"Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің ЖОЛДАУЫ

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2012 жылғы 12 маусымдағы № 09-3/1 Жолдауы.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 53-бабының 6) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі Парламент Палаталарының бірлескен отырысында "Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" жыл сайынғы жолдауды ұсынады.

2011 жылы еліміз Мемлекеттік Тәуелсіздігінің Жиырма жылдығын атап өтті. Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың басшылығымен Қазақстан әлемдегі қарқынды дамып отырған мемлекеттердің біріне айналды.

Парламент Республиканың саяси, экономикалық, әлеуметтік, құқықтық және өзге де жетістіктерін паш ететін тұғырлы құжат – Қазақстанның Мемлекеттік Тәуелсіздігінің 20-жылдығы Декларациясын қабылдады.

Қазақстан халқы 2011 жылғы 3 сәуірде Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауында Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевқа аса жоғары сенім білдіріп, жаңадан Мемлекет басшысы етіп сайлады.

2012 жылғы 16 қаңтарда өткізілген кезектен тыс сайлау нәтижесінде Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне үш саяси партияның өкілдері сайланды. Осы арқылы, заң шығару өкілеттігін іске асыратын жоғары өкілді орган – Қазақстан Республикасы Парламентінің көппартиялығы қағидасын қамтамасыз ету бөлігінде 2007 жылғы конституциялық реформаның мақсаты мерзімінен бұрын жүзеге асырылды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2012 жылғы 27 қаңтардағы "Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты" атты Қазақстан халқына Жолдауын және Мемлекет басшысының Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІХ сессиясында айтқан тапсырмаларын орындау мақсатында, мемлекеттік саясаттың әлеуметтік мазмұны және азаматтардың әлеуметтік-экономикалық құқықтарына конституциялық кепілдіктер айтарлықтай күшейді.

Кеден одағына мүше мемлекеттер – Беларусь Республикасында, Қазақстан Республикасында және Ресей Федерациясында өткен жылдың шілдесінен бастап бірыңғай кедендік аумақтың ережелері қолданылып, бірыңғай экономикалық кеңістікті ресімдеу аяқталуда.

Қазақстан бүкіл адамзаттың бейбіт те салауатты дамуына тікелей әсері бар жаһандық бастамаларды талқылаудың танымал әрі тұрақты орталығына айналды. Оған жақында өткізілген V Астаналық экономикалық форум мен Әлемдік және дәстүрлі діндер басшыларының кезекті ІV съезі дәлел.

Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республикасының Құқық арқылы демократия үшін Еуропалық Комиссиядағы (Венеция Комиссиясындағы) мүшелігі туралы" және Қазақстанның Венеция комиссиясының жарғысына қосылуы туралы 2012 жылғы 13 наурыздағы № 283 Жарлығы "Еуропаға жол" Мемлекеттік бағдарламасының құрамдас бөлігі болып табылады. Бұл демократияның жалпыға тән құндылықтарын іске асыру, конституциялық заңдылықты нығайту, адам және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету саласындағы Республикамыздың жетістіктері халықаралық қоғамдастықта мойындалуының деңгейі үнемі арттырылып отырғанын айғақтайды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2009 жылғы 24 тамыздағы № 858 Жарлығымен бекітілген, 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес ұлттық заңнаманың дамуы жалғасуда. Мәселен, Қазақстан Республикасының Парламенті "Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы" 2011 жылғы 26 желтоқсандағы № 518-ІV Қазақстан Республикасының Кодексін және басқа да бірқатар маңызды заңдарды қабылдады, солардың ішінде "Қазақстан Республикасы мемлекеттік тәуелсіздігінің жиырма жылдығына байланысты рақымшылық жасау туралы" 2011 жылғы 28 желтоқсандағы № 521-ІV, "Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі туралы" 2012 жылғы 6 қаңтардағы № 527-ІV, "Индустриалдық-инновациялық қызметті мемлекеттік қолдау туралы" 2012 жылғы 9 қаңтардағы № 534-ІV, "Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдары туралы" 2012 жылғы 13 ақпандағы № 552-ІV және т.б.

Заңдардың және өзге де нормативтік құқықтық актілердің жобалары құқықтық, лингвистикалық, экологиялық, қаржылық сараптамадан өтеді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптама жүргізу міндетті екені заңнамалық деңгейде бекітілді. Бұл тұтас алғанда заңдардың сапасына оң әсерін тигізуде.

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, Қазақстан Республикасында Негізгі Заңның үстемдігі және тікелей қолданылуы принципін орнықтыру, құқық жүйесінде конституциялық бастауларды жүзеге асыру, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары қорғалуын күшейту Конституциялық Кеңестің басты миссиясы болып табылады. Конституциялық Кеңес өз құзыреті шегінде құқықтық жүйені жетілдіру, соның ішінде, оны халықаралық стандарттарға жақындастыру жөніндегі шараларды қолға алады.

