Қазақстан Республикасының Үкiметi қаулы етеді:
Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасын мақұлдау туралы" Жарлығының жобасы Қазақстан Республикасы Президентiнiң қарауына енгiзiлсiн.
Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрi
Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасын мақұлдау туралы
Қазақстан Республикасының экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету және елдiң экологиялық тұрақты дамуы жөнiндегi мемлекеттiк шаралардың кешенiн айқындау мақсатында қаулы етемін:
1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiгi тұжырымдамасы (бұдан әрi - Тұжырымдама) мақұлдансын.
2. Қазақстан Республикасының Үкiметi екi ай мерзiмде Тұжырымдаманы iске асыру жөнiндегi 2004-2006 жылдарға арналған iс-шаралар жоспарын әзiрлесiн және бекiтсiн.
3. Қазақстан Республикасының мемлекеттiк органдары өз қызметiнде Тұжырымдаманың ережелерiн басшылыққа алсын.
4. Осы Жарлық қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.
Қазақстан Республикасы
Президентi
Қазақстан Республикасы
Президентінің
2003 жылғы_____"___"
N___Жарлығымен
мақұлданды
Қазақстан Республикасының
2004-2015 жылдарға арналған
экологиялық қауiпсiздiгi
тұжырымдамасы
Астана қаласы, 2003
1. Жалпы ережелер 1.1. Қазақстан Республикасының экологиялық қауiпсіздігiнiң жай-күйi мен проблемалары
Қазақстандағы тәуелсiздiк жылдары экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң өте жаңа мемлекеттiк жүйесiнiң құрылуының және қалыптасуының, Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау саласындағы атқарушы органдардың жақсы ұйымдастырылған және аумақтық бөлшектенген жүйесiн - қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдаланудың жылдары болды. Бұл қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатты қалыптастыруды және дәйектi iске асыруды қамтамасыз еттi.
Алайда, Қазақстанда көптеген он жылдықтар бойы қоршаған ортаға экстремальды жоғары техногендiк жүктемелермен негiзiнен, табиғат пайдаланудың шикiзат жүйесi қалыптасты. Сондықтан, экологиялық жағдайдың түбегейлi жақсаруы әзiр болған жоқ және ол бұрынғысынша, биосфераның тұрақсыздануына, қоғамның тiршiлiк әрекетiне қажеттi қоршаған ортаның сапасын оның қолдау қабiлетiнiң жоғалтуға алып келетiн табиғи жүйелердiң тозуымен сипатталады.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк саясаттың негiздерi өтпелi кезеңнiң экологиялық басымдықтары, атап айтқанда, жекешелендiрудiң экологиялық проблемалары, табиғат қорғау заңнамасының, мемлекеттiк бақылау және сараптаманың, табиғат пайдаланудың экономикалық тетiктерiнiң, қоршаған орта мониторингiнiң жүйесiн құру қажеттiлiгiнiң мәселелерi қаралған Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996 жылғы 30 сәуiрдегi өкiмiмен мақұлданған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасына енгiзiлген болатын.
Ұлттық экономиканың барлық салаларын реформалау қоршаған ортаны сақтауды ескере отырып, табиғи ресурстарды пайдалануға қатынастардың өзгеруiнiң, әлеуметтiк-экономикалық дамуды жүзеге асырудың негiзi болды.
Осы Тұжырымдаманы қабылдаған сәттен бастап Қазақстан Республикасында қоғамдық дамуда байсалды өзгерiстер болды. Мемлекет дамуының стратегиялық құжаттары әзiрлендi, табиғат қорғау заңнамасының негiзi құрылды, қоршаған ортаны қорғау мәселелерi жөнiндегi бiрқатар конвенцияларға қол қойылды, табиғат қорғау қызметін басқару жүйесi құрылды.
Осылайша, 1997 жылы "Қоршаған ортаны қорғау туралы", " Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы", "Экологиялық сараптама туралы", 1998 жылы - " Радиациялық қауiпсiздiк туралы" Заңдар, ал 2002 жылы - " Атмосфералық ауаны қорғау туралы" Заң қабылданды. Табиғатты ұтымды пайдалану саласында Президенттiң " Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы" (1996 жыл) және " Мұнай туралы " (1995 жыл) Заң күшi бар Жарлықтары, 2003 жылы Орман , Су және Жер кодекстерi қабылданды. Қажеттi заңға тәуелдi нормативтiк құқықтық актiлердiң көпшiлiгi әзiрлендi және бекiтiлдi.
Заңнаманы жетiлдiру мақсатында республикада дамыған елдердiң заңнамасына жақындастыруға және халықаралық стандарттарды енгiзуге бағыт ұсталды. Қазақстан Республикасы 19 халықаралық конвенцияларға қол қойды және оларды iске асыру жөнiндегi ұлттық iс-қимыл жоспарларын әзiрледi. Экологиялық сараптау жүйесi, рұқсат ету және бақылау-инспекциялық жұмыс жолға қойылған.
Тұжырымдаманың мiндеттерiн орындау нәтижесiнде қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк бақылауды күшейту және мiндеттi экологиялық сараптаманы енгiзу есебiнен 90 жылдардың басымен салыстырғанда қоршаған ортаны ластаудың қарқыны бiраз азайған. Алайда, мемлекеттiң экологиялық осал аумақ мәртебесi және шешiлмеген экологиялық проблемалары қазiрге дейiн сол күйiнде қалуда.
Жоғарыда жазылғанға байланысты, елдiң стратегиялық басымдықтарына сәйкес қазiргi жағдайдағы экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мiндеттерiн түпкiлiктi қайта қарау, нақтылау және кеңейту көзделуде.
Жаңа Тұжырымдамада iске асырылмаған мiндеттердi шешу көзделуде. Олардың iшiнде: экологиялық қауiпсiздiк пен табиғат пайдаланудың маңызды проблемалары жөнiндегi, оның iшiнде iргелi ғылыми зерттеулердiң ұлғаймалы дамуын қамтамасыз ету; қоршаған ортаның жай-күйiне мониторингтiң бiрыңғай жүйесiн енгiзу; Қазақстан Республикасының аумағын экологиялық аудандастыру және арнаулы картографиялау.
1.2. 2004-2015 жылдарға арналған экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын әзiрлеудiң көкейкестiлiгi және басымдықтары
Әлемдiк тәжiрибе көрсететiндей, экологиялық проблемаларды табысты шешу мен экологиялық апаттардың алдын алудың негiзi кез келген мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық жүйесiн экологияландыру болып табылады.
Ұлттық қауiпсiздiктiң құрамдас бөлiгi ретiндегi экологиялық қауiпсiздiк тұрақты дамудың мiндеттi шарты болып табылады және табиғи жүйелердi сақтаудың және қоршаған ортаның тиiстi сапасын қолдаудың негiзi ретiнде бiлiнедi.
Осы Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасы "Қазақстан - 2030" Стратегиясының басымдықтарын ескере отырып, Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейiнгi дамуының стратегиялық жоспарына сәйкес, XXI ғасырдағы Күн тәртiбiнiң негiзгi ережелерiн және 1992 жылғы Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын, сондай-ақ Йоханнесбургте өткен (2002 жыл) Тұрақты даму жөнiндегi Дүние жүзiлiк саммиттiң шешiмдерiн ескере отырып әзiрленген.
Қоршаған ортаның жай-күйiнiң нормативтiк көрсеткіштерiне қол жеткiзумен экологиялық қауiпсiздiктiң оңтайлы деңгейiн қамтамасыз ету осы Тұжырымдаманың ережелерiн кезең-кезеңдiк iске асырылуын болжайды.
Бiрiншi кезең (2004-2007 жылдар) - қоршаған ортаның ластану деңгейiн азайту және оны тұрақтандыру жөнiндегi iс-қимыл жоспарын әзiрлеу.
Екiншi кезең (2008-2010 жылдар) - қоршаған ортаның сапа көрсеткiштерiн тұрақтандыру және табиғат пайдалануға экологиялық талаптарды жетiлдiру.
Үшiншi кезең (2011-2015 жылдар) - қоршаған ортаның сапасын жақсарту және қоғамның экологиялық тұрақты дамуының қолайлы деңгейiне қол жеткiзу.
2. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң мақсаты, негiзгi мiндеттерi мен қағидаттары 2.1. Экологиялық қауiпсiздiктiң мақсаты
Табиғи жүйелердiң, қоршаған ортаға антропогендiк және табиғи әсер етулердің нәтижесiнде туындайтын қатерлерден қоғамның өмiрлiк маңызы бар мүдделерi мен жеке бас құқығын қамтамасыз ету экологиялық қауiпсiздiк саласындағы мемлекеттiк саясаттың мақсаты болып табылады.
2.2. Экологиялық қауiпсiздiктiң негiзгi мiндеттерi
Осы мақсатқа қол жеткiзу үшiн мынадай мiндеттердi шешу қажет: климаттың өзгеруi және Жердiң озон қабатының бұзылуына алып келген антропогендiк әсер етудiң азаюы;
биоәртүрлiлiктi сақтау және жердiң шөлденуiн және тозуының алдын алу;
экологиялық апат аймақтарын, әскери-ғарыш полигондары мен сынақ кешендерiн оңалту;
Каспий теңiзi қайраңының ластануының алдын алу;
су ресурстарының тозуының және ластануының алдын алу;
табиғи ластанулардың, әуе бассейнi ластануының, радиоактивтi, бактериологиялық және химиялық, оның iшiнде трансшекаралық ластануларды жою және алдын алу;
өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың жинақталу көлемдерiн қысқарту;
табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу.
Қойылған мiндеттердi шешу:
заңнаманы, табиғат пайдаланудың, мемлекеттiк экологиялық бақылаудың және экологиялық мониторингтiң экономикалық тетiктерiн жетiлдiру және жүйелеу;
табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландыру;
қоршаған ортаны қорғау, экологиялық статистика, экологиялық бiлiм беру, экологиялық үгiт-насихат және жұртшылықтың қатысуы саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын дамыту;
халықаралық ынтымақтастықты кеңейту жолымен қол жеткiзiледi.
