Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын және 39-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2007 жылғы 28 мамырдағы N 5 Нормативтік Қаулысы

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі, төраға И.И.Рогов, Кеңес мүшелері Х.Ә.Әбішев, Қ.Ж.Балтабаев, Н.В. Белоруков, С.Ф.Бычкова, А.М.Нұрмағамбетов, Ү.М.Стамқұлов қатысқан құрамда, мыналардың:
өтініш субъектісінің өкілдері - Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттары Б.Ә.Әбішевтің, Н.Ә.Жылқышиевтің, Ұ.Б.Елубаевтың, А.Т.Өтегеновтың,
Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының өкілі - Қазақстан
Республикасы Парламенті Сенатының депутаты К.А.Айтахановтың,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің өкілі - Қазақстан Республикасы Әділет вице-министрі С.П.Нұғмановтың,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының өкілі - Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының судьясы В.М.Борисовтың,
Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі - Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының Мемлекеттік органдар қызметінің заңдылығын қадағалау жөніндегі департаментінің бастығы А.Н.Кравченконың,
Қазақстан Республикасы Адам құқықтары жөніндегі уәкіл Б.К.Байқадамовтың,
Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігі өкілі - Қазақстан Республикасы Жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігі төрағасының орынбасары А.П.Сизовтың,
"Адам құқықтары үшін хартия" қоғамдық қорының атқарушы директоры Ж.Ө.Тұрмағамбетованың қатысуымен, өзінің ашық отырысында Қазақстан Республикасы Парламентінің бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын және 39-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы өтінішін қарады.
Конституциялық іс жүргізу материалдарын зерттеп, баяндамашы - Конституциялық Кеңестің мүшесі Ү.М.Стамқұловтың хабарлауын, өтініш субъектісі өкілдерінің және отырысқа қатысушылардың сөздерін тыңдап, сондай-ақ сарапшы - заң ғылымдарының докторы, Қазақ гуманитарлық-заң университетінің жанындағы Жеке құқық ғылыми-зерттеу институтының жетекші ғылыми қызметкері К.М.Ілиясованың қорытындысымен танысып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі мынаны
анықтады :

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесіне 2007 жылғы 17 сәуірде Қазақстан Республикасы Парламентінің бір топ депутаттарының Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын және 39-бабының 1-тармағын ресми түсіндіру туралы өтініш келіп түсті.
Өтініш субъектісі мынадай сұрақтарға жауап беруді сұрайды:
"- Конституцияның 26-бабының 3-тармағында "ерекше жағдайлар" деп нені түсінуге болады және Конституциялық Кеңестің 2005 жылғы 1 шілдедегі қаулысына демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекетте оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары екендігі және мемлекет үшін адамға қамқор болу мен оның материалдық жағдайын жақсартудан асқан маңызды міндет жоқ екендігі туралы жазылған құқықтық көзқарасын назарға алсақ, олар қандай белгілермен сипатталуға тиіс?
- Конституцияның 39-бабының 1-тармағында жазылған адамның және азаматтық құқықтары мен бостандықтарын шектеу шамасының заңдардың мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айырудың ерекше жағдайлары деген бөлігіне қатысты мазмұнын айқындайтын түпкілікті сипаты бар ма?
- Конституцияның 26-бабы 3-тармағының және 39-бабы 1-тармағының нормалары Қазақстан Республикасының Жер кодексінде мемлекет мұқтажы жер учаскелерін күштеп айырудың мынадай әрбір ерекше жағдайларын белгілеу үшін:
1) халықаралық міндеттеме;
2) қорғаныс қажеттігі, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, сауықтыру, рекреациялық және тарихи-мәдени мақсаттар үшін жер беру;
3) пайдалы қазбалары бар кен орындарын табу және өңдеу (жалпыға белгілі болғандарынан басқасы);
4) жол, электр тарту желілерін, байланыс, магистральды құбырлар желілерін, елді мекендерде пайдаланылатын инженерлік-коммуникациялық тораптарды салу, сондай-ақ осы объектілерді орналастыру мүмкіндігінің басқа да нұсқалары болмаған жағдайда, мемлекеттік маңызы бар басқа да объектілерді салу;
5) құлау қаупі бар авариялық жағдайдағы және тозып кеткен үйлерді бұзу;
6) қалалардың және өзге де елді мекендердің бас жоспарларын орындау үшін құқықтық кедергі бола ала ма?".