"Қазақстан Республикасындағы конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы" 2011 жылғы 16 маусымдағы жолдау оқылғаннан бері өткен кезең ішінде Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесіне жылжымайтын мүлікке сот актісімен белгіленген құқықты мемлекеттік тіркеу; конституциялық мерзімдерді есептеу және "ұстау" ұғымының мазмұнын түсіндіру мәселелері бойынша өтініштер, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестiгi тұрғысында тексеру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң 2004 жылғы 9 сәуiрдегi № 5 қаулысын түсіндіру жөніндегі қолдаухаты келіп түсті.

Қарағанды облысының Қарағанды қаласы Қазыбек би аудандық № 2 соттың өтінішін қарап, Конституциялық Кеңес "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы" 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңының 44-бабының 1-тармағын Конституцияға сәйкес деп таныды.

Сонымен қатар, 2011 жылғы 7 желтоқсандағы № 5 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес, Заңның әр мағынада оқылуын жою мақсатында, күшіне енген сот шешімдерін орындаудың ерекшеліктерін онда қарастыру, сот актісінің Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші болатындығы туралы конституциялық талапты ескере отырып, жылжымайтын мүлікке құқықтарды тіркеуден бас тартуға жол берілетін барлық негіздерді көрсету қажет. Мемлекеттік тіркеуді болғызбайтын ауыртпалықтар болған кезде жылжымайтын мүлікке құқықты тіркеу немесе тіркеуден бас тарту туралы мәселені тіркеуші органның еркін түрде, өз қалауынша шешу құқығын заңнамалық тәртіппен алып тастау ұсынылды.

Конституциялық Кеңес, меншік иелерінің және өзге де заңды түрде иелік етушілердің, кепіл ұстаушылардың және өзге де тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында олардың мүдделерін үйлестіру жөніндегі заңнамалық шаралар қолға алынғаны, сондай-ақ сот практикасы мәселелері бойынша түсіндірме берілгені жөн деп атап көрсетті.

Осыған орай Конституциялық Кеңес, Қазақстан Республикасының Үкіметіне "Жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы" 2007 жылғы 26 шілдедегі № 310-ІІІ Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер енгізуге бастама жасау, ал Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотына – жоғарыда аталған Заңның нормаларын қолдану мәселелерін түсіндіретін нормативтік қаулы қабылдау туралы ұсыныстар енгізді.

"Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңын Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі тұрғысында тексеру туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2004 жылғы 9 сәуірдегі № 5 қаулысына түсіндірме беру туралы" Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 6 қаңтардағы № 1 қосымша қаулысына Конституцияның 73-бабының 4-тармағына сай 2012 жылғы 10 қаңтарда Қазақстан Республикасы Президентінің Қарсылығы енгізілген болатын. Қарсылық еңсерілмеуіне байланысты, 2012 жылғы 6 қаңтардағы № 1 қосымша қаулы қабылданбады деп есептеледі.

Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің мерзімдерді есептеу мәселелері бойынша Конституция нормаларын ресми түсіндіру, сондай-ақ Конституцияның 16-бабының 2-тармағында пайдаланылған "ұстау" ұғымын айқындап беру туралы екі өтініші қаралды.

2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулыда Конституциялық Кеңес "ұстау" деп, құқық бұзушылықтың жолын кесу немесе қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша іс жүргізуді қамтамасыз ету, сондай-ақ мәжбүрлеу сипатындағы өзге де шараларды қолдану мақсатында адамның жеке бас бостандығын жетпіс екі сағаттан аспайтын қысқа уақытқа шектеуден тұратын және уәкілетті мемлекеттік органдар, лауазымды және өзге де тұлғалар заңда көзделген негізде және тәртіппен іске асыратын мәжбүрлеу шарасын түсінген жөн. Ұсталған адамның емін-еркін жүріп-тұру бостандығын шектеуді – белгілі бір жерлерде мәжбүрлеп ұстауды, анықтау және тергеу органдарына мәжбүрлеп әкелуді (адамды қолға түсіруді, үй-жайға қамауды, бір жерге баруға немесе орнында тұруға мәжбүрлеуді және т.б.), сондай-ақ адамның жеке бас бостандығын айтарлықтай шектейтін басқа да әрекеттерді қоса отырып, бас бостандығы оған қандай да бір процессуалдық мәртебе берілуіне немесе басқа бір формальды рәсімдер орындалуына қатыссыз шын мәнінде шектелген кезде, минутына дейінгі дәлдікпен сол сағат ұстау мерзімінің басталуы болып табылады. Нақты ұстау уақытынан бастап үздіксіз есептелетін жетпіс екі сағаттың өтуі осы мерзімнің аяқталу сәті болып табылады деп атап көрсетті.

Конституциялық Кеңес сондай-ақ конституциялық мерзімдердің басталуы мен аяқталуын күндермен, айлармен және жылдармен есептеу тәртібін айқындады.