2.3. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң негiзгi қағидаттары
Мемлекеттiң экологиялық қауiпсiз дамуы мынадай қағидаттарға негiзделедi:
табиғи ресурстарды пайдаланудың экологиялық жол берiлетiн шектерiн айқындайтын және қоршаған ортаны сапалы теңгермелi басқаруды қамтамасыз ететiн шектеулердiң, нормативтердiң және шаруашылық әрi өзге де қызмет жүргiзу ережесiнiң ғылыми-негiзделген кешенiн енгiзу жолымен мемлекеттiң тұрақты дамуы үшiн барлық қоғамдық қатынастарды реттеуге экожүйелік тәсіл;
экологиялық қатерлердiң алдын алу мақсатында жаhандық және ұлттық экологиялық қауiпсiздiктiң өңiрлiк және жергiлiктi мiндеттерiнiң бағыныштылығы;
қоршаған орта мен адамның денсаулығына зиянды өтеудiң мiндеттiлiгi (табиғат пайдаланушылар мен ластаушылар төлейдi);
өндiрiстiк күштердi дамыту мен орналастырудың экологиялық-экономикалық теңгермелiгi (экологиялық сыйымдылық пен аумақтық жоспарлау қағидаттары);
қоршаған ортаға одан кейiнгi экологиялық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптаудың шаруашылық және өзге де қызметiнiң әсер етуiн бағалаудың мiндеттiлiгi;
халықтың экологиялық ақпаратқа қол жеткiзiмдiлiгi жолымен экологиялық проблемаларды шешуде, қоршаған ортаны қорғау саласындағы шешiмдердi қабылдауда хабардар болуы мен қатысуы;
халықаралық ынтымақтастықтағы әрiптестiк және халықаралық құқық нормасын сақтау.
3. Экологиялық қауiпсiздiк проблемалары және
оларды шешу жолдары
Қоршаған орта және даму жөнiндегi Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаттарын ескере отырып, Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiк проблемалары жаhандық, ұлттық және жергiлiктi ретiнде оларды шешудiң маңыздылығы мен деңгейiне байланысты қаралады.
3.1. Жаhандық экологиялық проблемалар 3.1.1. Климаттың өзгеруi
"Жылыжай эффектiсiнiң" есебiнен болатын климаттың өзгеруi жалпы әлемдiк көлемдегi проблема болып табылады және қоршаған ортаның жай-күйiне маңызды ықтимал қатер төндiредi.
Қазақстан 1995 жылы Климаттың өзгеруi жөнiндегi БҰҰ Үлгілік конвенциясын бекiттi, ал 1999 жылы осы Конвенцияға Киото хаттамасына қол қойды.
Көрсетiлген хаттаманы бекiткен және оның күшiне енуi жағдайында Қазақстан жылыжай газдарының шығарындыларын қысқарту жөнiндегi сандық мiндеттемелердi өзiне жүктей отырып, 1-қосымшаның Тарабы болады.
Қазақстанның Киото хаттамасын бекiтуiнiң орындылығын айқындау үшiн 2004 жылдың iшiнде жылыжай газдарының шығарындыларын қысқарту жөнiндегi сандық мiндеттемелердi Қазақстанның экономикасына әсерi туралы зерттеулер жүргiзу қажет.
Сөзсiз экологиялық тиiмдiлiктен басқа, Киото хаттамасын бекiту бiздiң ел үшiн халықаралық инвестицияларды тарту, басқа елдердiң экономикасына активтердi орналастыру мүмкiндiгiмен инвестор рөлiндегi бiрлескен жүзеге асыру жобаларына және таза даму тетiктерiне қатысу, өндiрiстiң энерготиiмдiлiгін арттыру үшiн елге технологияларды тарту сыртқы энергетикалық рынокта елдiң экономикалық мүдделерiн қорғау үшiн көмiртектi кредиттердi шоғырландыру, жылыжай газдарының шығарындыларына квоталармен саудаласу жөнiндегi перспективаларды ашады.
Киото хаттамасын бекiткеннен кейiн нақты жобалар мен iс-шараларды іске асыруды көздейтiн 2015 жылға дейiнгi Қазақстан Республикасындағы жылыжай газдарының шығарындыларын азайту жөнiндегi бағдарлама әзiрленетiн болады.
3.1.2. Озон қабатының бұзылуы
Жердiң озон қабатының бұзылуы адамның, жануарлардың, өсiмдiктер мен микроорганизмдердiң денсаулығы үшiн ықтимал қатер болып табылады.
1973 жылдан бастап байқаулар көрсеткендей, Қазақстанның үстiндегi озон қабатының қалыңдығы 5-7 %-кe азайды.
Монреаль хаттамасына сәйкес қабылданған озон қабатын бұзатын заттарды пайдалануды реттеу жөнiндегi шаралар әлемде оны 1986 жылдың деңгейiмен салыстырғанда 10 есе қысқартуға жәрдемдестi.
Бiздiң ел 1998 жылы oзoн қабатын қорғау туралы халықаралық келiсiмдерге қосылды. Қазiргi уақытта Қазақстанда озон бұзатын заттарды (ОБЗ) пайдалануды қысқарту және оларды айналымнан алып қою, озон қабатын бұзбайтын заттарды ауыстырумен жаңа технологияларды енгiзу жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлуде.
Озoн қабатын бұзу қатерiн жоюдың негiзгi жолдары мыналар болып табылады: пайдаланудан және оларды қауiпсiз жоюдан тез бас тартуды қамтамасыз ету, қабылданатын күш жiгерлердiң, табыстылығын растау үшiн тропосферада ОБЗ концентрациясының заңсыз айналымының алдын алу және тұрақты мониторингін жүргізу.
Сондай-ақ, 2004 жылдың iшiнде ОБЗ-ды пайдаланатын кәсiпорындардың қызметiн лицензиялау жөнiндегi қажеттi нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдаған, ОБЗ-ды пайдалану қызметiмен айналысатын мамандарды оқытуды және Қазақстанның үстiндегi озон қабатының жай-күйiн зерделеу жөнiнде iргелi ғылыми зерттеулердi жүргiзудi бастаған, сондай-ақ жаңа технологияларды енгiзу жолымен ОБЗ-ды пайдалануды және алып қоюды қысқарту жөнiндегi жұмыстарды жалғастырған жөн.
Осы iс-шараларды жүргiзу нәтижесiнде Жердiң озон қабатын сақтауға жәрдемдесетiн ОБЗ шығарындысы қысқарады.
3.1.3 Биоәртүрлiлiктi сақтау
Қазақстанның экожүйесi Орталық Азияда және тұтастай алғанда, континентте биологиялық әртүрлiлiктiң айрықшалығымен ерекшелiнедi.
Түрлердiң жоғалуы генетикалық деңгейдегi әртүрлiлiктi жоғалтуға және экожүйелердегi тиiстi өзгерiстерге алып келедi.
Биоәртүрлiлiктi нақты жоғалтудың негiзгi себебi өмiр сүру ортасы жойылуы және тозылуы, ең алдымен, ормандарды жою, топырақтың эрозиясы, iшкi және теңiз су қоймаларының ластануы, түрлердiң өте көп дайындалуы болып табылады. Жақында ғана бөтен туған түрлердiң жерсiндiруi биоәртүрлiлiктi жоғалтудың маңызды себебi ретiнде де танылған.
1994 жылы Қазақстан Республикасының биоәртүрлiлiгiн сақтау үшiн Биоәртүрлiлiк жөнiндегi конвенция бекiтiлген, Биологиялық әртүрлiлiктi сақтау және теңгермелi пайдалану жөнiндегi ұлттық стратегия мен iс-қимыл жоспары құрылған.
Биоәртүрлiлiктi сақтаудың неғұрлым тиiмдi шарасы ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құру болып табылады. Республиканың ерекше қорғалатын табиғи аумақтарының ауданы 13,5 млн. гектарды немесе барлық аумақтың 4,9% құрайды, ол биологиялық әртүрлiлiктiң экологиялық теңгерiмiн сақтау үшiн жеткiлiксiз және 10 % құрайтын әлемдiк стандарттардан төмен.
Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын дамыту мен орналастырудың 2030 жылға дейiнгi тұжырымдамасына сәйкес олардың алаңы 17,5 млн. гектарға дейiн ұлғайту көзделген, бұл республика аумағының 6,4% құрайды.
Қазақстандағы биологиялық әртүрлiлiктi сақтау мақсатында биоәртүрлiлiктiң жай-күйiн бағалау және түгендеу, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың желiсiн ұлғайту және оларды жасанды молықтыру көмегiмен табиғи популяциялардың сирек түрлерiн сақтау әрi қазiргi заманғы табиғи және антропогендiк процестердi ескере отырып, бұзылған аумақтарда қалпына келтiру, елдiң ерекше қорғалатын табиғи аумақтарын ЮНЕСКО-ның Дүниежүзiлiк табиғи және мәдени мұра және биосфералық аумақтарды "Адам және биосфера" бағдарламасы шеңберiнде тiзiмге енгiзу жөнiндегi шараларды iске асыру қажет.
Республика аумағының небәрi 4,2 % алатын Қазақстанның барлық ормандарының ерекше экологиялық, ғылыми, рекреациялық, эстетикалық және мәдени мәнiн, сондай-ақ биологиялық әртүрлiлiктiң табиғи резерваттары ретiндегi олардың жаhандық рөлiн ескере отырып, оларды ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жүйесiне көшiру жөнiндегi шұғыл шараларды қабылдау қажет. Бұл үшiн 2006 жылға дейiн Мемлекеттiк биосфералық резерваттардың желiсiн қалыптастыру бағдарламасын әзiрлеу қажет.
Соңғы уақытта, әлемде кең таралған генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердi әкелу Қазақстан үшiн нақты сыртқы қатер болып табылады. Бүкiл әлем бойынша генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердiң кең таралу қауiптiлiгiн ескере отырып, Биоәртүрлілiк жөнiндегi конвенцияның Биоқауiпсiздiк жөнiндегi Картахена хаттамасы қол қою үшiн ашық. Қазақстанның Картахена хаттамасына қол қою генетикалық өзгерген организмдер мен өнiмдердiң трансшекаралық ауыстырылуымен байланысты қызметтi бiздiң елiмiздiң аумағына жүзеге асыруға елдiң жауапкершiлiгiн арттыруға, елге оларды әкелуге жол бермеу жөнiндегi шараларды қабылдауға, зерттеулер мен ғылыми-техникалық әзiрлемелердiң iсiнде өзара көмектi, сондай-ақ биотехнологиялар саласындағы ақпарат алмасуды қоса, тығыз халықаралық ынтымақтастықты қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi.
