________________________________________________________
Рынокты алмастыр. Көзқарас үкiметтiң рынокты толық ығыстырып шығару әрекеттерiмен байланысты. Өнеркәсiптiк өсуге серпiн беру үшiн мемлекеттер нарықтық бағалауды ақпаратпен және мемлекеттiк секторда жинақталатын бағалармен ауыстыру ырқына бой ұрады. Мұндай күш-жігер сирек нәтиже бередi.
___________________________________________________________________
Филиппиннiң 70 жылдардың соңы мен 80 жылдардағы тәжiрибесi жеке кәсiпкерлердiң беделдi топтары үкiметке күштi ықпал еткен кезде не болуы мүмкiн екенiн көрсеттi.
Өзiнiң одақтары үшiн ел iшiнде бизнес жүргiзу үшiн жаңа мүмкiндiктер туғызу ниетiмен 1979 жылы Филиппин үкiметi $5 миллиард сомаға "ipi индустриалдық жобалардың" жаңа бағдарламасы туралы хабарлады (олардың барлығы капиталды көп қажет ететiн ауыр өнеркәсiпте жүзеге асырылды). Бiр жылдан кейiн бағдарлама қарсыластарының қысымымен үкiмет осы жобаларға қайтадан экономикалық және қаржы сараптамасын жүргiзуге келiстi. Көп кешiкпей бұл процеске саяси және қаржы қайшылықтары өз үлесiн қосты. 1987 жылдың соңына қарай алғашында ұсынылған жалпы құны $ 4 миллиард болатын ($ 5 миллиардтан) он бiр жобаның бeceуi жүзеге асырылмайтын жоба ретiнде тоқтатылды. Тұтастай алғанда жалпы құны $ 800 миллион болатын төрт жоба ғана пайда әкелдi.
___________________________________________________________________
Әлемдiк тәжiрибенi ескере отырып, Бағдарламаны iске асыру кезiнде инвестицияларды үйлестiру және iскерлiк ынтымақтастықты дамыту жөнiндегi бастамаларға баса көңiл аударылатын болады. Қаржылық қолдау үлестiк қатысу қағидаттары негiзiнде ғана даму институттары арқылы көрсетiлетiн болады. Бұл ретте жеке сектор, оның iшiнде екiншi деңгейдегi банктер негiзгi тәуекелдердi өз мойындарына алатын болады.
Даму институттары арқылы мемлекет қосылған құнның технологиялық және экономикалық тiзбегiн (ҚҚТ) дәйектiлiкпен дамыту арқылы бәсекеге қабiлеттi өнiм шығаратын өндiрiс орындарының бiртұтас жүйесiн құруға бағытталған жобаларға қатысатын болады. Бұл бәсекеге қабiлеттi өнiмнiң барлық өлшемдерiне сәйкес келетiн түпкi өнiм үшiн жұмыс iстейтiн көп салалы кәсiпорындарды құруға мүмкiндiк бередi.
___________________________________________________________________
Қазiргi әлемдiк практикада экономика салаларын ҚҚТ ретiнде қарастыруға негiзделген дамыту стратегиясын әзiрлеу және талдау әдiсi жасалған және кеңiнен қолданылады.
Бұл әдiстiң мәнi әрбiр саланы түпкi өнiмнiң құнын ретiмен қосып отыратын өндiрiстер тiзбегi ретiнде қарастыруға болатынына келiп саяды.
ҚҚТ арқылы салаларға талдау жасау әдiстемесi тiзбекте қозғалысқа келтiретiн немесе онда басым күштерге байланысты ҚҚТ-ның екi негiзгi түрiн бөлiп көрсетедi. Осыған байланысты ҚҚТ құрылымдық тұрғыдан алғанда тiк және жазық тiзбектер болып бөлiнедi.
ҚҚТ жазық құрылымдарындағы экономикалық белсендiлiк, әдетте, бiр компанияның шеңберiнде шоғырланады. Мәселен, бiр компанияның өзi-ақ шикiзат өндiредi, оны ұқсатады, өз бетiмен қосалқы бөлшектер шығарады және өнiмдi жинайды.
ҚҚT жазық құрылымдарында белсендiлiк көптеген шаруашылық жүргiзушi субъектiлерi бойынша бiрдей етiп бөлiнген: компаниялардың бipeуi өнiмнiң дизайнымен айналысады, басқалары жинақтаушы бөлшектерiн шығарады, үшiншiлерi оларды жинайды.
Әдетте, өндiрушiлер басым жерде ҚҚТ тiк құрылымды болады, ал сатып алушылар басым жерлерде жазық құрылымды болады.
Тұтастай алғанда, кiм ҚҚТ-ға барынша әсер етсе, ең үлкен қосылған құнды сол алады.
Автомобиль саласының қазiргi ҚҚТ автомобильдiң қосалқы бөлшектерi мен бөлшектерiн шығарушылардан, автомобильдi әзiрлеп шығаратын (дизайн) және жинайтын кәсiпорындардан, сондай-ақ дистрибьюторлардан тұрады. Бұл ретте машиналар жинайтын кәсiпорындар тiзбекке негiзiнен ең жоғары қосылған құнды алу нысанында барынша зор ықпал етедi.
Киiм тiгу ҚҚТ сатып алушылық ҚҚТ-ның айқын мысалы болып табылады. Ол дизайнерлiк фирмалардан, көтерме бағамен сатушылардан, бөлшек сауда дүкендерiнен, тоқу фабрикаларынан, шикiзатты өндiрушiлер мен өңдеушiлерден және киiм тiгу фабрикаларынан тұрады. Осы тiзбекте дизайнерлiк фирмалар және көтерме бағамен сатушылар төтенше роль атқарады. Олар ең жоғары қосылған құнды алады, сол арқылы ненi өндiру керектiгiн анықтайды. Кейбiр елдерде халық табысының өсуi, тауар өндiрушiлерге қойылатын экологиялық және басқа да талаптардың күшейтiлуi қосылған құнды орналастыруға елеулi әсер етедi. Мысалы, Гонконгте жалақының елеулi өскенiне және киiм мен аяқ киiм шығару индустриясында өзiнiң бәсекелестiк артықшылығын жоғалтып алғанына қарамастан, ел ҚҚТ-дан шығып қалған жоқ. Себебi АҚШ-қа киiм мен аяқ киiм жеткiзуге квота алуда Гонконг компанияларының тәжiрибелерi мен қажеттi байланыстары бар. Егер АҚШ үкiметi квоталарды жойса, қытай компаниялары әлгi өнiмдi сiрә тiкелей жеткiзумен айналысатын болар.
____________________________________________________________________

Өндiрiстiк және сатып алушылық ҚҚТ құрылымы
1. Өндiрiстiк ҚҚТ (автомобиль жасау, компьютерлер, авиация құрылысы, электр машиналары)
(Схеманы қағаз мәтіннен қараңыз)

2. Сатып алушылық ҚҚТ (киім, аяқ киім, ойыншықтар, үй тауарларын шығару)
(Схеманы қағаз мәтіннен қараңыз)

Қазақстан жағдайында өздерiнiң құрамында кендi өндiрумен, оны байытумен, бастапқы және қайталама металл, iлеспе элементтер (алтын, күмiс, сирек жер металдары) шығарумен айналысатын өндiрiс орындары бар "Қазақмыс" ААҚ және "Қазмырыш" ААҚ ҚҚТ-ның тiк құрылымының жарқын мысалы болып табылады. Алайда ҚҚТ осымен үзiлiп қалады. Бұдан кейiн өнiмдi өңдеу басқа елдердiң компанияларында жүргiзiледi, оларға аталған кәсiпорындар ресми түрде қатыспайды, бұл олар алатын қосылған құнды едәуiр азайтады.
"Қазақстантрактор" ААҚ ұтымсыз өндiрiстiң мысалы болып табылады. Бұл кәсiпорын шынжыр табанды тракторлар құрастыру үшiн негiзгi тораптарды басқа кәсiпорындардан сатып алу қағидаты бойынша ұйымдастырылған. Бұл ретте ол осы жинақтаушы тораптар мен бөлшектердi өзiнiң бәсекелестерiнен сатып алады. Сайып келгенде, трактордың түпкiлiктi бағасы бәсекелестерiнiкiнен үнемi жоғары болып шығады.
Индустриалдық-инновациялық саясатты iске асыру үшiн ықтимал бәсекелес өндiрiстердi, оның iшiнде дүниежүзiлiк рыноктардың даму үрдiстерi мен жеке сектордың бастамаларын ескере отырып, экономикалық ҚҚТ-ны құратын экспортқа бағдарланған өндiрiстердi айқындау мақсатында экономика салаларының даму деңгейiне кезең-кезеңмен талдау жасап тұру қажет.
Сонымен бiрге Қазақстан салалық ҚҚТ-ларда өзiнiң орнын табу мақсатында әлемдiк және өңiрлiк рыноктарды зерттеудi күшейтуi қажет. Бұл мiндет әлемдiк экономикаға, оның iшiнде тiптi шикiзат секторына қосылуды әуелгiден бастауға тура келетiнiмен қиындай түседi.
ҚҚТ бүкiл тiзбегiн қайтадан қалпына келтiрудi көтермелеудiң қажеттiлiгi, сiрә, бола қоймас, тек қосылған құны барынша жоғары элементтердi немесе әлемдiк рыноктарға шығуға және қосылған құны барынша жоғары экономикалық белсендiлiктерге одан қадам басуға мүмкiндiк беретiн элементтердi ғана көтермелеу керек.
Осыған байланысты мемлекеттік қолдау қазiргiдей ҚҚТ жекелеген элементтерi бойынша iшiнара емес, оның барлық негiзгi элементтерi бойынша кешендi түрде көрсетiлуi тиiс. Басқаша айтқанда, қолдау жеке алынған кәсiпорынға немесе салаға емес, тiптi әртүрлi салалардағы, бiрақ бiрыңғай ҚҚТ шеңберiнде өзара байланысқан салалардағы барлық немесе негiзгi кәсiпорындар бойынша көрсетiлуi керек. Мемлекеттiң үйлестiрушi және жоспарлаушы қызметi осымен тұжырымдалмақ.
Экономика салаларына және әртүрлi өндiрiстерге талдау жасау үшiн ҚҚТ әдiстерiн ескере отырып, Маркетингтiк-талдама зерттеулерiнiң орталығын құру қажет.
3.2. Өнеркәсiптi жаңғыртудың басым бағыттарын анықтау үшiн отын-энергетикалық кешеннiң және экономиканың басқа да базалық салаларының инвестициялық және өндiрiстiк әлеуетiн пайдалану
Iрi инвестициялық жобаларды өзiнде шоғырландырған және өнiмнiң әрбiр өзгерту сатысында қосылған құны мөлшерiн арттыру арқылы технологиялық тұрғыдан бiрнеше қайтара өзгертуге болатын өнiмдер шығаратын өндiрiс орындары ҚҚТ әдiсi бойынша бәсекеге түсуге қабiлеттi және экспортқа бағдарланған өндiрiстердi дамыту мен қалыптастыру үшiн өрiске немесе базаға айналуы тиiс.
Іс жүзiнде барлық мұнай экспорттаушы елдердi дерлiк өз экономикасын әртараптандыру проблемасы алаңдатады. Дүние жүзiнде осы бағытта бiраз тәжiрибе жинақталған.
___________________________________________________________________
Мұнай экспорттаушы елдерде экономиканы әртараптандырудың басты бағыттары
Таяу Шығыс елдерiнде болашақ экономикасының негiздерiн қалау мынадай бағыттар бойынша дамып келедi:
1. Шаруашылықты әртараптандыру;
2. Шетелде капиталды ұзақ мерзiмдi және сенiмдi түрде орналастыру жөнiндегi ауқымды қаржы-инвестициялық қызмет жүргiзу. Жергiлiктi экономиканың әртараптандырылуы өндiрiстiк салада да, өндiрістiк емес салада да жүруде.
Осыған ұқсас басқа да көптеген елдердегiдей өндiрiстiк күштерді әртараптандырудың бiрiншi бағыты - ресурстық-экспорттық кезеңдердiң "жоғарғы қабаттарын" дамыту. Бұл елдер шикi мұнай мен газды экспортқа шығарудан мұнай өнiмдерiн және мұнай мен газ химиясы өнiмдерiн экспорттауға көшуге ұмтылуда. Мысалы, Кувейттегі МӨЗ-дердiң қуаты өндiрiлетiн мұнай көлемiнiң 90%-ке жуығын құрайды, ал мұнай өнiмдерiн экспортқа шығарудан түсетiн табыс шикi мұнайды экспортқа шығарудан түсетiн табыстан асып түседi.
Сондай-ақ отын экспортын энергияны көп қажет ететiн өнiмдер (импорттық кендерден балқытылған алюминий, болат, олардың құнының елеулi бөлiгін жергiлiктi мұнай немесе газ құрайды) экспортымен iшiнара орнын басу үрдiсi байқалады.
Аса iрi мұнай өңдеу және мұнай-химия кешендерi Сауд Арабиясында - Эль-Джубайль (Парсы шығанағы жағалауында) мен Янбуда (Қызыл теңiз жағалауында, мұнда шикiзат Петролайн мұнай құбыры арқылы жеткiзiледi), Кувейтте - Эш-Шуайбада, астанадан оңтүстiкке қарай 40 км. жағалауда, БАЭ-да - Рувайс (Aбу-Даби эмиратында) және Катарда - Умм-Сайдта дамуда.
___________________________________________________________________
Өндiрiстiк күштердi әртараптандырудың бұған "қарсы" бағыты импорттық шикiзат пен бөлшектерден негiзiнен тұтыну бұйымдарын шығаратын өңдеушi өнеркәсiптiң шағын және орта кәсiпорындарын дамытуды ынталандырумен байланысты.
Өңдеушi өнеркәсiптi орналастыру үшiн жақсы жабдықталған парктер құрылуда, бұған шетелдiк кәсiпкерлер түрлi жолдармен (қыруар жеңiлдiктермен және мемлекеттiк субсидиялармен) тартылады. Мұнай экспорттаушы бай елдер трансұлттық корпорациялардың (TҰК) каналдары арқылы шикiзат, қосалқы бөлшектер, жабдықтар, жинақтаушы элементтер және әсiресе технологиялар жеткiзуге мүдделi.
Жергiлiктi капиталдың кемiнде 50 % қатысуымен құрылатын аралас кәсiпорындар, сондай-ақ қызметтiң акционерлiк емес нысандары: лицензиялық келiсiмдер, кадрлар даярлау, басқару мен жарнамада көмек көрсету, "дайын күйiнде" келiсiм-шарттары, инжиниринг TҰК-нiң рынокқа енуiнiң өзiне тән нысандарына айналды.
Өндiрiстiк күштердiң құрылымын әртараптандыру бағыттарының көпшiлiгi сайып келгенде мұнайға негiзделедi. Мұнайдан кейiнгi экономика мұнайдың бұғауында қалып қоюда. Шетелдiк туризмнiң, әсiресе қаржы саласының қауырт дамуы мұнайға (мұнай долларының өңiрлiк массасымен өте тығыз байланысты болғанына қарамастан) онша тәуелдi емес сала болып табылады.
Аса бай мұнайды экспорттаушы монархиялар батыс экономикасына инвестиция бөлу iсiнде тамаша жетiстiктерге қол жеткiздi. Олар капиталды жай ғана процентпен орналастырудан белгiлi бiр бағытта салымдар жасауға, ТҰК құрылымына (акциялардың айтарлықтай пакеттерiн сатып алу нәтижесiнде) енуге көштi.
Бiрiккен Араб Эмираттарында (БАЭ) экспорттың негiзгi құраушылары - мұнай және табиғи газ. Экспорттық табыстың мұнай құраушысы жылына 9,3 млрд. долларды құрайды (жалпы экспорт табысының 78%).
1998 жылғы көмiрсутектер бағасының құлдырауы болжамдарға қарамастан Эмираттардың экономикасына көршiлес "мұнай монархтары" (Сауд Арабиясы, Кувейт, Оман және Катар) экономикасына сияқты айтарлықтай керi ықпал етпедi. Оның үстiне дағдарыс сынағы сонау 90 жылдардың орта шенiнде-ақ өз экономикасын әртараптандыруға бағыт ұстанған БАЭ жаhандық стратегиясының дұрыстығын қуаттап бердi.
Содан берi мұнаймен байланысты емес салалардың ЖIӨ-дегi үлестi салмағы ұдайы өсуде. Бұл ең алдымен көтерме және бөлшек сауда (оның үлесi ЖIӨ-де 20 %-тен асып түстi), өзiнiң өңдеушi өнеркәсiбiн дамыту (ЖIӨ-дегi оның үлесi өткен жылы 5-тен 11 %-ке артты), шетелдiк туризм, әлбетте көлiк-коммуникациялық тораптар. Мысалы, Дубайдың халықаралық әуежайының қызметiн 1999 жылы 10,7 млн. жолаушы пайдаланды, бұл 1998 жылмен салыстырғанда 10,5 % артық. Сауд Арабиясының шетелдiк инвестицияларының көлемi ендi жүздеген миллиард доллармен есептеледi, мұның басым бөлiгi АҚШ-қа бағытталады. Мексика, Венесуэла және Канада тарапынан бәсекелестiкке қарамастан, Сауд Арабиясы АҚШ және Жапония үшiн басты мұнай экспорттаушы болып қалуда.
Кувейт British Petroleum, General Motors, IBM, Kodak, Total, Sony сияқты және т.б компанияларды қоса алғанда, ондаған британ, канада, американ, батыс еуропа және жапон компанияларының тең иегерi болып табылады. Кувейт өз аумағындағы үш МӨЗ-ден басқа Данияда, Нидерландта және Италияда - үш еуропалық зауыттарға иелiк етедi. Кувейттiң меншiгiнде Данияда, Швецияда, Ұлыбританияда, Италияда және Норвегияда орналасқан мыңдаған автомай құю станциялары, батыс еуропалық iрi әуежайларында он авиамай құю станциясы бар.
25 меншiктi танкерлерден тұратын флоты бар Кувейттiң өндiрiлетiн мұнайдың едәуiр бөлiгі үшiн бүгiнде өзiнiң өткiзу желiсi (өндiруден соңғы тұтынушыға caтуғa дейiнгi бүкiл сатысы) бар. Кувейттiң дамыған капиталистiк елдердегi шетелдiк инвестициялары кемiнде 100 млрд. долларды құрайды.
Шетелдiк капитал салымдарынан түсетiн пайда барған сайын валюта табыстарының маңызды көзiне айналуда.
Мұнай және мұнай әкiмдерiне коньюнктура өзгерiстерiнiң әсерiн төмендету мақсатында аса iрi мұнай экспорттаушы елдер соңғы он жылдықта мұнай экспорттаудан алынатын табысты қайта бөлу есебiнен экономиканың өндiрiстiк құрылымын жетiлдiру жөнiндегi шараларды iске асыруда. Осымен бiр мезгiлде дамыған елдер экономикасынан табыс алу мақсатында басқа елдерге капитал экспорттау жұмысы жүргiзiлуде.
Қазақстанда мұнай-газ өнеркәсiбiне жылдан жылға көбейiп келе жатқан инвестициялар көлемi экономика құрылымын әртараптандыруға қолайлы орта болып табылады.
Осыған байланысты, Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын (КТҚС) игеру индустрияны дамытудың негiзгi қозғаушы "локомотивтерiнiң" бiрi болып табылады, алдын ала бағалар бойынша көмiрсутектердiң жалпы қоры 8,0 млрд. тоннаны құрайды, ол күтiлiп отырғандай, Қазақстанда көмiрсутектер өндiрудiң неғұрлым елеулі өсiмiн қамтамасыз етедi.
Перспективада шельфтегi кен орындардан мұнай өндiру жылына 150-200 млн. тоннаға жетiп, 25-30 жыл бойы осы деңгейде тұруы мүмкiн.
Каспий теңiзiнiң солтүстiк бөлiгiндегi тұзды кен орындары мұнайда шамамен 60 % көлемiнде ерiтiлген газдың жоғары құрамы болуымен сипатталады. Қашаған кен орнының мұнайында ғана алынатын газдың қоры Қарашығанақ кен орнының қорымен ғана теңесуi мүмкiн деп күтiлуде.
Тұтастай алғанда Қазақстанның орта және ұзақ мерзiмдi перспективасында ОЭК-iнiң дамуы КТҚС-ның дамуымен айқындалатын болады, өйткенi 2006 жылдан кейiн оншорлық кен орындарында өндiрудiң өсуi шамалы болады.
Каспий өңiрi көмiрсутегiн өндірудiң өсуiне, магистральдық, оның iшiнде экспорттық мұнай және газ құбырларын, жүктердi сақтау және ауыстырып тиеу үшiн теңiз порттары мен порт құрылыстарын, мұнай құятын және газ толтыратын темiр жол терминалдарын салуға, электр энергетикасында және телекоммуникациялық инфрақұрылымда жаңа қуаттарды енгiзуге байланысты Қазақстанның жалпы экономикалық серпiнiне едәуiр көлемде әсер ететiн инвестициялық және өндiрiстiк белсендiлiктiң қуатты өсуiн бастан көшiретiн болады.
Каспийде көмiрсутегiн өндiрудiң дамуы мұнай-химия индустриясы үшiн отандық шикiзат базасының қалыптасуына жағдай жасайды. Iрi инвесторларды тарта отырып, Қашаған кен орнының өнеркәсiп аймағының маңында iлеспе табиғи газды ұқсату жөнiндегi мұнай-химия кешенiн салу жоспарлануда. Кешен мұнай-химия өнiмдерiнiң сұйық және бастапқы компоненттерiнiң кең бөлiгiн - этан, пропан, бутан, гексан, этилен, пропилен, ацетилен, бензол, ксилол және басқаларын және олардың негiзiнде пластикалық массалар мен эластомерлер алуға мүмкiндiк бередi.
Алдағы он бес жылда Қазақстан мұнайын өндiрудi дамытуға инвесторлар 80 млрд. АҚШ долларынан астам қаржы салуға ниет бiлдiруде. Бұл қаражат іске қосылатын кәсiпорындардың жұмысын қамтамасыз eтетін өндiрiстiк, инфрақұрылымдық және әлеуметтiк объектiлер құруға жұмсалатын болады.
Аталған инвестициялық жұмсалымдар тауарлар мен қызметтер көрсетулердiң кең түрiне сұраныс тудырады, олардың бiр бөлiгi Қазақстан жағдайы үшiн уақытша сипатта болады, ал бacқa бөлігі өндiрiстер құруға бағытталатын болады, олар мұнай қорлары сарқылғаннан кейiн де сыртқы және iшкi рыноктарда талап етiлетiн болады.
Мысалы, Каспий жағалауының инфрақұрылымын дамыту демалыс және ойын-сауық индустриясын құру үшiн, теңiз порттары - жүктердi тасымалдау жөнiндегi көлiк шығыстарын азайту үшiн, машина жасау зауыттары - баржалар, жүк, кәсiпшiлiк және әскери кемелер, жабдық пен тұрмыстық техниканың кең ассортиментiн шығару және т.б. үшiн алғышарт жасайды.
ҚҚТ дамыту бөлiгiнде шикiзатты ұқсатуды тереңдетудiң жақсы перспективалары бар.
Мұнай мен газды ұқсатуды тереңдету iс жүзiнде экономиканың барлық салалары мен тұрмыста пайдаланылатын полимерлiк бұйымдардың шамамен 200 түрiн шығаруға мүмкiндiк жасайды. Осы бағытта ҚҚТ-ны дамыту көп салалы трансұлттық корпорация құруға жағдай жасайды.
ҚҚТ-ны дамыту үшiн металлургия өнеркәсiбiнде жақсы перспективалар бар. Қазақстанда Д.Менделеевтiң периодтық жүйесiнiң 100 шақты элементiн қамтитын минеральдық рудалардың қорлары бар, одан КСРО тұсында оның 74 элементi өнiмiнiң алуан түрiне пайдаланылады. Қазақстанның түстi металлургия өнiмi ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық тауарларды шығару кезiнде - ғарыш аппараттарын, қару-жарақ, электр техникасын жасауда пайдаланылды.
Қазақстанда түстi, асыл және сирек кездесетiн жер металдары кең гаммасын күрделi және қоры аз рудалардан, рудалық атжалдардан, металлургиялық шлактар мен қайта өңдеу қалдықтарынан алу жөнiндегi ғылыми-инновациялық әзiрлемелердi түстi металлургия кәсiпорындарында енгiзудiң осы саласында да зор ғылыми әлеуетi және тәжiрибесi де бар. Металлургиялық қалдықтар мен руда үйiрлерiн ұқсату жөнiндегi жаңа технологияларды енгізу орта мерзiмді перспективада жоғары қосылған құн өнiмiн алуға мүмкiндік береді.
Қазақстанға iрi инвестициялардың келуi түстi металлургия, химия және жиhаз өнеркәсiбiнiң өнiмдерiне және т.б. сұранысты тудырады. Осының бәрiн мұнай мен газды және металдарды өңдеудi тереңдету есебiнен Қазақстанда шығаруға болады және болашақта бұл өнiм әлемдiк рынокта өз орнын таба алатын болады.
Қазақстан астықтың әлемдiк iрi өндiрушiлерiнiң бiрi болып табылады. Астық өңдеу процесiн тереңдету көп салалы ҚҚТ-ны құрудың негiзгi базасы болуы мүмкiн. Осындай тiзбенi дамытудың бағыттары астықты өңдеуiн технологиялық процесiн кеңейтуден де, жемшөп өндiру, мал шаруашылығы мен ет пен сүт өнiмiн шығаруды дамытудан да көрiнедi. ҚҚТ-ға сондай-ақ элеваторлар да, ауыл шаруашылығы техникасы мен минералдық тыңайтқыштарды шығару жөнiндегi зауыттар да, табиғи тағам бояғыштарын, фармацевтикалық бұйымдарды, биотехнологиялар өнiмдерi мен басқаларын шығару жөнiндегi кәсiпорындар да кiредi.
Экономика құрылымын және қазақстандық экономиканың экспорттық бағытын әртараптандырудың аталған бағыттары әлеуетті тұрғыдан басым бағыт болып табылады. Алайда ұсынылып отырған жобаларды iске асыруға мемлекеттiк қолдау көрсету жөнiндегi түпкiлiктi шешiмдi ҚҚТ әдiсi бойынша аталған өнiмдердi неғұрлым терең өңдеудiң бөлiктерiндегi дамуда мүмкiн болатын бәсекелестiк артықшылықтарды егжей-тегжейлi талдаудан кейiн ғана қабылдау қажет.
ҚҚТ әдiсi бойынша экономиканың басым салаларын айқындау кезiнде ҚҚТ-ның одан әрi дамуын көздейтiн бiрлескен өндiрiстi ұйымдастыру мәнiне ТҰК өңiрлiк өкiлдерiмен экономикалық ынтымақтастықты қамтамасыз ету қажет.