Мәселен, айлармен есептелетін конституциялық мерзім Конституцияда көрсетілген оқиға болған күннен басталып, мерзімнің соңғы айының тиісті күнінде (күн санында) аяқталады. Егер мерзімнің аяқталуы мұндай күні жоқ айға тура келетін болса, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде аяқталады.

Мемлекет басшысының заңға немесе заңның баптарына қарсылықтарын Парламент қарауы үшін бөлінген бір ай мерзім, Конституцияның 59-бабының 4-тармағында және 61-бабының 2-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, егер ол өзінің уақыты бойынша Конституцияның 59-бабының 3-тармағымен көзделген Парламент жұмысының сессиялы кезеңімен тұспа-тұс келмейтін болса, үзіледі.

Жылдармен белгіленген конституциялық мерзім Конституцияда көрсетілген оқиға болған күннен бастап есептеліп, өзінің соңғы жылының тиісті айы мен күнінде аяқталады. Егер мерзімнің аяқталуы мұндай күні жоқ айға тура келетін болса, онда мерзім осы айдың соңғы күні аяқталады.

"Жыл" деген уақыт кезеңін Конституцияның 61-бабының 7-тармағына қатысты қолдануда ағымдағы жыл деп (1 қаңтардан 31 желтоқсанға дейін) түсінген жөн.

Күндермен есептелетін конституциялық мерзім Конституцияда көрсетілген оқиға болған күннен басталып, белгіленген кезеңнің соңғы күнінде аяқталады.

Бір-бірімен өзара байланысты өтініштерді Конституциялық Кеңес бір іс жүргізуге біріктірген жағдайда, шешім шығару үшін Конституцияда көзделген бір ай мерзімді соңғы өтініш түскен күннен бастап есептеген жөн.

Конституциялық Кеңес Конституцияда белгіленген мерзімдердің басталуы мен аяқталуын есептеудің мәселелері, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің құқықтық ұстанымдары ескеріле отырып, қажет кезде заңдармен реттелуі мүмкін деп атап көрсетті.

Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдеріндегі заңдарды және өзге де нормативтік құқықтық актілерді, сондай-ақ заңнаманы қолдану практикасын жетілдіру жөніндегі құқықтық позициялар мен ұсыныстарды уақтылы әрі толық жүзеге асыру Республикада конституциялық заңдылықты қамтамасыз етудің басты шарттарының бірі болып табылады.

2011 жылы Қазақстан Республикасының Парламенті, Үкіметі және өзге де мемлекеттік органдары тарапынан Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерін орындаудың құқықтық механизмдерін күшейту және оның қызметін жетілдіру жөніндегі бірқатар маңызды шаралар қолға алынды.

"Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құқық қорғау қызметін жетілдіру және қылмыстық заңнаманы одан әрі ізгілендіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 9 қарашадағы № 490-IV Қазақстан Республикасының Заңымен 1997 жылғы 16 шілдедегі № 167-І Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі Конституциялық Кеңестің қызметіне кедергі келтіргені үшін қылмыстық жауаптылық белгілейтін 319-1-баппен толықтырылды.

Соттардың өтініштері бойынша қабылданған, заңның немесе өзге де нормативтік құқықтық актінің нормасын конституциялық емес деп тану туралы Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулыларының орындалу тиімділігін арттыру мақсатында, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің депутаттары "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабын жүзеге асыру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеп, Парламенттің қарауына енгізді.

Республика Үкіметінің 2011 жылғы 16 қыркүйектегі № 1067 қаулысымен Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 10 желтоқсандағы Регламентіне және 2003 жылғы 21 тамыздағы Қазақстан Республикасының уәкілетті органдарында заң жобалау жұмыстарын ұйымдастыру ережесіне өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Республика Үкіметінің ағымдағы және перспективадағы заң жобалау жұмыстарының жоспарлары, соның ішінде Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары мен жолдаулары ескеріле отырып, құрастырылатын болды. Заң жобаларының тұжырымдамаларын, сондай-ақ заң жобаларын уәкілетті органдар Конституциялық Кеңестің қорытынды шешімдерін ескере отырып әзірлеуге тиіс.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 21 желтоқсандағы № 1575 қаулысымен Заң жобалау қызметінің мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссия туралы 2000 жылғы 11 қыркүйектегі ережеге толықтыру енгізілді. Бұған дейін, Үкіметтің ағымдағы және перспективадағы заң жобалау жұмыстарының жоспарларын құрастыру жөніндегі ұсыныстар әзірленгенде Конституциялық Кеңестің нормативтік қаулылары ескерілген болса, енді жолдаулары да ескерілетін болды.

Республика Үкіметінің 2011 жылғы 25 тамыздағы № 964 қаулысымен бекітілген Нормативтік құқықтық актілерге құқықтық мониторинг жүргізу ережесіне сәйкес, Конституциялық Кеңестің жолдаулары мен нормативтік қаулыларындағы ақпарат құқықтық мониторинг жүргізу кезінде пайдаланылуы тиіс.

