ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

"Заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару туралы" Қазақстан Республикасы Заңының, "Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы", "Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" және "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық кодексі) толықтыру енгізу туралы" Қазақстан Республикасы заңдарының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін қарау туралы

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Төраға Э.Ә. Азимова, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, А.Қ. Қыдырбаева, Қ.С. Мусин, Б.М. Нұрмұханов, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора, Е.Ж. Сәрсембаев және С.Ф. Ударцев қатысқан құрамда

Баяндамашылар – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьялары Қ.Т. Жақыпбаевтың, Б.М. Нұрмұхановтың және С.Ф. Ударцевтің хабарламаларын тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының және жекелеген шет елдердің заңнамасына, халықаралық тәжірибеге талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

2023 жылғы 20 және 29 маусымда Парламент "Заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару туралы" Қазақстан Республикасының Заңын (бұдан әрі – Заң), "Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңын, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы", "Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" және "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық кодексі) толықтыру енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заңдарын қабылдап, олар 2023 жылғы 27 және 29 маусымда Мемлекет басшысының қол қоюына ұсынылды.

Конституцияның 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасына және "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 2-тармағының 1) тармақшасына сәйкес Қазақстан Республикасының Президенті Конституциялық Сотқа аталған заңнамалық актілерді Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігі тұрғысынан қарау туралы өтініш жіберді.

Көрсетілген заңнамалық актілердің конституциялылығын тексеру кезінде Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 6-бабының 3-тармағына сәйкес жер жəне оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар халыққа тиесілі. Халық атынан меншік құқығын мемлекет жүзеге асырады. Жер, сондай-ақ заңда белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жеке меншікте де болуы мүмкін. Табиғи ресурстардың халыққа тиесілі болуы мемлекеттен, ең алдымен, халықтың, жалпы қоғамның және болашақ ұрпақтың мүдделерін ескере отырып, оларға меншік құқығын жүзеге асыруды талап етеді. Негізгі Заңның жаңартылған нормасы мемлекетті Қазақстан халқына тиесілі осы объектілерге меншік құқығын қорғау және заңсыз алынған табиғи ресурстар мен олармен байланысты активтерді тікелей халық мүддесінде пайдалану үшін оларды заңды иесіне қайтару жөнінде барлық қажетті шараларды қолдануға міндеттейді, осы мәселе бойынша халық ниеті 2022 жылғы республикалық референдумда айқын көрсетіліп, Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілді.

Конституцияның 1-бабының 1-тармағында "Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары" деп белгіленген. Конституцияның 1-бабының 2-тармағына сәйкес "қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму, қазақстандық патриотизм, мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу" Республика қызметінің түбегейлі қағидаттары болып табылады.

Бұл конституциялық бағдарлар мемлекеттен қоғамның дамуына, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарына үнемі қамқорлық жасауды, әділеттілікті орнатуды талап етеді. Аталған қағидаттарды, оның ішінде бүкіл халықтың игілігіне экономикалық дамуды жүзеге асырмай, қоғам мен мемлекет алдында тұрған көптеген міндеттерді іске асыру мүмкін емес. Бұл ретте, қолданыстағы Конституцияны назарға ала отырып, Қазақстан халқы дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, өзіне "қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жауапкершілікті" қабылдады (Конституция кіріспесі).

2. Конституцияға сәйкес мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық (3-баптың 1-тармағы). Халық пен мемлекет атынан билік жүргізуге Республика Президентінің, сондай-ақ өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде Парламенттің құқығы бар (3-баптың 3-тармағы).

Заң республикалық референдум арқылы білдірілген халықтың еркін (Конституцияның 3-бабының 2-тармағы) іске асыруға бағытталған. Ол Қазақстан Республикасы Парламентінің конституциялық өкілеттіктеріне сәйкес қабылданды, ол аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін, жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттері мен жауапкершілігіне; меншік режиміне және өзге де мүліктік құқықтарға; салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді белгілеуге; республикалық бюджетке; сот құрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне; кәсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіруге және басқаларға қатысты негізгі принциптер мен нормаларды белгілейтін заңдар шығаруға құқылы (Конституцияның 61-бабының 3-тармағы).