3.3. Ғылымды көп қажет ететiн және жоғары технологиялық өндiрiстер құру саласындағы әлеуеттi басымдықтар
Қазiргi экономикалық дамудың негiзгi сипаттамаларының бiрi уақыттың белгiлi бiр кезеңiнде озық ғылыми-технологиялық әзiрлемелердiң негiзiнде жасалған технологияларды кезең-кезеңiмен ауыстыру процесiмен белгiленген оның әркелкi сипаты болып табылады. Технологиялық тәртіптердi ауыстыру сәтiнде осының алдындағы кезеңде көшбасшылықта болған елдер капиталдың құнсыздануына және бұрынғы өндiрiстерде iстеген қызметкерлердiң бiлiктiлiгiн жоғалтуына тап болады. Жаңа өндiрiстiк-технологиялық жүйенi қалыптастыруда жетiстiктерге қол жеткiзiп үлгерген елдер дәстүрлі жұмсау салаларынан сырғып бара жатқан капиталды тарту орталықтарына айналуда.
Бағдарлама индустриядан кейiнгi дамудың перспективалы бағыттарында ғылыми-техникалық, инновациялық және өндiрiстiк әлеуеттi ұлғайтуға бағытталған, ол болашақта қағидатты бәсекелестiк артықшылықтарды алуға жәрдемдесуге тиiс.
Негiзгi бағыттары мыналар болуы тиiс:
1. Жоғары технологиялық өндiрiстер қалыптастыруға, оның iшiнде шетелдiк те, салааралық та технологиялар трансфертiнiң тиiмдi жүйесiн құруға жәрдемдесу;
2. Жоғары ғылыми-технологиялық әлеуетi бар ғылыми-техникалық және өнеркәсiптiк ұйымдар мен кәсiпорындар желiсi бар қалаларда қазiргі заманғы ғылыми және инновациялық инфрақұрылымдық қазiргi заманғы элементтерi қызметiн (технопарктер, ұлттық ғылыми орталықтар, ғылыми-технологиялық аймақтар және с.с.) құру;
3. Индустриядан кейiнгi экономика тұрғысынан алғанда озық салаларды дамытуда қолда бар ғылыми-техникалық әлеует салаларын пайдалану.
Қазақстан қазiрдiң өзiнде мына салалардағы әзiрлемелер негiзiнде ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамыту үшiн белгiлi бiр ғылыми базаға ие, оның iшiнде:
биотехнологиялар (ауыл шаруашылығы дақылдары мен жануарлардың жаңа сұрыптары мен генотиптерi, бактериялардың штамдары және басқалары);
ядролық технологиялар;
ғарыштық технологиялары;
жаңа материалдар, химиялық өнiмдер және басқаларды жасау;
химия өнiмдерi және басқалары.
4. Мынадай қазiргi заманғы ғылыми-техникалық бағыттар саласында зерттеулер жүргiзу үшiн қажеттi жағдайлар жacaу:
жаңа материалдар мен химиялық технологиялар;
аппараттық технологиялар.
5. Ғылыми-техникалық және өндiрiстiк ұйымдар мен кәсiпорындардың инновациялық қызметiн ынталандыруға, ғылым мен инновациялар салаларына инвестициялар тартуға, өнеркәсiп пен қызмет көрсету саласына инновациялардың жылдамырақ енуiне бағытталған заң шығару базасын жетiлдiру.

4. Мемлекеттiк даму институттары

Бағдарламаның маңызды мiндеттерiңiң бiрi мақсатты инвестициялық және ғылыми-техникалық бағдарламаларды iске асыру, инвестициялық белсендiлiктi ынталандыру және инновациялық белсендiлiктi ынталандыру болып табылады, бұл индустриалдық-инновациялық дамудың қолданыстағы мемлекеттiк басқару жүйесiн қайта қарауды және белгiлi бiр дәрежеде қайта құруды қажет етедi.
Бағдарламамен айқындалған мақсаттарға қол жеткiзу үшiн жаңа мемлекеттiк даму институттарын құру және барын, атап айтқанда: Қазақстанның инвестициялық қорын, Қазақстан Даму банкiн, Инновация қорын, Экспортты сақтандыру корпорациясын нығайту қажет.
Тұтастай алғанда, даму институттары тұрақты жұмыс iстеуi орталықсыздандыру, мамандандыру, бәсекелестiк және ашықтық қағидаттарына негiзделетiн бiрыңғай жүйенi қалыптастыруға тиiс.
Орталықсыздандыру қағидаты жеке сектордың бастамашылықтарын қолдау (қаржылық қолдауды қоса алғанда) көздерiнiң сан түрлi болуын бiлдiредi. Iс жүзiнде бұл мемлекеттiң қаржы және ақпараттық ресурстарды бiр ғана даму институтына жұмылдырмайтынын бiлдiредi. Бұл:
шешiмдер қабылдау кезiнде ықтимал жүйелiк қателердi болдырмауға;
бәсекелестiкке негiз салуға және соның нәтижесi ретiнде қолдау көрсету кезiнде неғұрлым ашық саясат жүргізуге;
жеке сектордың бастамашылықтарын неғұрлым терең талдауды жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Мысалы, егер перспективалы жоба даму институттарының бiрiнде қолдау таппаса, онда басқасында оны алу мүмкiндiгi қалады.
Мамандандыру қағидаты даму институттарының қызметтiң белгiлi бiр операцияларына және/немесе түрлерiне мамандануын бiлдiредi. Мысалы, Қазақстан Даму банкi жобаларды банктiк кредиттеу арқылы; Қазақстан инвестициялық қоры - жарғылық капиталға үлестiк (бақылаусыз) қатысу арқылы; Инновациялық қор - гранттар, оның iшiнде ғалымдар мен ғылыми мекемелерге гранттар беру және капиталға үлестiк қатысу арқылы қаржыландыруға маманданады. Мамандандыру қағидаты даму институттарының мамандандыру шеңберiнде қызмет операцияларымен және түрлерiмен ғана айналысатынын бiлдiрмейдi. Олар өздерi үшiн негiзгi болып табылмайтын басқа операцияларды да (қызмет түрлерiн) жүзеге асыра алады. Бұл үшiн қызметтiң негiзгi емес операциялары мен түрлерiн жүзеге асырудың лимиттерi белгiлендi.
Бәсекелестiк қағидаты даму институттарының қызметiн бәсекелестiк негiзде жүзеге асыруды бiлдiредi. Мұндай қажеттiлiк институттардың көпшiлiгiнiң дамудың осы кезеңiнде жоқ нарық институттарының сыңайын бiлдiруге тиiс екенiмен байланысты. Институттардың бiлдiретiн табиғаты нарықтық табиғат екенiн ескере отырып, әуел бастан олардың қызметiн нарықтық, яғни бәсекелестiк негiзде құру қажет. Бәсекелестiк қағидаты қандай да бiр институттың қызметi нәтижелерiн салмақтауға мүмкiндiк бередi.
Ашықтық қағидаты менеджерлердің есептiлігі мен жауапкершiлiгiн, қаржы институттарын мақсатты және тиiмдi пайдалану үшiн тиiстi бақылауды қамтамасыз ететiн дамудың мемлекеттiк институттарын корпорациялық басқарудың ашық жүйесiн құруды бiлдiредi. Мемлекет олардың алдына қойылған мiндеттердi тиiстi iске асыру мақсатында даму институттарының қызметiне қандай-да бiр қысымнан қорғауды қамтамасыз етуi тиiс.

4.1. Қазақстанның инвестициялық қоры
Қазақстанның инвестициялық қорының (ҚИҚ) мақсаты Қазақстанда да, шет елдерде де кәсiпорындардың жарғылық капиталына үлестiк және бақылаусыз қатысу жолымен жеке сектордың бастамаларына қаржылық қолдау көрсету болып табылады. Қаржылық қолдау көрсету туралы шешiм ҚҚТ әдiснамасы бойынша кешендi талдау жасалып, тiзбенiң неғұрлым маңызды элементтерi анықталғаннан кейiн жүзеге асырылатын болады. Егер ҚҚТ талдауының тұжырымдары ҚҚТ-да бiрқатар өндiрiс құру қажеттiлiгiн көрсететiн болса, онда барлық қажеттi негiзгi өндірiстi құру көтермеленетiн болады. ҚҚТ әдiснамасы бойынша талдау технологиялық және әлеуметтiк аспектiде де жүзеге асырылуы тиiс. Бағалаудың басқа өлшемдерi жобаның экспортқа бағдар ұстануы немесе импорт алмастыру бағыттылығы болады. Талдау мәнi экономиканың шикiзат секторына жатпайтын жеке сектордың барлық инициативасы болуы тиiс.
Жобаларды қаржыландыруды жеңiлдету үшiн, жеке секторда қаражат жетiспеген жағдайда, ҚИҚ жарғылық капиталға (акцияларды сатып алуда) қатысу арқылы, бiрақ бақылау пакетiн алмай бiрлесiп қаржыландыруға қатысатын болады. Оны былай қойғанда, мемлекеттiк пакет жоба iске асырылғаннан кейiн сатылатыны жөнiнде нақты ереже белгiленуi тиiс.
Бұл ҚИҚ-қа жаңа өндiрiстер, оның iшiнде жоғары технологиялық өндiрiстер құруда ғана емес, сонымен бiрге бағалы қағаздар рыногын дамытуда да ықпал ету мүмкiндiгiн бередi.
ҚИҚ Қазақстанның даму банкiмен қоян-қолтық жұмыс iстеуi тиiс. Бұл екi институт банк желiсi бойынша жобаларды қаржыландыру және капиталды бастапқы орналастыру бағытында бiрiн бiрi толықтыруы тиiс.
Жақын және орта мерзiмдi перспективада шетелдiк мамандандырылған қаржы ұйымдарын ҚИҚ қызметiне тарту туралы мәселе қаралатын болады. Ынтымақтастық шетелдiк мамандарды тартуда бағытында да, ҚИҚ жарғылық капиталына қатысу бағытында да жүзеге асырылатын болады.

4.2. Қазақстанның Даму банкi
Қазақстанның Даму банкiнiң негiзгi мiндеттерi ұзақ мерзiмдi және төмен пайызды банк кредиттерiн, оның iшiнде экспорттық кредиттер беру арқылы, сондай-ақ басқа кредиттiк институттар беретiн заемдар мен кредиттер бойынша кепiлдi мiндеттемелер беру арқылы жеке сектор мен мемлекеттiң бастамаларына (инфрақұрылымдық жобалар бөлігінде) қаржылық қолдау көрсету болып табылады.
Қаржылық қолдау көрсету туралы шешiм ҚҚТ әдiснамасы бойынша кешендi талдау жасалып, тiзбенiң неғұрлым маңызды элементтерi анықталғаннан кейiн жүзеге асырылатын болады. ҚҚТ әдiснамасы бойынша талдау технологиялық және жоба үшiн өзге де маңызды аспектiлерде жүзеге асырылуы тиiс.
Жақын перспективада жарғылық капиталды ұлғайтуды, венчурлық мамандандырылған қаржы, мысалы лизингтік ұйымдарды құру мүмкіндігін көздейтiн Қазақстан Даму Банкi институционалдық тұрғыда нығайтылатын болады. Сонымен бiрге Даму Банкiне Қазақстан Республикасынан тысқары жерлерде жобаларды қаржыландыру құқығы берiлуi мүмкiн.

4.3. Инновация қоры
Инновация қоры тiптi дамыған елдердiң бәрiнде бiрдей толық дәрежесiнде бола бермейтiн нарықтық экономиканың венчурлiк функциясын көтермелеуге тиiс. Бұл функция экономиканың информатика, электроника, биотехнологиялар және басқалары сияқты жоғары технологиялық салаларын құру мен дамыту үшiн ерекше маңызды. Осыған байланысты қор қызметiнiң басты мақсаты Қазақстан Республикасында жоғары технологиялы және ғылымды көп қажет ететiн өндiрiстердi дамытуға инновациялық белсендiлiктiң өсуi ықпал етуi болуы тиiс.
Қордың негiзгi мiндеттерi мыналар болады:
инновациялық инфрақұрылым элементтерiн (технополистер мен технопарктердi, ақпараттық-талдамалық орталықтарын және т.б) құруға қатысу;
отандық және әлемдік деңгейдегi iрi венчурлiк инвесторлармен бiрге венчурлiк қорларды құру;
жарғылық капиталға қатысу.
гранттар беру және жарғылық капиталға қатысу арқылы өнертабыстарға коммерциялық сипат беруге бағытталған қолданбалы ғылыми-зерттеу және инновациялық жобаларға қаржылық қолдау көрсету болып табылады.
Инновациялық қордың гранттарды бөлу туралы шешiмi шетелдiк ғалымдарды тарта отырып, тәуелсiз ғылыми-техникалық сараптама жүргiзгеннен кейiн ғана жүзеге асырылуы тиiс. Қаржыландыру үшін таңдалған ғылыми зерттеулер тұтастай алғанда ҚИҚ және Қазақстанның Даму банкi арқылы қаржыландыру шеңберiндегi жобаларға сәйкес келуi тиiс.
Елдегi венчурлiк институттардың кенже қалғанын ескере отырып Бағдарламаны iске асырудың бiрiншi кезеңiнде венчурлiк қызметтi көтермелеу және реттеу үшiн барабар заңнама әзiрленетiн және қабылданатын болады.
Шетелдiк тәжiрибе көрсететiндей, ғылыми зерттеулердiң барлық түрлерiнiң жаңа бiлiмдердi жинақтау жүйесiнде бiрдей мәнi бap және қолданбалы ғылыми зерттеулерге ғана арнайы басымдық беру тиiмдi. Бұдан өзге еңбек пен капиталдың өнiмдiлiгiн арттыру, демек экономиканың бәсекелестiгiн арттыру, дербес ғылыми-техникалық әлеует құрмай және нығайтпай мүмкiн емес.
Сондықтан iргелi ғылыми зерттеулердi қаржыландыру мемлекеттiк бюджеттен жүзеге асырылатын болады.
Инновациялық қор өз қызметiн мемлекеттiк ғылыми-техникалық және инновациялық саясат шеңберiнде жүзеге асыратын болады.

4.4. Экспортты сақтандыру корпорациясы
Экспортты сақтандыру корпорациясының негiзгi мiндетi саяси және регулятивтiк қатерлердi сақтандыру және қайта сақтандыру арқылы қазақстандық өндiрушiлердің тауарлары мен қызметтерiнiң экспортына тiкелей жәрдемдесу болады. Экспортты сақтандыру корпорациясы қазақстандық өнiмнiң экспортын дамыту, ықтимал өткiзу рыноктары туралы ақпаратты зерделеу және одан кейiн тарату үшiн маркетингтік зерттеулер жүргiзетiн болады. Бұл құрал әлемде жалпы жұрт таныған құрал болып табылады және қаржылық және әкiмшiлiк тұрғысынан алғанда экспорттық транзакцияларды жеңiлдетуге тиiс.

5. Бағдарламаны iске асырудың негiзгi бағыттары

2015 жылға дейiнгі кезеңде Қазақстанда тауарлар өндiрiсi мен қызметтер көрсетудiң өсуi бұрынғысынша тау-кен өнеркәсiбiн озық қарқынмен дамыту есебiнен және ең алдымен, мұнай мен газ өндiрудi ұлғайту есебiнен қамтамасыз етiлетiн болады.
Осымен бiр уақытта Бағдарламада көзделген өнеркәсiптi жаңарту жөнiндегi шаралар iске асырылатын болады.
Осы жағдайда макроэкономикалық саясат төмен инфляцияны қамтамасыз етуге, экспортты және Қазақстанның экономикасына тiкелей инвестициялар тасқынын ұлғайту үшiн ынталандыру жағдайларын жасауға бағытталатын болады.
Бағдарламаны iске асырудың бiрiншi кезеңiнде инвестициялық және кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруға кедергi келтiретiн кедергілер анықталатын және оларды жою жөнiндегi шаралар қабылданатын, сондай-ақ кәсiпкерлiк қызметтi үстемелеу үшiн ынталандыру шараларының кешенi айқындалатын болады.

5.1. Қаржы рыногын дамыту

5.1.1. Монетарлық саясат
Монетарлық саясаттың мақсаттары экономикалық өсудiң жоғары қарқынын сақтайтын инфляцияның төменгi деңгейiн қамтамасыз ету, отандық тауар өндiрушiлерге қолайлы бәсекелестiк жағдайын және елдiң төлем теңгерiмнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету, банктiк пайыздық ставкаларды төмендетуiн ынталандыру жолымен банктердiң экономиканың нақты секторын кредиттеуiнiң банктiк проценттiк ставкаларды төмендетудi ынталандыру жолымен одан әрi өсуi үшiн жағдай жасау болмақ.
Монетарлық саясаттың негiзгi мақсаты 2003-2004 жылдары орташа жылдық инфляцияны 4-5% шегiнде ұстап тұру және оны 2005 жылға қарай 3-5%-кe дейiн, ал одан кейiнгi жылдары 2-4%-кe дейiн азайту болады.
Монетарлық саясаттың негiзгi құралдары РЕПО операциялары сияқты ашық рынок операциялары, Ұлттық Банктiң қысқа мерзiмдi ноталарын шығару және вексельдермен қайта есептеме операциялары болады. Ұлттық Банк РЕПО ставкасы және вексельдер бойынша есептiк ставка сияқты өзiнiң ресми ставкаларының реттеушiлiк рөлiн күшейту жөнiндегi шаралар қабылдауды жалғастыра бередi және оларды нақты мәндегi әлсiз оң сипатта сақтайтын болады. Бұл ақша-кредит саясатын инфляциялық таргеттеуге көшуге дайындық үшiн база болып табылады. Инфляцияны таргеттеуге көшумен жүргiзiлетiн ақша-кредит саясатына сенiмдi арттыратын алға қойылған мақсатқа қол жеткiзу жөнiндегi мiндеттемелердi қатаң сақтауды қамтамасыз ететiн тетiк жасалатын болады.
Төлем жүйесi саласында Ұлттық Банк микропроцессорлық карточкалар негiзiнде Төлем карточкаларының ұлттық банк аралық жүйесiн енгiзуге баса назар аударатын болады.
Ұлттық Банк алдағы жылдары ЕурАзЭҚ елдерiнiң орталық банктерiмен бiрге ЕурАзЭҚ елдерiнiң ортақ төлем жүйесiн ұйымдастыру және қаржы рыноктары интеграциясының басқа бағыттары бойынша жұмысты жалғастыра береді.
Монетарлық саясат қаржы рыногының тұрақтылығын сақтауға, сақтандыру рыногын, бағалы қағаздар рыногын одан әрі дамытуға және банк жүйесiн нығайтуға, банктердiң экономиканың нақты секторын кредиттеуiнiң одан әрi өсуi үшiн жағдай жасауға, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы жүйесiн жетiлдiруге жәрдемдесетiн болады.