Өткен кезең ішінде мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалар Конституциялық Кеңестің нақты қорытынды шешімдерін орындауға бағытталған мынадай заңнамалық, ұйымдастырушылық және өзге де шараларды қолға алды:

- Конституциялық Кеңестің 2009 жылғы 20 тамыздағы № 5 нормативтік қаулысын орындауға бағытталған, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға және ақшаны қолма-қол ақшаға айналдыруға қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Заңын Парламент қабылдап, Мемлекет басшысына қол қоюға ұсынды;

- Конституциялық Кеңестің бірқатар жолдауларындағы ұсыныстарды орындау мақсатында, "Нотариат туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 26 желтоқсандағы № 516-ІV және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне адвокатура мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2011 жылғы 28 желтоқсандағы № 523-ІV Қазақстан Республикасының Заңдарымен әркімнің білікті заң көмегін алуға конституциялық құқығын іске асыру механизмдері жетілдірілді;

- Конституциялық Кеңестің бірқатар жолдауларында ювеналдық әділет жүйесін құру қажеттілігі айтылған болатын. Қазақстан Республикасының Президенті 2012 жылғы 4 ақпанда "Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі мамандандырылған ауданаралық соттарды құру және Қазақстан Республикасы Президентінің кейбір жарлықтарына өзгерістер енгізу туралы" № 266 Жарлық шығарды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1680 қаулысымен бекітілген, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылға арналған Заң жобалау жұмыстарының жоспарына сәйкес, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне ювеналдық әділетті жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң жобасын әзірлеп, Парламентке ұсыну көзделген;

- Конституциялық Кеңестің 2011 жылғы 16 маусымдағы жолдауының ұсыныстарына сай, Республика Үкіметінің жанындағы Заң жобалау қызметінің мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссияның 2011 жылғы 8 тамыздағы шешімімен Заң жобаларының қазақ және орыс тілдеріндегі мәтіндерінің мағыналық теңнұсқалығы бөлігінде ғылыми лингвистикалық сараптама жүргізу жөніндегі әдістемелік ұсынымдар бекітілді;

- Әкімшілік құқық бұзушылық туралы 2001 жылғы 30 қаңтардағы № 155-ІІ Қазақстан Республикасы кодексінің 484-бабына өзгерістер енгізу қажеттігі туралы Конституциялық Кеңестің 2011 жылғы 16 маусымдағы жолдауының ұсыныстарын іске асыру мақсатында, Үкіметтің 2012 жылға арналған Заң жобалау жұмыстарының жоспарында "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жол қозғалысы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Заңының жобасын әзірлеу қарастырылған.

Аталып өткен жалпы оң үрдістермен қатар, мемлекеттік органдар тарапынан Конституциялық Кеңестің жекелеген қорытынды шешімдерінің орындалуы, соның ішінде заңнамалық практикада іске асырылуы өзекті күйінде қалуда.

"Қазақстан Республикасы Президентінің заңдарға қол қоюы үшін белгіленген бір ай мерзім бөлігінде Қазақстан Республикасы Конституциясының 44-бабы 2) тармақшасын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2010 жылғы 18 қазандағы № 3 нормативтік қаулысында, Конституцияда белгіленген бір ай мерзім Мемлекет басшысының Парламент Сенаты ұсынған заңға қол қою кезеңі үшін ғана көзделген, деп атап көрсетілген. "Конституциялық мерзімдерді есептеу мәселесі бойынша Қазақстан Республикасы Конституциясының нормаларын ресми түсіндіру туралы" Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысында бір ай мерзім Мемлекет басшысының заңға қол қоюы үшін бөлінген уақыт болып табылады, оны Республика Президенті заңды алған күннен бастап есептеу қажет, ал бұл мерзім келесі айдың тиісті күнінде (күн санында) аяқталады. Егер мерзімнің аяқталуы тиісті күні жоқ айға тура келетін болса, онда мерзім осы айдың соңғы күнінде аяқталады, деп атап көрсетілген.

Бұл құқықтық позицияға "Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы" 1995 жылғы 16 қазандағы № 2529 Конституциялық заңның 19-бабының 2-тармағы сәйкес келмейді. Өйткені бұл тармаққа сай Республика Президенті "бір ай iшiнде ұсынылған заңға қол қойып оны жариялайды не заңды немесе оның жекелеген баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшiн Парламентке қайтарады".

Мемлекеттік органдар, соның ішінде Республиканың соттары шешім қабылдау кезінде, Конституцияның 4-бабының 2-тармағына сай Негізгі Заң нормаларының ең жоғары заңдық күші болатынын және тікелей қолданылатынын ескере отырып, Конституцияның тиісті нормаларына сілтеме жасауға міндетті екендігі, сондай-ақ Конституцияның 39-бабының 1-тармағына сай заңдарда адамның құқықтары мен бостандықтарын шектеулердің тізбесін ғана емес, оларды қолдану механизмдерін де бекіту қажеттігі туралы Конституциялық Кеңестің жолдауларындағы ұсынымдарды жүзеге асыру қажет.