Конституциялық Кеңестің отырысы барысында өтініш субъектілері "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" 1995 жылғы 29 желтоқсандағы N 2737 Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 21-бабы 2-тармағының 4) тармақшасына сәйкес, қалалардың және өзге де елді мекендердің бас жоспарларын орындау Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағында көзделген ерекше жағдайларға жататын немесе жатпайтынын түсіндіруді сұрай отырып ауызша өтініш білдіреді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын және қаралып отырған өтініш бойынша материалдарды талдап, Конституциялық Кеңес мынаны негізге алады.
1. Мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айырудың ерекше жағдайларының төбесін белгілеуді көздейтін, "Қазақстан Республикасының Жер кодексіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасын Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауы өтініш жасауға себеп болған. Осыған орай депутаттар мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айырудың заңмен белгіленетін ерекше жағдайларының сипатын, сондай-ақ меншік иесі және жер пайдаланушының құқықтарын шектеу шегін айқындау қажет деп пайымдайды.
Заңдарды түсіндіру және заң жобаларының конституциялылығын тексеру Конституциялық Кеңестің құзыретіне жатпайды. Сондықтан Конституциялық Кеңес мемлекет мұқтажы үшін жер учаскесінен күштеп айырудың депутаттар өтінішінде санамалап берілген ерекше жағдайларына қатысты Конституцияның 26-бабы 3-тармағының және 39-бабы 1-тармағының нормаларын түсіндіру мүмкін емес деп есептейді, өйткені онда 2003 жылғы 20 маусымдағы N 442-II Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 84-бабы , сондай-ақ осы баптың "Қазақстан Республикасы Жер кодексіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасында жазылған жаңа редакциясындағы нормалары талданған болар еді.
Конституциялық Кеңес Республика Конституциясының 26-бабы 3-тармағының нормаларына, соның ішінде 39-бабы 1-тармағының нормаларымен өзара байланыстыра отырып, бірнеше рет түсіндірме берген болатын. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің "Қазақстан Республикасы Парламенті 2001 жылғы 26 маусымда қабылдаған "Қазақстан Республикасы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестілігі туралы" 2001 жылғы 9 шілдедегі N 12/2 , "Қазақстан Республикасы Жер кодексінің Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкестігі туралы" 2003 жылғы 10 маусымдағы N 8 және "Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы" 2005 жылғы 1 шілдедегі N 4 қаулыларында бұл аталған конституциялық нормалар ережелерінің мазмұны мен мағынасы өтініш тақырыбына қатысты ашып көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабының 2-тармағында: "Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді" деп бекітілген. Конституциялық Кеңестің "Қазақстан Республикасы Конституциясының 6-бабының 2-тармағын және 61-бабының 3-тармағының 1) және 2) тармақшаларын ресми түсіндіру туралы" 1999 жылғы 3 қарашадағы N 19/2 қаулысында, Конституцияның бұл ережесі меншіктің құқықтық тәртібі, меншік иесінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері заңмен реттеледі дегенді білдіреді, деп атап көрсетіледі. Меншік құқығын шектеудің негіздері мен шектері және олардың сипаты Конституцияның 39-бабы 1-тармағының нормасынан туындайды және "мүліктік құқық абсолютті болып табылмайды және азаматтық-құқықтық қатынастар саласында болсын, жария құқықтық салада болсын заңдармен шектелуі мүмкін" (Конституциялық Кеңестің 2005 жылғы 1 шілдедегі N 4 қаулысы).
Конституциялық Кеңес, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабының 3-тармағын және 76-бабының 2-тармағын ресми түсіндіру туралы" 2000 жылғы 20 желтоқсандағы N 21/2 , 2001 жылғы 9 шілдедегі N 12/2 , 2003 жылғы 10 маусымдағы N 8 , 2005 жылғы 1 шілдедегі N 4 қаулыларда, Конституция "мемлекет мұқтажы", "ерекше жағдайлар", "құны тең бағамен өтелген кезде" деген ұғымдардың мазмұнын анықтап отырмайды және бұл міндетті заңдарға жүктейді, деп атап көрсетті.
