ИПС "Әділет"

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АТЫНАН

Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты төрағалық етуші – Төраға орынбасары Б.М. Нұрмұханов, судьялар А.Қ. Ескендіров, Қ.Т. Жақыпбаев, А.Е. Жатқанбаева, Қ.С. Мусин, Е.Ә. Оңғарбаев, Р.А. Подопригора және Е.Ж. Сәрсембаев қатысқан құрамда,

өтініш субъектісі М.Б. Кинтоновтың және оның өкілі – адвокат Ю.В. Соколовтың,

Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің өкілі – Төраға орынбасары С.С. Мүксімовтің,

Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының өкілі – Бас Прокурордың кеңесшісі Т.Б. Адамовтың,

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің өкілі – Заңнама департаментінің директоры Д.А. Сүлейменовтің,

Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімінің сектор меңгерушісі Г.А. Ауғанбаеваның,

Қазақстан Республикасы Парламенті Сенаты Аппаратының өкілі – Заңнама бөлімі меңгерушісінің орынбасары Н.А. Сартаеваның,

Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының өкілі – корпоративтік қаржы мәселелері жөніндегі вице-ректор Ұ.А. Бекіштің,

Қазақстан Республикасы Заңнама және құқықтық ақпарат институтының өкілі – бас ғылыми қызметкер Н.Н. Турецкийдің,

Парламентаризм институтының өкілі – атқарушы директор А.К. Канатовтың қатысуымен,

өзінің ашық отырысында М.Б. Кинтоновтың "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" 2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі – Мемлекеттік қызмет туралы заң) 16-бабы 3-тармағы 11) тармақшасының Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қарады.

Баяндамашы – Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының судьясы А.Қ. Ескендіровті және отырысқа қатысушыларды тыңдап, конституциялық іс жүргізу материалдарын зерделеп, Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқық нормаларына талдау жасай отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

анықтады:

Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотына (бұдан әрі – Конституциялық Сот) ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін бұрын сотталған немесе қылмыс жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықтан Қазақстан Республикасы Қылмыстық-процестік кодексінің (бұдан әрі – ҚПК) 35-бабы бірінші бөлігі 3), 4), 9), 10) және 12) тармақтарының немесе 36-бабының негізінде босатылған азаматтарды мемлекеттiк қызметке қабылдауға мерзімсіз тыйым салуды белгілейтін Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабы 3-тармағы 11) тармақшасының (бұдан әрі – дау айтылып отырған құқық нормасы) Қазақстан Республикасы Конституциясының (бұдан әрі – Конституция, Негізгі Заң) 24-бабының 1-тармағына, 33-бабының 2 және 4-тармақтарына және 39-бабының 1-тармағына сәйкестігін тексеру туралы өтініш келіп түсті.

Өтініштен және оған қоса берілген құжаттардан өтініш берушінің Қостанай облысы Қостанай қалалық халық сотының 1988 жылғы 23 желтоқсандағы заңды күшіне енген үкімімен Қазақ КСР Қылмыстық кодексінің 134-бабының екінші бөлігінде көзделген ауыр қылмысты (адамдар тобының қарақшылық шабуылы) жасағаны үшін сотталып, оған мүлкі тәркіленбей және үкімді орындауды екі жылға кейінге қалдыра отырып, үш жылға бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындалғанын түсінуге болады.

Өтініш беруші мемлекеттік қызметке кіру кезінде мемлекеттік қызметке қабылдаудан бас тартуға негіз болатын көрінеу жалған құжаттар мен мәліметтерді ұсынғаны үшін, сондай-ақ мемлекеттік лауазымға тағайындалу кезінде белгіленген талаптарға сай келмеуіне (Мемлекеттік қызмет туралы заңның 61-бабы 1-тармағының 16) және 17) тармақшалары) байланысты Қостанай облысы әкімінің 2023 жылғы 4 желтоқсандағы № 268-р/к өкімімен "Қостанай облысы әкімдігінің дене шынықтыру және спорт басқармасы" мемлекеттік мекемесінің басшысы лауазымынан босатылған.