Конституциялық заңдылықты қамтамасыз етудің тиімді жүйесін құру мақсатында, заңның үстемдігі мен беделін қалыптастыру, заңнаманың сапасын және құқық қолданудың тиімділігін арттыру бағытында қолданыстағы заңнаманы дәйектілікпен одан әрі жетілдірген жөн, ол үшін Конституциялық Кеңес мынадай бірқатар шаралар іске асырылуы қажет деп есептейді:

- Конституциялық Кеңестің 2012 жылғы 13 сәуірдегі № 2 нормативтік қаулысын орындау мақсатында іс жүргізу туралы және өзге де заңдарға ұстау, сондай-ақ оның мерзімін есептеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу;

- Конституцияның 18-бабының 1-тармағындағы "жеке өмірге қол сұғылмауы" ұғымының заңнамалық жолмен мағынасын ашу, бұл соттар мен құқық қорғау органдарының қызметінде оның бірізділікпен пайдаланылуына, сондай-ақ азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтары қорғалуына септігін тигізеді;

- заң жобалау жұмыстары жоспарларының тиімділігін, заң жобалары тұжырымдамаларының, қабылдау салдарын талдамалық және болжамдық тұрғыдан бағалаудың сапасын арттыру, заңнамалық актілерді және солармен ілесіп жүретін заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді бірдей шығару;

- білікті заң көмегін тегін көрсету жүйесін жетілдіру мақсатында, Республика Конституциясының 13 және 16-баптарына сәйкес, бұл конституциялық нормаларды мейлінше толық іске асыруға бағытталған заң қабылдануын жеделдету;

- уәкілетті органдарға Республика Үкіметінің 1997 жылғы 25 қарашадағы № 1650 қаулысымен бекітілген Жол қозғалысы ережесіне, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңмен шектелуі мүмкін деген Конституцияның 39-бабы 1-тармағының талаптарына сәйкестігі тұрғысында талдау жасау.

Конституциялық Кеңестің пайымдауынша, осы жолдауда көрсетілген мәселелерді уақтылы шешу конституциялық заңдылық режимін нығайтуға, азаматтардың құқықтық ой-санасын және қоғамда Республика Конституциясына деген құрмет сезімін арттыруға септігін тигізеді.

Қазақстан Республикасы
Конституциялық Кеңесінің
Төрағасы	И.РОГОВ

"О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан"

Послание Конституционного совета Республики Казахстан от 12 июня 2012 года № 09-3/1.

В соответствии с подпунктом 6) статьи 53 Конституции Республики Казахстан Конституционный совет Республики Казахстан представляет на совместном заседании палат Парламента ежегодное послание "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан".

Для нашей страны 2011 год ознаменован двадцатилетием государственной независимости. Под руководством Первого Президента Республики Казахстан – Лидера нации Нурсултана Абишевича Назарбаева Казахстан стал одним из динамично развивающихся государств мира.

Парламентом принят знаковый документ, отражающий политические, экономические, социальные, правовые и иные достижения республики, – Декларация 20-летия государственной независимости Казахстана.

Народ Казахстана 3 апреля 2011 года на внеочередных выборах Президента Республики Казахстан оказал Нурсултану Абишевичу Назарбаеву высочайшее доверие, избрав его вновь Главой государства.

В результате состоявшихся 16 января 2012 года внеочередных выборов в Мажилис Парламента Республики Казахстан избраны представители трех политических партий. Тем самым досрочно реализованы цели конституционной реформы 2007 года в части обеспечения принципа многопартийности высшего представительного органа – Парламента Республики Казахстан.

Во исполнение Послания Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 27 января 2012 года "Социально-экономическая модернизация – главный вектор развития Казахстана" и поручений Главы государства, высказанных на XIX сессии Ассамблеи народа Казахстана, существенно усиливаются социальная составляющая государственной политики и конституционные гарантии социально-экономических прав граждан.

С июля прошлого года в государствах – членах Таможенного союза – Республике Беларусь, Республике Казахстан и Российской Федерации – действуют правила единой таможенной территории, завершается оформление единого экономического пространства.

Казахстан стал признанным в мире постоянным центром обсуждения глобальных инициатив, от которых зависит мирное и благополучное развитие всего человечества, что подтвердили недавно проведенные V Астанинский экономический форум и IV Съезд лидеров мировых и традиционных религий.

Президентом Республики Казахстан издан Указ от 13 марта 2012 года № 283 "О членстве Республики Казахстан в Европейской комиссии за демократию через право" (Венецианская комиссия) и о присоединении Казахстана к Уставу Венецианской комиссии, что является составной частью государственной программы "Путь в Европу". Это свидетельствует о постоянном наращивании уровня признания международным сообществом достижений республики в сфере реализации общепринятых гуманитарных ценностей демократии, укрепления конституционной законности, обеспечения прав и свобод человека и гражданина.