2. Өтініште қойылған басқа сұрақтардың мән-жайы бойынша Конституциялық Кеңес мынаны атап көрсетеді.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы). Оларды ең қымбат қазына деп тану, мемлекет үшін адамға, оның материалдық жағынан әл-ауқаты болуына қамқорлық жасаудан аса маңызды міндет жоқ екенін білдіреді. Мемлекет адамның лайықты өмір сүру үшін қолынан келген барлық жағдайды жасауға міндетті (Конституциялық Кеңестің 2005 жылғы 1 шілдедегі N 4 қаулысы). Конституциялық Кеңестің "Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабының 1-тармағы ресми түсіндіру туралы" 2001 жылғы 21 желтоқсандағы N 18/2, "Қазақстан Республикасы Конституциясының 16 және 83-баптарын ресми түсіндіру туралы" 2003 жылғы 31 желтоқсандағы N 13 , "Қостанай облысының мамандандырылған ауданаралық экономикалық сотының өтініші бойынша, "Салық және бюджетке төленетін міндетті басқа да төлемдер туралы" Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) 53-бабы 1-тармағының және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 25 мамырдағы N 569 қаулысымен бекітілген, Салық төлеушінің билік етуі шектелген мүлкін салық берешегі есебіне сату жөнінде мамандандырылған аукцион өткізу ережесінің 13-тармағының конституциялылығын тексеру туралы" 2004 жылғы 15 сәуірдегі N 2 , "Арал өңіріндегі экологиялық қасірет салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 13-бабының конституциялылығын тексеру туралы" 2005 жылғы 29 сәуірдегі N 3 қаулыларында да дәл осындай құқықтық көзқарас білдірілген.
Негізгі заңның 12-бабының 2-тармағына сәйкес заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуы адам құқықтары мен бостандықтарына қарай анықталады. Бұл аталған ереже Қазақстанда қолданылатын құқықтың тұжырымдамалық негізі болып табылады (Конституциялық Кеңестің 2003 жылғы 10 маусымдағы N 8 қаулысы).
Осылайша, Негізгі Заңның 26-бабының 3-тармағын жүзеге асырумен байланысты құқықтық қатынастарды заңнамалық реттеу, адамның және азаматтық конституциялық құқықтары мен бостандықтарының үстемдігі және олардың қорғалатындығы тұрғысынан іске асырылуы қажет.
Конституцияның 26-бабының 1 және 2-тармақтарында Қазақстан Республикасы азаматтарының заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алатындығы белгіленіп, меншікке кепілдік берілетіндігі туралы түбегейлі конституциялық принцип бекітіледі.
Конституцияның 26-бабының 3-тармағында заңмен көзделген ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін сот тәртібімен мүліктен күштеп айыру оны құны тең бағамен өтелген кезде жүргізілуі мүмкін деп көзделген.
Конституциялық Кеңес, мүліктің мемлекет меншігіне өтуі қажет болған кезде немесе мемлекеттік функцияларынан туындайтын және қоғамдық-маңызды мақсаттарды көздейтін мемлекеттік мүдделерді қанағаттандыру үшін ғана мемлекет мұқтажы үшін күштеп алып қою орын алуын мүмкін деп пайымдайды.
Конституцияда мемлекет мұқтажы үшін мүліктің алып қоюдың ерекше жағдайларының тізбесі берілмеген және бұл жағдайлардың заңмен белгіленуге тиіс екендігі көзделген (26-баптың 3-тармағы), Конституциялық Кеңестің 2005 жылғы 1 шілдедегі N 4 қаулыда жазылған, "мемлекет мұқтажы" деген терминді "ерекше жағдайлар" деген ұғымды ұштастыра отырып түсінген және қолданған жөн деген құқықтық көзқарасын негізге ала отырып, мемлекет мұқтажын қанағаттандыру қажеттігі мүлікті күштеп алып қоюдың ерекше жағдайларын заңда белгілеуге алғышарт болып табылады. Мемлекет мұқтажы үшін мүлікті күштеп алып қоюдың ерекше жағдайларын айқындаудан өлшемі Конституцияның 1-бабының 1-тармағында, 6 және 26-баптарында бекітілген конституциялық принциптерден туындайды.
Конституциялық Кеңес, мүлікті күштеп алып қою жағдайларының ерекшелігі, осылай алып қоюдан басқа мемлекет мұқтажын қанағаттандырудың өзге тәсіл болмауын көздейді, деп есептейді. Мемлекет мұқтажын қанағаттандырудың баламалы тәсілі, соның ішінде, құрылыс объектілерін орналастырудың басқа варианттары болған кезде заң күштеп алып қоюдың мүмкіндігіне жол бермеуге тиіс.