5.1.2. Валюта қатынастарын ырықтандыру
Қазақстан Республикасының қолданыстағы валюталық заңнамасымен белгiленген шектеулер мен кедергiлер нарықтық қатынастар дамып келе жатқан елдердiң көпшiлiгiне тән.
Мiндет уақыт пен халықаралық практика талаптарына сәйкес валюталық операциялар жүргiзу, валюталық операцияларды реттеудің өзге әдiстерiн қолдану кезiнде жекелеген шектеулердi кезең-кезеңмен алып тастауға келiп саяды.
Валюта режимiн толық ырықтандыруға 2007 жылы қол жеткiзу көзделуде. Қазақстандық тауарлар мен қызмет көрсетулердiң бәсекелестiгiн арттыру мақсатында АҚШ долларымен салыстырғанда теңгенiң айырбас бағамын реттеуде Ұлттық Банк тарапынан валюталық реттеу деңгейi бiртiндеп кемiтiлетiн болады. Қазақстанның қаржы рыногында шетелдiк банктердiң қатысуын кеңейту көзделуде.
Қазақстан стратегиялық тұрғыдан алғанда тауарлар, қызмет көрсетулер, капитал экспортына бағдар ұстанған шағын ашық экономика ретiнде қалыптасуда.
Экономиканың жаhандануы жағдайында iрi дамыған рыноктар тауарлар мен қызмет көрсетуден гөрi инвестициялар iздестiрумен неғұрлым жиi айналысады. Бұл оларға ұзақ мерзiмдi табыстардың жаңа көздерiн құруға мүмкiндiк бередi. Егер қазақстандық қаржы ресурстары Қытай мен Ресей сияқты iрi рыноктардың дамуына қатысатын болса, онда бұл кәсiпкерлерге табыстардың тұрақты және сенiмдi көзiне ие болуға мүмкіндік береді.

5.1.3. Нақты сектордың кәсiпорындарына мониторинг жүргiзудi жандандыру
Болашақта ақша-кредит саясатын жетiлдiру бағыттарының бiрi Ұлттық Банк жүйесiнде экономиканың нақты секторы кәсiпорындарының мониторингiн одан әрi дамыту болып табылады. Мұндай жұмыс дамыған елдердiң орталық банктердiң басым көпшiлiгiнiң жұмыстар қатарына енедi.
Кәсiпорындардың экономикалық конъюнктурасы мен қаржы жай-күйiнiң мониторингi тұрақты негiзде:
республикалық және аймақтық деңгейлерде қалыптасып отырған қаржы-экономикалық жағдай мен негiзгi үрдiстердiң объективтi бағасын;
ақша-кредит саясатын ағымдағы кезеңде жүзеге асыру үшiн тiкелей бағдарлар ретiнде жинақтаушы индикаторлар;
экономикадағы, iскерлiк циклдың кезеңiн ЖIӨ-нiң қысқа мерзiмдi ауытқуларын айқындау үшiн озық қарқынды индикаторларды алуға мүмкiндiк бередi.
Осы ауытқулардың бағыты мен көлемiн талдау ақша-кредит және қаржы-бюджет саясатының келiсiлген шараларымен экономикадағы сұраныс факторларына дер кезiнде әсер ету жолымен оларды жою үшiн неғұрлым дәлме-дәл бағдарлар береді.
Мониторинг жүргiзу, сондай-ақ кәсiпорындардың көместiлiгін жою жолымен экономиканың нақты және банк секторын одан әрi жақындастыру проблемаларын шешуге жәрдемдесетiн болады.

5.1.4. Қаржы рыногының қатысушыларын институционалдық дамыту
2004 жылы қаржы рыногын қадағалау жөнiндегi дербес бiрыңғай реттеушi орган құру жоспарлануда. Оның шеңберiнде барлық қаржы институттарына жедел бақылау жасау және инвесторлардың құқықтары мен мүдделерiн кешенді қорғау жүзеге асырылатын болады.
Банк секторын дамыту
Банк секторын дамытудың негiзгi бағыттарының бiрi банктерден, банктiк қызметтiң жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардан және микрокредиттік ұйымдардан тұратын кредиттеу жүйесiнiң үш деңгейiн құру болып табылады.
Бiрiншi деңгей - банк секторын одан әрi дамыту, екiншi деңгейдегi банктерде корпорациялық басқару және қатерлерді басқару жүйесiн енгiзу, сондай-ақ ағымдағы қадағалау, оның iшiнде Банктiк қадағалау жөнiндегi Базель комитетiнiң Негiзгi қағидаттары мен стандарттарына сәйкес бiрiктiрiлген қадағалау әдiстерiн одан әрi жетiлдiру жөнiндегi iс-шараларды жүзеге асыру көзделуде.
Қаржылық жағынан тұрақты шетелдiк банктер үшiн банк секторының тартымдылығын арттыру жұмысы жалғастырылатын болады.
Бұған қоса қызметi банк қызметтерiнiң белгiлi тiзбесiн жүргiзудi көздейтiн мамандандырылған банктер құрылатын болады. Атап айтқанда, осындай банктер құрудың тұрғын үй құрылыс жинақтаулары, мамандандырылған ипотекалық банктер жүйесi шеңберiнде перспективалы.
Екiншi деңгей - қаржы институттарының кредиттiк серiктестiк сияқты түрлерi дамитын болады, бұл орайда олардың заемшылары клиентураның негiзгi бөлiгiн құрайтын шағын және орта заемшылар бола алады.
Үшiншi деңгей - тек қана микрокредит берумен айналысатын ұйымдардың қызметiмен тiкелей байланысты кредиттеу жүйелерi. Микрокредит беру ұйымдары кредиттеудi өз капиталы, гранттар және шағын кәсiпкерлерге арналған бағдарламаға қатысушылар жарналары есебiнен жүзеге асыратын болады.
Сақтандыру рыногы
Сақтандыру секторын дамыту саласында шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халықтың мүдделерiн әртүрлi қатерлерден қорғаудың тиiмдi тетiгi және ұзақ мерзiмдi түрде iшкi инвестициялардың көзi ретiнде сақтандыруды белсендi пайдаланатын қазiргi заманғы Ұлттық сақтандыру индустриясы қалыптастырылатын болады. Сақтандыру жүйесiнiң әлеуетi республика экономикасын тұрақты дамыту тетiктерiнiң бiрi ретiнде пайдаланылатын болады.
Сақтандырудың мiндеттi түрлерi, оның iшiнде мiндеттi медициналық сақтандыру, экологиялық сақтандыру және басқа түрлерi енгізiлiп, оларды тиiмдi қолдану қамтамасыз етiлетiн болады.
Сақтандыру рыногының инфрақұрылымын дамыту және оның кәсiби қатысушыларының (сақтандыру делдалдарының, актуарийлер мен уәкiлеттi аудиторлардың) қызметiн жандандыру жөнiндегi жұмыс жалғастырылатын болады. Бағалы қағаздар рыногының кәсiби қатысушыларының әртүрлi санаттарының қызметiндегi қатерлердi сақтандыру тиiстi дәрежеде дамиды.
Сақтандыру шарттары бойынша клиенттердiң мүдделерiн қорғау мақсатында сақтандырушыларға (сақтандырылғандарға, пайда алушыларға) сақтандыру төлемдерiн жүзеге асыруға кепiлдiк беретiн Қор құрылды. Бiрiншi кезеңде ерiктi сақтандыруды қоса алғанда, қалған барлық түрлерiне кепiлдiк берудi одан әрi кеңейтiп, мiндеттi сақтандырудың негiзгi түрлерi бойынша оны енгiзу көзделуде.
Басымдықтардың бiрi қаржы және азаматтық нормаларға сәйкес сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын тарату кезiнде олардың кредиторларының құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау болып қала бередi.
Бағалы қағаздар рыногы
2010 жылға дейiнгі кезеңге арналған бағалы қағаздар рыногын дамытудың негiзгi бағыттары мыналар болады:
iшкi институциональдық инвесторларды дамыту;
бағалы қағаздардың және олардың қосымшаларының сапасын жақсартуды ынталандыру және Қаржы құралдарының жаңа түрлерiн енгізу;
инвесторлардың қорғау мен олардың құқықтарын жетiлдiру және зейнетақы мен резервтiк активтердiң сақталуын қамтамасыз ету;
бағалы қағаздар рыногының техникалық инфрақұрылымын дамыту;
бағалы қағаздар рыногының екi деңгейлi жүйесiн одан әрi дамыту.
Iрi институциональдық инвесторлар ретiнде ресурстардың ең көп көлемiн жинақтаған банктер ретiнде екiншi деңгейдегі банктер, сондай-ақ сақтандыру рыногының даму дәрежесiне қарай сақтандыру ұйымдары дамитын болады. Сақтандыру ұйымдарын дамыту шеңберiнде олардың резервтiк активтерiне рыноктық баға беру зейнетақы активтерiн бағалаумен бiрыңғай стандартқа алып келедi.
2004 жылдан бастап олардың мемлекеттiк құнды қағаздар мен валюта рыногына өтуiмен, бағалы қағаздар портфелiн басқаратын брокерлiк пен дилерлiк ұйымдарды және құнды қағаздар рыногының басқа да кәсiптiк қатысушыларын дамыту олардың капиталдандыру деңгейiн жоғарлату жолымен жетiлдiрiлетiн болады.
Қазақстандық акциялар мен облигациялардың инвестициялық тартымдылығын жоғарлату маңызды мiндет болып табылады, мұның аясында корпоративтi басқару нормаларының сақталуына, ұсақ акционерлердiң құқы мен мүдделерiн қорғаудың қағидаттарын, акционерлiк қоғамдардың төлем тәртiбiн және акционерлiк қоғам қызметiнiң ашықтығын нығайтуға, салық заңының бағалы қағаздар жөнiндегi кiрiстiң салық салымы бөлiгiн жетiлдiруге назар аударылатын болады.

5.2. Фискалдық саясат
Экономиканың жедел даму процесi кәсiпорындар мен ұйымдардың жұмыс iстеуi үшiн ынталандырушы жағдайларды жасаумен астасып жатыр. Бұл белгiлi бiр деңгейде салық режимiнiң жетiлдiрiлуiмен байланысты.
Тiрiлу саясатынан экономикалық дамудың тұрақты жоғарғы ырғақтарының стратегиясына көшу алынатын кiрiстердi мемлекет пен халықтың, кәсiпорындардың арасында қайта бөлу процесiн реттеу тетiктерiн жетiлдiрудi қажет етедi. Бұл проблеманы шешудiң өзектiлiгi экономикалық өсiмнiң негізiн шикiзаттарды өндiру және бастапқы қайта өңдеумен айналысатын салалар құрайтынында болып отыр. Бұл салалардың өнiмдерi елдiң өнеркәсiп өндiрiсi мен экспорты көлемiнiң 70 %-iнен астамын иеленедi.
Бұдан басқа, экономиканың басқа салаларының iшкi тауарлар өндiрiсi мен қызмет көрсетулерiнiң жартысынан астамы шикiзат секторы кәсiпорындарының тауарлар мен қызмет көрсетулерге қажеттiлiгiн қамтамасыз етедi. Мұның мұнайға, металдар мен астықтың әлемдiк бағаларының кенеттен төмендеуi елдiң көптеген кәсiпорындарының жұмысына талқандамалық әсер ететiн және мемлекеттiк бюджетке кiрiстердiң түсiмiн айтарлықтай қысқартатын қабiлетi болғандықтан Қазақстан экономикасының тұрақты дамуына керi ықпал етпек.
Республика экономикасының негiзгi экспорттық тұрғыдағы әлемдiк бағалар конъюнктурасына тәуелдiлiгiн төмендету үшiн қосымша құнның жоғары үлесi бар өнiмдер өндiрiсiн дамытуды ынталандыратын жағдайлар жасау қажет. Бұл мақсатта корпоративтi табыс салығы мен жоғарғы қосылған құны бар меншiктi өндiрiс өнiмдерiн өткiзетiн кәсiпорындар үшiн қосылған құн салығы бойынша салық салудың жекеленген тәртiбiн енгiзу керек.
Инновациялық белсендiлiктi дамыту және инновациялық түрдегi экономикаға өту республикадағы тұрақты экономикалық дамуды қамтамасыз етудiң тәсiлдерiнiң бiрi болып табылады. Алайда, практикада бұл мiндеттердi жүзеге асыру инновациялық белсендiлiктi ынталандырудың әрекет ету тетiктерiнiң жоқтығымен, инновациялық инфрақұрылымның, инновациялық қызметтiң мамандандырылған субъектiлерiнiң мүлдем жоқтығымен күрделене түседi.
Экономиканың шикiзаттық емес саласына жедел инвестиция тартуға ықпал етуге арналған ұйымдық формалардың бiрi еркiн кеден аймағының айрықша режимi бар арнайы экономикалық аймақтар (бұдан әрi - AЭA) құру болып табылады.
Қызметтiң әртүрлi жоғарғы технологиялық түрлерiн (Ақпараттық технология, биотехнология, ядролық технология, радиоэлектроника байланыс және басқалар сияқты) ынталандыратын АЭА-ны дамыту үшiн экономикалық қолайлы жағдай жасау қажет. Олардың инновациялық әзiрлемелердi игеруi кезеңiнде АЭА үшiн корпоративтi табыс салығы, мүлiк салығы және жер салығы төлемiнен босатуды заңнамамен айқындау болжанып отыр.
Сонымен бiрге, айрықша режимнiң белгiлi бiр шектеулi аумақ шеңберiнде әрекет етуi барлық экономика салалары мен аймақтарды тепе тең және тиiмдi дамыту мiндетiн толық көлемде iске асыруға мүмкiндiк бермейді.
Бұл үшiн ғылыми және инновациялық қызметтi салықтық ынталандыру жөнiнде қосымша ұсыныстар қарастырылады.
Салық салудың жеңiлдiк режимiн енгiзумен қатар инновациялық қызметтi мемлекеттiк қолдау ғылыми және инновациялық инфрақұрылымды құру және дамыту процестерiн қаржыландыру түрiнде жүзеге асырылуы тиiс.
Бұдан басқа, инвестициялық салық артықшылықтары түрiндегi инвестицияларды мемлекеттiк қолдау жөнiндегi заңнамада көзделген ескiрген тiркемелi активтердi жаңартуды ынталандыру жаңа ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялық өндiрiске инвестициялар тартудың негiзгi бағыттарының бiрi болып табылады.
Негiзгi қорларды жаңартуды ынталандыру салық төлеушiнiң жиынтық жылдық кiрiсiнен қосымша алып тастауға, қайта енгiзiлген тiркемелi активтер мен нақты инвестициялық немесе инновациялық жобаны iске асыру үшiн алынған және пайдаланылатын телiмдерге жер салығы бойынша мүлiкке салық төлеуден босату құқы түрiндегi инвестициялық салық артықшыларын ұсыну жолымен жүргiзiледi.
Мұнымен қатар өнiмдiлiктi төмендетуге, материалдық-қуат қажеттiлiгiн жоғарлатуға және тиiсiнше отандық өнiмдердiң бәсекелестiк қабiлетiн төмендетуге алып келетiн негiзгi қорлардың моралдық және тұрпаттық тозуы проблемасы сақталып қалып отыр. Қазiргi уақытта республикада негiзгi құралдардың тозу дәрежесi экономикалық қызметтiң 50-75 %-тiн құрайды.
Негiзгi қорлардың жай-күйiн жан жақты тексеру негізiнде амортизация нормаларын қарау мүмкiндiгін негiзгi құралдарды жаңартуды ынталандырудың бiрi ретiнде қарастыру қажет.
Айтылған жеңiлдiктер экономиканың басымдықты салаларының iскер белсендiлiгiн ынталандыруға, тiркемелi активтердi жаңартуға бағытталған және салық салудың әдiлеттiк қағидатын бұзбайды.

5.3. Инвестициялық саясат
Қаржыландыру көзiн және жеке сектор мемлекеттiң араласуынсыз шамасы келмейтiн ортаны қолдау және инвестицияны тартудың тиiстi тетiктерiн айқындау индустриалдық-инновациялық дамуға қатысты мемлекеттiк инвестициялық саясаттың мақсаты болып табылады.
Мемлекеттiк инвестициялық саясатты жүргiзу шикiзаттық емес өндiрiстi дамыту мақсатында жеке инвестицияны ынталандыру және мемлекеттiк инвестицияны жүзеге асыру жөнiндегi кешендi шаралармен үйлесетiн болады.
Бағдарлама шеңберiнде мемлекеттiк инвестициялық саясаттың барлық мүмкiн болатын тетiктерiн пайдалану болжанып отыр.

5.3.1. Жеке инвесторлар үшiн жағдайлар жасау
Машина жасау, жеңiл, жиhаз, фармацевтiк, қағаз және өнеркәсiптiң басқа да бiрқатар өңдеушi салалары (металлургия және тамақ өнiмдерi мен сусындар саласын есепке алмағанда) дамуындағы соңғы үш жылда жыл сайын 68-ден 130 млн. АҚШ доллары салынды, ал мұнай өндiру саласында 1773-тен 2300 млн. АҚШ доллары.

Өнеркәсiп объектілерiн салуға
инвестициялардың құрылымы

____________________________________________________________________
| 1999 жыл | 2000 жыл | 2001 жыл
____________________________________________________________________
|млрд.|млн. | % |млрд. | млн. | % |млрд. |млн. | %
|теңге|долл | |теңге | теңге | |теңге |теңге |
____________________________________________________________________
Өнер. 190,7 2435,7 100,0 299,4 2505,1 100,0 440,0 3090,1 100,0
кәсіп
барлығы:

Тау-кен 150,8 1926,1 79,1 252,5 2112,7 84,3 355,1 2493,4 80,7
өнді.
руші

оның
ішінде

мұнай 138,8 1773,0 72,8 228,3 1910,3 76,3 330,3 2319,2 75,1
өндіру

Өңдеушi 29,3 374,4 15,4 31,4 262,4 10,5 61,2 429,9 13,9

Оның
iшiнде

метал. 12,2 155,4 6,4 15,7 140 5,6 34,7 243,6 7,9
лургия

тамақ 9,5 121,5 5 6,6 54,8 2,2 8,1 56,9 1,8
өнiм.
дерi
мен су.
сындар

қалған 7,6 97,5 4 8,1 67,6 2,7 18,4 129,4 4,2
салалар

Электро. 10,6 135,2 5,6 15,6 130,1 5,2 23,7 166,8 5,4
энергия.
сын, газ
бен су
өндiру
және бөлу
____________________________________________________________________
Ақпарат көзi: Қазақстан Республикасының статистика жөнiндегi
агенттiгi
____________________________________________________________________

Жеке инвестициялардың айтарлықтай үлесiн экономиканың басқа салаларын дамытуға мультипликативтi тиiмдi болатын жер қойнауы инвестициялары болып табылады. Мұндай тиiмділiктi алу мақсатында жер қойнауын пайдаланушылармен келiсiм-шарт жасасу кезiнде инвесторлардың мiндеттемелерiнде жанама қайта өңдеу өндiрiстерiн құруға және дамытуға, отандық өндiрушiлерге жабдықтар мен қосалқы бөлшектер жеткiзуге тапсырыстар орналастыруға салу жөнiнде айта кету керек.
Өңдеушi өнеркәсiп салалары, оның iшiнде инновациялық сектор жеке инвестор үшiн тартымсыз болып қалып отыр. Осыған байланысты өңдеушi өнеркәсiпке жеке инвестициялар тарту үшiн қолайлы жағдай жасау мемлекет мiндетi болып табылады.
Жеке инвестицияларды тарту процесiн ынталандырудың экономикалық тетiктерi ретiнде инвестициялық салық артықшылықтар, "Инвестициялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес қызметтiң басымдықты түрлерi кәсiпорындарының тіркемелi активтерiне салымдарды жүзеге асыратын инвесторларға мемлекеттiк заттай гранттар мен бiрқатар кепiлдемелер ұсынылатын болады. Осыған байланысты оларды фискалдық саясат шараларымен толықтыру қажет.
Экономикалық тетiктердiң қолданылуы ұйымдық сипаттағы iс-шаралармен толықтырылуы тиiс. Қазақстан Республикасының және оның өңiрлерiнiң инвестициялық мүмкіндіктері туралы aқпараттарды ұсыну көлемi мен сапасы инвесторлар тарапынан ел экономикасына капитал салу туралы шешiм қабылдауына айтарлықтай әсер етедi. Осыған байланысты инвестициялық, мүмкіндiктерді таныстыру жөнiндегі жүргізiлетін жұмыс аясында индустриялық-инновациялық сектор салаларын дамытуға күш салынуы тиiс. Тiкелей өңiрлерде перспективалық жобаларды iздестiру жөнiндегi әлеуеттi инвесторларға да, жеке инвесторды қызықтыруға қабiлеттi инвестициялық жобаларды ұқсастыру және әзiрлеу жөнiндегi тiкелей кәсiпорындарға да қызмет көрсететiн ақпараттық-консультативтiк орталықтар құру жөнiндегі жұмыстар ұйымдастырылатын болады.
Ақпараттық-тұсау кесер iс-шараларын жүзеге асырудан өзге инвесторлармен, әсiресе трансұлттық компаниялармен индустриялық инновациялық дамудың iрi инвестициялық жобаларды бiрлесе iске асыру бөлiгiнде барынша белсендi сұхбат жүргiзуге көшу қажет.
Бұдан басқа, басым өндiрiстердiң инвестициялық тартымдылығын жоғарлату мақсатында мемлекет мыналарға бағытталған шараларды қабылдайды:
мониритарлық акционерлердiң құқықтарын қорғауды күшейту және корпоративтi басқарудың тиiмдiлiгiн жоғарлату;
кәсiпорындарды тiркеудiң оңайлатылған жүйесiн енгiзу;
қызмет түрлерiн лицензиялаудың ашық жүйесiн құру;
кәсiпорындардың қаржылық есеп берудiң халықаралық стандарттарына көшуiн жеделдету.