Осы Тұжырымдаманың көрсетiлген ережелерiн icкe асыру қоршаған орта объектiлерiн сақтауға және қорғауды дәйектi күшейтуге, оны белгiлi бiр тұрақтылық деңгейiнде ұстап тұруға, өзiн-өзi реттеу қабiлетiне және тiрi және тiрi емес табиғаттың түрлерiнiң, оның iшiнде жойылу қаупi төнген тiрi организмдердiң генофондының әртүрлiлiгiн сақтауға мүмкiндiк бередi.
3.1.4. Жердiң шөлденуi және тозуы
Қазақстанның көп бөлiгi қуаң аумақта орналасқан және шамамен оның аумағының 66% әртүрлi деңгейде шөлдену процестерiне ұшыраған. Алдын ала есептер бойынша жайылымның тозуы, егiстiктiң эрозиясынан, қайталама тұзданудан және басқа да себептен түспеген кiрiс шамамен 300 миллиард теңгені құрайды.
Қазақстан үшін нақты iшкi қатерді бiлдiретiн жердің шөлденуi мен тозу проблемасы шаң-тұз дауылының туындауы және үлкен қашықтыққа әуе массаларының ластаушы заттарды көшiруi нәтижесiнде бiртiндеп трансшекаралық проблемаға айналуы мүмкiн.
2004 жылдың iшiнде шөлденудiң көлемi мен құрғақшылықтың терiс әсерiнiң алдын алуға және қысқартуға, тозған жерлердiң және топырақтың құнарлылығын қалпына келтiруге, халықтың экологиялық қауiпсiздiгiн күшейтетiн ресурстық базаны сақтауды және/немесе қалпына келтiрудi қамтамасыз ететiн тұрақты жер пайдаланудың экономикалық тетiктерiн әзiрлеу мен енгiзуге, сондай-ақ шөлденумен күрес процесiнде халықтың кең қауымының ақпарат алуы мен қамтамасыз етуiне бағытталған шөлденумен күрес жөнiндегi бағдарлама әзiрлеу және бекiту қажет.
Бағдарламаның негiзгi нәтижесi шөлдену процестерiнiң алдын алу және жердiң тозу көлемдерiн қысқарту, шөлденумен күрестiң экономикалық тетiктерiн енгiзу, ауыл шаруашылығы жерлерiнiң өнiмдiлiгiн арттыру болады.
3.2. Ұлттық экологиялық проблемалар 3.2.1. Экологиялық апат аймақтары
Табиғи экологиялық жүйелердің бұзылуы, флора мен фаунаның тозуы болған Арал және Семей өңiрлерi экологиялық апат аймақтары болып жарияланған және қолайсыз экологиялық салдар жағдайынан халықтың денсаулығына бiраз зиян келтiрiлген. Экологиялық апат аймақтары елдiң iшкi қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiредi.
Қазіргi уақытта, бұрынғы Семей полигонына жақын аудандарда (71,9 мың халқы бар 85 елдi мекен) онкологиялық аурулардың және халықтың өлiмiнiң, қан айналымы жүйесiнiң аурулары, жаңа туған сәбилер арасында жүрек ауруының дамуы және ерте қартаю эффектiсiнiң жоғары деңгейi байқалуда.
Арал өңiрi экологиялық аймағында (186,3 мың халқы бар 178 елдi мекен) iшек-қарын аурулары мен қан аздығы, әсiресе әйелдер мен балалар арасында балалар өлiмi мен туа бiткен аурулардың жоғары деңгейi байқалуда.
Экологиялық апат аймақтарында қатердi жою мақсатында экологиялық апат аймақтарындағы халықтың тұруының әлеуметтiк-экономикалық және экологиялық жағдайына кешендi талдау, оны сапалы ауыз сумен қамтамасыз етудi бағалау, экологиялық талаптарды әзiрлеу және халықтың денсаулығы мен қоршаған ортаға ядролық сынақтардың және өзге де факторлардың әсерiнiң аумақтардың экологиялық бағалауын және салдарларын ескере отырып, сауықтыру-оңалту iс-шараларын жүргiзу, 2007 жылға дейiн Халықтың iшкi көшi-қон және экологиялық апат аймақтарының аумақтарын шаруашылық пайдалану бағдарламасын әзiрлеу жөнiндегi iс-шараларды жүргiзу қажет.
Бұрынғы Семей ядролық сынақ полигонын және Арал өңiрiнiң проблемаларын кешендi шешу жөнiндегi ұсыныстарды әзiрлеудi Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң 2003 жылғы 22 тамыздағы N 182-ө Өкiмiмен құрылған ведомствоаралық жұмыс тобы жүзеге асырады.
3.2.2. Каспий теңiзi қайраңының ресурстарын қарқынды
игеруге байланысты проблемалар
Каспий теңiзi бассейнiнiң көмiрсутегi ресурстарын мемлекеттердiң кең игеруi теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне терiс әсердiң көлемiн ұлғайтады. Теңiз мәртебесiнiң айқындалмаған жағдайында трансшекаралық сипаттағы сыртқы экологиялық қатерлердiң бiраз мәнi болады.
Теңiздiң қазақстандық секторындағы көмiрсутегi шикiзатын алдағы жеделдетiп игеру елдiң экологиялық қауiпсiздiгi үшiн ықтимал қатер төндiредi.
Каспий теңiзiнiң қоршаған теңiз ортасын қорғау жөнiндегi үлгiлiк конвенциясы және Басымдық iс-қимылдардың өңiрлiк стратегиясы Каспий теңiзiнiң коммерциялық ресурстарын пайдалану және Каспийдiң экожүйесiн қорғау жөнiндегi алдағы iс-шараларға қатысты Каспий маңы елдерiнiң жалпы өзара iс-әрекетi жөнiндегi негiзгi бағыттарын айқындайды.
Каспий теңiзiнiң қазақстандық секторын игерудiң мемлекеттiк бағдарламасында 2005 жылдың аяғына дейiн теңiз және жағалау маңы экожүйелерiне залал келтiрместен көмiрсутегiн өндiрудiң мүмкiн болатын шектi деңгейiн айқындау жөнiндегi арнаулы зерттеулердi жүргiзу, геодинамикалық мониторинг жүргiзу, иесiз мұнай скважиналарын және басқа да тарихи ластануларды жою, алаудағы iлеспе газды жағу және мұнай құбырлары мен радиоактивтi ластануы бар жабдықтағы санкцияланбаған ластануды қысқарту жөнiндегi шараларды қабылдау көзделедi.
Зерттеулер нәтижесi Каспий қорық аймағын зоналауды енгiзетiн теңiздегi экологиялық қауiпсiз шаруашылық қызметiн қамтамасыз ететiн анық нормативтiк экологиялық талаптарды әзiрлеуi тиiс.
3.2.3. Су ресурстарының сарқылуы және ластануы
Қазақстан су ресурстарының үлкен жетiспеушiлiгi елдерiнiң санатына жатады. Қазiргi уақытта су объектiлерi тау-кен өндiру, металлургия және химия өнеркәсiбi кәсiпорындарының, қалалардың коммуналдық қызметтерiнiң жедел ластауына ұшырауда және нақты экологиялық қатер төндiредi. Ертiс, Нұра, Сырдария, Iле өзендерi, Балқаш көлi неғұрлым ластанған. Ластануға халықты ауыз сумен қамтамасыз етудiң негiзгi көзi болып табылатын жер асты сулары да ұшыраған.
Су объектiлерiне антропогендiк жүктеме мен олардың қалпына келтiруге қабiлеттiлiгiнiң арасындағы теңгерiмсiздiгi практикалық жағынан экологиялық қолайсыздықтың барлық iрi өзен бассейндерiн қамтуына, ал су шаруашылығының мұқтаждарын жеткiлiксiз қаржыландыру су шаруашылық объектiлерiнiң өте қанағаттанғысыз (кей жерде апаттық) техникалық жай-күйiн жеткiлiксiз қаржыландыруға алып келдi.
Бар проблемаларды шешу үшiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 21 қаңтардағы N 71 қаулысымен су ресурстарын сақтау және ұтымды пайдалану проблемасын шешудiң негiзгi жолдары айқындалған Қазақстан Республикасы экономикасының және су шаруашылығы саясатының су секторын дамытудың 2010 жылға дейiнгi тұжырымдамасы қабылданған, сондай-ақ жеткiлiксiз көлемде және кепiлдi сападағы ауыз сумен халықты тұрақты қамтамасыз ету үшiн Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 23 қаңтардағы N 93 қаулысымен "Ауыз cy" салалық бағдарламасы бекiтiлген, Қазақстан Республикасының Су кодексi және "Cу пайдаланушылардың ауылдық тұтыну кооперативтерi туралы" Қазақстан Республикасының Заңы қабылданған, сондай-ақ 2005-2010 жылдары Негiзгi су бассейндерiнiң су ресурстарын кешендi пайдалану және қорғаудың кестесiн әзiрлеу жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлетiн болады.
2005 жылы қабылданған бағдарламалық құжаттардың дамуына iске асырылуы суды қажет ететiн өндiрiстi дамытудың қарқыны мен көлемiн шектеуге мүмкiндiк беретiн су үнемдеу жөнiндегi республикалық мақсатты бағдарламаны әзiрлеу; жаппай су үнемдейтiн технологияларды, су пайдаланудың айналым және жабық жүйелерiн енгiзу, өнiм бiрлiгiне және пайдалану жоғалуларына жекелеген су пайдалануды азайтуға, су шаруашылық жүйелерiн есепке алу мен реттеудiң қазiргi заманғы құралдарымен жарақтандыруға мүмкiндiк бередi. Бағдарлама су ресурстарын пайдаланғаны үшiн төлемнiң қолданыстағы ставкаларын саралау, су шаруашылық объектiлерiн ұстап тұру мен жөндеу жөнiндегi шығыстарды өзiн өзi ақтауға кезең кезеңмен көшiру жөнiндегi су пайдаланушыларға су беру жөнiндегi қызмет үшiн баға белгiлеудi оңтайландыру жөнiндегi iс-шараларды қамтиды.
2005-2010 жылдардың iшiнде өзен экожүйелерiне жүктеменi азайту мақсатында және олардың ластануы мен кiрленуiнiң алдын алу үшiн су қорғау аймақтарының жобалары және барлық пайдаланылатын су объектiлерiнiң жолағы әзiрленетiн болады, 2005-2006 жылдары су объектiлерiне ластаушы заттардың төгiндiлерiн нүктелiден жиынтық нормалауға кезең кезеңмен көшiруге мүмкiндiк беретiн зиянды заттардың мүмкiн болатын шектi нормативтерiн және судың жай-күйiнiң мақсатты көрсеткiштерiн әзiрлеу жөнiндегi ғылыми-қолданбалы зерттеулердiң кешенi жүргiзiлетiн болады. Бұның бәрi ағынды суларды тазарту жөнiндегi ғимараттарды салу және қайта жөндеу кезiндегi жаңа технологияларды енгiзудi жеделдетедi.