3. Парламент депутаттары бастамашылық жасаған Заң Қазақстан қосылған, оның ішінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес мәселелеріне байланысты халықаралық құқықтық актілердің ережелері ескеріле отырып әзірленді. Республиканың халықаралық шарт және өзге де міндеттемелері Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқығының құрамдас бөлігі болып табылады (Конституцияның 4-бабының 1-тармағы). Мәселен, 2008 жылғы 4 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған 2003 жылғы 31 қазандағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясында қатысушы мемлекеттер сыбайлас жемқорлық және қылмыстың басқа да түрлері, атап айтқанда, ақша қаражаттарының жылыстатылуын қоса алғанда, ұйымдасқан қылмыс пен экономикалық қылмыс арасындағы байланыстарға, мемлекет ресурстарының елеулі үлесін құрауы және осы мемлекеттердің саяси тұрақтылығы мен тұрақты дамуына қатер төндіруі мүмкін активтердің көп көлемімен байланысты сыбайлас жемқорлықтың жағдайларына алаңдаушылық білдіре отырып, ендігі жерде сыбайлас жемқорлық жергілікті проблема болудан қалып, ұлт шегінен тысқары құбылысқа айналғанына, оның қоғамды және барлық елдердің экономикасын қамтып отырғанына, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу саласындағы тек қана халықаралық ынтымақтастықтың және оған қарсы күрестің зор маңызына байланысты екеніне көз жеткізе отырып, әрбір қатысушы ел осы Конвенцияның 55-бабына сәйкес осы Конвенцияға сәйкес осындай деп танылған қандай да бір қылмыстар жасау нәтижесінде сатып алынған немесе өзінің ішкі заңнамасына сәйкес осындай қылмыстар жасау кезінде пайдаланылған мүлікке қатысты өзара құқықтық көмек беру мақсатында қылмыскердің қайтыс болуы, бас сауғалауы немесе болмауы себепті немесе басқа да тиісті жағдайларда оның ізіне түсу мүмкін болмаған кезде істер бойынша қылмыстық іс жүргізу шеңберінде үкім шығармастан осындай мүлікті тәркілеуге мүмкіндік туғызу үшін қандай шаралар қажет болса, сондай шаралар қолдану туралы мәселені қарастырады. Әрбір қатысушы мемлекет өздерінің мүмкіндіктері шектерінде және өзінің ішкі заңнамасының негізгі принциптеріне сәйкес қауымдастықтар негізінде міндет атқаратын азаматтық қоғам, үкіметтік емес ұйымдар мен ұйымдар сияқты жария сектордың шегінен тыс жекелеген адамдар мен топтардың белсенді түрде қатысуларына жәрдемдесу үшін, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу мен оған қарсы күресте және қоғамның сыбайлас жемқорлықтың болуы, себептері мен қауіпті сипатын, сондай-ақ ол төндіретін қауіп-қатерлерді ұғынуын тереңдету үшін тиісті шаралар қолданады деп белгіленеді (Конвенцияның кіріспесі, 13-бабының 1-тармағы, 54-бабы 1-тармағының с) тармақшасы).

Біріккен Ұлттар Ұйымының Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясында (2008 жылғы 4 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланды) қатысушы-мемлекеттер, қылмыс жасаған адамның қылмыстан немесе тәркілеуге жататын басқа мүліктен түскен болжамды табыстарының заңды шығу тегін дәлелдеуі туралы талаптарды белгілеу мүмкіндігін, осындай талаптар олардың ішкі заңнамасының принциптеріне және сот талқылауы мен өзге де талқылау сипатына сәйкес келетіндей мөлшерде қарастыра алады деп бекітілген (12-баптың 7-тармағы).

1933 жылғы 26 желтоқсанда Монтевидеода қол қойылған, 2017 жылғы 10 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Ұстап беру туралы конвенцияға сәйкес "Ұстап берілген адамның ұстап беруді сұратуға себеп болған құқыққа қарсы іс-әрекетті жасау жолымен алынған немесе дәлелдеме ретінде пайдаланылуы ықтимал мүлкі айыпталушыны қашу немесе өлім сияқты қандай да бір айрықша төтенше мән-жайларға байланысты берудің мүмкін болмауына қарамастан, тәркіленуге және талап етуші елге берілуге жатады" (15-бап).

Осылайша, Қазақстан сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмыс түрлеріне қарсы күресте ішкі заңнамамен қатар, тиісті шараларды іске асырудың ерекше режимі айқындалатын халықаралық шарттарды қолданады.

4. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтары заңды түрде алған қандай да болсын мүлкін жеке меншігінде ұстай алады. Меншік, оның ішінде мұрагерлік құқығына заңмен кепілдік беріледі (26-бап). Бұл конституциялық ережелерде меншік иесінің құқықтары жүзеге асырылатын және оларды қорғау кепілдіктері қолданылатын мүлікті иемденудің құқықтық заңдылығы көзделеді. Меншік міндет жүктейді, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игілігіне де қызмет етуге тиіс. Меншік субъектілері мен объектілері, меншік иелерінің өз құқықтарын жүзеге асыру көлемі мен шектері, оларды қорғау кепілдіктері заңмен белгіленеді (6-баптың 2-тармағы). Меншік құқығы абсолютті болып табылмайды, заңда көзделген жағдайларда мүліктік құқықты шектеу азаматтық-құқықтық қатынастарда да, жария-құқықтық салада да заңды болып табылады.

Конституциялық Сот Негізгі Заң заңды түрде иемденілген мүлікке ғана меншік құқығына кепілдік беретінін атап өтеді. Конституциялық кепілдіктер заңдарда белгіленген негіздер мен рәсімдерді бұза отырып иемденілген мүліктік игіліктерге, сондай-ақ оларды пайдаланудан алынған түсімдерге қолданылмайды.

Жалпы, қазіргі заманғы мемлекеттердің конституциялары мемлекеттік меншікті және алуан түрлі еңбек, кәсіпкерлік, зияткерлік және өзге де қызмет процесінде заңды түрде құрылған және иемденілген, сондай-ақ заңды түрде мұраға қалған жеке меншікті жан-жақты және бірдей қорғауды таниды.

Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады (Конституцияның 6-бабының 1-тармағы). Бұл конституциялық ереже Қазақстан Республикасында мемлекет қос меншік нысанының субъектілеріне бұзылған құқықтарын қорғау мен қалпына келтірудің тең мүмкіндіктеріне кепілдік беретінін білдіреді. Мемлекеттік меншікті қорғау, басқа элементтермен қатар, меншікті заңсыз жекешелендіруге немесе мемлекет иелігінен алудың өзге де нысандарына жол бермеуді және мемлекеттің бөтеннің заңсыз иеленуінен мүлікті, оның ішінде әкімшілік-билік ресурстарына ие тұлғалардың заңсыз әрекеттері (жекелеген субъектілерге немесе олармен үлестес тұлғаларға артықшылықтар беру, салық төлеуден ішінара босату, мемлекеттік активтердің құнын тиісінше бағаламау немесе олардың құнсыздануына жағдай жасау жолымен негізсіз төмендету және басқалар) салдарынан мемлекеттік меншіктен шығарылған активтерді талап етіп алдыру жөнінде шаралар қолдану құқығын қамтиды.

Демек, бастапқыда заңсыз иемденілген, оның ішінде сыбайлас жемқорлық, алаяқтық немесе қызметтік жағдайды теріс пайдалану нәтижесінде иемденілген мүлік заң негізінде және онда айқындалған тәсілдер мен рәсімдерге сәйкес заңды меншік иесіне, оның ішінде мемлекетке қайтарылуға тиіс.

Қазақстанның Негізгі Заңында заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады (35-бап); әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті (34-баптың 1-тармағы) деп көзделеді.

Конституцияның 39-бабының 1-тармағында адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін деп бекітілген.

Осыған байланысты заң шығарушы заңдарда конституциялық нормаларды мәжбүрлеп қамтамасыз етуге және орындауға бағытталған нормаларды және осыдан туындайтын меншік иесі құқықтарына шектеулерді белгілеуге құқылы. Сонымен бірге, Конституциялық Сот назар аударғандай, адамның құқықтары мен бостандықтарына кез келген заңнамалық шектеулер заңды түрде негізделген мақсаттарға барабар болуға және әділдік, тепе-теңдік және мөлшерлестік талаптарына жауап беруге тиіс (2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулы).

5. Заң заңсыз иемденілген активтерді анықтау және мемлекетке қайтару (бұдан әрі – активтерді қайтару) жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттейді. Бұл өзінің ережелері, Республиканың активтерді қайтару туралы заңнамасы қолданылатын тұлғалар тобын және осы қызметті жүзеге асырудың негізгі қағидаттарын айқындайды (2 – 4-баптар).