Ерекше жағдайларда мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айырудың міндетті шарты меншік иесіне осы мүліктің құнын тең бағамен өтеуі болып табылады. 1994 жылғы 22 желтоқсандағы N 268-ХІІІ Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (Жалпы бөлім) 26-бабында келтірілген залалдардың толық көлемде өтелетіндігі туралы ереже бар.
Осылайша, мынадай:
1) мүлікті мемлекет мұқтажы үшін пайдалану мақсатында ғана одан айыруға жол беріледі. Бұл ретте, Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы), мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірге қорғалады, меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам иелігіне де қызмет етуге тиіс (Конституцияның 6-бабының 1 және 2-тармақтары), Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандайда болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады, меншікке заңи кепілдік беріледі (Конституцияның 26-бабының 1 және 2-тармақтары), деген түбегейлі конституциялық принциптерді ескерген жөн;
2) мемлекет мұқтажы үшін мүліктен айырудың ерекше жағдайларының тізбесі заңмен белгіленеді;
3) мемлекет мұқтажы үшін мүліктен айыру оның құны тең бағамен өтеген кезде жүргізілуі мүмкін;
4) мемлекет мұқтажы үшін мүліктен айыру сот шешімімен жүргізіледі, деген талаптар жинақталып келіп, сақталған кезде мүлік, соның ішінде жер учаскесі және өзге де жылжымайтын мүлік құқық иеленушіден ерекше жағдайларда күштеп алып қойылуы мүмкін.
Осы аталған талаптардың ең болмаса біреуінің орындалмауы мүлікті күштеп алып қою туралы қабылданған шешімнің Республика Конституциясына сәйкес еместігін білдіреді.
3. "Қазақстан Республикасындағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметтері туралы" 2001 жылғы 16 шілдедегі N 242-ІІ Қазақстан Республикасы Заңына (бұдан әрі - Заң) сәйкес, елді мекендерде бас жоспарлары қаланы, кентті, ауылды (селоны) не басқа да қонысты дамытуды кешенді жоспарлауды айқындайтын негізгі қала құрылысы құжаты болып табылады (Заңның 47-бабы). Оларға заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілермен (Республика Үкіметі қаулыларымен, мәслихаттардың шешімдерімен) бекітіліп (Заңның 19, 21, 23-1-баптары), тиісті жергілікті мемлекеттік органдар үшін олардың атқарылуы күнделікті міндет болып табылады, олардың ерекше сипаты болмайды.
Құрылыс көзделіп отырған қандайда болсын объектінің елді мекеннің бас жоспарына енгізілу фактісінің өзі, осыдан келіп туындайтын құқықтық салдармен қоса алғанда, автоматты түрде ерекше жағдайда деп таныла алмайды. Елді мекендердің бас жоспарларын орындау, мемлекет мұқтажына орай қажеттігі туындаған объектілер құрылғанда, объектілерде орналастырудың басқа, мүлікті күштеп алып қоюмен байланысты емес варианттары болмағанда және олардың құрылысы Конституцияның 26-бабы 3-тармағының мағынасындағы, тізбесі заңмен белгіленген ерекшелік белгісіне сай келетін бөлігінде ғана мемлекеттік жер учаскесін және өзге де жылжымайтын мүлікті күштеп алып қою үшін негіз бола алады.
Жазылған негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 4) тармақшасын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Заңының 17-бабы 3-тармағының 1) тармақшасын, 31, 32, 33, 37-баптарын және 41-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа алып, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі
қаулы етеді :
1. Мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айырудың ерекше жағдайларының сипатын түбегейлі конституциялық принциптерді негізге ала отырып айқындаған жөн, ол принциптерге сай Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы - адам және адам өмірі, құқықтары мен бостандықтары (Конституцияның 1-бабының 1-тармағы), мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады, меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам иелігіне де қызмет етуге тиіс (Конституцияның 6-бабының 1 және 2-тармақтары), Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандайда болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады, меншікке заңмен кепілдік беріледі (Конституцияның 26-бабының 1 және 2-тармақтары).