Су жетiспеушiлiгiн бастан кешiп жатқан өңiрлердегi бар су ресурстарының санын ұлғайту және сапасын жақсарту үшiн өзен ағынын реттеу жөнiндегi, оның iшiнде бассейн аралық қайта бөлу жөнiндегi, сондай-ақ жер асты ауыз суларын пайдалануды жеделдету жөнiндегi жұмыстарды жалғастыру қажет.
3.2.4. Тарихи ластанулар
Ластанудың "тарихи" көздерiне қазiргi уақыттағы мынадай иесiз объектiлер жатады: мұнайгаз және гидрогеологиялық скважиналар, шахталар, кенiштер (оның iшiнде радиоактивтiк қалдықтармен), елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер болып табылатын қалдықсақтауыш және ағынды сулардың жинақтаушылары.
Қазiргi уақытта Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтiк үйiндiлердi жою жөнiндегi бағдарлама мен Иесiз мұнай және өздiгiнен ағатын гидрогеологиялық скважиналарды жою жөнiндегi бағдарлама iске асырылуда. Алайда, бұл бағдарламалар тарихи ластанулардың барлық түрлерiн толық қамтымайды. Сондықтан, тарихи ластануларды жою жөнiндегi бағдарламаларды әзiрлеу қажеттiлiгi бар. Бұл бағдарламада кезең кезеңмен 2006 жылға дейiн қоршаған ортаға олардың әсерiн бағалаумен тарихи ластануларды барлық объектiлерiне толық түгендеудi жүргiзу, ал 2010 жылдан бастап осындай объектiлердi жою жөнiндегi жұмысты бастау болжануда.
Жаңа ластанулардың пайда болуына жол бермеу мақсатында олардың пайда болуын болдырмайтын құқықтық, экономикалық және өзге де тетiктерiн әзiрлеу және енгiзу қажет.
3.2.5. Трансшекаралық сипаттағы мәселелер
Трансшекаралық экологиялық проблемаларға су бөлу, трансшекаралық су объектiлерiн, атмосфералық ауа мен топырақты ластау қауiптi технологияларды, заттар мен қалдықтарды өткiзу, пайдалы қазбалардың шекаралық кен орындарын әзiрлеу, ерекше табиғи кешендердi сақтау мәселелерi жатады.
Трансшекаралық экологиялық проблемалар шешiлуi халықаралық шарттар шеңберiнде көршiлес мемлекеттердiң бiрлескен iс-қимылдарымен қамтамасыз етiлетiн елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты сыртқы қатердi бiлдiредi.
2003 жылдың басында Қазақстан қауiптi қалдықтарды декларациялау және қайталама шикiзат пен өнiм түрiмен республика аумағына олардың түсуiнiң алдын алу жөнiндегi жаңа кеден ережелерiн белгiлеуге мүмкiндiк берген Қауiптi қалдықтарды трансшекаралық тасымалдауды және оларды аулаққа шығаруды бақылау туралы Базель конвенциясына қосылды.
Қазақстан трансшекаралық өзендердi ұтымды пайдалану және қорғау проблемасын шешуге бiрыңғай құқықтық тәсiлдердi қалыптастыруға мүмкiндiк бepeтiн трансшекаралық ағын сулар мен халықаралық өзендердi қорғау мен пайдалану жөнiндегi Хельсинки конвенциясына қосылды. Алайда, Орталық Азия өңiрiнiң қалған елдерi осы конвенцияға қосылған жоқ және сондықтан, қауiптi заттардың ағып кетуiнен мүмкiн болатын әсерiнiң алдын алу, "ластаушы төлейдi" қағидатын орындау жөнiндегi ақылға қонымды және әдiлеттi түрдегi трансшекаралық ағын сулардың ағынын пайдалануды қамтамасыз ету жөнiндегi шаралар қабылдамайды.
Трансшекаралық сипаттағы экологиялық қатерлердiң алдын алу және жою үшiн мыналарды:
2005-2007 жылдары Қазақстан мен iргелес мемлекеттердiң шекаралас аудандарын экологиялық бағалау жөнiндегi бiрлескен зерттеулердi жүргiзу;
Хельсинки конвенциясына Орталық Азия мемлекеттерiнiң қосылуы жөнiндегi Қазақстанның бастамашылығын жылжыту жолымен трансшекаралық су проблемаларын шешу;
ерекше табиғи кешендердi сақтау мақсатында 2005-2006 жылдардың iшiнде Батыс Тянь-Шань мен Алтай-Саян өңiрiнде трансшекаралық биосфералық аумақтарды құру қажет.
Қабылданған шаралардан нәтижелер әлеуметтi трансшекаралық экологиялық қатерлердi анықтауға, азайтуға және жоюға жәрдемдесетiн болады.
3.2.6. Әскери-ғарыш полигондарының және сынақ
кешендерiнiң әсер етуi
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасының аумағында төрт әскери сынақ полигоны және "Байқоңыр" кешенi жұмыс iстейдi. Зымырандардың жерге түсетiн және құлайтын бөлiктерi, жоғары улылық отынның ағуы және қоршаған ортаға және тiкелей жақын тұратын халыққа терiс әсер көрсететiн басқа да факторлар нақты экологиялық қауiп төндiредi.
"Байқоңыр" ғарыш айлағынан зымыран тасығыштарды ұшыру жалпы ауданы 12,24 млн. га бөлiнетiн бөлшектердiң құлау аудандарымен қамтамасыз етiледi. Осы жағдайларда қоршаған ортаның жай-күйiн бағалау ғарыш құралдарын, әскери техниканы және әскери объектiлердi шығару, сынау, сақтау және пайдалану орындарында, сондай-ақ өнеркәсiп ұйымдарды орналастыру орындарында, зымыран-ғарыш қызметiн жүзеге асыратын әскери бөлiмдер мен құрылымдардың орналасу орындарында техногендiк ықпал етудiң алдын алу мен жоюдың проблемасын шешуде маңызды орын алады.
Қазiргi уақытта "Зымыран-ғарыш қызметiне ұшыраған Қазақстан Республикасының аумағындағы учаскелердiң экологиялық жай-күйiнiң мониторингi" бюджеттiк бағдарламасы жөнiндегi ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргiзiлуде.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 29 желтоқсандағы N 1449 қаулысымен бекiтiлген Елдiң минералдық-шикiзаттық кешенi ресурстық базасын дамытудың 2003-2010 жылдарға арналған бағдарламасы шеңберiнде әскери-сынақ полигондарының аумақтарын кешендi гидрогеологиялық және геоэкологиялық зерттеулер басталды.
Ғарыш құралдарының бiрқатар мiндеттерiн шешуде балама жоқ болғандықтан, қоршаған орта мен халықтың денсаулығына зымыран-ғарыш қызметiнiң әсерiн азайту, зымыран-ғарыш кешендерiнiң экологиялық қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету барған сайын көкейкестiлiкке айналуда.
Осыған байланысты 2005 жылы Полигон аумақтарының экологиялық жай-күйiнiң мониторингi жөнiндегi бағдарламаны әзiрлеу қажет.
3.3. Жергiлiктi экологиялық проблемалар 3.3.1. Әуе алабының ластануы
Атмосфераның негiзгi ластануы түстi металлургия, жылу энергетика, қара металлургия, мұнай-газ кешенi мен көлiк кәсiпорындарындағы шығарындылармен байланысты. Атмосфералық ауаның ластануынан шынайы қауiп халық денсаулығының нашарлауында және қоршаған ортаның құлдырауында бiлiнедi.
Атмосфералық ауаның ластану проблемасы көп жағдайда республика халқының жарты бөлiгiне жуық тұрғыны бар iрi қалалар мен өнеркәсiптiк агломераттарға тән.
Аса ластанған қалалар қатарына 10 қала, оның iшiнде 8 - ауаның ластануы жоғары деңгейдегi қалалар жатқызылды. Қалалардағы ауа ластанудың жоғары деңгейде болуының себебi - өндiрiстiң ескiрген технологиялары, тиiмсiз тазартқыш құрылыстар, қолданылатын төмен сапалы отын, қуаттың жаңғыртылатын және дәстүрлер емес көздердiң нашар пайдаланылуы. Сонымен қатар өндiрiс орталықтардағы халықтың басым бөлiгi зиянды шығарындылардың аса қауiптi әсер ету аймағында өмiр сүрiп жатыр, себебi 20% аса кәсiпорында нормативтi санитарлық - қорғау аймағы жоқ.
Автокөлiктiң күрт көбеюi iрi қалаларда (Алматы, Өскемен, Шымкент) көмiртегi оксидi мен азот диоксидi концентрациясының ұлғаюын тудырады, осы заттардың ортажылдық концентрациялары бұл қалаларда шектi мөлшердегi концентрациялардан асып түседi.
Ауа алабының ластануы, сондай-ақ жаңа көмiрсутегi шикiзаттар қоймаларының игерiлуiмен және ескi қоймалардың жетiлдiруiмен байланысты, ол атмосфераның күкiртсутектер, меркаптандармен ластанудың ұлғаюына әкеледi. Iлеспе газдың алауларда жағылуы жылыжай газдардың, күкiрт пен азот оксидтердiң үлкен көлемi атмосфераға шығарылады, кенорындарының айналасында жоғары жылу аясы қалыптасады.
1993 жылдан 2000 жылға дейiн зиянды заттардың атмосфераға шығуы 5,1 млн. тоннадан 3,2 млн. тоннаға дейiн, негiзiнен өндiрiс құлдырауының арқасында кемiдi. Соңғы жылдары экономиканың өрлеу жағдайларында атмосфераға зиянды заттардың шығарындыларын 3,2 - 3,4 млн. тонна деңгейiнде реттеуге мiндеттi мемлекеттiк экологиялық сараптаманың жаппай енгiзудiң және қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттiк бақылау өткiзудiң арқасында қолымыз жеттi. 2010 жылдан кейiн осы тетiктердi бұдан әрi жетiлдiру қоршаған ортаны мөлшерден тыс ластайтын кәсiпорындарға қойылатын экологиялық талаптардың күшейтiлу арқылы шығарындылардың жүйелi түрде төмендетуге мүмкiндiк бередi.