Заңның мақсаттары активтерді қайтару және (немесе) оларды Қазақстан Республикасының заңды экономикалық айналымына тарту, оларды заңсыз иемденуге және шығаруға ықпал еткен себептер мен жағдайларды жою, сондай-ақ қоғамда әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру болып табылады (5-баптың 1-тармағы). Бұлар Конституцияның 1, 6 және 26-баптарының ережелеріне сәйкес келеді.

Заңның 2-тарауында активтерді қайтару жөніндегі уәкілетті органның құзыретін, оның құқық қорғау органдарымен, арнаулы және өзге де мемлекеттік органдармен, ұйымдармен және квазимемлекеттік сектор субъектілерімен өзара іс-қимыл жасау нысандарын айқындайтын нормалар көзделген.

Активтерді қайтару жөніндегі шаралар заңнамалық тұрғыдан регламенттелген (3-тарау): ақпаратты мониторингтеу мен талдау; активтерді іздеу (ашып көрсету), олардың пайда болуын растау жөніндегі шаралар, алдын ала қамтамасыз ету шаралары, қамтамасыз ету шаралары; активтерді ерікті немесе мәжбүрлі түрде қайтару, тәркіленген немесе мемлекет кірісіне айналдырылған активтерді басқару және өзге де шаралар.

Активтерді қайтару мақсатында Заңда тізілім ұғымы енгізіліп, оның субъектілері мен жүргізу тәртібі айқындалады. Оны уәкілетті органның ұсынысы бойынша комиссия қалыптастырады. Бұл мәселені комиссияның қарауына шығару процестің ашықтығын қамтамасыз етуге бағытталған.

Тізілімге енгізілген тұлғаларды активтерді қайтару жөніндегі уәкілетті орган олардың тізілімге енгізілгені туралы хабардар етеді (Заңның 15-бабы). Бұл ереже Конституцияның 18-бабының 3-тармағымен үйлеседі, оған сәйкес мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбір азаматқа өзінің құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз етуге міндетті. Сонымен қатар, активтерді қайтару жөніндегі уәкілетті органның және оның лауазымды адамдарының тұлғалар құқықтары мен міндеттерін қозғайтын шешімдеріне, актілеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) жоғары тұрған лауазымды адамға және сот тәртібімен шағым жасалуы мүмкін (22-бап), бұл Конституцияның 13-бабының 2-тармағынан және 76-бабынан туындайды.

Заңның активтерді мемлекет кірісіне мәжбүрлеп айналдыру мәселелерін реттейтін ережелері конституциялық талаптарға қайшы келмейді (26 – 28-баптар). Мұндай шешімді сот олардың активтері түсініксіз пайда болған деп танылуына байланысты азаматтық сот ісін жүргізу қағидаттарын сақтай отырып, прокурордың талап-арызы бойынша қабылдайды. Бұл үшін жауапкердің активтерді иемденуі (алуы) заңнаманы елеулі түрде бұза отырып жүзеге асырылғаны, бұларды жауапкер теріске шығармағаны туралы жеткілікті дәлелдемелерді талапкердің ұсынуы негіз болып табылады (28-баптың 1 және 2-тармақтары). Мұндай тетік Конституцияның 26-бабының 1 және 3-тармақтарына сәйкес келеді.

Осылайша, Конституциялық Сот қаралып отырған Заңды қабылдай отырып, мемлекет елдің тұрақты экономикалық және әлеуметтік дамуы үшін Қазақстан халқының бұзылған құқықтарын қалпына келтіру жүйесін айқындайды деп есептейді. Заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару конституциялық маңызды мақсаттарға сәйкес келеді, конституциялық негізделген әділдік, ақылға қонымдылық пен мөлшерлестік қағидаттары мүлтіксіз сақтала отырып, жеке, қоғамдық және мемлекеттік мүдделердің теңгерімін ұстап тұруға бағытталған. Меншік құқығына қатысты мәселелерді тиісінше жүйелі бақылау және реттеу болған кезде, бүкіл халықтың мүддесі үшін экономика дамыған кезде мемлекеттің азаматтар мен қоғам алдындағы өзінің әлеуметтік-экономикалық, экологиялық, саяси және құқықтық міндеттемелерін іске асыруына, Конституцияда талап етілетін ұлттық қауіпсіздіктің тиісті деңгейін қамтамасыз етуге қаржылық және басқа да мүмкіндіктері көп болады (13-баптың 2 және 3-тармақтары, 19-баптың 2-тармағы, 25-баптың 2-тармағы, 27-баптың 1-тармағы, 28-баптың 1-тармағы, 29-баптың 2-тармағы, 30-баптың 1 және 2-тармақтары, 31-баптың 1-тармағы, 33-баптың 2-тармағы және басқалар).