5.3.2. Мемлекеттiк инвестициялар
Республикалық және бюджет қаражаты, сондай-ақ мемлекет бақылауындағы кәсiпорындардың (дамудың мемлекеттiк қаржылық ұйымдары, ұлттық компаниялар, мемлекеттiк кәсiпорындар) қаражаты индустриялық-инновациялық секторды дамытуды жүзеге асыратын мемлекеттiк инвестициялардың көздерi болады.
Бюджеттiк инвестициялардың басымдықтарының арасында индустриалдық-инновациялық секторды дамыту үшiн санаткерлiк және инфрақұрылымдық негiз құратын салалар қалуы тиiс. Яғни, бюджеттiк инвестициялар олардың болуы жоғарғы технологиялық өндiрiстiң қалыптасуының маңызды қосымша шарты болатын және өңiрлерде iскерлiк және инвестициялық белсендiлiктi күшейтуге ықпал ететiн қажеттi базалық және әлеуметтiк инфрақұрылымды дамытуға бағытталатын болады.
Бюджеттiк инвестицияларды тiкелей индустриалдық-инновациялық сектор салаларына жiберу негiзгi қызметi сыртқы және iшкi несие капиталы рыноктарына қаражаты, сондай-ақ экономиканың басымдықты салаларындағы инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшiн институциялық инвесторлар қаражаттарын тарту болып табылатын қолда бар және құрылатын мемлекеттiк қаржылық даму ұйымдары арқылы жүзеге асырылатын болады.
Әр өндiрiстiң әлеуетiн айқындағаннан кейiн инвестициялық саясат Қазақстан экономикасының шикiзаттық емес секторының барынша тар учаскесiне күш салуға шоғырлануы керек. Тек осы жағдайда ғана өндiрушi сектормен бiрге ұзақ мерзiмдi перспективада қабiлеттi бiрнеше жаңа қуатты салалар пайда болуы мүмкiн.
Басқаша айтқанда, мемлекеттiң инвестициялық және әкiмшiлiк ресурстары шектеулi және салалардың барлық ресурстарын бөлшектеу жоғарғы қосымша құны бар, бiрақ халықаралық ауқымда бәсекелестiк қабiлеттiгi жоғары емес деңгейдегi бiрқатар орта дамыған салалардың пайда болуына әкеп соғады.
Ұлттық компаниялар индустриалдық-инновациялық сектордың мемлекеттiк индустриялық саясатын жүзеге асырудың басқа құралы болуы тиiс. Экономиканың стратегиялық салаларындағы осы компаниялардың меншiк иесi ретiндегi мемлекет олардың ресурстары шикiзаттық емес сектордың жоғарғы технологиялық өндiрiсiн дамытуға инвестор ретiнде де және өнiмдi тұтынушы ретiнде де белсендi тартуы тиiс.

5.4. Ғылымды дамыту
Ғылыми әзiрлемелердiң талап етiлмеушiлiгi және өнеркәсiптегi инновациялық белсендiлiктiң төменгі деңгейiнiң салдары, өндiрiстiң өнiмдiлiгi факторын жоғарлату нақ ғылыми-техникалық және инновациялық прогресс есебiнен мүмкiн бола тұра, экономиканы реформалаудағы ғылым рөлiнiң бағаланбауынан болып отыр.
Индустриалдық дамыған елдермен салыстырғанда Қазақстандағы ғылымның дамуының қағидаттық ерекшелiктерi бар. Дамыған елдерде iргелi және қолданбалы зерттеулердi қаржыландырудың жыл сайынғы ұлғаюы, жеке секторы бар ғылымның ықпалдасуын ынталандыру есебiнен жаңа енгiзбелердi игерудi жеделдету, ғылымның корпорациялық секторын құруға және дамытуға жан жақты жәрдемдесу, ғылыми-техникалық әлеуеттi аса экономикалық және әлеуметтiк мiндеттерге бағдарлау байқалып отыр. Жекелей алғанда 2000 жылы ғылыми зерттеулер мен әзiрлемелерге арналған мемлекеттiк шығыстар: АҚШ-та 246,2 млрд. долларды (IЖӨ-нiң 2,9 %), Жапонияда 94,2 млрд. долларды (IЖӨ-нiң 3,0%), Германияда 45,8 млрд. долларды (IЖӨ-нiң 2,35%), Францияда 28,0 млрд. долларды (IЖӨ-нiң 2,25 %), Швецияда 7,6 млрд. долларды (IЖӨ-нiң 4,0 %) құраған. Еуродақ өз мүшелерiне ғылымға салымдар деңгейiн IЖӨ-нiң 2,5 % жеткiзудi ұсынып отыр.
Қазақстанда соңғы бес жылда ғылымды қаржыландыру көлемi IЖӨ-нiң 0,2 %-iн құрап отыр, бұл жеткiлiксiз болып табылады. Қазақстанның стратегиялық мүдделерiне байланысты 2010 жылға ғылымды қаржыландыруды IЖӨ-нiң 2 %, 2015 жылы 2,5-3 %, деңгейiне дейiн кезең кезеңмен қаржыландыруға көшудi жүзеге асыру қажет.
Бiрқатар ғылыми тақырыптарды жеткiлiксiз қаржыландыру және қаржыландыруын тоқтату жас ғылыми кадрларды ғылым саласынан кетуге, ғылымның материалдық-техникалық базасын моралдық және тұрпатты тозуына әкелдi.
Ғылымды реформалау жөнiндегi мемлекеттiк саясатты басымдықпен жүргiзу қажет.
Ғылымды дамыту саласындағы мемлекеттiк саясаттың басты бағыттары:
әлеуметтiк-экономикалық дамудың негiзгі стратегиялық басымдықтарының бiрi ретiндегi ғылымды айқындау;
жоғары технологиялар өнiмi экспортына бағытталған ғылымды қажетсiнетiн және ресурстарды сақтайтын және экологиялық таза өндiрiстi әзiрлеуге бағытталған зерттеулердi дамыту;
ғылыми жетiстiктердi тәжiрибелiк iске асыруға ықпал ететiн тетiктер мен ынталандыру жүйесiн жасау;
жаңа енгiзулерге экономиканың қабылдауын жан-жақты ынталандыру (сұранысты ынталандыру) және олардың отандық ғылыми-техникалық әлеуетiнiң пайдаланымы үшiн жағдайлар жасау (ұсыныстарды ынталандыру);
ғылыми зерттеулер жүргiзу үшiн материалдық базаны нығайту;
кадрлық әлеуеттi сақтау және дамыту, ғылыми-технологиялық дамытудың басым бағыттары бойынша жоғары бiлiктi ғылыми кадрларды дайындау мен аттестациялау;
ғылыми зерттеулердiң тиiмдiлiгi мен сапасын жоғарлату үшiн ғылыми ұйымдарды аттестациялау мен тіркеу жүйесiн дамыту;
ғылымның мемлекеттiк емес секторын қалыптастыру мен дамыту, оны қолдаудың мемлекеттiк тетiктерiн жасау;
жас талантты ғалымдарды қолдау;
әлемнiң ең үздiк ғылыми орталықтарында мамандарын сынақтан өткiзу;
грант негiзiнде ғылыми зерттеулердi қаржыландыру тетiктерiн жасау мен жетiлдiру;
қазақстандық ғылымның халықаралық ғылыми-технологиялық қауымдастыққа қосылуын қамтамасыз ету.
Ұсынылып отырған шараларды iске асыру индустриялық-инновациялық саясатты балама ғылыми қамтамасыз етудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi.

5.5. Бiлiм берудi дамыту және кадрлар даярлау
Сапалық адамзат капиталының болуы индустриялық-инновациялық стратегияны ойдағыдай iске асырудың ажырамас шарты болып табылады.
Бiлiм беру секторы барлық елдер экономикасының тұрақты дамуын қамтамасыз ететiн басты "басты" нүктелерiнiң бiрi болып табылады.
Ғаламдану жағдайында экономикалық дамыған елдер ең келешегi бар ғалымдар мен жоғарғы бiлiктi мамандарды шоғырландыруды өзiнiң басты басымдықты саясаты етiп алды.
"Саналылардың сыртқа кетуi" бұрынғы коммунистiк елдердiң экономикасын дамытуды баяулататын басты фактордың бiрi болды. Бұл ахуалды тұрақтандырмайынша, елдегi бiлiм берудiң жалпы деңгейiн жоғарлатпайынша Қазақстан әлемде лайықты орын ала алмайды.
Қазiргi жағдайда экономикалық өсiм ғылыми-техникалық прогресспен, бiрiншi кезекте еңбек ресурстарының кәсiптiк сапасымен теңестiрiледi.
Қазақстандағы бiлiм беру жүйесi ырғақты дамушы және ғаламдану мен ақпараттанудың жеделденген әлемдiк процесiне барабар әрекет етуге қабiлеттi болуы тиiс. Бiлiм берудi реформалау және еңбек ресурстарын дайындау саласындағы нақты мемлекеттiк саясат, әсiресе кәсiби техникалық бiлiм беру және инновациялық менеджмент бөлiгiнде қажет.
Осы саладағы жұмысты жүйелендiру дамыған елдердiң тәжiрибесiн жұмыс берушiлермен тығыз қатынас негiзiнде жүзеге асырылатын болады. Кейбiр мемлекеттерде, мысалы Германияда бизнестiң барлық субъектiлерi, жұмыс күшiнiң сұранысына сәйкес жұмысшы кадрларды дайындап қайта дайындауды қамтамасыз ететiн ұйымдардың мүшелерi болуға мiндеттi.
Мұндай ұйымдардың әр мүшесi өзiнiң жарнасын төлеп, оған қажеттi жұмыс кадрлардың мамандықтарына өтiнiм беруге мiндеттi.
Шетелдiк тәжiрибесi көрсететіндей инновациялық қызмет аспирантура мен докторантураға қосылатын баламалы жоғары бiлiмдi қажет етедi.
Бiлiм беру процесiн реформалау өтпелi және кәсiптiк кадрларды даярлаудың барлық деңгейi мен бағытын қамтуы тиiс.
Бiлiм беру және кәсiптiк кадрларды даярлау саласындағы мемлекеттiк саясат мына мiндеттердi шешуi тиiс:
бiлiм берудi дамытудың бiр басымдығында инновациялық қызмет үшiн кадрлар дайындауды айқындау;
мемлекет және жеке сектор қатысуымен жұмысшы және техникалық мамандық мамандарын кәсiби дайындау мәселелерiмен айналысатын институттарды жасау;
бiлiм бepудің барлық түрлерiнiң материалдық-техникалық және әдiстемелiк базасын жоғарлату;
халықаралық стандарттарға жауап беретiн бiлiм беру стандарттарын әзiрлеу және енгiзу;
жасалатын жаңа өндірiстер және басқалар үшiн жоғары бiлiктi мамандарды Қазақстандағы жұмыс үшiн дайындау және тарту саласындағы халықаралық ынтымақтастық;
жоғары технологиялық өндірiстер саласында кадрларды дайындау үшiн (халықаралық тәжiрибе негiзiнде) жаңа немесе қолданыстағы жоғары оқу орындарын мамандандырылған институттарға (университетке) қайта бейiмдеу;
республикадағы: инновациялық жобалардың менеджерлерi мен сарапшылары; халықаралық маркетинг пен патент құқығы, инновациялық жобалардың әлеуеттi тәуекелiн бағалау және оны төмендету тәсiлдерi бойынша, венчурлық қаржыландыруды ұйымдастыру бойынша мамандарды инновациялық қызметтi дамыту үшiн қажеттi мамандықтар бойынша мамандар дайындау.

5.6. Денсаулық сақтауды, фармацевтикалық және медициналық өнеркәсiптi дамыту
Халықтың денсаулық жағдайы кез келген елдiң әлеуметтiк-экономикалық, мәдени және индустриялық дамуы деңгейiн айқындайды.
Денсаулық сақтау саласы халықтың әл-ауқатының табанды және тұрақты өсiмi көзқарасы бойынша елдегi негiзгi және басымды сала болып табылады.
Меншiктi ғылыми және инновациялық әлеуеттi құру және дамыту - бағдарлама аясындағы денсаулық сақтау саласының негiзгi мiндетi болып айқындалады.
Осыған байланысты жаңа және қол жеткен деңгейлерге жету үшiн отандық және әлемдiк тәжiрибенi есепке ала отырып денсаулық сақтау жүйесiн серпiндi дамыту үшiн жағдайлар жасау қажет.
Мемлекеттiк медициналық әлеуметтiк және денсаулық сақтаудың құқықтық саясатының кешенді шараларын әзiрлеу және жүзеге асыру, денсаулық сақтау ұйымдарының материалдық-техникалық базасын нығайту сияқты дәстүрлi бағыттар мен қатар денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттiк саясат денсаулық сақтауда халықтың медициналық көмекке қол жетушiлiгiнiң жоғарылататын ресурстарды сақтайтын, экономикалық тиiмдi әдiстерге екпiн түсiре отыра диагностика мен емдеудiң клиникалық хаттамасын қолдануды қоса алғанда, қазiргi заманғы медициналық технологияны енгiзуге бағдарланатын болады, сондай-ақ бәсекеге қабiлеттi отандық фармацевтика мен медицина индустриясын дамытуға жәрдемдеседі.
Денсаулық сақтау саласын дамытудың басқа бағыттары мыналар:
денсаулық сақтаудың бәсекеге қабiлетті қызмет көрсетулерiн жоғарылату, отандық ғалымдардың ғылыми зерттеулерiнiң негізiнде дәрi-дәрмектердiң өндiрiсi дамуының басымдығын қамтамасыз ету;
жаңа дәрi-дәрмектер, оның iшiнде әлеуметтiк маңызы бар аурулардың алдын алу және емдеудiң отандық әзiрлемелерiне қолдау көрсету;
денсаулық сақтауда қазiргi заманғы ақпараттық және инновациялық технологияларды дамыту;
денсаулық сақтау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты кеңейту.

5.7. Еңбек ресурстары
Бағдарламаны iске асыру оны өнеркәсiптiк өндірiстi инновациялық дамыту сұрауларына барабар әрекет ететiн жоғарғы бiлiктi кәсiптiк мамандармен қамтамасыз етуге тiкелей тәуелді. Бұл ғылыми, инженерлiк-техникалық, ғылыми конструкторлық мамандарға да, ұйымдық-басқару мамандарына (менеджерлерге) да бiрдей қатысты болады.
Бұл мiндеттердi шешу үшiн өнеркәсiптi және жоғарғы технологияны қарқынды дамыту жағдайындағы жұмыстарға арналған қажеттi әртүрлi кәсiптiк мамандарды дайындаудың арнайы бағдарламасы әзiрленген.
Жұмыспен қамтамасыз ету Бағдарлама тiкелей қозғайтын басқа маңызды әлеуметтiк-экономикалық проблема болып табылады. Жоғары қосымша құны бар өңдеушi өнеркәсiп саласын жедел дамыту бiр жағынан жұмыспен қамтудың өсiмiне және жұмыс күшiнiң сала арасындағы қайта ағымына алып келедi, ал екiншi жағынан инновациялық даму жекеленген салаларда, әсiресе бiлiктiлiгi төмен жұмысшыларды жұмыспен қамтудың төмендеуiне әкеп соғады.
Соңғы аталған проблема жұмыс күшiнiң салааралық қайта ағымы және өңiр аралық көшуi, оны жұмылдыруды жоғарылату есебiнен жеңiлдейтiн болады. Бұл кадрларды, оның iшiнде жұмысшы мамандарын мемлекет арқылы да, және өңiрлердегі еңбек рыногын, және тұрғын үй, әлеуметтiк-тұрмыстық блок, өндiрістiк инфрақұрылымдарды дамытудың жеке жүйесi арқылы да кәсіптік дайындау және қайта дайындауды жүзеге асыруды талап етедi.
Бүгiнде Қазақстанның еңбек және жұмыспен қамту рыногында Қазақстанда жұмыс iстейтiн шетел компанияларындағы шетел мамандары мен жұмысшыларының келуi қысымдық көрсетiп отыр.
Бұл компанияларға мынадай таңдау мүмкiндiктерiн бередi:
немесе Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген квoтa аясында шетел мамандарын тарту;
немесе сондай бiлiктiлiгi бар жергiлiктi кадрларды, бiршама арзан баға бойынша тарту.
Бағдарламаны iске асырудың екiншi кезеңiнде Қазақстан Республикасының Үкiметi шетел жұмыс күштерiн тартудың механизмiн жетiлдiру туралы мәселенi қарайды.

5.8. Ғылыми-техникалық және инновациялық саясат
Инновациялық қызметтiң ақтық нәтижелерi - өндiрiстiң тиiмдiлiгiн жоғарлату, еңбек өнiмдiлiгi мен капиталды өсiру, жоғарғы технологиялық өнiм көлемi - елдiң экономикалық қуатымен айқындалатын болғандықтан оған экономикалық қатынастардың жалпы жүйесiнде өзектi рөл берiледi.
Индустриалдық дамыған елдерде жаңа iлiмдерден, технологиялардан, құрал-жабдықтардан, кадрлар дайындаудан, өндiрiстердi ұйымдастырудан көрiнiс табатын жаңа iлiмдер үлесiне IЖӨ өсiмiнiң 80-нен 95 %-не дейiн келедi. Бұл елдерде жаңа технологияларды енгiзу нарықтық бәсекелестiктiң өзектi факторы, өндiрiс тиiмдiлігін жоғарлатудың және тауарлар мен қызметтер сапасын жақсартудың негiзгi құралы болып отыр.
Қазiргі уақытта отандық ғылымды қажет ететiн өндiрiстi дамыту, бәсекеге қабiлеттi өнiмдердi алуға бағдарланған жаңа ғылымды қажет ететiн және ақпараттық технологияларды әзiрлеу мен игеру және өнеркәсiптi пен республиканың ғылыми-техникалық әлеуетiн сақтау мен дамыту есебiнен ұлттық экономикалық қауiпсiздiк мүдделерiн қамтамасыз ету Қазақстан экономикасының өзектi стратегиялық мiндетi болып табылады.
Қазақстанның ғылыми-технологиялық саясаты инновациялық процестердi белсендiлендiруге, жаңа технологиялық тәртiптердi енгiзуге, өңдеушi өнеркәсiптегi жаңа қайта бөлiстердi игеруге, ұлттық ғылыми-техникалық әлеуеттi белсендiлендiруге, ғылым мен өндiрiс арасындағы алшақтықты артқа тастау, индустриалдық қызметтi ынталандыру, озат шетел технологиясының нақты трансфертi мен халықаралық стандарттарды енгiзудi қамтамасыз етуге бағытталуы керек.
Ғылыми техникалық саладағы кәсiпкерлiк секторды қалыптастырмайынша инновациялық қызметтi дамыту мүмкiн емес. Соңғы жылдар iшiнде өнеркәсiп өндiрiсi көлемiндегi және жұмыспен қамтылу санындағы шағын бизнес секторының үлесi өзгерiссiз қалып отыр және тиiсiнше 2,8-3,2 % және 12,4-14,0 %-тi құрап отыр, бұл индустриалдық дамыған елдердегiден бiрнеше есе аз.
Шағын инновациялық кәсiпкерлiктiң дамуы тежелуiнiң негiзгi себебi шағын кәсiпорындар әдетте iрi кәсiпорындармен салыстырғанда бәсекеге қабiлеттi өнiмдер шығара алмай отырғандығында болып отыр.
Шағын кәсiпкерлiктi iрi кәсiпорындармен кооперациялау мақсатында олардың негiзгi қызметiне қатысты емес қызметтер көрсету жөнiндегi табиғи монополия субъектiлерiнiң функцияларын шағын бизнес субъектiлерiнiң бәсекелестiк ортасына беру тетiгiн әзiрлеу қажет. Бұдан өзге, шағын бизнесте инновациялық және ғылымды қажет ететiн өндiрiстердi, оның iшiнде лизинг бойынша құрал-жабдықтар мен технологияларды сатып алу және шағын және iрi бизнестiң франчайзингтiк кең таралымы есебiнен дамыту үшiн жағдай жасау керек.
Қазақстандық өндiрушiлерге ғылыми әзiрлемелердi рыноктық тауар деңгейiне жеткiзу тәжiрибесi жетпейдi, менеджмент, маркетинг және талдау саласындағы жоғарғы бiлiктi мамандар жеткiлiксiз. Осыған байланысты қазақстандық мамандарды жетекшi шетел ғылыми-зерттеу институттары мен компанияларына тәлiмдемеге жiберу және республикаға отандық кадрлар даярлау үшiн жоғарғы бiлiктi шетел мамандарын тарту тәжiрибеге енетiн болады.
Қазақстандағы қазiргi ғылымның ахуалы аяқталмаған ғылыми әзiрлемелер мен қажетсiз өндiрiстердiң болуымен сипатталады. Бұл айтарлықтай үлкен әлеует және оның пайдалану инновациялық қызметті дамытудың негiзгi мiндетi болуы тиiс.
Инновациялық қызметтi дамытудың маңызды факторы санаткерлiк меншiктi пайдалану және оның құқықтарын қорғау болып табылады. Құқықтың қатынас субъектiлерiнiң құқықтары мен мүдделерiнiң теңгерiмi есебiнен санаткерлiк меншiктiң тиiмдi шаруашылық айналымы санаткерлiк меншiк нәтижелерiне сұраныс пен ұсыныс бiрлігін, ғылыми-техникалық зерттеулердi дамытуды, олардың өнеркәсiбiнiң iске асыруын жаңа бәсекеге қабiлеттi тауарлар мен қызмет көрсету өндiрiсiн және тұтынуын қамтамасыз етуге мүмкiндiгi бар.
Инновациялық дамытудың базалық үлгiсi негiзiнде инновация көздерiнiң iшкi (өсiмi) мен сыртқы (трансферт) арасындағы ара қатынасы жатыр. Инновация өсiмiнiң стратегиясы меншiктi iргетастық және қолданбалы зерттеулерге негiзделетiн меншiктi технологияларды жетiлдiретiн жетекшi елдер (АҚШ, ГФР, Англия, Япония) үшiн сипатты. Технологиялар трансфертiнiң стратегиясы сондай-ақ меншiктi iргетастық және қолданбалы әзiрлемелерi жоқ және осы мақсаттарға ресурстары шектеулi елдерде iске асырылады.
Ғылыми-техникалық және инновациялық қызмет саладағы мемлекеттiк саясаттың негiзгi бағыттары:
мемлекеттiң қатысуымен және венчурлiк капиталды ғылыми-техникалық және инновациялық салаға тарта отыра, мамандандырылған венчурлiк қорлар құру;
инновациялық қызмет субъектiлерiн мемлекеттiк қолдау нысандары мен әдiстерiн әзiрлеу;
мемлекеттiк, салааралық, салалық және өңiрлiк сипаттағы инновациялық қызметтiң мамандандырылған субъектiлерiн құруды қоса инновациялық инфрақұрылымды қалыптастыру;
инновациялық сала үшiн кадрларды дайындау және қайта дайындау;
өнеркәсiптiң базалық салаларында жаңа технологиялық тәртiбiн қалыптастыру;
технологиялардың өркениеттi рыногы үшiн жағдайлар жасау жолымен, яғни авторлық құқықты, патенттер мен сауда белгiлерiн қорғау саласындағы барлық халықаралық конвенцияларды тану жолымен шетел технологиясының трансфертiн ынталандыру;
отандық кәсiпорындардың үздiк әлемдiк тәжiрибеге сәйкес сапа стандарттарына көшуiн жандандыру;
техникалық регламенттер туралы заңнамаларды әзiрлеу және енгiзу;
халықаралық донорлық ұйымдардың, мүдделi қаржылық-кредиттiк және шаруашылық құрылымдардың гранттарын тарту;