2. Конституцияның 26-бабы 3-тармағының контекстіндегі ерекше жағдайлар деп мемлекет мұқтажы үшін мүлікті сот тәртібімен күштеп алып қоюдың заңмен нақты айқындалған жағдайлары таныла алады, бұл жағдайлар, мемлекет мұқтажын қанағаттандырудың өзге тәсілі болған және мүліктік құны тең бағамен өтелген кезде, мемлекеттік функцияларынан туындайтын және қоғамдық-маңызды мақсаттарды көздейтін мемлекет мүддесін қанағаттандыру қажеттігімен шарттастырылады.
3. Елді мекендердің бас жоспарларын орындауды, мемлекет мұқтажы үшін мүліктен күштеп айырудың заңмен белгіленген және осы нормативтік қаулының резолютивтік бөлігінің екінші тармағының ережелеріне сәйкес келетін, ерекше жағдайларының тізбесімен құрылысы қамтылған объектілер бөлігінде ғана Қазақстан Республикасы Конституциясының 26-бабы 3-тармағының мағынасындағы ерекше жағдайларға жатқызуға болады.
4. Қазақстан Республикасы Конституциясының 74-бабының 3-тармағына сәйкес нормативтік қаулы оны қабылдаған күннен бастап күшіне енеді, шағымдануға жатпайды, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті және Қазақстан Республикасы Конституциясының 73-бабының 4-тармағында көзделген ретті ескере отырып, түпкілікті болып табылады.
5. Осы нормативтік қаулы республикалық ресми басылымдарда қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
төрағасы

Об официальном толковании пункта 3 статьи 26 и пункта 1 статьи 39 Конституции Республики Казахстан

Нормативное постановление Конституционного Совета Республики Казахстан от 28 мая 2007 года N 5

Конституционный Совет Республики Казахстан в составе председателя Рогова И.И., членов Совета Абишева X.А., Балтабаева К.Ж., Белорукова Н.В., Бычковой С.Ф., Нурмагамбетова А.М., Стамкулова У.М. с участием:
представителей субъекта обращения - депутатов Мажилиса Парламента Республики Казахстан Абишева Б.А., Джилкишиева Н.А., Елеубаева У.Б., Утегенова А.Т.;
представителя Сената Парламента Республики Казахстан - депутата Сената Парламента Республики Казахстан Айтаханова К.А.;
представителя Правительства Республики Казахстан - вице-министра юстиции Республики Казахстан Нугманова С.П.;
представителя Верховного Суда Республики Казахстан - судьи Верховного Суда Республики Казахстан Борисова В.М.;
представителя Генеральной прокуратуры Республики Казахстан - начальника департамента по надзору за законностью деятельности государственных органов Генеральной прокуратуры Республики Казахстан Кравченко А.Н.;
уполномоченного по правам человека в Республике Казахстан Байкадамова Б.К.;
представителя Агентства Республики Казахстан по управлению земельными ресурсами - заместителя председателя Агентства Республики Казахстан по управлению земельными ресурсами Сизова А.П.;
исполнительного директора Общественного фонда "Хартия за права человека" Турмагамбетовой Ж.У.
рассмотрел в открытом заседании обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 3 статьи 26 и пункта 1 статьи 39 Конституции Республики Казахстан.
Исследовав материалы конституционного производства, заслушав сообщение докладчика - члена Конституционного Совета Стамкулова У.М., выступления представителей субъекта обращения и участников заседания, а также ознакомившись с заключением эксперта - доктора юридических наук, ведущего научного сотрудника Научно-исследовательского института частного права при Казахском гуманитарно-юридическом университете Ильясовой К.М., Конституционный Совет Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Совет Республики Казахстан 17 апреля 2007 года поступило обращение группы депутатов Парламента Республики Казахстан об официальном толковании пункта 3 статьи 26 и пункта 1 статьи 39 Конституции Республики Казахстан.
Субъект обращения просит ответить на следующие вопросы:
"- что понимается под "исключительными случаями" в контексте пункта 3 статьи 26 Конституции и какими признаками они должны характеризоваться, принимая во внимание правовую позицию Конституционного Совета, изложенную в постановлении от 1 июля 2005 года, о том, что для демократического, светского, правового и социального государства высшими ценностями являются человек, его жизнь, права и свободы и что нет для государства более важной задачи, чем забота о человеке, его материальном благополучии?