6. "Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңында, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы", "Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" және "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық кодексі) толықтыру енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заңдарында активтерді қайтару мәселелерін құқықтық реттеу көзделген Заңнан туындайтын құқықтық нормалар қамтылады.

Конституциялық Сот заңнамалық актілерге енгізілетін түзетулер мәні бойынша байланысты және Заң ережелерінен туындайды деп есептейді.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын және 74-бабының 3-тармағын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 2-тармағының 1) тармақшасын, 55 – 58, 62, 64-баптарын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. 2023 жылғы 20 және 29 маусымда Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдаған және 2023 жылғы 27 және 29 маусымда Қазақстан Республикасы Президентінің қол қоюына ұсынылған "Заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару туралы" Қазақстан Республикасының Заңы, "Прокуратура туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Қазақстан Республикасының Конституциялық заңы, "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы", "Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" және "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық кодексі) толықтыру енгізу туралы" Қазақстан Республикасының заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Республиканың бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

3. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

О рассмотрении на соответствие Конституции Республики Казахстан Закона Республики Казахстан "О возврате государству незаконно приобретенных активов", Конституционного закона Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О прокуратуре", законов Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам возврата государству незаконно приобретенных активов", "О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях" и "О внесении дополнения в Кодекс Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс)"

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе Председателя Азимовой Э.А., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Кыдырбаевой А.К., Мусина К.С., Нурмуханова Б.М., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А., Сарсембаева Е.Ж. и Ударцева С.Ф.

Заслушав сообщения докладчиков – судей Конституционного Суда Республики Казахстан Жакипбаева К.Т., Нурмуханова Б.М. и Ударцева С.Ф., изучив материалы конституционного производства, проанализировав законодательство Республики Казахстан и отдельных зарубежных стран, международный опыт, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

Закон Республики Казахстан "О возврате государству незаконно приобретенных активов" (далее – Закон), Конституционный закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О прокуратуре", законы Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам возврата государству незаконно приобретенных активов", "О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях" и "О внесении дополнения в Кодекс Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс)" приняты Парламентом 20 и 29 июня 2023 года и представлены на подпись Главе государства 27 и 29 июня 2023 года.

В соответствии с подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 Конституции и подпунктом 1) пункта 2 статьи 23 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан" Президент Республики Казахстан направил в Конституционный Суд обращение о рассмотрении названных законодательных актов на предмет их соответствия Конституции Республики Казахстан.

При проверке конституционности указанных законодательных актов Конституционный Суд исходит из следующего.

1. В соответствии с пунктом 3 статьи 6 Конституции земля и ее недра, воды, растительный и животный мир, другие природные ресурсы принадлежат народу. От имени народа право собственности осуществляет государство. Земля может находиться также в частной собственности на основаниях, условиях и в пределах, установленных законом. Принадлежность народу природных ресурсов требует от государства осуществления права собственности на них с учетом, прежде всего, интересов народа, общества в целом и будущих поколений. Обновленная норма Основного Закона обязывает государство предпринять все необходимые меры по защите принадлежащего народу Казахстана права собственности на эти объекты и возврату незаконно полученных природных ресурсов и связанных с ними активов законному владельцу для их использования непосредственно в интересах народа, воля которого по данному вопросу отчетливо была выражена на республиканском референдуме 2022 года и закреплена в Конституции Республики Казахстан.

В пункте 1 статьи 1 Конституции установлено, что "Республика Казахстан утверждает себя демократическим, светским, правовым и социальным государством, высшими ценностями которого являются человек, его жизнь, права и свободы". Основополагающими принципами деятельности Республики, согласно пункту 2 статьи 1 Конституции, являются: "общественное согласие и политическая стабильность, экономическое развитие на благо всего народа, казахстанский патриотизм, решение наиболее важных вопросов государственной жизни демократическими методами, включая голосование на республиканском референдуме или в Парламенте".