В соответствии с Концепцией правовой политики на период с 2010 до 2020 года, утвержденной Указом Президента Республики Казахстан от 24 августа 2009 года № 858, продолжает развиваться национальное законодательство. Так, Парламентом Республики Казахстан принят Кодекс Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года № 518-IV "О браке (супружестве) и семье" и ряд других важных законов, в том числе от 28 декабря 2011 года № 521-IV "Об амнистии в связи с двадцатилетием государственной независимости Республики Казахстан", от 6 января 2012 года № 527-IV "О национальной безопасности Республики Казахстан", от 9 января 2012 года № 534-IV "О государственной поддержке индустриально-инновационной деятельности", от 13 февраля 2012 года № 552-IV "О специальных государственных органах Республики Казахстан" и другие.

Проекты законов и иных нормативных правовых актов проходят правовую, лингвистическую, экологическую, финансовую экспертизы. Законодательно закреплена обязательность антикоррупционной экспертизы. В целом это благоприятно сказывается на качестве законов.

В соответствии с Конституцией Республики Казахстан главной миссией Конституционного совета является утверждение в Республике Казахстан принципа верховенства и прямого действия Основного закона, воплощение конституционных начал в правовой системе, усиление защиты прав и свобод человека и гражданина. Конституционный совет в пределах своей компетенции принимает меры по совершенствованию правовой системы, в том числе по приближению ее к международным стандартам.

За период, прошедший с момента оглашения предыдущего послания от 16 июня 2011 года "О состоянии конституционной законности в Республике Казахстан", в Конституционный совет Республики Казахстан поступили обращения по вопросам государственной регистрации установленного судебным актом права на недвижимое имущество; исчисления конституционных сроков и разъяснения содержания понятия "задержание", а также ходатайство Центральной избирательной комиссии Республики Казахстан об истолковании постановления Конституционного совета Республики Казахстан от 9 апреля 2004 года № 5 "О проверке Конституционного закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О выборах в Республике Казахстан" на соответствие Конституции Республики Казахстан".

Рассмотрев обращение районного суда № 2 Казыбекбийского района города Караганды Карагандинской области, Конституционный совет признал соответствующим Конституции пункт 1 статьи 44 Закона Республики Казахстан от 26 июля 2007 года № 310-III "О государственной регистрации прав на недвижимое имущество".

Вместе с тем в нормативном постановлении от 7 декабря 2011 года № 5 Конституционный совет указал, что в целях устранения разночтений закона в нем необходимо предусмотреть особенности исполнения вступивших в силу судебных решений, отразить все основания допустимого отказа в регистрации прав на недвижимое имущество с учетом конституционного требования об обязательной силе судебного акта на всей территории республики. Рекомендовано в законодательном порядке исключить право регистрирующего органа произвольно, по своему усмотрению, решать вопрос о регистрации или об отказе в регистрации права на недвижимое имущество при наличии обременений, исключающих государственную регистрацию.

Конституционный совет отметил, что в целях защиты прав и законных интересов собственников и других законных владельцев, залогодержателей и иных лиц целесообразны законодательные меры по гармонизации их интересов, а также дача разъяснений по вопросам судебной практики.

В связи с этим Конституционный совет внес предложения Правительству Республики Казахстан инициировать разработку изменений и дополнений в Закон Республики Казахстан от 26 июля 2007 года № 310-III "О государственной регистрации прав на недвижимое имущество", а Верховному суду Республики Казахстан – принять нормативное постановление, разъясняющее вопросы применения норм вышеуказанного закона.

На дополнительное постановление Конституционного совета от 6 января 2012 года № 1 "Об истолковании постановления Конституционного совета Республики Казахстан от 9 апреля 2004 года № 5 "О проверке Конституционного закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О выборах в Республике Казахстан" на соответствие Конституции Республики Казахстан", согласно пункту 4 статьи 73 Конституции 10 января 2012 года было внесено Возражение Президента Республики Казахстан. В связи с непреодолением Возражения дополнительное постановление от 6 января 2012 года № 1 считается непринятым.

Рассмотрены два обращения Премьер-Министра Республики Казахстан об официальном толковании норм Конституции по вопросам исчисления сроков, а также о даче определения использованному в пункте 2 статьи 16 Конституции понятию "задержание".

В нормативном постановлении от 13 апреля 2012 года № 2 Конституционный совет установил, что под "задержанием" следует понимать меру принуждения, выражающуюся в кратковременном, не более семидесяти двух часов, ограничении личной свободы человека в целях пресечения правонарушения или обеспечения производства по уголовным, гражданским и административным делам, а также применения иных мер принудительного характера, и осуществляемую уполномоченными государственными органами, должностными и иными лицами на основании и в порядке, предусмотренными законом.

Началом срока задержания является тот час с точностью до минуты, когда ограничение свободы задержанного лица, включая свободу передвижения – принудительное удержание в определенном месте, принудительное доставление в органы дознания и следствия (захват, закрытие в помещении, принуждение пройти куда-либо или остаться на месте и т. д.), а также какие-либо иные действия, существенно ограничивающие личную свободу человека, стали реальными, независимо от придания задержанному какого-либо процессуального статуса или выполнения иных формальных процедур. Моментом окончания этого срока является истечение семидесяти двух часов, исчисляемых непрерывно со времени фактического задержания.