5.9. Сауда саясаты

5.9.1. Сауда режимiн ырықтандыру
Сауда саясаты соңғы жылдары импорт алмастыру саясаты шеңберiндегi отандық тауар өндiрушiлерді қорғауға дәстүрлi тауар экспорты үшiн қолайлы жағдайлар құруға бағытталған.
Экономиканың ұзақ дағдарысынан шығу кезеңiнде бұл шаралар өзектi болды. Аталмыш саясатты өткiзу нәтижесiнде дәстүрлi экспорттағы қазақстандық тауарлар әлемдiк тауар рыноктарында өз орнын тапты және оларды iске асырудағы кiрiстер жыл сайын артып отыр.
Бiр мезгiлде елде қосарланған өндiрiс арасында күйзелген iшкi өндiрiс байланыстары қалпына келтiрiлді. Бұл көптеген өндiрiстердi жаңғыртуға жағдай туғызды.
Сонымен қатар iшкi рынок үшiн тауарлар мен қызмет көрсету өндiрiсiн дамыту серпiнi жыл сайын көптеген тауарлардың өсу қарқыны баяулағанын көрсетiп отыр.
Iшкi рынокты импорттан одан әрi қорғау шетелдік кәсiпорындарының отандық өңдеу өнеркәсiбi тауарларының тұтыну ерекшелiгiнiң ұқсастығына және бағасы бойынша үмiтсiз қалуына әкелiп отыр.
Ғаламдасу кезеңi шағын экономика үшiн жабық, ол капитализмнiң ерте сатысында қайтарымсыз қалуы мүмкiн (Орталық Азия елдерi iшiнде орын алып отыр). Жабық экономика саясатының зардабы Қазақстанның тоқсаныншы жылдары басындағы өткергендерден едәуiр қиын болып отыр.
Бағдарлама мақсатына қол жеткiзу үшiн ТМД бойынша жақын әрiптестермен Еуразия өңiрiнде бiрыңғай экономикалық кеңiстiк құру сауда саясатының мiндетi болып айқындалады. Бұл жағдайда елдi өңiрлiк жоғары технологиялық, экспорттық-импорттық, инвестициялық, қаржылық және сауда орталығына айналдыру бағдар болады.
__________________________________________________________________
Экспорттық бағдарланудың бес түрiн бөлiп алуға болады: экспорт шикiзат ресурстары, Экспорттық-өңдеушi аймақтар, құрамдас бөлiктер экспорты, толықтай дайын тұтыну өнiмдерiнiң экспорты және меншiктi сауда маркалары (брендалары) бар өнiмдер экспорты.
Шикiзат тауарларының экспорты дамушы елдер экспортының негiзгi түрi болып табылады. Африка елдерi, ОАР қоспағанда экспорттың бұл түрi барлық экспорттың 90 пайызын құрайды, Латын Америка және Оңтүстiк-Шығыс Азия үшiн 30-60 пайыз тәртібiнде. Тек Қытай, Оңтүстiк Корея, Сингапур сияқты бiрнеше елдерде шикiзат экспортының үлесi аз ғана орын алады.
Экспорттық-өңдеушi өңiрлер (ЭӨӨ) күрделi емес өнiмдердi жинау кезiнде мәндi еңбек жұмсалымдарын қажет ететiн сапарларда және арзан жұмыс күшi бар елдерде туындайды. Мұндай өнiмдердi өндiретiн кәсiпорындар әдетте шетел инвесторлары иелiгiнде болады. Мемлекеттер шетел валюталарын алу және жергiліктi халықты жұмыспен қамту проблемаларын шешу мақсатында мұндай аймақтарға инвестицияларды көтермелеу үшiн белгiлi бip жеңiлдiктердi ұсынады.
Экспорттық-өңдеушi өңiрлер дамушы елдердiң экспорттық индустриясының бiрiншi кезеңi болып табылады. Мұндай өңiрлер бiрiншi 1960 жылдары Азияда және Мексикада пайда болды. Қазiргi кезде ЭӨӨ жалақысы өте төмен елдерде - Қытай және Оңтүстiк Шығыс Азияда басымды болып отыр. Африка тұтастай шетел инвесторлары үшiн мәдени кедергiлер мен шоғырланған арзан адами ресурстардың жетiспеушiлiгiнен, дамымаған инфрақұрылым (әсiресе көлiктiк) үшiн ЭӨӨ-ның болуы әлемнiң үшiншi мемлекеттерiнен тұтастай қалысып отыр. ЭӨӨ басты негiзiнен Латын Америкада жұмыс күшiнiң арзандығынан және iрi өткiзу нарығының - АҚШ-тың жақындығынан тарату мәнiне ие болып отыр.
Құрамдас бөлiктерінiң экспорты (ҚБЭ) автомобиль жасау және электроника секiлдi жоғары технологиялық салалар өнiмдерiнiң құрамдас бөлiктерi экспортын ұйғарып отыр. ҚБЭ басты негiзде жаңа индустриялық елдерде жүзеге асырылады (Оңтүстiк Корея, Сингапур, Тайвань). Өнiмдердiң соңғы жинағы дамушы елдерде жүзеге асырылады. Жаңа индустриялық елдердегi кәсiпорындарды Трансұлттық компаниялардың бақылауы ҚБЭ-ның ерекшелiгi болып табылады.
Дайын тұтыну өнiмдерiнiң толықтай экспорты (ДӨЭ) жергілiктi компаниялармен жүзеге асырылады, ал дизайн, маркетинг, көтерме және бөлшек сауданы дамушы елдердiң iрi шетел компаниялары бақылайды. ДӨЭ-ғы жетекшi рольдi жаңа индустриялық елдер алып отыр. Мысалы, дамушы елдерде 1980 жылы Гонконгтың, Оңтүстiк Корея және Тайванның экспорттық үлесi өндiрiлген барлық ДӨЭ-ның 72 пайызын құрады. ДӨЭ-ның өмiршеңдiк нысаны үшiн қажеттi қосымша көмекшi салаларды құруды тек Шығыс Азия елдерi жасағанын айта кету қажет.
Меншiк сауда маркаларымен (брендтер) дайын өнiмнiң экспорты (ММЭ) ДӨЭ-ден де асатын өнiм экспортының қорытынды түрi болып табылады. Компаниялар шетелдiк рынокқа меншiк брендi арқылы кiретiнi ММЭ ерекшелiгi болып табылады. Оңтүстiк Корея ММЭ-ның жарқын көрiнiсi болып табылады - осы елдiң компаниялары шетелдiк рыноктарға автомобиль жасау және электроникадағы меншiк брендтермен қатысады.
ММЭ тұтастай жекелеген елдердi алғанда экспорттық саясаттың жемiсiн бағалау мүмкiндiгiне қарсы стандарт болып табылады. Әлемдегi экспорттық бағдар түрлерiне шолу кестеде көрсетiлген.
__________________________________________________________________
| Шикiзат |Экспорт.|Құрамдас| Дайын | Меншiк
| тауарла,| тық |бөлікте.| өнімде.|брендтер.
| рының |өңдеуші | рінің | рінің |мен дайын
|экспорты |өңірлер |экспорты|экспорты| өнiмiнiң
| | | | | экспорты
__________________________________________________________________
Шығыс Азия х x х х х-

Оңтүстiк-Шығыс х x х
Азия

Латын Америкасы х х х

Оңтүстiк Азия х х

Африка х х
__________________________________________________________________

Дамушы елдердiң экспорттық бағытының түрлiлiгiне қарамастан оның соңғы төрт түрiнiң пайда болуына әкелетiн нақты тетiгi бар.
Iрi трансұлттық компаниялар арзан жұмыс күшiн iздеп коммерциялық тапсырыстарды Шығыс-Азия елдерiне орналастырды, ал олар өз кезегiнде меншiктi жұмыс күшiнiң қымбаттау ретi бойынша жұмыс күшi арзан болып тұрған елдерге тапсырыстарды қайта орналастырып отырды. Бұл процесте Шығыс Азияның дамушы елдерi дамыған елдердегi компаниялардан коммерциялық тапсырыстар арқылы өзiнiң индустриялық әлеуетiн дамытуға мүмкiндiк алды. Өзiнiң индустриялық әлеуетiн жетiлдiре келе дамушы елдер өз позицияларын нығайтып экспорттың жаңа түрлерiне iлгерiледi.
Әлемнiң көптеген елдерi коммерциялық тапсырыстар арқылы жаңа индустрияларды негiздеу мүмкiндiгiн белгiлi жағдайларға байланысты алған жоқ. Басқа сөзбен, трансұлттық компаниялар кейбiр Шығыс Азия елдерiне әлемдiк экономикаға кiру және дамыған елдердiң бай нарықтарына одан әрi қол жеткiзуге көмектестi.
__________________________________________________________________
Осыған байланысты толықтай сауда режимiн кезең кезеңмен ырықтандыру сауда саясатының стратегиялық бағыты болуы тиiс. Бұл саясатты қосымша құн тiзбелiгiн одан әрi дамыту пайдасына шикiзат салалары кiрiстерiн бөлшектеп қайта бөлу, сондай-ақ ғылыми және инновациялық зерттемелерге негiзделетiн жаңа өндiрiстердi ұйымдастыру жолымен, мүмкiндiгiнше қысқа мерзiмдерде өткiзу қажет.

5.9.2. ДСҰ-ға кiру
Бағдарламаны жүзеге асыру кезiнде ДСҰ-ға кiру Қазақстан үшiн маңызды қажеттiлiк болып табылады.
Қазақстанның ДСҰ-ға кiруi сыртқы сауданы жүзеге асыру және осы ұйымда қабылданған ережелерге, нормаларға, тетiктерге тауарлар мен қызмет көрсетулер өндiрiсiнiң iшкi шарттарын түпкiлiктi қайта құру есебiнен тұрақты экономикалық өсiм үшiн қолайлы жағдайлар жасауды мақсат етедi.
ДСҰ шеңберiнде Қазақстан сауда саясаты арқылы мынадай негiзгi мiндеттердi шешедi:
қазақстандық экспортты кемсiтудiң алдын алу;
өркениеттi халықаралық сауданың ережелерi мен принциптерiн қабылдаушы ашық нарықтық экономикасы бар ел ретiнде халықаралық имиджiн нығайту;
ЕурАзЭҚ және ТМД шеңберiнде өңiрлiк ықпалдасу процестерiн дамыту;
нақты Кеден одағы мен бiрыңғай рынокты жасауды iлгерiлету. Өзара саудадағы арнайы қорғау, демпингке қарсы және өтем шараларын қолдануға қарсы белсендi әрекет ету;
экспорттық операцияларды жүзеге асыру кезiнде тәуекелдер есебiнен сақтандыруды қоса алғанда экспортты iлгерiлету жөнiндегi әрекеттiк шараларды әзiрлеу және iске асыру.
Бұл мiндеттердi ДСҰ шаралары және тетiктерiмен шешу дайын өнiм экспортының өсiмiне өту кезiнде өте маңызды болады, өйткенi әлем нарығы аса қанық және қатаң бәсекелестiк жағдайында дамып отыр.
Қазiргi уақытта Қазақстан ДСҰ-ға 144 мүше елдердiң 135 елiмен сауда жасайды. ДСҰ-ға кiру Қазақстанға осы елдермен бiр iзге салынған ережелер мен тетiктер бойынша сауданы жүзеге асыру мүмкiндігін береді.
Өндiрiсте қазiргi заманғы технологиялардың және өндiрiстi ұйымдастыру әдiстердiң тарауына, iшкi нарықтағы бәсекелестiктiң дамуы мен сыртқы рыноктарда қазақстандық тауарлардың бәсеке қабiлеттігін жоғарылатуына, өңдеушi өнеркәсiп, әсiресе инновациялық бағыт өткiр қажет ететiн шетел инвестициялар ағымының жоғарылауына ДСҰ-ға мүшелiк ықпал етедi.
Импорттың орташа өлшенген ставкасы Қазақстанда шамамен 8,6%, яғни ДСҰ-ы (6-7 %) бойынша орта өлшенген ставкасына деңгейлес. 0 ден 15%-ға дейiн ставкасы бар тауарлық позициялар үлесi барлық тауарлық позициялардың 95% құрайды. Бұл iшкi нарықтың жалпы әлсiреуiне күдіктенуге негiздер бермейдi.
Қазақстан ДСҰ-ға оның негiзгi сауда серіктесi болып табылатын Ресеймен қатар кiру қажет.

5.10. Бәсекелестiктi қолдау мен монополияға қарсы саясат

5.10.1. Бәсекелестiктi дамытуға қолдау көрсету бағыттары
Бәсекелестiк - экономиканың тиiмдi дамуы мен жұмыс iстеуiнiң басты тетiгi. Тиiмдi бәсекелестiк үшiн негiздер жасау, адал бәсекелестiктi қолдау мен қорғау мемлекеттiң индустриялық және инновациялық саясаттың негiзгi мiндетi-экономиканың әртараптануы мен өндiрiстi жаңғыртуды iске асыруға ықпал ету тиiс.
Саналы инвестициялық саясат, сондай-ақ биржа саудасы тауар рыноктарында бәсекелестiк ортаны қалыптастырудың негiзi болып табылады.
Бәсекелестiк саласындағы мемлекеттiк саясаты адал емес бәсекелестiкке жол бермеу, шектеу практикасының шектен тыс шоғырлануы мен өсiмi проблемаларын шешуге бағытталған. Бәсекелестiк саясатының негiзгi бағыттары:
монополиялық бағаларды бекiту жөнiнде, өндiрiстi негiзсiз қысқарту мен монополиялық тауарлар мен қызмет көрсетулердi жеткiзу жөнiнде, шарттарға кемсiту шарттарын енгiзу, басқа кәсiпорындарға тауар және қаржы нарықтарына кіру, рынок субъектiлерi және олардың бiрлестiктерiн құру, қайта ұйымдастыру, тарату, рынок субъектiлерiнiң жарғылық капиталындағы акцияларды (үлестердi, жарналарды) сатып алу үшiн монополисттердiң әрекеттерiн бұлтартпау жолымен басымды орынды иеленетiн нарық субъектiлерiнiң қиянаттарына жол бермеу;
бiрыңғай бағалар мен тарифтердi бекiтуге, рыноктың аумақтық принципi бойынша бөлiнiсiне, потенциалды бәсекелестердiң рынокқа қол жеткiзiлуiн шектеуге немесе рыноктағы бәсекелестiк субъектiлер арасындағы - үйiрлеске бағытталған бәсекелестер арасындағы келiсiлген әрекеттердi бұлтартпау жолымен бәсекелестiктi алып тастауға немесе шектеуге бағытталған адалсыз бәсекелестiктер мен бәсекелестiкке қарсы келiсiмдерге тиым салу;
мемлекеттік органдардың кәсiпкерлiк қызметке негізсiз араласуына жол бермеу. Жекеленген кәсiпорындарға жеңiлдiктер беру, сатып алушылар, тапсырыс берушiлердің белгiлi шеңберiне тауарлар мен қызмет көрсетулердiң бiрiншi кезектегi жеткiзiлiмi туралы шаруашылық субъектiлерге нұсқау беру жолдарымен бәсекелестiктi шектеуге бағытталған мемлекеттiк органдардың қызметiн бұлтартпау.

5.10.2. Тариф саясаты
Бағдарламаны жемiстi iске асыру мақсатында қазiргі күнi қолданып жатқан тарифтердi жасанды басудан бас тартып, табиғи монополиялар саласына барлық қатысушылар: субъектiлердiң өздерi мен олардың қызмет көрсетулерiн тұтынушылар мүдделерi теңгерiмiне қол жеткiзуге бағытталған икемдi тарифтiк реттеу саясатына өту қажет.
Экономиканы дамытудың инфрақұрылымы болып табылатын табиғи монополия саласының басып озатын өсiмiнсiз өндiрiстiк кешендi дамыту бүгiн мүмкiн eмec.
Қазiргі заманғы табиғи монополиялардың жағдайы негiзгi құралдар мен жабдықтардың жоғары деңгейдегi тозығымен сипатталады.
Тәжiрибеде оның барлық салаларындағы тозу деңгейi моральдық, тұрпаттық, сындарлы шеңгел жеттi.
Моральды тозған жабдықты қолдану көлемдердiң төмендеуiне, ұсынылатын қызмет көрсетулер сапасының нашарлауына және апаттық жағдайлардың пайда болуына әкеледi.
Бұдан өзге, меншiктi айналым қаражаттарының жеткiлiксiздiгi жабдықты ауыстыруға бағытталған капитал салымдарын (инвестицияларды) жүзеге асыруға мүмкiндiк бермейді. Негiзгi қорларды жаңарту оларды қолдану тиiмдiлiгiн, көрсетiлетiн қызметтердiң сапалық сипаттамаларын жақсартудың және соңғы қорытынды бойынша экономикалық өсiм мен ел индустриясын тұрақты дамытудың басты факторларының бiрi болып табылады.
Бүгiн тарифтiк реттеу әдiстерi табиғи монополия саласына инвестицияларды тарту және өндiрiстi жаңғыртуға негiзделген, берiлген экономика секторының басып озатын қарқынына қол жеткiзу үшiн қолайлы жағдайлар жасауды қамтамасыз ету қажет.
Сондықтан, индустрияның тұрақты дамытуын қамтамасыз ету, олар көрсететiн қызметтер сапасын жақсарту өзiндiк құнды төмендету мен қызмет көрсетулерге тариф деңгейлерiнiң тұрақтылығы үшiн тарифтiк саясатты одан әрi:
инвестицияларды ынталандыратын және орта мерзiмдiк кезеңде тарифтердiң тұрақтылығын қамтамасыз ететiн тарифтi қалыптастырудың жаңа әдiстерiн енгiзу;
есептiң халықаралық стандарттарын және тиiстi қызметтер көрсету түрлерi мен шығындар элементтерi бойынша шығындарды бөлек есептеу әдiстерiн енгiзу;
тұтынушыларға табиғи монополиялардың әсерiн талдау үшiн ақпараттық мәлiметтер базасын жасау жолдарымен жетiлдiру қажет.
Көрсетiлген iс-шараларды толық ауқымын iске асыру және тарифтердi қалыптастырудың жаңа әдiстерiн енгізу табиғи монополия саласында қызмет ететiн кәсiпорындарға оларды жаңғырту мен ресурстарды сақтайтын және аз шығынды жаңа технологияларды енгiзу үшiн, олардың қайтарымдылығы мен 5 жылға дейiнгi перспективада тарифтердiң тұрақтылығын қамтамасыз етуi тиiс.

5.11. Инфрақұрылымдық саясат
Өндiрiс пен өзге де экономиканың салалардың бәсеке қабiлеттігі көп жағдайда өндiрiстiк және әлеуметтiк инфрақұрылым жағдайына тәуелдi.
Ақпараттық, телекоммуникациялық және көлiктiк инфрақұрылымның барабар сапасы болмағанша тиiмдi экономикалық даму мүмкiн емес. Инфрақұрылымның осы элементтерiнiң әлемдiк деңгейге сәйкестiгiнiң өзi-ақ қазiргi заманғы әлемдегі елдiң бәсекелестiк қабiлеттiгiнiң маңызды факторы болып табылады. Өспелi ғаламдану және асынған ғаламды бәсекелестiк жағдайында шаруашылық субъектiлердiң әлемдiк рыноктың шақыруларына уақытылы және тиiмдi әсер ету қабiлеттiгi iскерлiк табыстың негізi болып табылады.
Елде дамыған ақпараттық-телекоммуникациялық инфрақұрылымның болуы ұлттық экономика өсiмiнiң, қоғамның iскерлiк және зияткерлiк белсендiлiгi өсiмiнiң басты факторлары болып табылады, халықаралық қоғамдастықтағы елдiң беделi туралы куәләндiреді. Өздерiнiң құрылымдық бөлiмшелерi арасында сияқты сыртқы әлеммен байланыстың сапалы жүйесi болмағанша бүгiн бизнестiң бiрде бiр түрi дами алмайды.
Көлiк коммуникациялық кешен салаларын дамыту оларды дамытудың бағдарламаларына сәйкес жүзеге асырылуы тиiс.