- носят ли изложенные в пункте 1 статьи 39 Конституции пределы ограничения прав и свобод человека и гражданина исчерпывающий характер, определяющий содержание законов в части исключительных случаев для принудительного отчуждения имущества для государственных нужд?
- являются ли нормы пункта 3 статьи 26 и пункта 1 статьи 39 Конституции правовым препятствием для установления в Земельном кодексе Республики Казахстан каждого из исключительных случаев для принудительного отчуждения земельного участка для государственных нужд:
1) международное обязательство;
2) предоставление земель для нужд обороны, особо охраняемых природных территорий, оздоровительного, рекреационного и историко-культурного назначения;
3) обнаружение и разработка месторождения полезных ископаемых (кроме общераспространенных);
4) строительство дорог, линий электропередачи, линий связи, магистральных трубопроводов, инженерно-коммуникационных сетей общего пользования населенных пунктов, а также других объектов, имеющих государственное значение, при отсутствии других вариантов возможного размещения этих объектов;
5) снос аварийного и ветхого жилья, грозящего обвалом (обрушением);
6) исполнение генеральных планов городов и иных населенных пунктов".
В ходе заседания Конституционного Совета представители субъекта обращения в соответствии с подпунктом 4) пункта 2 статьи 21 Конституционного Закона Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года N 2737 "О Конституционном Совете Республики Казахстан" заявили устное ходатайство с просьбой разъяснить: относится ли исполнение генеральных планов городов и иных населенных пунктов к исключительным случаям, предусмотренным пунктом 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан?
Проанализировав нормы Конституции Республики Казахстан и материалы по рассматриваемому обращению, Конституционный Совет исходит из следующего.
1. Поводом для обращения в Конституционный Совет послужило рассмотрение Мажилисом Парламента Республики Казахстан проекта Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Земельный кодекс Республики Казахстан", предусматривающего установление перечня исключительных случаев принудительного отчуждения имущества для государственных нужд. В этой связи депутаты полагают необходимым определить характер исключительных случаев принудительного отчуждения имущества для государственных нужд, устанавливаемых законом, а также пределы ограничения прав собственника и землепользователя.
В компетенцию Конституционного Совета не входят толкование законов и проверка конституционности законопроектов. Поэтому Конституционный Совет считает невозможным толкование норм пункта 3 статьи 26 и пункта 1 статьи 39 Конституции относительно перечисленных в обращении депутатов исключительных случаев для принудительного отчуждения земельного участка для государственных нужд, поскольку толкованию подлежали бы статья 84 Земельного кодекса Республики Казахстан от 20 июня 2003 года N 442-II, а также нормы этой статьи в новой редакции, изложенные в проекте Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Земельный кодекс Республики Казахстан".
Конституционный Совет неоднократно давал толкование норм пункта 3 статьи 26, в том числе, во взаимосвязи с нормами пункта 1 статьи 39 Конституции Республики. В постановлениях Конституционного Совета Республики Казахстан от 9 июля 2001 года N 12/2 "О конституционности Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан", принятого Парламентом Республики Казахстан 26 июня 2001 года", от 10 июня 2003 года N 8 "О соответствии Конституции Республики Казахстан Земельного кодекса Республики Казахстан" и от 1 июля 2005 года N 4 "Об официальном толковании пункта 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан" применительно к предмету обращения раскрыты содержание и смысл положений указанных конституционных норм.
Пунктом 2 статьи 6 Конституции Республики Казахстан установлено: "Собственность обязывает, пользование ею должно одновременно служить общественному благу. Субъекты и объекты собственности, объем и пределы осуществления собственниками своих прав, гарантии их защиты определяются законом". В постановлении Конституционного Совета от 3 ноября 1999 года N 19/2 "Об официальном толковании пункта 2 статьи 6 и подпунктов 1) и 2) пункта 3 статьи 61 Конституции Республики Казахстан" отмечается, что это положение Конституции означает, что правовой режим собственности, объем и пределы осуществления собственником его правомочий регламентируются законом. Основания и пределы ограничения права собственности и их характер, согласно постановлению Конституционного Совета от 1 июля 2005 года N 4, вытекают из нормы пункта 1 статьи 39 Конституции и что "имущественное право не является абсолютным и может быть ограничено законами как в сфере гражданско-правовых отношений, так и в публично-правовой сфере".
