Ескерту. Күші жойылды - ҚР Үкіметінің 2011.03.31 № 315 Қаулысымен.
Қазақстан Республикасының Yкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДІ:
1. Қоса берiлiп отырған Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк ономастикалық жұмыс тұжырымдамасы мақұлдансын.
2. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап күшiне енедi.
Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Қазақстан Республикасы
Үкiметінің
2005 жылғы 21 қаңтардағы
N 45 қаулысымен
мақұлданған
Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк ономастикалық жұмыс
ТҰЖЫРЫМДАМАСЫ
1. Кiрiспе
1.1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк ономастикалық жұмыс тұжырымдамасында пайдаланылатын негiзгi ұғымдар
Осы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс тұжырымдамасында (бұдан әрi - Тұжырымдама) мынадай негiзгі ұғымдар пайдаланылады:
ономастика - жалқы есiмдердi, олардың қалыптасу және түрлену тарихын зерделейтiн тiл бiлiмi бөлiмi;
топонимика - географиялық объектілердiң атауларын, олардың туындау, өзгеру, жұмыс iстеу заңдылықтарын зерделейтiн ономастика бөлiмi;
антропонимика - адамдардың (жалқы) есiмдерiн зерделейтiн ономастика бөлiмi;
оним - жалқы есiм;
топоним - онимнiң түрi, географиялық атаулар;
гидроним - топонимнiң түрi, су объектiлерiнiң атаулары;
ороним - топонимнiң түрi, таудың, қыраттың, шоқының атаулары;
ойконим - топонимнiң түрi, елдi-мекендердiң (ауыл, кент, қала) атаулары;
короним - топонимнiң түрi, әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктердiң атаулары;
зооним - онимнiң түрi, жануарлар мен хайуанаттар атаулары;
фитоним - онимнiң түрi, өсiмдiктердiң атаулары;
космоним - онимнiң түрi, галактика мен ғарыш денелерiнiң, жұлдыздар мен жұлдыз шоғырларының атаулары;
этноним - онимнiң түрi, халықтың, ұлттың атаулары.
1.2. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк ономастикалық жұмыстың қазiргi жай-күйiн талдау
Қазiргi уақытта ономастика республикадағы ұлттық тіл саясатының жетекші бағыттарының бiрi ретiнде тек ғылыми-практикалық, мәдени-тарихи ғана емес, сондай-ақ қоғамдық-саяси маңызға да ие болып отыр.
Қоғам дамуының кез келген кезеңiнде ономастикалық атаулардың тарихи маңызы зор болды. Адам қоғамдастығының бiр де бiрi, бiр де бiр мемлекет өзiнiң даму процесiнде өзiнiң антропонимдерi мен топонимдерiнiң жинағынсыз өмiр сүрген емес. Сондай-ақ, қазақстандық қоғамдастықтың да ежелгі тарихи дәуiрде қалыптасқан ұлттық ономастикалық жүйесi бар. Қазақстанның көптеген ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ономастика жүйесi XIX ғасырдың екiншi жартысынан бастап түбегейлi өзгерiстерге ұшырады және патша үкiметiнiң отаршылдық мүдделерiне, кейiннен кеңес жүйесiнiң тоталитарлық саясатына қызмет етуге мәжбүр болды. Отаршылдық пен тоталитарлық режимдердiң идеологтары ономастиканы қоғамның тарихи-мәдени санасына әсер етудiң саяси құралына айналдырды. Нәтижесiнде қазақ ономастикасының өзiндiк болмысына, ұлттық ерекшелігіне, әсiресе оның топонимикалық және антропонимикалық жүйелерiне орасан зиян келтiрiлдi. Қазақстан картасы едәуiр бұрмалауларға ұшырады.
Қазақстан Республикасының тәуелсiздiк алуымен және халықаралық қатынастардың субъектiсi ретiнде қалыптасуымен ұлттық ономастика әлемдiк кеңiстікке белсене араласа бастады. Қазiргі кезде ономастикалық бiрлiктер халықаралық ресми құжаттарда белсендi түрде көрiнiс тауып келедi.