5.11.1. Электр энергетикасы саясаты
Электр энергетикада тұтынушылардың электрлiк энергияны жеткiзушiлердi еркiн таңдау, субъектiлердiң электр желiлерiне еркiн және кемсiтусiз қол жеткiзуiне негiзделген өткiзiлген реформалардың нәтижесiнде электрлiк энергия мен қуаттың бәсекелестiк көтерме рыногы ойдағыдай жұмыс iстеп тұр.
Электр энергетиканы одан әрi реформалау рыноктық өзгерiстердi тереңдетуге, электроқуаттың биржалық саудасын жасау мен дамытуға, электроқуат саласындағы қызмет көрсетулер спектрiн кеңейтуге бағытталады.
Өткiзiлетiн реформаларды қолдау мен саланың одан әрi дамуы үшiн, қуатты өндiретiн және тасымалдайтын кәсiпорындардың құрал-жабдықтарын жаңарту үшiн инвестициялардың өсiмiн қамтамасыз ету қажет.
Инвестициялар тартуды ынталандыру мақсатында орта кезеңдiк мерзiмге табиғи монополия субъектiлерiнiң қызмет көрсетулерiне, инвестициялардың қорғалуы мен нормативтерден аса шығындарды қысқаpтуға олардың бағыттылығын қамтамасыз ету үшiн негiздер жасауға мүмкiндiк беретiн электр жүйелік компаниялар үшiн жаңадан прогрессивтi әдіснамаларды енгізу қажет. Тарифтердi қалыптастырудың жаңа әдiстемелерiн iске асыру тарифтердiң жоғарылауына әкеледi, осыған байланысты, халықтың төмен кiрiстiк бөлiгiн қолдау үшiн шараларды бiржола қабылдау қажет.
Бұдан өзге, электрлiк қуатты беру көлемдерiнiң өсiмi негiзгi белгiнiң бiрi болып табылатын электрлiк энергияны беру жөнiндегi қызмет көрсету тарифтерiне төмендету коэффициенттерiн беру арқылы тарифтердi қалыптастырудың икемдi әдiстерiн енгiзу қажет.
Төмендету коэффициенттерiн енгiзу отандық тауар өндiрушiлер мен республиканың экспортқа бағытталған кәсiпорындарын қолдауға мүмкiндiк бередi.
Электр және жылу энергиясына тарифтердi реттеу саясатын өткiзу кезiнде мынадай факторлар есепке алынатын болады:
электр энергияның төмен тарифтерi экономиканың маңызды мiндеттерiнiң бiрi - дамыған елдерден 3-4 есе жоғары болып тұрған өнiмнiң энергия толықтығын төмендетуге ықпал етпейдi. Арзан ресурстарды ешкiм үнемдемейдi.
Бүгiн бюджет бiр жақтан төмен тарифтер есебiнен табиғи монополисттердiң қызмет көрсетулерiне бюджеттiк ұйымдардың шығыстарын арзандатудан пайда тауып отырғанын, бiрақ дәл сол уақытта ол салықтарды толығымен алмайтындығын талдау көрсетiп тұр.
Яғни, электроқуатқа тарифтердi көтеру өте қажет. Бұл қадам өнiмге энергия жұмсалуын төмендету жолымен жүруге кәсiпорындарды мәжбүрлейдi, оларды жаңартуға итермейлейдi.
Тарифтердiң өсiмi тұтыну тауарлардың бiрқатарына бағалардың және тұрғын-үй коммуналдық қызмет көрсетулерге тарифтердiң өсiмiне, халықтың тиiстi шығыстарының өсiмiне әкелетiнi шартсыз. Сондықтан халықтың төмен кiрiстiк бөлiгiн қолдау шараларын қабылдау қажеттiлiгi бiрге пайда болады. Мұны күнкөрiс минимумын, ең төмен жалақы мен зейнетақыны көтеру жолымен, немесе халықтың ең кедей бөлiгiне қолма қол қаржы көмек көрсету арқылы жасауға болады.
Сонымен, табиғи монополисттердiң қызмет көрсетулерiне, жекелеп айтқанда электроқуатқа тарифтердiң өсiмi тек қана табиғи монополисттер ұстанымынан ғана бүкiл ұлттық экономикаға шарасыз және ақталған. Сонымен қатар өндiрiс шығындарының құрамы сияқты көлемi бойынша осы компаниялардың мониторингi қажет.

5.11.2. Ақпараттық технологиялар
Ақпараттық технологиялар (AT) саласындағы негiзгi мiндеттер ашық жүйелердiң тұжырымдамасы негiзiнде әлемдiк қоғамдастықпен iске асырылатын ғаламдық ақпараттық инфрақұрылымның бiр бөлiгi (Global Information Infrastructure - GII) ретiнде, сондай-ақ бағдарламалық өнiмдердi және софт-технологияларды дамытуды ынталандыру, ҰАИ-ды (ұлттық ақпараттық инфрақұрылым) бiртiндеп дамыту болып табылады.
АТ-ы дамыту кезiнде компьютерлiк жабдықтарға бағаны төмендету шаралары бойынша негізгi пайда компьютерлiк жабдықтың өндiрiсiнде емес, пайдаланушылар шығындарының тұрақты өсiмi болатын - бағдарламалық құралдар, қызметтер мен консультациялар секторында шоғырланатынын ескеру қажет.
АТ саласындағы қызметтерге ғаламдық сұраным болжаммен 1997 жылғы 327 млрд. АҚШ долларына қарағанда 2008 жылға қарай 1 трлн. АҚШ долларға жетедi. Қазақстанда қолдануға басатын АТ секторы экономиканың аса маңызды салаларында дамуы тиiс. Өйтпеген жағдайда осы саланың өнімі импорттың маңызды бөлiгi болып қала беруi мүмкiн. Бұдан басқа, ұлттық экономика салаларында сапалы өзгерiстердiң тұтастай катализаторы болып табыла отырып, АТ елдiң телекоммуникацияларын дамытуда айқындаушы рөл атқарады.
АТ саласындағы мемлекеттiк саясат:
ҰАИ-ды дамытуға ықпал ететiн ашық және тұрақты нормативтiк-құқықтық базалар мен стандарттарды құруға;
Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару органдарын және қоғамдық ұйымдарын, шаруашылық субъектiлерiн, халықты ҰАИ-ға әмбебаптық қол жеткiзудi қамтамасыз етуге;
мемлекеттiк органдар порталдарының мекемесiн, мемлекеттiк деректер базасы мен құжат айналымы рәсiмдерiн қоса алғанда, электрондық үкiметтi әзiрлеуге және енгiзуге;
мемлекеттiк құралдар мен ақпараттандыру жүйесiн стандарттауға сәйкестендiруге және сертификаттауға;
iшкi және сыртқы рыноктардың жаңа мүмкiндiктерiн барынша пайдалануға мүмкiндiк беретiн электрондық коммерцияны толық ауқымда енгiзудi жәрдемдесуге;
мемлекеттiк сатып алулар саласындағы электрондық аукциондар мен тендерлер механизмiн енгiзуге;
халықтың бiлiм деңгейiн электрондық оқу мекемелерi мен кiтапханаларды құруды қолдау есебiнен көтеруге;
бағдарламалық құралдар мен софт-технологиялардың ұлттық индустриясын дамытуды жан-жақтыға қолдау бағытталуы тиiс.

5.11.3. Телекоммуникацияларды дамыту
Телекоммуникациялар саласындағы ең өспелi және перспективтi салалардың бiрi ретiнде индустриалдық-инновациялық саясат, отандық бизнес пен халық үшiн олардың барынша қол жетуiне және барынша ең прогрессивтi байланыс құралдарының дамуына жәрдемдесуге бағытталуы тиiс.
Қазақстан өзiн әлемде болып жатқан телекоммуникациялар революциясынан тыс қалуға мүмкiндiк бермейдi. Қазiргі кезеңде әлемде жаңа телекоммуникациялық технологияларды шапшаң енгiзу мен дамыту мысалы мобилдi телефондар үшiн жаңа, көп дүркiндiк кеңейтiлген мүмкiндiктер, жасайтын кең диапазонды байланыстар сияқты, Интернет пен мәлiмет беретiн, сондай-ақ мобильдi телефондардың 3 буын технологияларын жеделдете дамыту және енгiзу жүргiзiлуде.
Қазiргi кезде қазақстандық телекоммуникациялық компаниялар шетелдiк және халықаралық спутник компанияларынан спутник ресурстарын жалға алуға мәжбүр. Сондықтан елдiң барлық аумағында теледидар хабарларын тарату үшiн жағдай жасауға, шалғай және аз қоныстанған аудандармен байланыс мүмкiндiгiн құруға, байланыс арналарының қуаттылығын кеңейтуге және әртараптандыруға көмектесетiн ғарыштық байланыс әлеуетiн пайдалану қажет.
Сондай-ақ, талшықтық оптикалық байланыс желiсiнiң құрылысы мен жер үстi телефон желiлерiн цифрлауды және жылдам дамытуды жалғастыру қажет. Ұлттық телекоммуникациялық желiлердің тиiмдiлiгi мен бәсекелестiктi ынталандыруды көтеру толықтай нарықтағы сектор трансформациясына жәрдемдесетiн болады.

5.11.4. Көлiктi дамыту
Көлiк саласындағы басты мiндет дамыту факторын шектеушi көлiктiк инфрақұрылымдағы жағдайларды болдырмау мақсатында елдiң тез экономикалық дамуына сәйкес жүктердi және жолаушылар ағынын жетiлдiру мен кеңейтудi қамтамасыз ету болып табылады. Елдiң көлiктiк әлеуетiн барынша дамыту басқа бiр маңызды мiндет болып табылады.
Қазақстанның аумағы арқылы транзиттiк тасымалдауларды дамытудың басты артықшылығы - бұл ара қашықтықты айтарлықтай қысқарту. Тiптi ең жақсы жағдайларда жүктердi жеткiзу мерзiмi теңiз жолымен Берлиннен қытай порты Ляньюнган 20 күндi құрайды, ал темiр жол бұл ара қашықтықты 11 тәулiкке дейiн қысқартады, тасымалдау екi есеге төмендейді.
Экономикалық процестердің ғаламдануы барлық әлемдiк көлiктiк коммуникацияларға қол жеткiзу субъектiлерiн мемлекеттерге қамтамасыз ету, ел арасындағы өзара тиiмдi сауда үшiн халықаралық көлiктiк дәлiздердi ұйымдастыру қажеттiлiгiн негiздейдi. Қазақстан үшiн алмастырылмайтын звено ретiндегi тасымалдың өңделген жүйесiне кiру айрықша маңызды.
Қазақстан арқылы өтетiн халықаралық көлiктiк дәлiздер торабын дамытудың қазiргi тұжырымдамасы үш басым бағыттарға негiзделедi:
Ресей, Еуропа және Балтық елдерi;
Қытай, Жапония және Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерi;
Орта Азия және Закавказье, Иран және Түркия республикалары.
Әрбiр көрсетiлген бағыттарда кешенi жер үстi және су магистралi кiретiн кешенiн қамтитын қалыптасқан халықаралық көлiктiк дәлiздер бар. Олар қазiргi заманғы техникалық жарақтарға ие және ол халықаралық транзиттiк тасымалдаулардың шоғырлануына арналған.
Қазақстанның аумағы арқылы 6 темiр жол, 6 автомобиль және 72 әуе дәлiздерi өтедi. Елге Еуропаның түкпiрiне кететiн және Тынық мұхиты жағалауынан бастау алатын Транс-Азия-Еуропалық талшықты-оптикалық желiлер байланысы қиылысады. Оңтүстiктен солтүстiкке оны цифрлық магистраль транссiбiр оптикалық желiлерi қосып отыр.
Елдiң көлiк-коммуникациялық жүйесiндегi ерекше орын халықаралық көлiк дәлiздерiнде орналасқан екi торабы; шығыста "Достық" темiр жол өткелi және елдiң батысында "Ақтау" теңiз сауда порты.
Көлiктiк кешендi дамытудың мақсаты сыртқы рынокқа отандық экспорттық тауарларды тиiмдi жеткiзу мен оның пайдаланушыларына көлiктiк қызметтердiң кең жиынтығын көрсету.
Саланы дамытудың басым бағыттары тиiмдi және технологиялық жаңартылған көлiктiк кешенiн құру, транзиттiк әлеуеттi iске асыру болып табылады.
2015 жылға дейiнгi кезеңге елдiң қажеттiлiгiне жауап беретін жағдайдағы көлiктiк жүйелер трансформациялары бойынша жұмыс жалғастырылуы тиiс. Ол өзiне:
жаңа темiр жол желiлерiнiң құрылысын қоса алғанда темiр жол тораптарының конфигурациясын жетiлдiру, жылжымалы құрамның өндiрiсi мен жөндеуге арналған өндiрiс базасын дамытуды, темiр жол тарифтiк жүйесiн жетiлдiрудi;
жаңа экспорттық құбыр жолдары жобаларымен мұнай мен газды тасымалдау үшiн жұмысты; жұмыс iстеп тұрған құбыр жолдарын кеңейту, жаңа магистралдi экспорттық мұнай жолдарын құру; 2010 жылдан кейiнгi кезеңге жоспарланған пайдалануға енгiзу қажеттiлiгін;
құрылыс, авто жолдары желiсiн кеңейту және қайта жаңарту;
шетелдiк инвестицияларды белсендi тарту және бәсекелес ортаны ынталандыруды қоса алғанда авиациялық тасымалдауларды дамытуды;
көлiктік ынтымақтастық туралы шетелдiк мемлекеттермен келiсiмдер жасасуды қоса алғанда, көлiктiк тасымалдауларды тарту және халықаралық көлiктiк дәлiздердi дамытуды;
мультимодалды көлiктiк жүйелердi дамытуды;
Каспий теңiзiндегi теңiз көлiгi мен өзен көлiгін дамытуды қамтиды.
Темiр жол көлiгi. Темiр жолының Ұлттық торабы елдiң барлық аумағын дерлiк қамтиды, бiрақ ол дамыту мен оңтайландыруды қажет етедi. Осы себеппен елдiң солтүстiгi мен батысын жалғастыратын Алтынсарин-Хромтау тармақтарының құрылысы басталды. Қазақстандағы "Достық" станциясы, Қытайдағы "Алашанькоу" станциясы сияқты Трансазия және Еуроазия магистральдарының өзектi звеносы болып табылады. Осыны ескере отырып Қазақстан оны қайта жаңартуға және дамытуға үлкен мән берiп отыр. Таяудағы жылдары станциялардың қуаттылығын Ұлғайту жөнiндегі кешендi шаралар өткiзу жоспарланып отыр.
Республиканың автожол кешенi Қазақстанның өңiрлерi арасындағы сияқты, сондай-ақ мемлекетаралық қатынастардағы түрлi көлiк түрлерi мен тауар жылжыту құралдары арасындағы байланыстырушы звено болып табыла отырып, мемлекеттiң тiршiлiк әрекетiнде маңызды роль атқарады.
Қазақстан Республикасы үшiн жүктердiң және жолаушылардың негізгi көлемiн тасымалдауда автомобиль жолдары үлкен маңызға ие. Сондықтан транзиттік жүктердi тарту мақсатында халықаралық жүктердi және жолаушыларды тасымалдауды ұйымдастыруда жаңа технологияларды енгiзу, халықаралық автомобиль дәлiздерiнiң сервистiк инфрақұрылымын дамыту және жоқ қатынастар тораптарын жетiлдiрудi жүргізу қажет.
Әуе көлiгi. Республиканың әуе кеңiстiгi арқылы бағыттардың трансазия жүйесi әуе трассаларының торабы өтедi. Республика арқылы өтетiн транзиттiк ағындардың негiзгi бағыттары Европадан Оңтүстiк-Шығыс Азия елдерi ағыны болып табылады. Қазақстанның әуе кеңiстiгiн пайдалануға деген сұраныс әуе қозғалысымен техникалық байланыс құралдарын, навигацияларды және байланыстарды жетiлдiрудi қажет етедi.
Су көлiгінде Ақтау порты маңызды құрылымдық элемент болып табылады. Ол қазiргi заманғы мынадай жаңартылған инфрақұрылымға ие: темiр жолдар, авто жолдар, жер асты коммуникациялар, айлақтық және мобильдiк крандар және басқалары. Басқа жобаларды шешу кешенiнде Ақтау портын дамыту, соның iшiнде арнайы экономикалық аймақ - транзиттiң Қазақстан арқылы перспективалық даму бағыттарының бipi. Жүк ағыны өсiмiнiң арқасында портты табысты дамыту, инвестициялар тартуға арналған ынталандыру қызметiн атқарады. Теңiз тасымалдарын дамыту үшiн "Казмортрансфлот" ұлттық теңiз кеме қатынасы компаниясы ҰТКК құрылды, сонымен бiрге Қазақстанда өз теңiз сауда флотын құрудың негiзi қалыптасып отыр.

5.12. Стандарттау және сертификаттау саласындағы саясат
Бағдарламаны iске асыру стандарттау, метрология және сертификаттау саласындағы бiрыңғай талаптарды белгiлейтiн Қазақстанның халықаралық сауда жүйесiндегі ықпалдасу жолымен жүзеге асырылады.
Стандарттаудың және сертификаттаудың мемлекеттiк жүйелерiн жетiлдiру және оларды еуропалық және басқа да халықаралық талаптарға сәйкес 2010 жылға қарай сәйкес келтiру үшiн мыналар:
техникалық регламенттеу жүйелерiн құру, техникалық реттеулердiң және мiндеттi стандарттаудан ерiктiге өту жүйесiн қалыптастыру;
жаңа техникалық комитеттердi, соның iшiнде салаларында халықаралық деңгейде стандарттау, метрология қызметiн кәсiпорындарда құру, уәкiлеттi органның құрылымын; стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша нығайту және жетiлдiру;
стандарттау, метрология және сертификаттау мәселелерi бойынша ДСҰ-мен өзара iс-қимыл жөнiндегi ақпараттық орталықты дамыту;
халықаралық стандарттар ISO сериялары 9000 және 14000 талаптарына сәйкес келетiн сапа және экологиялық менеджментi жүйелерiн республика кәсiпорындарында әзiрлеу және енгiзу;
Сапа және "Қазақстанның үздiк тауарлары" саласындағы жетiстiктерi үшiн" Қазақстан Республикасының Үкiметi сыйақы тағайындауда отандық кәсiпорындарды конкурстар өткiзу жолымен ынталандыру жөнiндегi мемлекеттiк саясатты жүргiзу;
халықаралық деңгейде Қазақстанды аккредиттеу бойынша органды тану жөнiндегi жұмыстарды жүргізу;
халықаралық тәжiрибенi есепке ала отырып, өнiмдер сапасы үшiн мемлекеттiк қадағалау жүргiзудi жетiлдiру көзделедi;
2007 жылға дейiнгi кезеңде қаржы жүйесi саласында халықаралық стандарттарға көшу жүзеге асырылуы қажет. Қалған бiлiм бepу, әлеуметтiк салалар, денсаулық сақтау, туризм сияқты және басқа да салаларда- олардың даму бағдарламаларына сәйкес.
Стандарттау саласындағы халықаралық ынтымақтастықты кеңейту:
халықаралық, аймақтық және ұлттық ұйымдармен ынтымақтастықты жандандыру;
2010 жылға дейiн Метрикалық конвенциясына, Халықаралық электротехникалық комиссиясына (ХЭК), сынақ зертханаларын аккредиттеу жөнiндегi Халықаралық қауымдастыққа (ILАС) аккредиттеу жөнiндегi халықаралық форумға (IAF) кiру;
Халықаралық ұйымдардың бiрiншi кезекте ИСО, XЭК техникалық комитеттерiнiң жұмысына Қазақстан өкiлдерiнiң қатысуын қамтамасыз ету; стандарттау, метрология және сертификаттау жөнiндегi халықаралық ұйымдардың басшы органдарындағы, соның iшiнде ИCO хатшылығындағы өкiлдерiнiң қатысуы көзделедi.
Аталған iс шараларды iске асыру қазақстандық өнiмдердiң сапасы мен бәсекелiк қабiлетiн көтеруге, iшкi және сыртқы рыноктарды республиканың экономикалық әлеуетiн көтеруге ықпал етедi.