Конституционный Совет в постановлениях от 20 декабря 2000 года N 21/2 "Об официальном толковании пункта 3 статьи 26 и пункта 2 статьи 76 Конституции Республики Казахстан", от 9 июля 2001 года N 12/2, от 10 июня 2003 года N 8, от 1 июля 2005 года N 4 указывал, что Конституция не определяет содержание понятий "государственные нужды", "исключительные случаи", "условия равноценного возмещения" и возлагает эту задачу на законы.
2. По существу других поставленных в обращении вопросов Конституционный Совет отмечает следующее.
Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции). Признание их высшей ценностью означает, что государство не имеет более важной задачи, чем забота о человеке, его материальном благополучии. При этом государство обязано создать все зависящие от него условия для достойного существования человека (постановление Конституционного Совета от 1 июля 2005 года N 4). Такая же правовая позиция отражена и в постановлениях Конституционного Совета от 21 декабря 2001 года N 18/2 "Об официальном толковании пункта 1 статьи 1 Конституции Республики Казахстан", от 31 декабря 2003 года N 13 "Об официальном толковании статей 16 и 83 Конституции Республики Казахстан", от 15 апреля 2004 года N 2 "О проверке конституционности пункта 1 статьи 53 Кодекса Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налогового кодекса) и пункта 13 Правил проведения специализированного аукциона по реализации ограниченного в распоряжении имущества налогоплательщика в счет налоговой задолженности, утвержденных постановлением Правительства Республики Казахстан от 25 мая 2002 года N 569 по обращению специализированного межрайонного экономического суда Кустанайской области", от 29 апреля 2005 года N 3 "О проверке конституционности статьи 13 Закона Республики Казахстан "О социальной защите граждан, пострадавших вследствие экологического бедствия в Приаралье".
В соответствии с пунктом 2 статьи 12 Основного Закона права и свободы человека определяют содержание и применение законов и других нормативных правовых актов. Указанное правило является концептуальной основой действующего права Казахстана ( постановление Конституционного Совета от 10 июня 2003 года N 8).
Таким образом, законодательное регулирование правоотношений, связанных с реализацией пункта 3 статьи 26 Основного Закона, необходимо осуществлять с позиции верховенства и защиты конституционных прав и свобод человека и гражданина.
В пунктах 1 и 2 статьи 26 Конституции устанавливается, что граждане Республики Казахстан могут иметь в частной собственности любое законно приобретенное имущество, и закрепляется основополагающий конституционный принцип о гарантиях собственности.
Пункт 3 статьи 26 Конституции предусматривает, что в судебном порядке для государственных нужд в исключительных случаях, предусмотренных законом, принудительное отчуждение имущества может быть произведено при условии равноценного его возмещения.
Конституционный Совет полагает, что принудительное изъятие имущества для государственных нужд может иметь место только при наличии потребности в переходе такого имущества в государственную собственность или для удовлетворения государственных интересов, вытекающих из функций государства и преследующих общественно значимые цели.
Конституция не содержит перечня исключительных случаев изъятия имущества для государственных нужд и предусматривает, что эти случаи должны быть установлены законом (пункт 3 статьи 26). Исходя из правовой позиции Конституционного Совета, изложенной в постановлении от 1 июля 2005 года N 4 , о том, что термин "государственные нужды" следует понимать и применять в сочетании с понятием "исключительные случаи", необходимость удовлетворения государственных нужд является предпосылкой установления в законе перечня исключительных случаев принудительного изъятия имущества. Критерии определения исключительных случаев принудительного изъятия имущества для государственных нужд вытекают из конституционных принципов, закрепленных пунктом 1 статьи 1, статьями 6 и 26 Конституции.
Конституционный Совет считает, что исключительность случаев принудительного изъятия имущества предполагает отсутствие иного способа удовлетворения государственных нужд без такого изъятия. Закон не должен допускать возможность принудительного изъятия имущества при наличии альтернативного способа удовлетворения государственых нужд, в том числе, других вариантов размещения объектов строительства.
Обязательным условием принудительного отчуждения имущества для государственных нужд в исключительных случаях является предоставление собственнику равноценного возмещения этого имущества. Статья 266 Гражданского Кодекса Республики Казахстан (Общая часть) от 27 декабря 1994 года N 268-XIII содержит правило о возмещении убытков в полном объеме при прекращении права собственности.