Конституционным советом также определен порядок исчисления начала и окончания конституционных сроков в днях, месяцах и годах.

Так, конституционный срок, исчисляемый в месяцах, начинается со дня наступления события, указанного в Конституции, а истекает в соответствующий день (число) последнего месяца срока. Если окончание срока приходится на месяц, в котором нет соответствующего числа, то срок истекает в последний день этого месяца.

Месячный срок для рассмотрения Парламентом возражений Главы государства на закон или статьи закона прерывается, если он по времени не совпадает с сессионным периодом работы Парламента, установленным пунктом 3 статьи 59 Конституции, за исключением случаев, предусмотренных пунктом 4 статьи 59 и пунктом 2 статьи 61 Конституции.

Конституционный срок, установленный в годах, исчисляется со дня наступления события, указанного в Конституции, а истекает в соответствующие месяц и число последнего года срока. Если окончание срока приходится на месяц, в котором нет соответствующего числа, то срок истекает в последний день этого месяца.

Под периодом времени "год" применительно к пункту 7 статьи 61 Конституции следует понимать текущий год (с 1 января по 31 декабря).

Конституционный срок, исчисляемый в днях, начинается со дня наступления события, указанного в Конституции, и истекает в последний день установленного периода.

В случае объединения Конституционным советом в одно производство связанных между собой обращений, месячный срок, предусмотренный Конституцией для вынесения решения, следует исчислять со дня поступления последнего обращения.

Конституционный совет отметил, что вопросы исчисления начала и окончания конституционных сроков при необходимости могут быть урегулированы законами с учетом правовых позиций Конституционного совета Республики Казахстан.

Своевременная и полная реализация правовых позиций и рекомендаций итоговых решений Конституционного совета по совершенствованию законов и иных нормативных правовых актов, а также практики применения законодательства является одним из главных условий обеспечения конституционной законности в республике.

В 2011 году Парламентом, Правительством Республики Казахстан и другими государственными органами принят ряд важных мер по укреплению правовых механизмов исполнения итоговых решений Конституционного совета и совершенствованию его деятельности.

Законом Республики Казахстан от 9 ноября 2011 года № 490-IV "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования правоохранительной деятельности и дальнейшей гуманизации уголовного законодательства" Уголовный кодекс Республики Казахстан от 16 июля 1997 года № 167-I дополнен новой статьей 319-1, устанавливающей уголовную ответственность за воспрепятствование деятельности Конституционного совета.

Для повышения эффективности исполнения нормативных постановлений Конституционного совета о признании нормы закона или иного нормативного правового акта неконституционной, принятых по обращениям судов, депутатами Мажилиса Парламента Республики Казахстан разработан и внесен на рассмотрение Парламента проект Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам реализации статьи 78 Конституции Республики Казахстан".

Постановлением Правительства Республики от 16 сентября 2011 года № 1067 внесены изменения и дополнения в Регламент Правительства Республики Казахстан от 10 декабря 2002 года и Правила организации законопроектной работы в уполномоченных органах Республики Казахстан от 21 августа 2003 года. Формирование текущих и перспективных планов законопроектных работ Правительства республики будет осуществляться в том числе исходя из нормативных постановлений и посланий Конституционного совета. Концепции законопроектов, а также сами законопроекты должны разрабатываться уполномоченными органами с учетом итоговых решений Конституционного совета.

Постановлением Правительства Республики Казахстан от 21 декабря 2011 года № 1575 внесено дополнение в Положение о Межведомственной комиссии по вопросам законопроектной деятельности от 11 сентября 2000 года. Выработка рекомендаций по формированию текущих и перспективных планов законопроектных работ Правительства осуществляется не только с учетом нормативных постановлений Конституционного совета, как это было ранее, но и его посланий.

Информация, содержащаяся в посланиях и нормативных постановлениях Конституционного совета, должна быть использована при проведении правового мониторинга в соответствии с Правилами проведения правового мониторинга нормативных правовых актов, утвержденными постановлением Правительства республики от 25 августа 2011 года № 964.