Ауа алабын ластаудың жоғарылау қаупiн алдын алуға арналған қажеттi шаралар қоршаған ортаны қорғау жөнiндегi қысқа мерзiмдi шараларда ескерiлетiн болады.
3.3.2. Радиоактивтi ластану
Қазақстанның экологиялық қауiпсiздiгiне айтарлықтай нақты қауiптi радиоактивтi ластану төндiредi, олардың көздерi мынадай төрт топқа бөлiнедi:
уран өндiрушi және қайта өңдеу (уран кен орындардың үйiндiлерi, өздiгiнен төгiлетiн ұңғымалар, қалдық қоймалары, технологиялық желiлердiң ажыратылған жабдығы) жұмыс iстемейтiн кәсiпорындарының қалдықтары;
ядролық қаруды сынау нәтижесiнде ластанған аумақтар;
мұнай өндiру өнеркәсiбi мен мұнай жабдығының қалдықтары;
ядролық реакторлардың жұмыс iстеуi нәтижесiнде пайда болған қалдықтар мен радиоизотоптық өнiм (иондаушы сәулеленудiң пайдаланылған көздерi).
Қазақстанда алты iрi уран берушi геологиялық өңiр, көптеген шағын кен орындары мен уран байқалатын кенiштер бар, олар уран өндiрушi кәсiпорындар мен ядролық жарылыстарды өткiзген жерлерде шоғырланған, табиғи радиоактивтiлiгi жоғары деңгейлi қалдықтарға алып келедi.
Қазақстан аумағының 30% табиғи радиоактивтi газ - радонның жоғары шығуының ықтимал мүмкiндiгi бар, ол адам денсаулығына айтарлықтай қауiп төндiредi. Радионуклидтермен уланған суды ауыз су мен шаруашылық мұқтаждықтар үшiн пайдалану қауiптi болып табылады.
Қазақстанның кәсiпорындарында иондаушы сәулелердiң пайдаланған 50 мыңнан астам көздер бар және радиациялық зерттеудiң кезiнде 700-ден астам есепке алынбаған көздер анықталды және жойылды, оның 16-сы адам үшiн өте қауiптi.
Халықтың радиоактивтi улануын және қоршаған ортаның ластану қаупiн алдын алу үшiн радиоактивтi ластану көздерiн түгендеу жөнiндегi жұмыстарды аяқтау қажет және 2005 жылға дейiн халықтың денсаулығына керi әсер ететiн табиғи радиоактивтiлiктi зерттеудi қамтитын бағдарлама әзiрлеу, сондай-ақ құрылысқа арналған алаңдарды таңдағанда және табиғи құрылыс материалдарын пайдаланған кезде шектеу шараларын қабылдау қажет. Ауыз судың табиғи көздерiнiң радиоактивтi ластануына бақылау жүргiзу және әзiрленген Мұнай және өздiгiнен ағатын гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және консервациялау бағдарламасының шеңберiнде радионуклидтердiң жоғары құрамымен гидрогеологиялық ұңғымаларды жою. Жоғары радиациялық сәуле алудың қауiптiлiгi туралы халықты уақытылы хабардар ету жөнiндегi шараларды әзiрлеу. 2005 жылға қарай Уран өндiру өнеркәсiбiнiң радиоактивтi үйiндiлерiн жою жөнiндегi бағдарлама шеңберiнде уран өндiру өнеркәсiбi үйiндiлерiнiң қоршаған ортаға және халықтың денсаулығына әсер етуiн түгендеу және бағалау жөнiндегi жұмысты аяқтау.
Проблеманың кешендi шешiлуi радиоактивтi қалдықтарды ұқсату және көму жөнiндегi мамандандырылған ұйымды қамтуы тиiс.
Осы iс-шараларды жүргiзу нәтижесi - халықтың сәуле алуын және қоршаған ортаның радиоактивтiк ластануын азайту болып табылады.
3.3.3. Бактериологиялық және химиялық ластану
Бактериологиялық ластану. Бактериологиялық жұқтырудың ықтимал қаупiн Арал теңiзiндегi Возрождение аралындағы биологиялық полигонның қызметi төндiредi.
Кейбiр биологиялық агенттердiң қоршаған орта объектiлерiнде және жануарлардың организмiнде ұзақ уақыт сақталатынын ескере отырып, олардың республика аумағына және басқа да шектес мемлекеттерге таралуының нақты қатерi бар. Возрождение аралында оба, күйiк және туляремия сияқты өте қауiптi жұқпалы аурулардың табиғи-ошақ аймақтары бар екенiн жоққа шығармаймыз.
Бактериологиялық ластанудың алдын алу үшiн Возрождение аралының аумағындағы қоршаған орта объектiлерi мен фаунаның тұрақты эпидемиологиялық және эпизоотологиялық мониторингiн жүргiзу қажет.
Осы мақсатта 2004 жылы жұқпалы ауруларды қозғыштардың ұзақ сақталуы мүмкiндiгi тұрғысынан Возрождение аралының әртүрлi бөлiгiне бағалау жүргiзудi, арал аумағының Қазақстандық бөлiгiн зерттеудi, оң нәтижелер табылған кезде Возрождение аралындағы биологиялық полигон қызметiнiң зардаптарын жоюды аяқтау қажет.
Санитарлық-эпидемиологиялық қызмет және мемлекеттiк обаға қарсы ұйымдар республиканың аумағындағы өте қауiптi жұқпалы аурулардың қоздырғыштары штаммдарының қозғалысына тоқсан сайынғы мониторинг жүргiзедi. Барлық облыстардан бөлiнген барлық штаммдар қатаң есепке алу қамтамасыз етiлген және режим бойынша барлық талаптар сақталатын аса қауiптi жұқпалы аурулар қозғыштарының депозитарийi болып табылатын Қазақ карантиндiк және зооноздық жұқпалы аурулардың ғылым орталығына ғана келiп түседi.
Қазiргi уақытта АҚШ-пен бiрге мақсаты аса қауiптi жұқпалы аурулардың қоздырғыштарынан халықты қорғау және елдiң биологиялық қауiпсiздiгiн құру болып табылатын "Қазақстан Республикасындағы белсенді эпидемиологиялық мониторингтiң бiрiктiрiлген жүйесiн құру" бағдарламасы бойынша жұмыстар басталуда.
Химиялық ластану. Химиялық заттардың арасында Қазақстанда ерекше қауiптi тұрақты органикалық ластаушылар (бұдан әрi - ТОЛ) тудырады. 2001 жылдың мамырында Қазақстан Республикасының Үкiметi Тұрақты органикалық ластаушылар туралы Стокгольм конвенциясына қол қойды.
Тұрақты органикалық ластаушылар - биоаккумуляция мен сипатталатын ыдырауға тұрақтылық бiлдiретiн улы қасиеттерге ие химиялық заттардың әртүрлi тобы. Химиялық құрамалар мен осы топтың қоспасы әуе, су және көшетiн түрлерi бойынша трансшекаралық көшiру объектiсi болып табылады, сондай-ақ жердiң экожүйелерi мен су экожүйелерiнде жинақталып, олардың шығарынды көздерiнен көп қашықтықта жинақталады.
Белгiлi бiр органдарды зақымдайтын уларға қарағанда, бұл заттар iшкi реттеу жүйесiн бұзады. ТОЛ аздаған мөлшердiң өзiнде қалыпты биологиялық функцияларды бұзуы, кейiнгi ұрпаққа берiлуi және адамның денсаулығы мен қоршаған ортаға нақты қатер төндiруi мүмкiн.
Қазақстандағы ТОЛ-дың едәуiр бөлiгiн пестицидтер құрайды. Өсiмдiктердi қорғаудың жаңа құралдарының өте әртүрлiлiгiне қарамастан, қазiрге дейiн талдау жасалатын үлгiлерде 1950-1960 жылдардың пестицидтерi табылуда.
Өнеркәсiптiк ТОЛ-дар энергетика, мұнай өңдеу және химия өнеркәсiбi кәсiпорындарында құралады және пайдаланылады.
ТОЛ табиғат ортасы ластануының объективтi бағалауы жоқ, себебi мониторингтiң бар жүйесi топырақтағы және тамақ өнiмдерiндегi пестицидтердiң қалдық санын ғана айқындайды.
Табиғи ортаға қауiптi әсерiн және генетикалық деңгейде қайтымсыз процестерге әкеп соқтыру мүмкiндiгiн ескере отырып, 2005-2006 жылдардың iшiнде ТОЛ-ды пайдалану мониторингiне және олардың халықтың денсаулығына әсерi мониторингiне бағытталған ТОЛ-дың бақылауын, мониторингiн және оларды басқару бағдарламасын әзiрлеу қажет.
3.3.4. Өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтар
Республикада өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың мониторингін, оларды сақтауды, ұқсатуды және кәдеге жаратуды қамтитын қалдықтарды басқарудың мемлекеттiк жүйесi жоқ.
Қазақстанның аумағында өндiрiс пен тұтыну қалдықтарының 20 млрд. тоннадан астамы, оның iшiнде 6,7 млрд. тонна улы заттар жинақталған, бұл ретте, олардың ұлғаю үрдiсi байқалуда.
Бұл ескiрген технологияларды қолданумен, сапасыз шикiзатпен және отынмен, кәсiпорындардың өндiрiс қалдықтарын кәдеге жарату мен қайта құнарландыруға қаражат салғысы келмейтiндiгiмен түсiндiрiледi.
Улы қалдықтарды қоса алғанда, өндiрiс қалдықтары қазiргi уақытқа дейiн көбiнесе тиiстi экологиялық нормалар мен талаптарды сақтамастан, әртүрлi жинақтаушыларда қоймаға қойылады және сақталады. Осының нәтижесiнде көптеген өңiрлердiң топырағы, жер асты және жер үстi сулары қарқынды ластануға ұшыраған. Қойылатын қалдықтардың тұрақты түрде ұлғаймалы көлемi жаңа техногендiк ландшафтарды қалыптастыруда. Үйiндiлер мен террикондардың биiктiгiнiң өсуiмен олар шаң құраудың неғұрлым қарқынды көздерiне айналуда.