Қазақстанның ономастикалық кеңiстiгiнде қамтылған Түркiстан, Астана, Байқоңыр, Қарашығанақ және басқалары тәрiздi атаулар Қазақстанның экономикасымен, тарихымен, мәдениетiмен өзара тығыз байланыста бола отырып, атаулы функцияны алып қана қоймай, сонымен қатар өзiне күштi ұлттық әлеуеттi шоғырландырған жоғары ассоциациялық семиотикалық белгiлер де болып табылады.
Сонымен қатар, ұлттық ономастиканы дамытудың өзектi мiндеттерiн iске асыру жөнiндегі шаралардың өнiмдiлiгі олардың нормативтік құқықтық қамтамасыз етiлуiмен тiкелей байланысты. Қазiргi кезде ономастикалық жұмыстың нормативтік құқықтық базасы Қазақстан Республикасы Конституциясының тиiстi ережелерiне, "Қазақстан Республикасындағы тiл туралы" Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шiлдедегi Заңына , Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1996 жылғы 4 қарашадағы N 3186 өкiмiмен мақұлданған Қазақстан Республикасының тiл саясаты тұжырымдамасына, "Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық құрылысы туралы" Қазақстан Республикасының 1993 жылғы 8 желтоқсандағы Заңына , Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1998 жылғы 21 сәуiрдегi N 368 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Үкiметінiң жанындағы Мемлекеттік ономастика комиссиясы туралы ережеге, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1996 жылғы 5 наурыздағы N 281 қаулысымен бекiтiлген ұйымдарды, темiр жол станцияларын, әуежайларды, сондай-ақ Қазақстан Республикасындағы физикалық-географиялық объектілердi атау мен қайта атаудың және олардың атауларының транскрипциясын өзгертудiң тәртiбiне негiзделедi.
Елiмiздегi демократиялық қайта құруларға сәйкес келген ономастика саласындағы жұмысты жүйелендірудi және үйлестіруді одан әрi дамыту мақсатында Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыстың тұжырымдамасын әзiрлеу қажеттігі туындады.
Бұл ұлттық ономастика проблемаларын мемлекеттік деңгейде қарауға әкеледi.
2. Тұжырымдаманың мақсаты мен мiндеттері
Осы Тұжырымдаманың мақсаты - тарихи негіздерге сүйене отырып, өткеннiң жинақталған ғылыми проблемаларын шешудiң жолдарын табу, сондай-ақ ұлттық ономастика жүйесiнiң одан әрi даму бағыттарын анықтау.
Ономастикалық жұмыстың негiзгi мiндеттерi:
республикадағы ономастикалық қызметтi реттеудiң негiзгi ғылыми негiзделген бағыттарын айқындау;
ұлттық ономастика жүйесiн одан әрi дамытудың негiзгi қағидаттарын айқындау;
ономастикалық жұмыстың құқықтық негiздерiн, қолданылу тетігін және iске асыру нысандарын әзiрлеу болып табылады.
3. Тұжырымдаманың негiзгi бағыттары мен iске асыру тетіктерi
Тұжырымдаманы мынадай бағыттарда iске асыру көзделедi:
ғылыми-талдамалық және ғылыми-практикалық қызмет;
Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-аумақтық бiрлiктердiң атауларын ретке келтiру, елдi мекендердi қайта атау және тарихи географиялық атауларды қалпына келтiру;
Қазақстан Республикасының ұлты қазақ азаматтарының тегін, әкесiнiң атын және жалқы есiмдерiн реттеу;
көрнекi ақпараттар мен жарнамалық мәтiндердi ресiмдеудi бiрiздендiру, үйлестiру және бақылау;
нормативтiк құқықтық базаны одан әрi жетiлдiру.