За истекший период государственными органами и должностными лицами приняты следующие законодательные, организационные и иные меры, направленные на исполнение конкретных итоговых решений Конституционного совета:

– Парламентом принят и представлен на подпись Главе государства Закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам противодействия легализации (отмыванию) доходов, полученных незаконным путем, и финансированию терроризма и обналичивания денег", направленный на исполнение нормативного постановления Конституционного совета от 20 августа 2009 года № 5;

– во исполнение рекомендаций ряда посланий Конституционного совета законами Республики Казахстан от 26 декабря 2011 года № 516-IV "О внесении изменений и дополнений в Закон Республики Казахстан "О нотариате" и от 28 декабря 2011 года № 523-IV "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам адвокатуры" усовершенствованы механизмы реализации конституционного права каждого на получение квалифицированной юридической помощи;

– в ряде посланий Конституционного совета говорилось о необходимости создания системы ювенальной юстиции. Президентом Республики Казахстан 4 февраля 2012 года издан Указ № 266 "Об образовании специализированных межрайонных судов по делам несовершеннолетних и внесении изменений в некоторые указы Президента Республики Казахстан". Планом законопроектных работ Правительства Республики Казахстан на 2012 год, утвержденным постановлением Правительства Республики Казахстан от 30 декабря 2011 года № 1680, предусмотрены разработка и представление в Парламент проекта Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования ювенальной юстиции";

– согласно рекомендациям послания Конституционного совета от 16 июня 2011 года решением Межведомственной комиссии по вопросам законопроектной деятельности при Правительстве Республики от 8 августа 2011 года одобрены Методические рекомендации по проведению научной лингвистической экспертизы в части смысловой аутентичности текстов проектов законов на казахском и русском языках;

– в целях реализации послания Конституционного совета от 16 июня 2011 года о необходимости внесения изменений в статью 484 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях от 30 января 2001 года № 155-II Планом законопроектных работ Правительства на 2012 год предусмотрена разработка проекта Закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам дорожного движения".

Наряду с отмеченной общей положительной тенденцией продолжает сохраняться актуальность своевременного исполнения отдельных итоговых решений Конституционного совета государственными органами, в том числе и в законодательной практике.

В нормативном постановлении Конституционного совета от 18 октября 2010 года № 3 "Об официальном толковании подпункта 2) статьи 44 Конституции Республики Казахстан в части установленного месячного срока для подписания законов Президентом Республики Казахстан" указано, что установленный в Конституции месячный срок предусмотрен исключительно для стадии подписания Главой государства закона, представленного Сенатом Парламента. Нормативным постановлением Конституционного совета от 13 апреля 2012 года № 2 "Об официальном толковании норм Конституции Республики Казахстан по вопросу исчисления конституционных сроков" определено, что месячный срок является временем, отведенным для подписания закона Главой государства, который необходимо исчислять со дня получения Президентом республики закона, а заканчивается этот срок в соответствующий день (число) следующего месяца. Если окончание срока приходится на месяц, в котором нет соответствующего числа, то срок истекает в последний день этого месяца.

С данными правовыми позициями не согласуется пункт 2 статьи 19 Конституционного закона Республики Казахстан от 16 октября 1995 года № 2529 "О Парламенте Республики Казахстан и статусе его депутатов", в соответствии с которым Президент республики "в течение одного месяца подписывает представленный закон и обнародует его либо возвращает закон или отдельные его статьи в Парламент для повторного обсуждения и голосования".

Требуют реализации рекомендации Конституционного совета об обязанности государственных органов, включая суды республики, при принятии решений ссылаться на соответствующие нормы Конституции, что предусмотрено пунктом 2 статьи 4 Конституции о высшей юридической силе и прямом действии норм Основного закона, а также о необходимости закрепления в законах не только перечня ограничений прав и свобод человека, но и механизмов их применения, как это следует из смысла пункта 1 статьи 39 Конституции.

В целях создания эффективной системы обеспечения конституционной законности целесообразно дальнейшее последовательное совершенствование действующего законодательства в направлении установления верховенства и авторитета закона, повышения качества законодательства и эффективности его правоприменения, для чего Конституционный совет считает необходимым осуществить ряд мероприятий:

– во исполнение нормативного постановления Конституционного совета от 13 апреля 2012 года № 2 внести изменения и дополнения в процессуальные и иные законы по вопросам задержания, а также исчисления его срока;

– законодательно раскрыть понятие "неприкосновенность частной жизни", содержащееся в пункте 1 статьи 18 Конституции, что будет способствовать единообразному подходу к его использованию в деятельности судов и правоохранительных органов, а также защищенности конституционных прав и свобод граждан;

– повысить эффективность планов законопроектных работ, качество концепций проектов законов, аналитической и прогностической оценки последствий их принятия, синхронизировать издание законодательных актов и сопутствующих им подзаконных нормативных правовых актов;

– для усовершенствования системы оказания бесплатной квалифицированной юридической помощи, в соответствии со статьями 13 и 16 Конституции Республики ускорить принятие закона, направленного на более полную реализацию этих конституционных норм;

– уполномоченным органам провести анализ Правил дорожного движения, утвержденных постановлением Правительства республики от 25 ноября 1997 года № 1650, на их соответствие требованиям пункта 1 статьи 39 Конституции о том, что права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами.

Конституционный совет полагает, что своевременное решение вопросов, указанных в настоящем послании, будет способствовать укреплению режима конституционной законности, повышению правосознания граждан и уважения к Конституции республики в обществе и государстве.

Председатель
Конституционного совета
Республики Казахстан	И. РОГОВ