5.13. Экологиялық саясат
Мемлекеттiң экологиялық саясаты өндiрiстi экологиялауға бағытталған.
Қоршаған ортаны қорғау экономиканың барлық салаларына ықпал ететiн, сондай-ақ мемлекеттiң саяси және әлеуметтiк жағдайын шешудiң нәтижесi, стратегиялық мiндетi болып табылады. Әлеуметтік-экономикалық қайта құрылымдардың барлық жетiстiгi қоршаған ортаны қорғау және табиғатты үнемдi пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатқа тiкелей байланысты.
Республикада қоршаған ортаның жағдайы қанағаттанғысыз болып отыр және ауаның, топырақтың және судың ластануы халық денсаулығына керi ықпал етiп отыр. Бұл факторлар алға жылжыған өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтарды және ластанған ағымдардың жиналуын едәуiр күшейтiп отыр.
Елде ескiрген технологиялардың болуы қоршаған ортаны ластайтын заттардың эмиссиясының жуық уақытта төмендемейтiнiн болжауға негiз болады.
Экономиканы қалпына келтiру мен дамыту салалары қоршаған ортаға ластанған заттардың шығарылуы мен түсiрiлу көлемiн бiр деңгейде тұрақтандыру кезiнде жүзеге асырылуы тиiс. Сондықтан кез-келген өнеркәсiптi дамыту, қала құрылысы және бacқa да ауқымды бағдарламаларды әзiрлеу кезiнде, оның қоршаған ортаға әсерiн бағалау мәселелерi қаралуы тиiс. Осылайша қоршаған ортаны басқару жүйесiн жетiлдiруi тиiс экономиканы экологияландыру жүзеге асырылуы тиiс.
Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру үшін табиғатты пайдалану процестерiн реттеу, қоғамның барабар қажеттiлiгiн, өндiрiстiң өсуi кезiнде қалдықтарды шығарып тастау, түсiру және жиналу деңгейiн тұрақтандыру қажет және бұдан кейiн ретiнше осы шарттарды сақтай отырып қоршаған орта нысандарын қалпына келтiру жөнiндегi нақты шараларды жүзеге асыру. Бұл қолданыстағы табиғатты қорғау заңнамасын халықаралық талаптарға сәйкес келтiрудi сөзсiз қажет етедi.
Экономика мен экологияны барынша өзара жақындастыру үшiн экспорттық саясатты өзгерту, жоғарғы технологиялық өндiрiстердi дамыту, табиғи ресурстарды пайдалану мен қоршаған ортаға мейлiнше аз залал келтiретін көлемi төмен өндірiстерді құру қажет.
Экологиялық қауiпсiздiк проблемаларын кешендi шешу үшiн қоршаған ортаны нормадан тыс ластайтын кәсiпорындар үшiн мiндеттi экологиялық аудиттi енгiзе отырып халықаралық стандарттар ИСО сериясы 14000 және ИСО сериясы 9000 "Сапа менеждментiнiң жүйесi" практикасын енгiзу қажет.
Қоршаған ортаны басқару жүйесi ИСО сериясы 14000 пайдалану табиғатты қорғау заңнамасын жақсартуға, табиғи ресурстарды үнемдi пайдалануды ынталандыруға, өнеркәсiп кәсiпорындары экологиялық мiндеттердi орындауға ықпал етуге және нәтижесiнде импорт пен экспорт өнiмдерi бойынша көптеген проблемаларды шешуге байланысты ДСҰ-ға кiредi.
Экономикалық дамыту қоршаған ортаға салмақтың түсуiн қамтамасыз етудi, жоғары технологиялық өнiмдердi, тауарларды, қызмет көрсетулердi реттеуге құрылған.
Барлық экономикалық әрекеттерде табиғат ресурстарын үнемдi пайдалану принципi болуы тиiс. Қалдықсыз технологиялар мемлекет арқылы марапатталуы тиiс.
Әуе бассейнi . Республика қалалары әуе бассейнiнiң тым ластануы металлургия кәсiпорындарынан, мұнай өңдеу және химия өнеркәсiбi, автомобиль және темiр жол көлiгi, сондай-ақ қоспаларды сейiлту үшiн қолайсыз климаттық жағдайларды - ластанушылардан зиянды заттарды шығарып тастау негiзделiп отыр.
Республика қалалары әуе бассейнiнiң ластануына автомобиль көлiктерi де едәуiр үлес қосуда.
Қоршаған табиғи ортаға керi антропогендiк әсердi болдырмау және ырықтандыру үшiн елде адамның қалыпты өмiр сүруiне бiрiншi кезекте шынайы, объективтi және экологиялық жағдайды уақтылы бағалауды құру қажет. Тек осындай жағдайда ғана негiзделген шешiмдердi қабылдау табиғи орта сапасын реттеуi мүмкiн.
Ауқымды әлеуметтiк сипаттағы қауiпсiздiк проблемалары мұнай өңдеу салаларында барынша айқын көрiнді. Адамзат 1999 жылдың басында 90 млрд. тоннаға дейiн мұнай жақты. Бұл ретте қосымша күн сәулесiнен түсетiн жердiң биосферасын қорғаушы, озон қабатын төмендетуге, бу тиiмдiлігін дамытуға, жердiң атмосфера қабатын қосымша қыздыруға әкелетiн өндiрiсте жаңартылмайтын шикiзат көздерiнiң мұнай өңдеу өнеркәсiбiн пайдалануын айта кету қажет.
Мұндай проблемаларды шешу бiрiншi кезекте шикiзатты терең өңдеу, оны үнемдi пайдалануға әкеледi. Сондай-ақ, егер Қазақстан Республикасымен Киото Хаттамасының бу газдарының шығарылымына квота сату мүмкiндiгi ел үшiн бүгiнгi күнi шынайы деуге болады.
Су ресурстары. Республикадағы барлық су объектiлерiнiң сапалық жағдайы қанағаттанарлықсыз. Су объектiлерiне өндiрiстiң мұнайхимиялық, машина жасау салалары мен түстi металлургия кәсiпорындарынан шығарылған сулармен негiзгi ластанулар құйылады.
Қазақстанда бар ресурстарға және елдiң транзиттік әлеуетiне көршi елдердiң өткiр қажеттiлiгін ескере отырып, трансшекаралық суларды пайдалану проблемаларының кешендi ымыралы шешiмiн iздестiру қажет.
Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан аумағынан құйылатын өзен сулары бiздiң елдiң аумағына ластанып келедi. Осы елдердiң бiрi де су ресурстарының трансшекаралық ластануының жөнiндегi Конвенцияға қосылған жоқ. Осы елдердiң екi жақтық шарттарында осы мәселелер жеткiлiксiз айтылған, оған бiрлескен мониторинг және трансшекаралық су ресурстарының ластануын болдырмау жөнiндегi ереженi қосу қажет.
Қайтарылатын сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың көзi болып табылды, оларды кәдеге жарату мен тазартудың шешiмiн алған жоқ. Қайтарылатын сулардың көлемi - 4,0 шаршы км құрайды, су қоймаларына қайтарылатын - 2,0 шаршы км аспайды, қалған ағындар тарала ағады немесе жоғалады.
Су ресурстарын қорғау және тиiмдi пайдалану үшiн:
шетелдiк және отандық озат технологияларды пайдалану және ластанған суларды тазарту, сулардың азаюын, қоқыстануы мен ластануын болдырмау жөнiндегi тәжiрибелердi пайдалану;
қолдағы шаруашылық әлеуетiн, кадрларды, жобалық және ғылыми талқыларды пайдалану;
суға өткiр тапшы өңiрлерде суды қажетсiнетiн өндiрiстер қарқынын және дамыту көлемiн шектеу;
суды сақтау технологиясын, суды пайдаланудың айналымды және тұйық жүйесiн жаппай енгiзу;
өнеркәсiптегi бiрлiк өнiмге үлестi суды тұтынуды төмендету жөнiнде шараларды жүзеге асыру;
суды пайдалану аясында суды пайдаланудың шығынын төмендету; су шаруашылығы жүйесiн суды өлшеу және суды реттеудiң қазiргі құралымен жабдықтау;
Қатаң нормаланған және кейiннен лақтырындыларды нормалаудан оларды жоюға көшетiн сулар мен лақтырындыларды пайдалану көрсеткiштерiн орындау қажет. Жаңа кәсiпорындарды салу кезiнде су объектiлерiне ластайтын заттар лақтырындарын толық болдырмау арқылы жүзеге асыру.
Қалдықтарды басқару. Елдiң өңiрлерiндегi табиғи ресурстарды пайдалану аса тиiмсiз.
Өндiрiсті және тұтынудың қалдықтары, соның iшiнде қауiптi және радиоактивтi басқарудың жүйесi жоқ тұрмыстық қалдықтарды жинау, сақтау, пайдалану және қайта өңдеудiң жетiлмеген жүйесi табиғи ортаның ластануына әкеледi.
Осыған байланысты қалдықтардың өндiру және тұтыну мониторингiн жүзеге асыру, қоршаған ортаға зиянды қалдықтарды көмудiң әсерiн бағалау қажет.
Ресурстық-энергия сақтау технологиясын белсендi енгiзу, қалдықтарды қайта өңдеу және пайдалану жөнiндегi қызметтi ынталандыру қажет.
Өнiмнiң тiршiлiк кезеңiнiң экологиялық сертификат бағдарламаларын қалыптастыру және iске асыру мен төлемдердi жетiлдiру қажет.
Шикiзат пен қалдықтарды кешендi пайдаланудың тұйық технологиялық кезеңдерiн құруда бәсекеге қабiлеттiгi өнiмдi өндiруге, бағалы компоненттердi кәдеге жаратуға мүмкiндiк бередi.

6. Бағдарламаны iске асырудың кезеңдерi және тетiгi

6.1. Iске асыру кезеңдерi
Тұтастай Бағдарламаны iске асыру үш кезеңде: бiрiншi - 2003-2005 жж., екiншi - 2006-2010 жж., үшiншi - 2011-2015 жж. жүзеге асырылады.
Бiрiншi кезең (2003-2005 жж.) дайындық сипаттағы iс-шараларды iске асыруға байланысты болады. Бағдарламаны сәттi iске асыру мақсатында қолданыстағы заңнамаға өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу, жаңа заңдар әзiрлеу, инвестициялық және инновациялық жобаларға мемлекеттiң қатысуын қамтамасыз ететiн мемлекеттiк институттар құру, ҚҚТ талдау жүргiзу жөнiнде мамандарды дайындау, мемлекеттiң қатысуымен iске асырылатын жобалардың тиiмдiлiгiн айқынды жорамалданады.
Осы кезеңде қорлар құру болжанатын капиталды қалыптастыру, Даму банкiнiң жарғылық капиталын ұлғайту, жобаларды инвестициялаудың мемлекеттiк жүйесiн айтарлықтай жетiлдiру қажет.
Ғылымды, бiлiмдi дамыту және оны индустриялық-инновациялық дамытуға бағыттай отырып, кәсiби кадрларды даярлау саласындағы реформаны бастау, стандарттау мен сертификаттауды жетiлдiру, Қазақстанның ДСҰ-ға кiру процесiн аяқтау жорамалданады.
Осы кезеңдегi экономиканың дамуы индикативтi жоспардың болжамына сәйкес жүргiзiлетiн болады.
2003-2005 жылдар аралығы болжам бойынша өткен жылдардың ЖIӨ нақты серпiнiн есепке ала отырып, ЖIӨ екi еселеумен байланысты стратегиялық мақсаттың жетiстiгiн қамтамасыз етiледi.

2000 ж. салыстыру бойынша 2010 жылы ЖIӨ екi еселеу бойынша болжанатын кестенiң орындалуы, %

(Кестені қағаз мәтіннен қараңыз)

Стратегиялық жоспар бойынша ЖIӨ болжам бойынша нақты ЖІӨ

Көзi: Қазақстан Республикасының Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлiгi, Қазақстан Республикасының Статистика жөнiндегi агенттiгi

жоспарлы кезеңде экспорт және iшкi тұтыну үшiн дәстүрлi тауарларды және қызметтер өндірiсiн бiр уақытта сандық өсуiмен бiрге өнеркәсiп пен аграрлық секторларды қайта жаңғырту есебiнен экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ету, жұмыстың барлық инвестициялық-құрылыс кезеңiн түбiрлi өзгерiсi үшiн негiз болуы қажет.
Орташа жылдам мерзiм iшiнде ғылыми, ғылыми-техникалық қызметтiң, бiлiм және денсаулық сақтау жүйесiн сақтау құрылымдық-институциялдық жетiлдiру және мемлекеттiк қызметшiлер мен бюджеттiк ұйымдар қызметкерлерiнiң еңбек төлемiнiң жүйесiн, бюджетаралық қатынасын жетiлдiру, қаржы секторын дамыту және ырықтандыруды жалғастыру қажет. Тиiмдi инновациялық инфрақұрылым негiзi қалыптасуы қажет. Инновациялық инфрақұрылымдардың тиiмдi негiзi салынуға тиiс.
Соңғы жылдардағыдай тауарлар мен қызметтер өндiрiсiнiң өсiмi тау-кен өнеркәсiбi дамуының озу есебiнен, және ең бастысы мұнай мен газ өндiрiсін ұлғайту есебiнен қамтамасыз етiлетiн болады. Бұл кезде макроэкономикалық саясат төмен инфляцияны қамтамасыз етуге, Қазақстан экономикасына тiкелей инвестициялық ағымдарды және экспортты ұлғайтуға ынталандыратын жағдайды құруға бағытталған болады.
Осыған сәйкес монеторлық саясат 5,5 және 4% арасындағы орта жылдық инфляциясының өсуiн қамтамасыз етуi тиiс. Мұнайға баға коньюнктурасы Қазақстан үшiн қолайлы кезде АҚШ долларына қатысты теңге девальвациясы жылына тиiсiнше 4,5 және 3% арасында ауытқуы тиiс.
Екiнші кезең (2006-2010 жылдар) экономиканың барлық салаларында Бағдарлама iс-шараларын белсендi iске асыру кезеңi болады. Бұл халықаралық стандарттар бойынша, сондай-ақ қажеттi мамандарды дайындау жөнiнде ғылым мен техниканың жетiстiгi негізiнде қуаттылықты құру мәселелерiн кешендi шешуге мүмкiндiк бередi.
Ғылыми-инновациялық инфрақұрылымы негiзiнде жасау болады.
Негiзiнен ғылыми-инновациялық инфрақұрылым қалыптастыратын болады.
Жеке сектордың, шетел инвесторларының, мемлекеттiк бюджет пен мемлекеттiк қаржы институттарының қаржы ресурстары бiрыңғай бағытта жұмыс iстейдi және инфрақұрылымдарды, қайта жаңғыртуды дамыту, жұмыс iстейтiн кәсiпорындарды кеңейту және жаңа өндiрiстер құру проблемаларын кешендi шешедi. Сонымен қатар iрi, орта және шағын кәсiпорындарды үйлесiмдi дамуды қамтамасыз етедi.
Кейбiр кәсiпорындар құрылыс нормаларын есепке ала отырып, индустриялдық-инновациялық даму Бағдарламасын iске асырудан алғашқы нәтижелер алуда.
Өнеркәсiптi жаңғыртуға және экономика құрылымын әртараптандыруға бағытталған көптеген жобаларды iске асыру басталатын болады.
Экономиканы әртараптандыру саласындағы кейбiр үдерiстерге қарамастан экономиканы дамыту негiзiнен мұнай мен газды өндiру және экспорттаудың өсiмi есебiнен қамтамасыз етiледi.
Болжам бойынша 2010 жылы 2000 жылмен салыстырғанда ЖIӨ екi еселеу саласындағы стратегиялық мақсат мұнай мен газды өндірудi дамытудың озық ырғақтары есебiнен орындалады.
Yшiншi кезең (2011-2015 жылдар) Бағдарламаны iске асыру бөлiгiнде аса өнiмдi болады. Осы кезеңде қуаттылықты енгiзудi игеру және жаңа салалардағы ҚҚТ мен рыноктардың дамуы жүзеге асатын болады. Тауарлар мен қызметтердi өндiру және экспорттаудың өсу үдерiсi мұнай мен газ өндiруiнiң өсiмiнен озып отырады. Экономика және экспорт салалары құрылымының әртараптану болады.

6.2. Iске асыру тетігi
Бағдарламаны орындау Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының талаптарын есепке ала отырып, оның iске асырылуы жөнiнде iс-шаралар жоспарлары арқылы жүзеге асырылады, яғни Қазақстан Республикасының Үкiметi әзiрленбелi бағдарламаның opтa мерзiмдiк жоспарлануын үш жылдық кезеңге әзiрлейдi және бекiтiледi.
Iс-шаралар жоспарында елдiң индустриалдық-инновациялық дамуының әрбiр кезеңдерiнiң сапалы ерекшелiктерi көрсетiледi және Бағдарлама ережесiн iске асыру жөнiндегi нақты шаралар қарастырылады. Индустриялық дамуының басымдық бағыттары бойынша бөлек салалық (секторалдық) бағдарламалар әзiрленедi. Онда нақты атқарушылар мен iске асырудың мерзiмдерi, сондай-ақ жылдар бойынша болжанатын көлемдер мен қаржыландыру көздерi көрсетiледi.
Бағдарламаны әзiрлеу ғылыми-зерттеу институттар және олардың жеке меншiк және ведомствалық нысандарына жататынына қарамастан басқа да ұйымдардың қатысуы арқылы жүзеге асырылатын болады.
Кешендi жоспарланатын iс-шаралар елдiң барлық индустриялық-инновациялық дамуының барлық бағыты бойынша мақсатты және келiсiлген әрекеттi қамтамасыз ету жөнiндегi орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың қызметiн барынша үйлестiруге мүмкiндiк бередi.
Қазақстан Республикасының Үкiметi Бағдарламаның iс-шаралар жоспарын орындау және жоспарланатын көрсеткiштер (индикаторлар) жетiстiгiнiң барысын бақылау арқылы Мемлекеттiк бағдарламаны iске асырудың үнемi мониторингi мен тиiмдiлiк бағасын жүзеге асырады.

7. Қажеттi ресурстар және оларды қаржыландыру көздерi

Бағдарламаны iске асыруға арналған инвестициялық сипаттағы тiкелей шығынның болжанатын көлемдерi жылына 1,2 млрд. АҚШ долл. құрайды. Бағдарламаны iске асырудың мемлекеттiк шығындарының құны 2002 жылдың бағасы бойынша жылына 260 млрд. АҚШ долл. құрайды.
Республикалық және жергiлiктi бюджеттен қаржыландырудың көлемi тиiстi жылға арналған бюджеттi қалыптастыру кезiнде айқындалатын болады.
Бағдарламаның iс-шараларын қаржыландыру үшiн Даму банкi, Инвестициялық қор, Инновациялық қорының қаржылары кiрiстiрiледi. Бұл ретте жаңа инвестициялық және инновациялық институттар құруда ірі қаржы ресурстарын қайтарып алуды қажет етедi.
Сонымен қатар, жаңа технологиялық және ғылымды қажетсiнетiн өндiрiсті дамыту, инфрақұрылымды дамыту мен құруға бағытталған аса басымдықты және тиiмдi жобаларды iске асыру үшiн халықаралық ұйымдар мен донор елдердi тарту көзделедi.
Негiзгi қаржы жүгi жеке секторға түсуi тиiс. Мемлекеттiк және жеке капиталдың қатынасуына қатыстылық алдын ала бағалау бойынша бестен бiрiн құрауы тиiс.

8. Бағдарламаны iске асырудан күтiлетiн нәтижелер

Индустриялдық-инновациялық даму Бағдарламасын ойдағыдай іске асыру өнiмнiң бәсекелi түрлерiн өндiру және экспорттың өсiмi үшiн экономиканы әртараптандыру, жаңғырту және жағдай жасау негiзiнде елдiң экономикасының ұзақ мерзiмдi тұрақты өсiмiн қамтамасыз етуге ықпал жасауы тиiс.
Елдiң экономикасында жеке бастамалара басымдылыққа ие болады. Барлық рынок субъектiлерi үшiн тең бәсекелi жағдай жасалады.
Экономиканың бәсекелестiк қабiлетiн көтеруде ғылым жетiстiктiлiгiн пайдалану жақсарады, менеджмент және маркетингтiк зерттеулер, стандарттау және сертификаттау өнiмi және т.б. салаларда артта қалуды жеңу жөнiндегi шаралар қабылданады.
Елдiң қаржы ресурстарының қатысуымен оларды қаржыландыру үшiн таңдау бөлiгiнде инвестициялық және инновациялық жобаларды таңдау рәсiмдерi өзiнiң мақсаттылық пен ашықтыққа ие болады.
Перспективтi инвестициялық идеялар мен жобаларды айқындау саласында қазiргi кездегi әдiстер қолданылып жаңа қаржы институттары құрылады.
Салық және кеден заңнамалары бәсекелестiктi ынталандыруға, қазақстан өнiмдерiнiң және елдiң экономикасына инвестициялық ағымдарына бағытталады.
Қазiргi және дамыған инфрақұрылымды құру, жоғарғы экспортына бiлiктi ғалымдарды, басқару, инженерлiк, техникалық және жұмысшы кадрларын даярлау арқылы инвесторлар мен ғалымдар үшiн Қазақстанның тартымдылық деңгейi жоғарлайды.
Жоғарғы қосымша құны бар жоғары технологиялық және ғылымды қажетсiнетiн өндiрiстiң пайдасы үшiн маңызды құрылымды қайта құруға жүргiзiледi.
Экспорт елеулi әртараптанады және Қазақстанның дайын өнiммен әлемдiк рынокқа шығуы кеңейедi, әлемдiк экономикаға Қазақстан экономикасының бiрiгуi, тек қана шикiзат тауарлары ғана емес дайын бұйымдар және инновациялық қызметтер есебiнен тереңдетiледі.
Шағын және ортаны, әсiресе инновациялық бизнестi дамытуда шешушi төңкерiс болады. Елде экономиканың нарықтық емес секторларының үлесi шапшаң қысқартылады. Кәсiпкерлiктiң қаржы-шаруашылық қызметiнiң мөлдiрлiгiн қамтамасыз етіледi.
Тәуекелдiң төмендеуi өнеркәсiптiң өңдеу секторында инвестиция ағымы түрткi болады, оны шетелдiк инвесторлар үшiн тартымды етедi, бұл секторға қазiргi басқару әдiстерi мен өндiрiстiк технологиялардың тартуын ықпалдастырады.
Зейнетақы, сақтандыру, инвестициялық қорлар қаражаты мен халықтың қаражатын экономиканың нақты секторының инвестициялық ресурстарына тарту қор рыноктарының жұмысын түбегейлi жақсартулар күтiледi, шикiзат секторының кiрiстерiн кiрiстерге және өңдеушi сектор инвестициясын салааралық капиталға қайтақұйылымын өзгертуде айтарлықтай өзгерлеушiлiктер болады.
Ұсынған тәсiлдер мен шаралар банктердi капитализациялаудың өсуiн және банктiк несиелiк тәуекелдерiн төмендетуге әкеледi бұл, өз тәртiбiнде инвестициялық ресурстарды өсу үшiн несие бойынша 3-4 пайызға дейiн төмендеулерге, банктiк несиелiк ресурстарға шағын және орта бизнестiң қол жетуiн кеңейтуге қажеттi алғышарттар құрады. Банктiк және басқа да қаржы институттарына сенiмдiлiктi нығайту өңдеу секторындағы инвестицияның жалпы жинақ өзгерушiлiгi проблемаларын шешеді.
Инвестициялық ахуалды жақсарту және экономиканы одан әрi ырықтандыру тұтастай алғанда шетел инвестицияларын тарту және тауарларды экспорттау өсуiне, бiрақ отандық капиталды шетелде пайдалы орналастыру және заңды әкетiмге әкеледі.
Экономиканы салық ауыртпалығын төмендету және кәсiпкерлiк қызметтi қайта жүйелеу жөнiндегі шараларды iске асыру "ресми" және "көлеңкелi" экономиканың арасындағы ара салмағы елеулi өзгертедi.
Индустриалдық-инновациялық саясатты белсенді жүргiзу жылына кемiнде 8,8-9,2% экономиканың өсу қарқынын қамтамасыз етедi. Бұл 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы ЖIӨ көлемi шамамен 3,5-3,8 есе өседі. Сонымен қатар, өңдеу өнеркәсiбiнде орта жылдық өсу қарқыны 8-8,4% дейiн, 2000 жылмен салыстырғанда 2015 жылы жұмыс өнiмдiлiгiнiң өсiмi кемiнде 3 есе және ЖIӨ энергиясының жұмсалуы - 2 есе төмендейдi.
Мұнай және газ кен-орындарын қарқынды игеру кезiнде 2015 жылы Бағдарламаны iске асыру нәтижесi өнеркәсiп өндiрiсi мен экономика құрылымының түбейгейлi өзгеруiне әкеледi.
Бағдарламаны iске асыру:
ЖIӨ құрылымдағы өнеркәсiптiң үлес салмағын 2015 жылы 46,5 %-дан 50-52 % көлемінде сақтау;
ЖIӨ құрылымдағы ғылыми және ғылыми-инновациялық қызметтiң үлес салмағының қызметiн 2000 жылы 0,9%-дан 2015 жылы 1,5-1,7 % дейiн көтеру;
ЖIӨ құрылымдағы өңдеу өнеркәсiбiнiң үлесiн 2000 жылы 13,3%-дан 2015 жылы 12-12,6%-ға төмендеуiнiң қарқынын баяулату (индустриялдық саясатты өткiзусiз осы көрсеткiштi салыстыру үшiн 2015 жылы 10,9% құрайтын болады);
Бағдарламаны іске асырусыз өнеркәсiп өндiрiсiндегi тау-кен салаларының қосылған үлес құны 2015 жылы 55-56%, оның iшiнде 2000 жылы 31,0% және 25,6% қарсы мұнай өндiру - 50-51% жетедi. Бағдарламаны iске асыруды есепке ала отырып, тау-кен өндiрiсi 45-47 % ғана құрайды. Бұл ретте ғылымды қажетсiнетiн және жоғары технологиялық өндiрiстiң үлесi 2000 жылы ЖIӨ 0,1% -дан 2015 жылы 1-1,4% өседi.
Өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған құн құрылымында сапалы өзгерiстер болады. Металлургия және металдарды өңдеу үлесi өңдеу өнеркәсiбiнiң қосылған құнының жалпы көлемiнен 40,1%-дан 27-28%-дейiн құлайды, ал ауылшаруашылық өнiмдерiнiң үлесi 38,1%-дан 45-46%-дейiн өседi. Бұл ретте ғылымды қажетсінетін және жоғары технологиялық өнім 2000 жылғы 0,6% қарсы 9,11% құрайды.
Бұл ретте өмір сүру минимумы, ең аз төлем ақы және зейнетақы өседі. Елдің айқын ақша табысы 2,1-2,4 есе үлкейеді.