3.1. Ғылыми-талдамалық және ғылыми-практикалық қызмет
Тарихи негiздерге сүйене отырып, өткен кезеңнiң жинақталып қалған ғылыми проблемаларын шешу үшiн осы жоба мынадай iс-қимылдарды жүзеге асыруды болжайды:
қолда бар топонимикалық қордың негізiнде топонимдердiң ұлттық лексика-графикалық базасын және Қазақстанның ономастикалық кеңiстiгiнiң секторлары бойынша компьютерлiк қорды қалыптастыру жөнiндегі жұмысты жалғастыру;
Қазақстанның Ресей империясының құрамына кiргенге дейiн және кiргеннен кейiн, сондай-ақ коллективтендiру кезеңiндегі белгiлi асыра сiлтеулер, идеологиялық қысымдар, жеке басқа табынушылық, тың жерлердi игеру, "қайта құру" мен өзге де тарихи кезеңдер нәтижесiнде Қазақстан картасында пайда болған географиялық, әкiмшiлiк-аумақтық объектiлердiң, жергiлiктi жерлердiң тарихи атауларының өзгеру фактiлерiн табу және тiркеу, iздестiру әрi ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүзеге асыру;
Қазақстанның әкiмшілiк-аумақтық бiрлiктерiнiң, жергілiктi жерлерiнiң, елдi мекендерiнiң, физика-географиялық және басқа да объектiлерiнiң тарихи атауларының өзгеруiнiң нақты фактiлерiн талдау жөнiндегі жұмысты жалғастыру;
байырғы қазақ топонимдерiн одан әрi есепке алуды және жүйелеудi жүргiзу, қазақ топонимдерiнiң қолданылу жиiлiктерiн зерделеу.
Ғылыми-талдамалық және ғылыми-практикалық қызметтi қамтамасыз етудiң негiзгі құралдары:
ономастиканың өзектi проблемалары бойынша ғылыми зерттеулердi теориялық сияқты, практикалық та бағытта мынадай нақты бөлiмдерi бойынша дамыту: антропонимия, топонимия (гидронимия, микротопонимия, орономия, посессивтiк атаулар), этнонимия, эргонимия, космонимия, зоонимия, фитонимия, спелеонимия, хоронимия, ойконимия және басқалары;
ономастика жөнiндегi деректер базасын тұрақты негiзде қолдау, жетiлдiру, толықтыру, компьютерлiк бағдарламалардың жаңа технологиялары мен әзiрленiмдерiн қолдану жолымен физика-географиялық атаулар мен ойконимдер каталогын қажеттi материалдармен жабдықтау;
ономастикалық жұмыстың өзектi проблемаларының теориялық және практикалық аспектiлерi бойынша ғылыми зерттеулер жүргiзу;
ономастика саласындағы әлемдiк қоғамдастықтың тәжiрибесiн зерделеу және есепке алу, БҰҰ жанындағы географиялық атауларды стандарттау жөнiндегі комиссияның Мәскеудегi ТМД бойынша өкiлдiгiмен өзара iс-қимылды үйлестiру;
республикадағы iргелi ономастиканың және өзге де ономастикалық қызметтің ғылыми-фактологиялық базасын одан әрi жетілдiру;
ономастика мәселелерi бойынша қажетті және уақтылы шешiмдер қабылдауға мүмкiндiк беретiн ақпаратты жинау және талдаудың озық технологияларын әзiрлеу және пайдалану;
нормативтiк құқықтық базаны жетілдiру және оның iске асырылуы жөнiндегi қабылданып жатқан шаралардың тиiмдiлiгін бағалау;
ежелгi халықтық және тарихи қалыптасқан атауларға республика халқының құрметпен қарауын қалыптастыру мақсатында халық арасында түсiндiру жұмыстарын үйлестіру, мерзiмдi баспасөзде материалдар жариялау, теледидар мен радиодан хабарлар ұйымдастыру;
ономастиканың көкейтестi проблемалары бойынша әдебиеттер шығару жөнiндегі жұмысты жалғастыру, сондай-ақ конференциялар, семинарлар, дөңгелек үстелдер өткiзу.
3.2. Қазақстан Республикасындағы әкiмшiлiк-аумақтық бірлiктердің атауларын ретке келтiру, елдi мекендерді қайта атау және тарихи географиялық атауларды қалпына келтiру
Әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктерге республикаға айрықша еңбегi сiңген және оның тарихына, ғылымына, мәдениетіне, әдебиетi мен өнерiне елеулi үлес қосқан адамдардың аттарын, сондай-ақ мемлекет пен қоғам қайраткерлерiнiң және әлемдiк ауқымдағы ғылым мен мәдениет қайраткерлерiнiң есiмдерiн беру және оларды қайта атау кезiнде мынадай қағидаттар ескерiледi және сақталады:
қалаларға, қала үлгісiндегi кенттерге, аудандарға бұдан былай адам аттары берiлмейді;
бiр есiмнiң көп дүркiн қайталануына және көбейiп кетуiне жол бермеу мақсатында олар республика бойынша үштен аспайтын және олардың қайтыс болған күнiнен бастап бес жыл өткен жағдайда ғана берiледi;
объектiлерге есiмдер беру ат берiлген (өзгертiлген) күнiнен бастап он жыл өткеннен кейiн ғана жүзеге асырылады.