Данные конституционные ориентиры требуют от государства постоянной заботы о развитии общества, правах и свободах человека и гражданина, утверждения справедливости. Без претворения в жизнь указанных принципов, в том числе экономического развития на благо всего народа, не могут быть реализованы многие задачи, стоящие перед обществом и государством. При этом, принимая действующую Конституцию, народ Казахстана, желая занять достойное место в мировом сообществе, принял на себя "ответственность перед нынешним и будущими поколениями" (Преамбула Конституции).

2. Согласно Конституции единственным источником государственной власти является народ (пункт 1 статьи 3). Право выступать от имени народа и государства принадлежит Президенту, а также Парламенту Республики в пределах его конституционных полномочий (пункт 3 статьи 3).

Закон нацелен на реализацию воли народа, выраженной через республиканский референдум (пункт 2 статьи 3 Конституции). Он принят в соответствии с конституционными полномочиями Парламента Республики Казахстан, который вправе издавать законы, регулирующие важнейшие общественные отношения, устанавливающие основополагающие принципы и нормы, касающиеся правосубъектности физических и юридических лиц, гражданских прав и свобод, обязательств и ответственности физических и юридических лиц; режима собственности и иных вещных прав; налогообложения, установления сборов и других обязательных платежей; республиканского бюджета; вопросов судоустройства и судопроизводства; приватизации предприятий и их имущества и других (пункт 3 статьи 61 Конституции).

3. Инициированный депутатами Парламента Закон разработан с учетом положений международно-правовых актов, к которым присоединился Казахстан, в том числе связанных с вопросами противодействия коррупции и борьбы с организованной преступностью. Международные договорные и иные обязательства Республики являются составной частью действующего права в Республике Казахстан (пункт 1 статьи 4 Конституции). Так, в Конвенции Организации Объединенных Наций против коррупции от 31 октября 2003 года, ратифицированной Законом Республики Казахстан от 4 мая 2008 года, государства-участники, будучи обеспокоены связями между коррупцией и другими формами преступности, в частности организованной преступностью и экономической преступностью, включая отмывание денежных средств, случаями коррупции, связанными с большими объемами активов, которые могут составлять значительную долю ресурсов государств, и ставящими под угрозу политическую стабильность и устойчивое развитие этих государств, будучи убеждены в том, что коррупция уже не представляет собой локальную проблему, а превратилась в транснациональное явление, которое затрагивает общество и экономику всех стран, что обусловливает исключительно важное значение международного сотрудничества в области предупреждения коррупции и борьбы с ней, устанавливают, что каждая страна-участница в целях предоставления взаимной правовой помощи согласно статье 55 данной Конвенции в отношении имущества, приобретенного в результате совершения какого-либо из преступлений, признанных таковыми в соответствии с данной Конвенцией, или использованного при совершении таких преступлений, в соответствии со своим внутренним законодательством, рассматривает вопрос о принятии таких мер, какие могут потребоваться, с тем чтобы создать возможность для конфискации такого имущества без вынесения приговора в рамках уголовного производства по делам, когда преступник не может быть подвергнут преследованию по причине смерти, укрывательства или отсутствия или в других соответствующих случаях. Каждое государство-участник принимает надлежащие меры, в пределах своих возможностей и в соответствии с основополагающими принципами своего внутреннего законодательства, для содействия активному участию отдельных лиц и групп за пределами публичного сектора, таких как гражданское общество, неправительственные организации и организации, функционирующие на базе общин, в предупреждении коррупции и борьбе с ней и для углубления понимания обществом факта существования, причин и опасного характера коррупции, а также создаваемых ею угроз (Преамбула, пункт 1 статьи 13, подпункт с) пункта 1 статьи 54 Конвенции).

В Конвенции Организации Объединенных Наций против транснациональной организованной преступности (ратифицирована Законом Республики Казахстан от 4 июня 2008 года) закреплено, что государства-участники могут рассмотреть возможность установления требования о том, чтобы лицо, совершившее преступление, доказало законное происхождение предполагаемых доходов от преступления или другого имущества, подлежащего конфискации, в той мере, в какой такое требование соответствует принципам их внутреннего законодательства и характеру судебного и иного разбирательства (пункт 7 статьи 12).