Таким образом, имущество, в том числе, земельный участок и иная недвижимость, может быть принудительно изъято у правообладателя в исключительных случаях при соблюдении в совокупности следующих требований:
1) отчуждение имущества допускается лишь в целях его использования для государственных нужд. При этом следует учитывать основополагающие конституционные принципы, согласно которым высшими ценностями Республики Казахстан являются человек, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции); признаются и равным образом защищаются государственная и частная собственность, собственность обязывает, пользование ею должно одновременно служить общественному благу (пункты 1 и 2 статьи 6 Конституции ); граждане Республики Казахстан могут иметь в частной собственности любое законно приобретенное имущество, а собственность гарантируется законом (пункты 1 и 2 статьи 26 Конституции);
2) перечень исключительных случаев отчуждения имущества для государственных нужд устанавливается законом;
3) отчуждение имущества для государственных нужд возможно при условии равноценного его возмещения;
4) принудительное отчуждение имущества для государственных нужд производится не иначе, как по решению суда.
Невыполнение хотя бы одного из указанных требований означает несоответствие принятого решения о принудительном изъятии имущества Конституции Республики.
3. В соответствии с Законом Республики Казахстан от 16 июля 2001 года N 242-II "Об архитектурной, градостроительной и строительной деятельности в Республике Казахстан" (далее - Закон) генеральные планы населенных пунктов являются основным документом, определяющим комплексное планирование развития города, поселка, аула (села) либо другого поселения ( статья 47 Закона). Они утверждаются подзаконными норматив ными правовыми актами (постановлениями Правительства Республики, решениями маслихатов) ( статьи 19 , 21, 23-1 Закона) и их исполнение для соответствующих местных государственных органов является повседневной деятельностью, которая не носит характера исключительности.
Сам факт включения какого-либо объекта, предполагаемого к строительству, в генеральный план населенного пункта не может автоматически признаваться исключительным случаем с вытекающими из этого правовыми последствиями. Исполнение генеральных планов населенных пунктов может служить основанием для принудительного изъятия государством земельного участка и другой недвижимости лишь в части строительства тех объектов, необходимость которых вызвана государственной нуждой, при отсутствии других, не связанных с принудительным изъятием имущества, вариантов размещения объектов и при условии, что их строительство подпадает под признаки исключительных в смысле пункта 3 статьи 26 Конституции случаев, перечень которых установлен законом.
На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 4) пункта 1 статьи 72 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 3 статьи 17, статьями 31 , 32, 33, 37 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 41 Конституционного закона Республики Казахстан "О Конституционном Совете Республики Казахстан", Конституционный Совет Республики Казахстан

постановляет:

1. Характер исключительных случаев принудительного отчуждения имущества для государственных нужд следует определять, исходя из основополагающих конституционных принципов, согласно которым высшими ценностями Республики Казахстан являются человек, его жизнь, права и свободы (пункт 1 статьи 1 Конституции); признаются и равным образом защищаются государственная и частная собственность, собственность обязывает, пользование ею должно одновременно служить общественному благу (пункты 1 и 2 статьи 6 Конституции); граждане Республики Казахстан могут иметь в частной собственности любое законно приобретенное имущество, а собственность гарантируется законом (пункты 1 и 2 статьи 26 Конституции).
2. Исключительными в контексте пункта 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан могут быть признаны конкретно определенные законом случаи принудительного изъятия имущества для государственных нужд в судебном порядке, которые обусловливаются необходимостью удовлетворения государственных интересов, вытекающих из функций государства и преследующих общественно значимые цели, при невозможности иного способа удовлетворения этих нужд и при условии равноценного возмещения имущества.
3. Исполнение генеральных планов населенных пунктов можно относить к исключительным случаям в смысле пункта 3 статьи 26 Конституции Республики Казахстан лишь в части тех объектов, строительство которых охватывается перечнем исключительных случаев отчуждения имущества для государственных нужд, установленным законом и соответствующем положениям пункта второго резолютивной части настоящего нормативного постановления.
4 На основании пункта 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, обжалованию не подлежит, является общеобязательным на всей территории Республики и окончательным с учетом случая, предусмотренного пунктом 4 статьи 73 Конституции Республики Казахстан.
5. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в официальных республиканских печатных изданиях.

Председатель
Конституционного Совета
Республики Казахстан