Жергілiктi өкiлдi және атқарушы органдарға мыналар ұсынылады:
1) қаладағы аудандарға, алаңдарға, даңғылдарға, бульварларға, көшелерге, орамдарға, парктерге, скверлерге, көпірлерге және қаланың басқа да құрамдас бөлiктерiне ат қою және оларды қайта атау туралы, олардың атауларының транскрипциясын өзгерту туралы шешiм қабылдау кезiнде:
республикаға айрықша еңбек сiңген және оның тарихына, ғылымына, мәдениетіне, әдебиетi мен өнерiне елеулi үлес қосқан адам аттарын, сондай-ақ мемлекет пен қоғам қайраткерлерiнiң және әлем деңгейiндегі ғылым мен мәдениет қайраткерлерiнiң есiмдерiн әрбiр облыс, республикалық маңызы бар қалалар және астана үшiн екiден аспайтын және олардың қайтыс болғанына бес жыл толған жағдайда ғана бepу;
көзi тiрi адамдардың атын бермеу;
объектiлердi қайта атауды ат берiлген (өзгертiлген) күнiнен бастап кемiнде он жыл өткен жағдайда ғана жүзеге асыру;
2) мемориалдық тақталарды орнату туралы шешiмдi қабылдау кезiнде мұндай шешімдердi Қазақстан Республикасы Мәдениет, ақпарат және спорт министрлiгiмен келiсу.
Осы бағытта мынадай мiндеттердi жүзеге асыру көзделедi:
ежелгі халықтық және тарихи қалыптасқан атауларға халықтың құрметпен қарауын бұқаралық ақпарат құралдары арқылы түсіндіру және қалыптастыру, түрлi объектiлердiң: әкiмшiлiк-аумақтық және аумақтық-өнеркәсіптiк бiрлiктердiң, елдi-мекендердiң, сондай-ақ көшелердiң, алаңдар мен мекемелердiң тарихи атауларын сақтау;
әкiмшiлiк-аумақтық және аумақтық-өндiрiстiк бiрлiктердiң, сондай-ақ көшелердiң, алаңдардың атауларын, мекемелердiң атауларын шектен тыс идеологияландырудан арылу; тарихи топонимдердi қайта атау практикасынан, топонимикалық жүктемесi жоқ атауларды қолданудан бас тарту.
3.3. Қазақстан Республикасының ұлты қазақ азаматтарының тегiн, әкесiнiң атын және жалқы есiмдерiн реттеу
Бұл бағыттағы жұмысты жүргізу үшiн мынадай iс-шараларды жүзеге асыру көзделедi:
Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiмен, республиканың азаматтық хал актiлерiн жазу органдарымен бiрлесiп, қазақ антропонимиясы бойынша сөздiктер мен анықтамалықтар шығару жөнiндегi үйлестiру және ұйымдастыру жұмыстарын қамтамасыз ету;
қазақ тiлiнiң фономорфологиялық нормаларына сәйкес ұлты қазақ азаматтарының тегiн, әкесiнiң атын және жалқы есiмiн индексациялауды жүргізудi, дұрыс ресiмдеудi және басқа тiлдерге транслитерациялауды үйлестiрудi жүзеге асыру;
антропонимиялық белгiлеулердi бiрдейлендiру жөнiндегi және олардың қазақ тiлiнде жазылуын, оларды басқа тiлдерге транслитерациялаудың бiртұтас ережелерiн белгiлеу жөнiндегi жұмыстарды ұйымдастыру.
3.4. Көрнекi ақпараттар мен жарнама мәтiндерін ресімдеудi бiрiздендiру, үйлестіру және бақылау
Бұл бағытта мынадай iс-шаралар көзделедi:
ведомстволық объектiлердi, ақпараттық-қабырғалық жарнамаларды, коммерциялық құрылымдардың маңдайшаларын, шетелдiк өкiлдiктердi және басқаларын көркемдеп безендiру кезiнде тiл мәдениетiн жетiлдiру жөнiндегi ұсынымдарды әзiрлеу;
жарнамалық қабырғалардағы, ұйымдардың, мекемелердiң, меншiк нысанына қарамастан кәсiпорындардың атауларында тiлдiк нормалардың сақталуын бақылай отырып, мемлекеттік тiлдегі мәтiнiнiң болуын тексеру жөнiнде ономастикалық объектiлердiң атауларын реттеудi жүргiзу.