Согласно Конвенции о выдаче, подписанной в Монтевидео 26 декабря 1933 года, ратифицированной Законом Республики Казахстан от 10 ноября 2017 года, "Имущество выданного лица, добытое путем совершения противоправного деяния, в связи с которым запрашивалась выдача или которое может быть использовано в качестве доказательства, подлежит конфискации и передаче требующей стране, даже несмотря на невозможность передачи обвиняемого из-за каких-либо экстраординарных обстоятельств, таких как его побег или смерть" (статья 15).

Таким образом, Казахстан в борьбе с коррупцией и организованными формами преступности, наряду с внутренним законодательством, применяет международные договоры, которые определяют особый режим реализации соответствующих мер.

4. Согласно Конституции граждане Республики Казахстан могут иметь в частной собственности любое законно приобретенное имущество. Собственность, в том числе право наследования, гарантируется законом (статья 26). Эти конституционные положения предполагают правовую легитимность приобретения имущества, в отношении которого осуществляются правомочия собственника и применяются гарантии их защиты. Собственность обязывает, пользование ею должно одновременно служить общественному благу. Субъекты и объекты собственности, объем и пределы осуществления собственниками своих прав, гарантии их защиты определяются законом (пункт 2 статьи 6). Право собственности не является абсолютным, ограничения имущественного права в случаях, предусмотренных законом, правомерны как в гражданско-правовых отношениях, так и в публично-правовой сфере.

Конституционный Суд отмечает, что Основной Закон гарантирует право собственности только на то имущество, которое приобретено законным путем. Конституционные гарантии не распространяются на имущественные блага, приобретенные с нарушением установленных законами оснований и процедур, а также на поступления, полученные от их использования.

В целом конституции современных государств признают всемерную и равную защиту государственной и частной собственности, законно созданной и приобретенной в процессе разнообразной трудовой, предпринимательской, интеллектуальной и иной деятельности, а также унаследованной в законном порядке.

В Республике Казахстан признаются и равным образом защищаются государственная и частная собственность (пункт 1 статьи 6 Конституции). Данное конституционное положение означает, что в Республике Казахстан государство гарантирует равные возможности защиты и восстановления нарушенных прав субъектам обеих форм собственности. Защита государственной собственности, наряду с другими элементами, включает недопустимость незаконной приватизации или иных форм разгосударствления собственности и право государства принимать меры по истребованию имущества из чужого незаконного владения, в том числе активов, выведенных из государственной собственности вследствие незаконных действий лиц, обладавших административно-властными ресурсами (предоставление преимуществ отдельным субъектам или аффилированным с ними лицам, выборочное освобождение от уплаты налогов, необоснованное занижение стоимости государственных активов путем ненадлежащей оценки или создания условий для их обесценивания и другие).

Следовательно, изначально незаконно приобретенное имущество, в том числе в результате коррупции, мошенничества или злоупотребления служебным положением, на основании закона и в соответствии с определенными в нем способами и процедурами должно быть возвращено его законному собственнику, включая государство.

Основной Закон Казахстана предусматривает, что уплата законно установленных налогов, сборов и иных обязательных платежей является долгом и обязанностью каждого (статья 35); каждый обязан соблюдать Конституцию и законодательство Республики Казахстан, уважать права, свободы, честь и достоинство других лиц (пункт 1 статьи 34).

В пункте 1 статьи 39 Конституции закреплено, что права и свободы человека и гражданина могут быть ограничены только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения.

В этой связи законодатель вправе устанавливать в законах нормы, направленные на принудительное обеспечение и исполнение конституционных норм, и вытекающие отсюда ограничения прав собственника. Вместе с тем, как обращал внимание Конституционный Суд, любые законодательные ограничения прав и свобод человека должны быть адекватными законно обоснованным целям и отвечать требованиям справедливости, пропорциональности и соразмерности (нормативное постановление от 6 марта 2023 года № 4).

5. Закон регулирует общественные отношения по выявлению и возврату государству незаконно приобретенных активов (далее – возврат активов). Он определяет круг лиц, на которых распространяются его положения, законодательство Республики о возврате активов и основные принципы осуществления данной деятельности (статьи 2 – 4).

Целями Закона являются возврат активов и (или) вовлечение их в законный экономический оборот в Республике Казахстан, устранение причин и условий, способствовавших их незаконному приобретению и выводу, а также восстановление социальной справедливости в обществе (пункт 1 статьи 5). Они соответствуют положениям статей 1, 6 и 26 Конституции.