Құрауыштарға бөлусiз қатты тұрмыстық қалдықтардың негiзгi массасы ашық күресiндерге тасылады және қойылады, оның 97 % табиғат қорғау және санитарлық заңнама талаптарына сәйкес келмейдi. Оларды орналастыру және жайғастыру жобасыз және қоршаған ортаға әсер етуiн бағалаусыз жүргiзiлген. Шамамен республикадағы қатты тұрмыстық қалдықтардың тек 5 % кәдеге жаратуға немесе жағуға ұшырайды.
Өндiрiстiк және тұрмыстық қалдықтарға байланысты проблемаларды шешу үшiн өндiрiстiк және тұрмыстық қалдықтарды басқаруды жетiлдiру жөнiндегi салалық және өңiрлiк бағдарламаларды әзiрлеу қажет. Осы бағдарламалар шеңберiнде қатты қалдықтарды басқару жүйесiнiң әзiрленуi, қалдықтарды басқару құрылымын реформалау, кемiтуге бағытталған нормативтiк құжаттарды әзiрлеу және енгiзу, қалдықтарды басқарудың есебiн және бақылау жүйесiн ұйымдастыру, қалдықтарды ұқсату және қайталама пайдалану жөнiндегi модельдiк бағдарламаны әзiрлеу, неғұрлым таза өндiрiстi енгiзу жөнiндегi ғылыми зерттеулердi жүргiзу, қалдықтарды ұқсату жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын шаруашылық жүргiзушi субъектiлерге ақпараттық қолдау көрсету, қалдықтарды басқарудың үдемелi жүйелерiне мамандарды оқытуды ұйымдастыру, өндiрiстiк қалдықтар мен төгiндiлердi және жер қойнауындағы басқа да ағынды суларды көму шарттары бойынша республика аумағының аудандастырылуы көзделуi тиiс.
3.3.5. Табиғи және техногендiк сипаттағы
төтенше жағдайлар
Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың туындауы елдiң экологиялық қауiпсiздiгiне нақты қатер төндiредi. Қауiп апатты жер сiлкiнiсi, көшкiн сел, сырғыма, су тасқыны, өрт, өндiрiстiк объектiлердегi қауiптi өнеркәсiп және басқа да авариялардың нәтижесiнде адамның өмiрiне, денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтiруiнде.
1994 жылдан бастап төтенше жағдайлар нәтижесiнде Қазақстанда шамамен 40 мың адам қайтыс болды және 250 мыңнан астам адам зардап шектi. Сарапшылық бағалау бойынша төтенше жағдайлардан тiкелей және жанама зиян (жаhандық дүлей апаттар болмаған кезде) жыл сайын шамамен 25 миллиард теңгенi құрайды.
Орман өрттерi экожүйелерге едәуiр зиян тигiзуiн жалғастыруда. Осымен байланысты оларды уақытылы анықтау проблемасы шешiлмеген. Орман өрттерiмен күресудiң сенiмдi және экономикалық жағынан тиiмдi авиациялық құралдары жоқ.
Табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлардың салдарларын азайту үшiн мыналар қажет:
өрт және өнеркәсiп қауiпсiздiгi саласындағы мемлекеттiк бақылау мен қадағалау жүйесiн, болжау қызметтерiнiң жұмысын, мемлекеттiк материалдық резервтi, елдiң авариялық-құтқару күштерiн және жедел әрекет ету күштерiн қалыптастырудың негiздерiн қайта қарауды жетiлдiруге бағытталатын Төтенше жағдайлардың алдын алу және жоюдың мемлекеттiк жүйесiн дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған бағдарламасын әзiрлеу;
2006 жылға дейiн көмiрсутегi кен орындарын игерудiң геодинамикалық қауiпсiздiгiнiң бағдарламасын қабылдау және геодинамикалық мониторинг жүйесiн құру;
2005-2006 жылдары оларды жою жөнiндегi қымбат тұратын шаралардан жеңiл ұшақтардың меншiктi паркiмен мамандандырылған бөлiмшелердi құрумен әуе патрулiнiң көмегi арқылы уақытылы ерте табу мен оларды бастапқы сатысында сөндiру жөнiндегi алдын алу шараларына көшу үшiн орман өрттерi туралы хабарландырудың бiрыңғай жүйесiн әзiрлеу және құру.
Төтенше жағдайлардың алдын алу және жою жөнiндегi iс-шаралардың орындалуы зардап шеккендердiң санын азайтуға және терiс салдарлардан материалдық зиянды азайтуға мүмкiндiк бередi.
4. Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттары мен тетiктерi
Экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттары экономиканы, заңнаманы және қоғамды экологияландыру болып табылады.
4.1. Экономиканы экологияландыру
Экономиканың экологияландырылуы өндiрiстiң табиғат сыйымдылығын азайтуға және заттар мен энергияның биосфералық алмасу процесiне экономиканың әсерiн азайту арқылы тұрақты экологиялық қауiпсiз табиғат пайдалануды қамтамасыз етуде және ресурстық-экологиялық тепе-теңдiктi сақтауда жатыр.
Экономиканың экологияландырылуын жүзеге асыру үшiн ресурс үнемдейтiн технологияларды дамыту және экологиялық "лас" өндiрiстiң үлесiн азайту, табиғат пайдаланудың, мемлекеттiк экологиялық бақылаудың, экологиялық мониторингтiң және статистиканың, табиғат пайдаланудың және экологиялық сараптаманың рұқсат ету жүйесiн оңтайландырудың экономикалық тетiктерiн жетiлдiру арқылы барлық әзiрленетiн мемлекеттiк, өңiрлiк және салалық бағдарламаларға экологиялық шарттар мен талаптарды енгiзу қажет.
4.1.1. Табиғат пайдаланудың экономикалық
тетiктерiн жетiлдiру
Табиғат пайдаланудағы жаңа экономикалық тетiктер баға белгiлеу жүйесiне экологиялық сипаттамаларды енгiзудi, табиғат пайдаланудың ақылылық жүйесiн жетiлдiрудi және мiндеттi экологиялық сақтандыруды көздейдi.
Табиғат пайдаланушылардың табиғат қорғау қызметiнiң тиiмдiлiгi қаржы ынталандыруын құрумен, сондай-ақ табиғат қорғау қызметiндегi қоршаған ортаны қорғауды ынталандырудың экономикалық құралдарын енгiзумен айқындалады. Табиғат пайдаланушыларды табиғат қорғау iс-шараларын жүргiзуге және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға ынталандыру экологиялық төлемдер жүйесiн көздейтiн табиғат пайдаланудың экономикалық тетiгi көмегiмен жүргiзiлуi тиiс.
Қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлемдер ресурстарды нормативтен тыс пайдаланғаны немесе нормативтен тыс шығарынды және ластаушы заттардың төгiнділерi үшiн ставкаларды арттырудың тетiгi арқылы қоршаған ортаның ластануын азайтуды экономикалық ынталандыруды қамтамасыз етедi.
2004 жылы мөлшерi ластаушы заттардың көлемi мен түрлерiн ескере отырып, белгiленуi тиiс қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем ставкасы қайта қаралатын болады. Ерекше қорғалатын аумақтарда немесе олардың жанында ластану көздерi табылған кезде қоршаған ортаны ластағаны үшiн төлем ставкаларына арттыру коэффициенттерi қолданылатын болады.
Экономикалық құралдар инновацияларды енгiзу және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, неғұрлым тиiмдi және аз қалдықты технологияларды дамыту мен енгiзу мақсатында шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң қызметiне қатаң нормалар мен стандарттардың белгiленуiне ықпал етуi тиiс.
Табиғат қорғау заңнамасын бұзу салдарынан қоршаған ортаға келтiрiлген зиян ластану деңгейiн және келтiрiлген залалды (зиянды), қалпына келтiруге, ұдайы өндiрiске арналған шығындарды және өзге де шығыстар мен ысыраптарды ескере отырып, толық көлемде өтеуге жатады.
4.1.2. Қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн жетiлдiру
Қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылаудың тиiмдiлiгiн арттыру осындай қызмет процесiнде азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын қорғау тетiгiн құрумен бақылау және құқық қолдану функцияларын жүзеге асыру кезiнде қосырланушылықты болдырмау жолымен мемлекеттiк бақылау органдарын күшейтудi болжайды.
Қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау органдары инспекциялар өткiзумен немесе құқық қолдану iс-қимылдарын жүзеге асырумен байланысты кез келген мәселелерге қатысты тәуелсiз және объективтi шешiмдердi қабылдау үшiн барлық өкiлеттiктерге ие болуы тиiс.
Қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы мемлекеттiк бақылау жүйесiн дамыту мыналарға бағытталуы тиiс:
құқық қолданудың және заңнаманы сақтауды ынталандырудың тиiмдi жүйесiнiң негiзгi сипаттамасын табуға мемлекеттiк органдарға көмектесетiн және ұзақ мерзiмдi перспективада қоршаған ортаны қорғау мен табиғат пайдалану саласында мемлекеттiк бақылау органдарының институционалдық реформасын жүргiзуге ықпал ететiн модельдi құру;
мемлекеттiк органдарды, өнеркәсiп кәсiпорындарын, үкiметтiк емес ұйымдарды және қалың жұртшылықты қоса алғанда, экологиялық заңнаманы сақтауды қамтамасыз ету жөнiндегi қызметке барлық қатысушылардың арасындағы ынтымақтастыққа және ақпарат алмасуға жәрдемдесу;
экологиялық менеджмент жүйесiнiң маңызды құралы ретiнде өндiрiстiк бақылауды мiндеттi жүзеге асыру;
табиғат қорғау iс-шараларының орындалуына қызметтiң барлық деңгейiндегi жауапкершiлiктi айқын анықтау;
қоршаған ортаны қорғау және табиғат пайдалану саласындағы бақылауды жүзеге асыратын лауазымды тұлғаларға құқықтық және әлеуметтiк кепiлдiктер беру.
4.1.3. Табиғат пайдалану мен экологиялық сараптаманың
рұқсат ету жүйесiн оңтайландыру
Әлемнiң дамыған елдерiнде қоршаған ортаны ластауға рұқсаттар беру қоршаған ортаға әсер етудi мiндеттi бағалау негiзiнде бiр процеспен жүзеге асырылады.
Осы қағидатты құқықтық iске асырудың бiрi әлемнiң көптеген елдерiнiң экологиялық заңнамасына енгiзiлген қоршаған ортаға әсер етудi бағалау тәртiбi болып табылады. Осындай елдер қатарына Қазақстан Республикасы да кiредi.