Индустриялық-инновациялық саясатты жүргізусіз ІЖӨ
серпінің болжамы

____________________________________________________________________
| Тұрпатты көлемнің | млрд. теңге,
|орта жылдық өсімі %| 2000 жылғы бағада
|__________________________________________________
|2001-|2006-| 2011- |2000 | 2005 | 2010 | 2015
|2005 |2010 | 2015 | | | |
____________________________________________________________________
ІЖӨ 7,5 8,3 7,3 2599,4 3580,2 5342,3 7592,9
Өнеркәсiп 10,0 9,2 6,8 864,3 1031,9 1601,9 2229,8

Тау кен өндiрiсi 10,2 13,3 8,4 267,7 448,3 835,8 1252,8
өнеркәсiбi

мұнай өндiру 11,6 14,2 8,6 221,6 383,7 745,2 1125,7

өзге де тау кен 7,0 7 7 46,1 64,6 90,6 127,1
өндiру салалары

Өңдеушi өнеркәсiп 8,6 5,6 4,8 346,8 497,2 652,6 825,0

металлургия мен 4,4 4,3 3 139,0 172,6 213,0 247,0
металл өңдеу

ауыл шаруашылығы 9,3 8 7 132,2 206,6 303,6 425,8
өнiмдерiн қайта
өңдеу

химия өнеркәсiбi 21,3 3 2,5 6,1 16,0 18,6 21,0

машина жасау 8,1 2 1,5 17,91 26,4 29,2 31,4

ғылымды қажетсi. 2,0 2 2,5 2 2,2 2,4 2,8
нетiн және
жоғарғы техно.
логиялық

басқа салалар 8,1 3,2 2,5 49,6 73,3 85,8 97,0

Электр энергиясын, 3,4 5,6 6,0 73,0 86,4 113,5 151,9
газ бен суды
өндiру және бөлу

Ауыл шаруашылығы 4,8 3,0 3,0 210,9 266,6 309,1 358,3

Құрылыс 16,0 19,3 15,0 134,6 282,7 683,2 210,0

Тауарлар өндiрiсi 9,7 10,4 8,8 1209,8 1581,2 2594,2 3962,2

Қызмет көрсетулер 7,4 6,3 5,6 1256,0 1791,4 2431,9 3199,7
өндiрiсi

Көлiк қызмет 8,5 8,4 6,7 260,2 391,2 585,5 809,8
көрсетулерi

Байланыс қызмет 10,5 7,0 6,3 38,3 63,2 88,6 120,3
көрсетулерi

Сауда қызмет 8,6 7,0 6,5 323,5 488,7 685,4 939,0
көрсетулерi

Бiлiм беру қызмет 5,5 4,0 4,0 110,0 143,8 174,9 212,8
көрсетулерi

Ғылым және ғылыми- 4,0 4,0 4,2 24,0 29,2 35,5 43,6
инновациялық
қызмет

Басқа қызмет 6,2 5,0 4,5 500,0 675,4 862,0 1074,2
көрсетулер

Қаржылық делдалдық
қызмет көрсетулер

Таза салықтар 0,0 0,0 0,0 -23,7 -23,7 -23,7 -23,7
___________________________________________________________________

таблицаның жалғасы
_______________________________________________________________
| | | | | 2001-2015
|2005 % |2010 % |2015 % |2015 % | жж.
|2000-ге|2005-ке|2010-ға|2000-ға| үшін орта
| | | | | жылдық өсім
________________________________________________________________
ІЖӨ 137,7 149,2 142,1 292,1 7,4
Өнеркәсiп 119,4 155,2 139,2 258,0 6,5

Тау кен өндiрiсi 167,5 186,5 149,9 468,0 10,8
өнеркәсiбi

мұнай өндiру 173,1 194,2 151,1 507,9 11,4

өзге де тау кен 140,3 140,3 140,3 275,9 7,0
өндiру салалары

Өңдеушi өнеркәсiп 143,3 131,3 126,4 237,9 5,9

металлургия мен 124,2 123,4 115,9 177,7 3,9
металл өңдеу

ауыл шаруашылығы 156,3 146,9 140,3 322,1 8,1
өнiмдерiн қайта
өңдеу

химия өнеркәсiбi 262,6 115,9 113,1 344,4 8,6

машина жасау 147,6 110,4 107,7 175,6 3,8

ғылымды қажетсi. 110,4 110,4 113,1 137,9 2,2
нетiн және
жоғарғы техно.
логиялық

басқа салалар 147,6 117,1 113,1 195,5 4,6

Электр энергиясын, 118,4 131,3 133,8 208,1 5,0
газ бен суды
өндiру және бөлу

Ауыл шаруашылығы 126,4 115,9 115,9 169,9 3,6

Құрылыс 210,0 241,7 201,1 1020,9 16,8

Тауарлар өндiрiсi 130,7 164,1 152,7 327,5 8,2

Қызмет көрсетулер 142,6 135,8 131,6 254,8 6,4
өндiрiсi

Көлiк қызмет 150,4 149,7 138,3 311,3 7,9
көрсетулерi

Байланыс қызмет 164,7 140,3 135,7 313,6 7,9
көрсетулерi

Сауда қызмет 151,1 140,3 137,0 290,3 7,4
көрсетулерi

Бiлiм беру қызмет 130,7 121,7 121,7 193,5 4,5
көрсетулерi

Ғылым және ғылыми- 121,7 121,7 122,8 181,8 4,1
инновациялық
қызмет

Басқа қызмет 135,1 127,6 124,6 214,9 5,2
көрсетулер

Қаржылық делдалдық
қызмет көрсетулер

Таза салықтар 100,0 100,0 100,0 100,0
___________________________________________________________________

Индустриялық инновациялық саясатты жүргізусіз
ІЖӨ серпінің болжамы

____________________________________________________________________
| Тұрпатты көлемнің | млрд. теңге,
|орта жылдық өсімі,%| 2000 жылғы бағада
|__________________________________________________
|2001-|2006-| 2011- |2000 | 2005 | 2010 | 2015
|2005 |2010 | 2015 | | | |
____________________________________________________________________
ІЖӨ 7,5 9,5 10,3 2599,4 3580,2 5342,3 7592,9
Өнеркәсiп 10,0 9,8 9,0 864,3 1044,4 1668,8 2562,6

Тау кен өндiрiсi 10,2 13,3 8,4 267,7 434,1 810,4 1213,0
өнеркәсiбi

мұнай өндiру 11,6 14,2 8,6 221,6 383,7 745,2 1125,7

өзге де тау кен 7,0 7 7 46,1 50,4 90,6 121,3
өндiру салалары

Өңдеушi өнеркәсiп 8,6 6,9 9,8 346,8 523,9 731,4 1167,2

металлургия мен 4,4 6,1 6,9 139,0 172,6 232,0 232,0
металл өңдеу

ауыл шаруашылығы 9,3 10 10 132,2 206,6 332,8 535,9
өнiмдерiн қайта
өңдеу

химия өнеркәсiбi 21,3 7 10 6,1 16,0 22,5 36,2

машина жасау 8,1 3,5 15 17,9 26,4 31,4 63,2

ғылымды қажетсi. 2,0 45 55 2,0 2,2 14,2 126,6
нетiн және
жоғарғы техно.
логиялық

басқа салалар 8,1 6,2 6,1 49,6 100,0 98,5 81,4

Электр энергиясын, 3,4 8 7,5 73,0 86,4 127,0 182,3
газ бен суды
өндiру және бөлу

Ауыл шаруашылығы 4,8 5 5 210,9 266,6 340,3 434,3

Құрылыс 16,0 20 20 134,6 282,7 703,4 1750,4

Тауарлар өндiрiсi 9,7 11,2 11,8 1209,8 1593,8 2712,6 4747,3

Қызмет көрсетулер 7,4 8,0 9,0 1256,0 1791,4 2631,4 4054,9
өндiрiсi

Көлiк қызмет 8,5 9,5 10 260,2 391,2 615,9 991,8
көрсетулерi

Байланыс қызмет 10,5 9 10 38,3 63,2 97,2 156,6
көрсетулерi

Сауда қызмет 8,6 9 9 323,5 488,7 751,9 1156,8
көрсетулерi

Бiлiм беру қызмет 5,5 8 9 110,0 143,8 211,2 2325,0
көрсетулерi

Ғылым және ғылыми- 4,0 12 25 24,0 29,2 51,5 157,0
инновациялық
қызмет

Басқа қызмет 6,2 6 7 500,0 675,4 903,8 1267,7
көрсетулер

Қаржылық делдалдық
қызмет көрсетулер

Таза салықтар -23,7 -23,7 -23,7 -23,7
___________________________________________________________________

таблицаның жалғасы
_______________________________________________________________
| | | | | 2001-2015
|2005 % |2010 % |2015 % |2015 % | жж.
|2000-ге|2005-ке|2010-ға|2000-ға| үшін орта
| | | | | жылдық өсім
________________________________________________________________
ІЖӨ 138,2 157,5 163,1 355,2 8,8
Өнеркәсiп 120,8 159,8 153,6 296,5 7,5

Тау кен өндiрiсi 162,2 186,7 149,7 453,1 10,6
өнеркәсiбi

мұнай өндiру 173,1 194,2 151,1 507,9 11,4

өзге де тау кен 109,4 179,8 133,8 263,2 6,7
өндiру салалары

Өңдеушi өнеркәсiп 151,1 139,6 159,6 336,5 8,4

металлургия мен 124,2 134,5 139,6 233,1 5,8
металл өңдеу

ауыл шаруашылығы 156,3 161,1 161,1 405,3 9,8
өнiмдерiн қайта
өңдеу

химия өнеркәсiбi 262,6 140,3 161,1 593,2 12,6

машина жасау 147,6 118,8 201,1 352,6 8,8

ғылымды қажетсi. 110,4 641,0 894,7 6331,4 31,9
нетiн және
жоғарғы техно.
логиялық

басқа салалар 201,5 98,5 82,6 164,0 3,4

Электр энергиясын, 118,4 146,9 143,6 249,8 6,3
газ бен суды
өндiру және бөлу

Ауыл шаруашылығы 126,4 127,6 127,6 205,9 4,9

Құрылыс 210,0 248,8 248,8 1300,5 18,7

Тауарлар өндiрiсi 131,7 170,2 175,0 392,4 9,5

Қызмет көрсетулер 142,6 146,9 154,1 322,9 8,1
өндiрiсi

Көлiк қызмет 150,4 157,4 161,1 381,2 9,3
көрсетулерi

Байланыс қызмет 164,7 153,9 161,1 408,2 9,8
көрсетулерi

Сауда қызмет 151,1 153,9 153,9 357,6 8,9
көрсетулерi

Бiлiм беру қызмет 130,7 146,9 153,9 295,5 7,5
көрсетулерi

Ғылым және ғылыми- 121,7 176,2 305,2 654,3 13,3
инновациялық
қызмет

Басқа қызмет 135,1 133,8 140,3 253,6 6,4
көрсетулер

Қаржылық делдалдық
қызмет көрсетулер

Таза салықтар 100,0 100,0 100,0 100,0 0,0
___________________________________________________________________

Индустриялық инновациялық саясатты жүргізусіз
ІЖӨ құрылымының болжамы, %-пен

____________________________________________________________________
| ІЖӨ құрылымы | өнеркәсіп құрылымы
|__________________________________________________
|2000 |2005 |2010 |2015 |2000 |2005 | 2010 | 2015
____________________________________________________________________
ІЖӨ 100,0 100,0 100,0 100,0
Өнеркәсiп 33,2 28,8 30,0 29,4 79,5 100,0 100,0 100,0

Тау кен өндiрiсi 10,3 12,5 15,6 16,5 31,0 43,4 52,2 56,2
өнеркәсiбi

мұнай өндiру 8,5 10,7 13,9 14,8 25,6 37,2 46,5 50,5

өзге де тау кен 1,8 1,8 1,7 1,7 5,3 6,3 5,7 5,7
өндiру салалары

Өңдеушi өнеркәсiп 13,3 13,9 12,2 10,9 40,1 48,2 40,7 37,0

металлургия мен 5,3 4,8 4,0 3,3 16,1 16,7 13,3 11,1
металл өңдеу

ауыл шаруашылығы 5,1 5,8 5,7 5,6 15,3 20,0 19,0 19,1
өнiмдерiн қайта
өңдеу

химия өнеркәсiбi 0,2 0,4 0,3 0,3 0,7 1,6 1,2 0,9

машина жасау 0,7 0,7 0,5 0,4 2,1 2,6 1,8 1,4

ғылымды қажетсi. 0,1 0,1 0,0 0,0 0,2 0,2 0,2 0,1
нетiн және
жоғарғы техно.
логиялық

басқа салалар 1,9 2,0 1,6 1,3 5,7 7,1 5,4 4,4

Электр энергия. 2,8 2,4 2,1 2,0 8,4 8,4 7,1 6,8
сын, газ бен
суды өндiру
және бөлу

Ауыл шаруашылығы 8,1 7,4 5,8 4,7

Құрылыс 5,2 7,9 12,8 18,1

Тауарлар өндiрiсi 46,5 44,2 48,6 52,2

Қызмет көрсетулер 48,3 50,0 45,5 42,1
өндiрiсi

Көлiк қызмет 10,0 10,9 11,0 10,7
көрсетулерi

Байланыс қызмет 1,5 1,8 1,7 1,6
көрсетулерi

Сауда қызмет 12,4 13,6 12,8 12,4
көрсетулерi

Бiлiм беру қызмет 4,2 4,0 3,3 2,8
көрсетулерi

Ғылым және 0,9 0,8 0,7 0,6
ғылыми-инновация.
лық қызмет

Басқа қызмет 19,2 18,9 16,1 14,1
көрсетулер

Қаржылық делдал. -0,9 -0,7 -0,4 -0,3
дық қызмет
көрсетулер

Таза салықтар 6,1 6,5 6,4 6,0
___________________________________________________________________

таблицаның жалғасы
_____________________________________________
| өнеркәсіп құрылымы
|__________________________
|2000 |2005 | 2010 | 2015
_____________________________________________
ІЖӨ
Өнеркәсiп

Тау кен өндiрiсi
өнеркәсiбi

мұнай өндiру

өзге де тау кен
өндiру салалары

Өңдеушi өнеркәсiп 100,0 100,0 100,0 100,0

металлургия мен 40,1 34,7 32,6 29,9
металл өңдеу

ауыл шаруашылығы 38,1 41,6 46,5 51,6
өнiмдерiн қайта
өңдеу

химия өнеркәсiбi 1,8 3,2 2,8 2,5

машина жасау 5,2 5,3 4,5 3,8

ғылымды қажетсi. 0,6 0,4 0,4 0,3
нетiн және
жоғарғы техно.
логиялық

басқа салалар 14,3 14,7 13,1 11,8

Электр энергия.
сын, газ бен
суды өндiру
және бөлу

Ауыл шаруашылығы

Құрылыс

Тауарлар өндiрiсi

Қызмет көрсетiлер
өндiрiсi

Көлiк қызмет
көрсетулерi

Байланыс қызмет
көрсетiлерi

Сауда қызмет
көрсетулерi

Бiлiм беру қызмет
көрсетулерi

Ғылым және
ғылыми-инновация.
лық қызмет

Басқа қызмет
көрсетулер

Қаржылық делдал.
дық қызмет
көрсетулер

Таза салықтар
___________________________________________________________________

Индустриялық инновациялық саясатты жүргізусіз
ІЖӨ құрылымының болжамы, %-пен

____________________________________________________________________
| ІЖӨ құрылымы |өңдеуші өнеркәсіп құрылымы
|__________________________________________________
|2000 |2005 |2010 |2015 |2000 |2005 | 2010 | 2015
____________________________________________________________________
ІЖӨ 100,0 100,0 100,0 100,0
Өнеркәсiп 33,2 29,1 29,5 27,8 79,5 100,0 100,0 100,0

Тау кен өндiрiсi 10,3 12,1 14,3 13,1 31,0 41,6 48,6 47,3
өнеркәсiбi

мұнай өндiру 8,5 10,7 13,2 12,2 25,6 36,7 44,7 43,9

өзге де тау кен 1,8 1,4 1,6 1,3 5,3 4,8 5,4 4,7
өндiру салалары

Өңдеушi өнеркәсiп 13,3 14,6 12,9 12,6 40,1 50,2 43,8 45,5

металлургия мен 5,3 4,8 4,1 3,5 16,1 16,5 13,6 12,6
металл өңдеу

ауыл шаруашылығы 5,1 5,8 5,9 5,8 15,3 19,8 19,9 20,9
өнiмдерiн қайта
өңдеу

химия өнеркәсiбi 0,2 0,4 0,4 0,4 0,7 1,5 1,3 1,4

машина жасау 0,7 0,7 0,6 0,7 2,1 2,5 1,9 2,5

ғылымды қажетсi. 0,1 0,1 0,3 1,4 0,2 0,2 0,8 4,9
нетiн және
жоғарғы техно.
логиялық

басқа салалар 1,9 2,8 1,7 0,9 5,7 9,6 5,9 3,2

Электр энергия. 2,8 2,4 2,2 2,0 8,4 8,4 7,6 7,1
сын, газ бен
суды өндiру
және бөлу

Ауыл шаруашылығы 8,1 7,4 6,0 4,7

Құрылыс 5,2 7,9 12,4 19,0

Тауарлар өндiрiсi 46,5 44,4 47,9 51,4

Қызмет көрсетулер 48,3 49,9 46,5 43,9
өндiрiсi

Көлiк қызмет 10,0 10,9 10,9 10,7
көрсетулерi

Байланыс қызмет 1,5 1,8 1,7 1,7
көрсетулерi

Сауда қызмет 12,4 13,6 13,3 12,5
көрсетулерi

Бiлiм беру қызмет 4,2 4,0 3,7 3,5
көрсетулерi

Ғылым және 0,9 0,8 0,9 1,7
ғылыми-инновация.
лық қызмет

Басқа қызмет 19,2 18,8 16,0 13,7
көрсетулер

Қаржылық делдал. -0,9 -0,7 -0,4 -0,3
дық қызмет
көрсетулер

Таза салықтар 6,1 6,4 6,0 4,9
___________________________________________________________________

таблицаның жалғасы
_____________________________________________
|өңдеуші өнеркәсіп құрылымы
|__________________________
|2000 |2005 | 2010 | 2015
_____________________________________________
ІЖӨ
Өнеркәсiп

Тау кен өндiрiсi
өнеркәсiбi

мұнай өндiру

өзге де тау кен
өндiру салалары

Өңдеушi өнеркәсiп 100,0 100,0 100,0 100,0

металлургия мен 40,1 32,9 31,7 27,8
металл өңдеу

ауыл шаруашылығы 38,1 39,4 45,5 45,9
өнiмдерiн қайта
өңдеу

химия өнеркәсiбi 1,8 3,1 3,1 3,1

машина жасау 5,2 5,0 4,3 5,4

ғылымды қажетсi. 0,6 0,4 1,9 10,8
нетiн және
жоғарғы техно.
логиялық

басқа салалар 14,3 19,1 13,5 7,0

Электр энергия.
сын, газ бен
суды өндiру
және бөлу

Ауыл шаруашылығы

Құрылыс

Тауарлар өндiрiсi

Қызмет көрсетiлер
өндiрiсi

Көлiк қызмет
көрсетулерi

Байланыс қызмет
көрсетiлерi

Сауда қызмет
көрсетулерi

Бiлiм беру қызмет
көрсетулерi

Ғылым және
ғылыми-инновация.
лық қызмет

Басқа қызмет
көрсетулер

Қаржылық делдал.
дық қызмет
көрсетулер

Таза салықтар
___________________________________________________________________

Индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасы болмаған жағдайда ІЖӨ мен өнеркәсіп салаларының өсім серпінінің болжамы, орта жылдық қарқыны, %-пен

Болжам көрсеткіштерін қағаз мәтінінен қараңыз

Индустриялық-инновациялық дамудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыруды есепке алғанда ІЖӨ мен өнеркәсіп салаларының өсім серпінінің болжамы, орта жылдық қарқыны, %-пен

Болжам көрсеткіштерін қағаз мәтінінен қараңыз

2000 жылғы ІЖӨ құрылымы, %-пен

Диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

2015 жылы Бағдарламаны іске асырусыз ІЖӨ құрылымының болжамы

Диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

2015 жылы Бағдарламаны іске асыруды есепке алғандағы ІЖӨ құрылымының болжамы

Диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

2000 жылғы өнеркәсіптің құрылымы

Диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

2015 жылы Бағдарламаны іске асыруды есепке алмағандағы өңдеуші өнеркәсіп құрылымының болжамы

Диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

2015 жылы Бағдарламаны іске асыруды есепке алғандағы
ІЖӨ құрылымының болжамы

Диаграмманы қағаз мәтінінен қараңыз

2000 жылғы өңдеуші өнеркәсіптің құрылымы

Диаграмманың көрсеткішін қағаз мәтінінен қараңыз

2015 жылы Бағдарламаны іске асыруды есепке алмағандағы өңдеуші өнеркәсіп құрылымының болжамы

Диаграмма көрсеткішін қағаз мәтіннен қараңыз

2015 жылы Бағдарламаны іске асыруды есепке алғанда
өңдеуші өнеркәсіптің болжамы

Диаграмма көрсеткішін қағаз мәтінінен қараңыз