В главе 2 Закона предусмотрены нормы, определяющие компетенцию уполномоченного органа по возврату активов, формы его взаимодействия с правоохранительными, специальными и иными государственными органами, организациями и субъектами квазигосударственного сектора.

Законодательно регламентированы меры по возврату активов (глава 3): мониторинг и анализ информации; меры по поиску (раскрытию), подтверждению происхождения активов; предварительные обеспечительные меры, обеспечительные меры; меры по добровольному или принудительному возврату активов, управлению конфискованными или обращенными в доход государства активами и иные меры.

Для целей возврата активов Закон вводит понятие реестра, определяет его субъекты и порядок ведения. Он формируется комиссией по предложению уполномоченного органа. Вынесение данного вопроса на рассмотрение комиссии направлено на обеспечение прозрачности процесса.

Лица, включенные в реестр, уведомляются уполномоченным органом по возврату активов об их включении в реестр (статья 15 Закона). Данное положение корреспондируется с пунктом 3 статьи 18 Конституции, согласно которому государственные органы, общественные объединения, должностные лица и средства массовой информации обязаны обеспечить каждому гражданину возможность ознакомиться с затрагивающими его права и интересы документами, решениями и источниками информации. Кроме того, решения, акты, действия (бездействие) уполномоченного органа по возврату активов и его должностных лиц, затрагивающие права и обязанности лиц, могут быть обжалованы вышестоящему должностному лицу и в судебном порядке (статья 22), что вытекает из пункта 2 статьи 13 и статьи 76 Конституции.

Не противоречат конституционным требованиям положения Закона, регулирующие вопросы принудительного обращения активов в доход государства (статьи 26 – 28). Такое решение принимается судом по иску прокурора с соблюдением принципов гражданского судопроизводства в связи с признанием их активами необъяснимого происхождения. Основанием для этого является представление истцом достаточных доказательств, что приобретение (получение) ответчиком активов было осуществлено с существенным нарушением законодательства, которые не опровергнуты ответчиком (пункты 1 и 2 статьи 28). Подобный механизм согласуется с пунктами 1 и 3 статьи 26 Конституции.

Таким образом, Конституционный Суд считает, что, принимая рассматриваемый Закон, государство определяет систему восстановления нарушенных прав народа Казахстана для устойчивого экономического и социального развития страны. Возврат государству незаконно приобретенных активов соответствует конституционно значимым целям, направлен на поддержание баланса личных, общественных и государственных интересов при неукоснительном соблюдении конституционно обоснованных принципов справедливости, разумности и соразмерности. При условии надлежащего системного контроля и регулирования вопросов, относящихся к праву собственности, развития экономики в интересах всего народа государство будет иметь больше финансовых и иных возможностей реализовать свои социально-экономические, экологические, политические и правовые обязательства перед гражданами и обществом, обеспечить должный уровень национальной безопасности, требуемые Конституцией (пункты 2 и 3 статьи 13, пункт 2 статьи 19, пункт 2 статьи 25, пункт 1 статьи 27, пункт 1 статьи 28, пункт 2 статьи 29, пункты 1 и 2 статьи 30, пункт 1 статьи 31, пункт 2 статьи 33 и другие).

6. Конституционный закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О прокуратуре", законы Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам возврата государству незаконно приобретенных активов", "О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях" и "О внесении дополнения в Кодекс Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс)" содержат правовые нормы, вытекающие из предусмотренного Законом правового регулирования вопросов возврата активов.

Конституционный Суд считает, что вносимые в законодательные акты поправки предметно связаны и вытекают из положений Закона.

На основании изложенного, руководствуясь подпунктом 2) пункта 1 статьи 72 и пунктом 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 1) пункта 2 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать Закон Республики Казахстан "О возврате государству незаконно приобретенных активов", Конституционный закон Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан "О прокуратуре", законы Республики Казахстан "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам возврата государству незаконно приобретенных активов", "О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях" и "О внесении дополнения в Кодекс Республики Казахстан "О налогах и других обязательных платежах в бюджет" (Налоговый кодекс)", принятые Парламентом Республики Казахстан 20 и 29 июня 2023 года и представленные на подпись Президенту Республики Казахстан 27 и 29 июня 2023 года, соответствующими Конституции Республики Казахстан.

2. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики, окончательным и обжалованию не подлежит.

3. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд Республики Казахстан