Қазақстанда, әдетте, ТМД-ның басқа елдерiндегiдей қоршаған ортаға әсер етудi мiндеттi бағалаумен қатар, мемлекеттiк экологиялық сараптама жүргiзiледi. Мемлекеттiк экологиялық сараптамамен тығыз байланыстағы, қоршаған ортаға әсер етудi бағалау (ҚОӘБ) шаруашылық қызметтi ескертумен экологиялық бақылау тетiгi болып табылады.
Қоршаған ортаны превентивтiк қорғау немесе қоршаған табиғи ортаға терiс антропогендiк әсер етудiң алдын алу қағидаты әлемнiң көптеген елдерiнде жалпы қолдауға ие.
Бұл орайда, өңiрдегi экологиялық ахуалды, қоршаған ортаның айлық жай-күйiн ескере отырып, ластаушы заттар эмиссиясының рұқсат етiлген көлемдерiн ғылыми негiздеу, табиғат пайдаланудың ерекше жағдайларын белгiлеу қамтамасыз етiледi. Қоршаған ортаның ластануын нормалау халықтың денсаулығына және қоршаған ортаның жай-күйiне зиянды әсер етудiң салдарларын барынша ескере отырып жүргiзiледi, сондай-ақ жоспарланатын қызметтiң әлеуметтiк-экономикалық салдарлары да ескерiледi.
Мемлекеттiк экологиялық сараптаманың қорытындылары негiзiнде кәсiпорындар жыл сайын қоршаған ортаны ластауға рұқсат алады.
2004 жылы халықаралық тәжiрибенi пайдалана отырып, табиғат пайдаланушылар қызметiнiң жобалық шарттарының ықтимал өзгерiстерiн ескере отырып, оларды ұлғайту жағына рұқсаттардың қолданылу мерзiмiн қайта қарау арқылы рұқсат беру жүйесiн оңтайландыру болжануда. Бұл кәсiпорындар санының тұрақты өсуiн ескере отырып, түсетiн құжаттамаға талдау жасауға ресми көзқарастың болмауы үшiн қажет.
Бұдан өзге, Қазақстанда жаңа нарықтық жағдайларда табиғат пайдалануды реттеу процесiне жұртшылықты тартуға мүмкiндiк беретiн пәрмендi тетiгi болуы тиiс қоғамдық экологиялық сараптаманы жүргiзу заңды түрде бекiтiлген. Бұл үшiн "Экологиялық сараптама туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу қажет.
Бұл мақсаттарда, үкiметтiк емес ұйымдарды табиғат қорғау қызметiне неғұрлым белсендiрек тарту, олардың ғылыми және шығармашылық әлеуетiн пайдалану қажет. Yкiметтiк емес ұйымдардың (YЕҰ) мүмкiндiктерi мен ресурстарын қоғамдық экологиялық сараптама жүргiзуге, соның iшiнде заңнамалық актiлердi әзiрлегенде, экологиялық жобаларды қалыптастырғанда, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен экологиялық ахуалдың мониторингiн өткiзген кезде кеңiрек тарту қажет.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2003 жылғы 17 наурыздағы N 253 қаулысымен бекiтiлген Үкiметтiк емес ұйымдарды мемлекеттiк қолдаудың 2003-2005 жылдарға арналған бағдарламасының қабылдануын ескере отырып, мемлекеттiк әлеуметтiк тапсырыс арқылы ҮЕҰ экологиялық жобаларды iске асыруға, қоғамдық экологиялық сараптаманы өткiзуге қатысуға тартуға нақты мүмкiндiк туды.
4.1.4. Экологиялық мониторинг жүйесiн жетiлдiру
Қазiргi уақытта Қазақстан Республикасындағы экологиялық мониторингтi дамытудың деңгейi қазiргi заманғы талаптарға жауап бермейдi.
Бақылау пункттерiнiң мемлекеттiк желiсi олардың оңтайлы санының 20 %-ын ғана, өлшеу аппаратурасының жарақтандырылуы кезiнде қажеттi деңгейдiң 40-тан 80 %-ға дейiнiн құрайды. Бақылау және өлшеу техникалық құралдарының тозуы алынатын ақпараттың көлемiнiң және растығының азаюына алып келедi.
Әртүрлi министрлiктер мен ведомстволар мониторингiнiң жүйесiн жеткiлiксiз ведомствоаралық үйлестiру қоршаған ортаның жай-күйiн толық көлемде объективтi бағалауды жүзеге асыруға және уақытылы жедел ақпарат алуға мүмкiндiк бермейдi.
Оған ведомстволық мониторингтiң барлық кәсiпорындары мен мекемелерiне енгiзе отырып, геоақпараттық жүйелер, сондай-ақ өндiрiстiк мониторинг жүйелерi негiзiнде қоршаған орта мен табиғи ресурстардың экологиялық мониторингiнiң бiрыңғай мемлекеттiк жүйесiн құру жөнiндегi шараларды тезарада қабылдау талап етiледi.
Оның жұмыс iстеуi үшiн бақылау және өлшеу жүйелерiнiң қазiргi материалдық-техникалық базасын жинау, жүйелендiру, сақтау және тарату, жаңғырту үшiн экологиялық ақпарат қорын құру, барлық мүдделi мемлекеттiк органдардың өзара iс-қимылын ұйымдастыру үшiн нормативтiк құқықтық актiлердi қабылдау қажет.
4.1.5. Экологиялық статистика
Экологиялық статистика стратегиялық және индикативтiк жоспарлардың, мемлекеттiк бағдарламалар мен басқа да бағдарламалық құжаттардың орындалуын бақылауды жүзеге асыруға Қазақстанның даму деңгейiн, оның әлемдiк қауымдастықтағы орнын айқындауға, мемлекеттiк органдар мен жұртшылық қызметiнiң басым бағыттарын бөле көрсетуге ықпал етедi.
Алайда, көрсеткiштердi қалыптастыруда жүйелi негiздiң болмауы, сондай-ақ олардың аздығы қоршаған орта мен табиғи ресурстардың жай-күйiнiң өзгеру серпiнiн дұрыс бағалауға мүмкiндiк бермейдi.
Осы мақсаттарда қоршаған ортаны қорғау саласындағы индикаторлар мен көрсеткiштердiң ғылыми-негiздi жүйесiн әзiрлеу қажет.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы индикаторлар мен көрсеткiштердiң жүйесi индикативтi әлеуметтiк-экономикалық жоспарлау мен мемлекеттiк статистика практикасына енгiзiлуi тиiс.
4.2. Заңнаманы экологияландыру
3аңнаманы экологияландыру қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеудегi экожүйе қағидатының есебiнен тұрады және оған заңнаманы жетiлдiру және жүйелендiру жолымен қол жеткiзiледi.
4.2.1. Заңнаманы жетiлдiру
Қазақстан құрамына 10 шақты заң мен 200-ден астам заңға бағынысты нормативтiк құжаттар кiретiн дамыған экологиялық заңнамаға ие.
Экологиялық заңнаманы жетiлдiру саласында ең алдымен, дамыған елдердiң экологиялық заңнамасымен жақындасуға және халықаралық стандарттарды енгiзуге бағыт алынған.
Бiрiншi кезеңде, iс-әрекетi қоршаған ортаның жай-күйiне әсер етуi мүмкiн барлық басқа да заңнамалық актiлерге табиғат қорғау нормаларын енгiзу қажет.
2004 жылы мiндеттi экологиялық сақтандыруды енгiзу жөнiндегi және өндiрiс және тұтыну қалдықтарының мәселелерi жөнiндегi заңнамалық актiлер дайындалады, ал 2006 жылға дейiн экологиялық аудиттi енгiзу қамтамасыз етiлетiн болады. Сақтандыру ұйымдарының қаражатты жинауы қызметтiң экологиялық қауiптi түрлерiн жүзеге асыру кезiнде елеулi авариялар мен апаттар жағдайында да қоршаған ортаға зиянды өтеуге кепiлдiк бepyi тиiс. Экологиялық аудит өз кезегiнде кәсiпорындар мен ұйымдарға қоршаған ортаны ластаудың нормативтiк көрсеткiштерiне экономикалық жағынан ұтымды әдiстерiмен қол жеткiзуге көмектесуi тиiс.
4.2.2. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнаманы жүйелендiру
3аңнаманың дамығандығы мен әртараптылығы оны пайдалануда белгiлi қиындықтарды да тудырады. Көптеген экологиялық заңдар өзара байланысты және бiреуiн өзгерту басқаларының көпшiлiгiн өзгертудi талап етедi, ол елеулi еңбек шығындарымен қатар экологиялық заңнаманың жалпы жүйесiн бұзады, заңдар мен заңға бағынысты актiлердiң қайшылықтарын тудырады.
Бұдан өзге, аталған заңдарды iске асыру үшiн заңға бағынысты нормативтiк құжаттардың көп саны талап етiледi.
Осымен байланысты, заңнаманы одан әрi реформалауды экологиялық заңнама нормаларын ұлғайтуға емес, оларды жүйелендiруге және пәрмендiлiгiн арттыруға бағыттау қажет. Атап айтқанда, осы мiндеттi экологиялық заңнаманы кодтау, яғни, қоршаған орта мен табиғи ресурстарды сақтау жөнiндегi норманы қорытындылар жүйелендiру мен нақтылау шешуi мүмкiн.
Заңға бағынысты нормативтiк құқықтық құжаттарға сiлтемесiз тiкелей әрекеттi ережелердiң көпшiлiгiн қоршаған ортаны қорғау туралы кодексте көрсету жоспарлануда.
Қоршаған ортаны қорғау саласындағы заңнаманы кодтау процесi 2006 жылдың аяғына дейiн аяқталуы тиiс.
4.3. Қоғамды экологияландыру
Қоғамды экологияландыру - бұл адамның табиғатпен үйлесiмдiлiгiне қол жеткiзуге бағытталған қоғам көзқарасының жүйесiн қалыптастыру процесi. Оны жүзеге асыру экологиялық бiлiм беру мен тәрбиелеудi, ғылыми қамтамасыз етудi, экологиялық үгiт-насихатты және жұртшылықтың қатысуын дамыту жолымен жүргiзiледi.