3.5. Нормативтiк құқықтық базаны одан әрi жетiлдiру
Ашық азаматтық қоғамға сәйкес келетiн ономастика саласындағы жұмысты жүйелеу және үйлестiрудi одан әрi дамыту мақсатында осы саладағы нормативтік құқықтық базаны одан әрi жетілдiру жұмысын жалғастыру қажет. Осыған байланысты Қазақстанның дамуының қазiргі кезеңiнде мынадай шараларды қабылдаған орынды:
ономастикалық жұмыстың сараптамасын жүргiзу үшін заңнамаға тиiстi өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу;
"Қазақстан Республикасындағы тiлдер туралы" Заңның ережелерiне сәйкес келмейтiн жарнамалық мәтiндердiң көрнекi ақпаратын ресiмдеу үшiн жауаптылық мәселесi бойынша тиiстi құжат әзiрлеу;
географиялық объектiлердiң атауларын мемлекеттiк тiлде жазу және оларды орыс және басқа да тiлдерде транскрипциялау ережелерiн әзiрлеу;
мемлекеттік тiлде антропонимиялық белгiлеулердi бiрдейлендiру мен жазу жөнiндегi және оларды басқа тiлдерге транслитерациялаудың бiртұтас ережелерiн әзiрлеу;
мүдделi министрлiктер және ведомстволармен бiрлесе отырып, Мемлекеттiк тiлдiң фономорфологиялық нормаларына сәйкес ұлты қазақ азаматтардың тегiн, әкесiнiң атын, жалқы есiмiн индексациялауды, дұрыс ресiмдеудi және басқа тiлдерге транслитерациялауды жүргiзу жөнiндегі нұсқаулықты әзiрлеу;
нормативтiк құқықтық кесiмдерге ономастикалық жұмыстың құқықтық негiздерiне және Мемлекеттiк ономастика комиссиясы бекiткен атауларды пайдалануға қатысты бөлiгінде өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу;
қазақ ономастикасын жүйелендiру жөнiндегі қызметтердiң жұмысын реттейтiн нормативтік құқықтық кесiмдердi әзiрлеу.
3.6. Тұжырымдаманы iске асыру тетiктерi
Тұжырымдаманы кешендi iске асыру мемлекеттік басқарудың орталық және жергілiктi органдарының отандық ономастиканы одан әрi дамыту жөнiндегi қызметiн үйлестiрудi меңзейдi.
Мәдениет және тiл саласындағы басшылықты жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органының функциясына мыналар енгізiлген:
Мемлекеттік ономастикалық комиссияның жұмысын ұйымдастыру;
ономастикалық жұмысты үйлестiру.
4. Тұжырымдаманы іске асырудан күтiлетін нәтижелер
Жаhандану қарқынының ұлғая түсуi, Қазақстанда нарықтық қатынастардың күшеюі республиканың ономастикалық кеңiстігiн қалыптастыруға өз түзетулерiн енгiздi. Осыған байланысты ұлттық ономастикадағы өзгерiстер мен жаңалықтардың әр түрлi үрдiстерiн реттеу жөнiндегі мiндеттер бiр жолғы науқан болып табылмайды, керiсiнше тарихи қашықтығы бар, ұзақ мерзiмдi және мемлекеттік деңгейде қолдауды талап ететiн, материалдық қамтамасыз етуге сәйкес келетiн және ғылыми, терең мәдениетті, ұлттық және әлеуметтiк маңызы бар аса маңызды ұжымдық шығармашылық ретiнде бағалануға тиiс.
Осы Тұжырымдама республикадағы ономастикалық қызметті үйлестiрумен, реттеумен қатар, ұлттық өзiндiк болмысты, жалпы адамзаттық мәдениет пен оның құндылықтарының өзара байланысын қорғау мен сақтау тәрiздi гуманитарлық мақсаттарды да болжайды.