4.3.1. Экологиялық бiлiм және тәрбие
Қоғамның экологиялық мәдениетiн қалыптастыру негiзi ретiнде экологиялық бiлiм берудi дамыту үшiн мыналар:
бiлiм берудiң барлық деңгейлерiндегi оқу бағдарламаларына экология және тұрақты даму мәселелерiн енгiзу жолымен үздiксiз экологиялық бiлiм берудiң жүйесiн қалыптастыру;
мiндеттi және қосымша бiлiм беру жүйесiнiң барлық деңгейi үшiн экология саласындағы мамандарды даярлау, қайта даярлау және бiлiктiлiгiн арттыру;
экологиялық бiлiм берудi мемлекеттiк қолдау қажет.
4.3.2. Экологиялық қауiпсiздiктi ғылыми
қамтамасыз ету
Экологиялық қауiпсiздiктi ғылыми қамтамасыз ету тұрақты дамуға көшудiң теориялық және технологиялық негiздерiн қалыптастыруды көздейдi және iргелi және қолданбалы ғылыми зерттеулердiң мынадай кешенiн қамтиды:
табиғи жүйелердiң экологиялық сыйымдылығы мен олардың тұрақтылық шектерiн айқындау;
экологиялық таза және pecypc үнемдейтiн технологияларды, өндiрiстердi, шикiзаттың түрлерiн, материалдарды, өнiм мен жабдықты, оның iшiнде ауыл шаруашылығында әзiрлеу;
биологиялық әртүрлiлiктi, биоқауiпсiздiктiң ғылыми негiздерiн сақтау проблемасын зерделеу;
климаттың ықтимал жаhандық және өңiрлiк өзгерiстерiн және табиғи орта үшiн оның салдарларын зерттеу;
экологиялық қатерлердi айқындаудың ғылыми негiздерiн әзiрлеу;
ластанулардың алдын алу мен жою, қоршаған ортаны оңалту және қауiптi қалдықтарды кәдеге жаратудың құралдары мен әдiстерiн әзiрлеу;
адамдардың аурулары мен қоршаған орта сапасы өзгерiстерiнiң арасындағы байланысты зерделеу;
жинақталған бiлiмдi жүйелеу және қоршаған ортаны қорғау саласындағы ғылыми зерттеулердi үйлестiру.
Экологиялық қауiпсiздiк саласындағы ғылыми зерттеулердi бюджеттiк бағдарламалар және халықаралық гранттар арқылы мемлекеттiк тапсырыс бойынша ғылыми мекемелер жүргiзедi.
4.3.3. Экологиялық үгiт-насихат және жұртшылықтың қатысуы
Халықтың арасында экологиялық ақпарат таратудың экологиялық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мәселелерiн шешуде үлкен ағартушылық-үгiт-насихаттық мәнi бар. Бұл жұмыста орталық, облыстық және аудандық бұқаралық ақпарат құралдары iске қосылуы тиiс.
Сонымен бiрге, берiлетiн материалдардың сапасын, жеделдiгiн және көкейкестiлiгiн арттыру жөнiндегi шараларды қабылдау қажет. Мемлекеттiк органдар олар бойынша ресми материалдарды жариялаумен көкейкестi экологиялық проблемаларды бұқаралық ақпарат құралдарында жария етуi тиiс. Бұл үшiн интернетте экологиялық сайттарды құру және онда ресми ақпаратты орналастыру ғылыми мақалаларды, монографияларды жариялауды жалғастыру, экологиялық газеттер мен журналдарды басып шығару қажет. Экологиялық проблемаларды шешуде барлық мүдделi азаматтардың қатысуының тиiмдiлiгiн ескере отырып, мемлекеттiк органдар экологиялық ақпаратқа тиiстi қол жеткiзудi, қоршаған ортаны қорғау саласындағы шешiмдердi қабылдауды қамтамасыз етуi тиiс. Осы тетiк сұралатын ақпаратты берумен және қоршаған ортаға айтарлықтай әсер ететiн iрi шаруашылық жобалар бойынша қоғамдық тыңдауларды өткiзумен қамтамасыз етiлетiн болады.
Экологиялық үгiт-насихатта және ағартушылықта табиғатпен үйлесiмдiкте салауатты өмiр салтын насихаттауға, экологиялық туризмдi дамытуға ерекше рөл бөлу керек.
Халықаралық конвенциялар бойынша мiндеттемелерге сәйкес экологиялық үкiметтiк емес ұйымдардың әлеуетiн қоғамдық бақылауды жандандыру, қоғамдық экологиялық сараптаманы жүргiзу арқылы экологиялық проблемаларды шешуге, қоршаған ортаның сапасын жақсарту мәселелерi бойынша қоғамдық көзқарасты қалыптастыруға қатысуға бағыттау қажет.
4.4. Халықаралық ынтымақтастықты кеңейту
БҰҰ-ның толыққанды мүшесi бола отырып, Қазақстан жаhандық серiктестiктiң негiзiнде мемлекеттiк экологиялық саясатты тиiмдi жүргiзудiң кiлтi ретiнде халықаралық ынтымақтастықты пайдалануы тиiс.
1992 жылы Рио-де-Жанейрода негiзi салынған және 2002 жылы Йоханнесбургте өткен Дүниежүзiлiк саммитте нақтыланған тұрақты даму қағидаттары Қазақстан әлемдiк қоғамдастықта бұрынғыдан бетер таныла бастағанын ескере отырып, халықаралық қатынастардағы ынтымақтастық пен серiктестiк саясатының негiзi болуы тиiс.
Осы саясаттың негiзгi бағыттары:
халықаралық келiсiмдердiң ережелерiн практикалық iске асыру;
қоршаған ортаның сапасын бағалаудың және жай-күйiн бақылаудың жалпы тәсiлдерiн, әдiстерiн, өлшемдерi мен рәсiмдерiн әзiрлеу;
үйлестiрiлген iргелi және қолданбалы экологиялық зерттеулердi жүргізу;
экологиялық қауiпсiздiк проблемасын шешуде халықаралық тәжiрибенi пайдалану;
елдiң қоршаған ортаны қорғау және тұрақты даму саласындағы нақты бағдарламалар мен жобаларды шешуде халықаралық ұйымдардың қаражатын тартуды жандандыру.
Мұндай саясатты практикалық iске асыру дамыған демократиялық мемлекеттермен оның дамуы мен қоғамдық құрылымының үйлесiмдiлiгi үшiн Қазақстанға үдемелi қолдау тартуға ықпал етуi тиiс.
Маңызды халықаралық экологиялық конвенцияларға және халықаралық деңгейде табиғат қорғау қызметiне республиканың неғұрлым кеңiрек қатысуын қамтамасыз ету үшiн қоршаған ортаны қорғау саласындағы барлық әзiрленетiн бағдарламаларда халықаралық ынтымақтастықтың басымдықтары және оларды iске асыру жөнiндегi тиiстi iс-шаралар белгiленуi тиiс.
Техникалық және өзге де көмектi алу оны тиiмдi пайдалануды талдаумен жүргiзiлуi тиiс. Тек қана ақпараттың жеткiлiктi көлемiн қамтамасыз ету және жергiлiктi жағдайларды неғұрлым тереңiрек түсiну үшiн ғана емес, сонымен бiрге, олар табиғат қорғау қызметiн басқару жөнiндегi дағдыларды дайындауы үшiн бiрлескен жобаларға қатысуға жергiлiктi сарапшылар мен мекемелердi тарту қажет.
5. Экологиялық қауiпсiздiк тұжырымдамасын iске асыру кезiндегi күтiлетiн нәтижелер
Осы құжаттың ережелерiн iске асыру республикалық деңгейде iс-шаралар жоспарын әзiрлеудi, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау және ұтымды табиғат пайдалану саласында мемлекеттiк қолдау және реттеу шараларын әзiрлеудi және iске асыруды болжайды.
Қоғам мен мемлекет қызметiнiң жекелеген салаларына және экология саласындағы мемлекеттiк саясатты жүргiзу ерекшелiктерiне қатысты осы құжаттың ережелерiн нақтылау Қазақстан Республикасының мемлекеттiк, өңiрлiк және салалық бағдарламаларын әзiрлеу кезiнде жүзеге асырылуы мүмкiн.
Бiрiншi кезеңде (2004-2007 жылдар) Қоршаған ортаны қорғаудың 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданып, iске асырылатын, Қоршаған ортаны қорғау туралы кодекс, мiндеттi экологиялық сақтандыру туралы, өндiрiс және тұтыну қалдықтары туралы, экологиялық аудит туралы заңдар әзiрленетiн; қоршаған орта мен табиғи ресурстар мониторингiнiң бiрыңғай жүйесi құрылатын болады.
Бұдан өзге, мынадай:
Төтенше жағдайлардың алдын алу мен жоюдың мемлекеттiк жүйесiн дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған;
2015 жылға дейiн Қазақстан Республикасындағы парник газдарының шығарындыларын азайту жөнiндегi;
cy үнемдеу жөніндегі;
шөлденумен күрес жөнiндегі iс-әрекеттер;
халықтың iшкi көшi-қоны және экологиялық апат аймақтарының аумақтарын шаруашылық мақсатында пайдалану;
тарихи ластануларды жою жөнiндегi;
өнеркәсiп және тұрмыстық қалдықтарды басқаруды жетiлдiру жөнiндегi;
әскери-ғарыш полигондарының және сынақ кешендерi аумағының экологиялық жай-күйiнiң мониторингi жөнiндегi бағдарламаларды iске асыру жоспарлануда.
Бұның бәрi бiрiншi кезеңде қоршаған ортаға төгiндiлер мен шығарындыларды тұрақты деңгейде сақтауға және өндiрiс пен тұтыну қалдықтарын жинақтауға мүмкiндiк бередi.
Екiншi кезеңде (2008-2010 жылдар) Қоршаған ортаны қорғаудың 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру жолымен тұрақты даму қағидаттарына сәйкес келетiн және қоршаған ортаның жай-күйiн сапалы жақсартудың үшiншi кезеңiнiң басталуын қамтамасыз ететiн қоршаған ортаны қорғаудың жүйесiн құру процесi толық аяқталуы тиiс.
Yшiншi кезеңде (2011-2015 жылдар) барлық ойға алынған бағдарламаларды аяқтау нәтижесiнде қоршаған ортаға әсердi азайту қамтамасыз етiлуi, қоршаған ортаның сапасын басқару жүйесi қалыптастырылуы және қоршаған орта объектiлерi сапасының нормативтiк көрсеткiштерi және қоғамның экологиялық тұрақты дамуының қолайлы деңгейiне қол жеткiзiлуi тиiс.