Өтініш субъектісі дау айтылып отырған құқық нормасы әркімнің еңбек ету бостандығына конституциялық құқығын және азаматтардың мемлекеттік қызметке тең қол жеткізу қағидатын бұзады (Конституцияның 24-бабының 1-тармағы және 33-бабының 4-тармағы), Конституциялық Соттың 2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулысында жазылған құқықтық ұстанымдарына сәйкес келмейді, Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабы 3-тармағының 10) тармақшасына қайшы келеді және кері күші жоқ деп ойлайды. 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі – ҚК) 79-бабының бірінші және тоғызыншы бөліктерінің ережелері бойынша сотталғандығы жойылған кезде барлық қылмыстық-құқықтық салдардың күші жойылады және адам сотталған болып есептелмейді.

"Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 45-бабының 1-тармағына және 50-бабының 2-тармағына сәйкес Конституциялық Сот азаматтардың өтініштері бойынша олардың Конституцияда бекітілген құқықтары мен бостандықтарын тікелей қозғайтын нормативтік құқықтық актілердің, оның ішінде өтініш берушінің өтінішінде көрсетілген бөлігінде ғана конституциялылығын тексереді. Өтініш субъектісі көрсеткен Мемлекеттік қызмет туралы заңның нормасы оған ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін бұрын сотталған азаматтарды мемлекеттік қызметке қабылдауға тыйым салу бөлігінде ғана қатысты.

Мемлекеттік қызмет туралы заңның қаралатын ережелерінің конституциялылығын тексеру кезінде өтініш нысанасына қатысты Конституциялық Сот мыналарды негізге алады.

1. Конституцияның 33-бабының 4-тармағында Қазақстан Республикасы азаматтарының мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығы бекітілген. Мемлекеттік қызметші лауазымына кандидатқа қойылатын талаптар лауазымдық міндеттердің сипатына ғана негізделеді және заңмен белгіленеді.

Қазақстан Республикасының мемлекеттiк қызметі (бұдан әрі – мемлекеттік қызмет) – мемлекеттiк қызметшiлердiң мемлекеттiк органдарда мемлекеттiк билiктiң мiндеттерi мен функцияларын iске асыруға бағытталған лауазымдық өкiлеттiктерді атқару жөнiндегi қызметi (Мемлекеттік қызмет туралы заңның 1-бабының 6) тармақшасы). Бұған дейін Конституциялық Сот осы кәсіби қызмет жария-құқықтық сипатқа ие және оны мемлекеттік қызметшілер мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын іске асыру мақсатында жүзеге асырады деп атап өткен болатын. Мемлекеттік қызметтің миссиясын, мемлекеттік қызметшілердің ерекше құқықтық мәртебесін, олардың алдына қойылған міндеттердің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, мемлекет азаматтар үшін, кандидаттарға қойылатын талаптарды және тиісті шектеулерді қоса алғанда, мемлекеттік қызметке кіру және оны өткеру қағидаларын айқындауға құқылы, бұлар мемлекеттік аппарат қызметінің тиімділігін, мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық сенімін арттыруды, берілген лауазымдық өкілеттіктердің теріс пайдаланылуына жол бермеуді қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты болуы мүмкін (2023 жылғы 6 наурыздағы № 4 нормативтік қаулы).

Заң шығарушы азаматтардың мемлекеттік қызметшілердің кәсіби және адамгершілік қасиеттеріне және тиісінше олардың әрекеттері мен шешімдерінің заңдылығы мен әділдігіне күмән келтірмеуі үшін олардың жария билік орындаушысы ретіндегі беделіне жоғары талаптар белгілеуге құқылы.

Азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге тең конституциялық құқығы конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін (39-баптың 1-тармағы). Бұл ретте мұндай шектеулер әділдік, пропорционалдылық және мөлшерлестік талаптарына сәйкес келуге тиіс (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 14 шілдедегі № 22-НҚ, 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ, 2023 жылғы 20 қыркүйектегі № 28-НҚ және 2023 жылғы 26 желтоқсандағы № 38-НҚ нормативтік қаулылары).

Еңбек ету бостандығы, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқықтары іргелі конституциялық құқық болып табылады (Негізгі Заңның 24-бабы). Ол еңбекті еркін таңдау немесе еңбекке қандай да бір кемсітушіліксіз және мәжбүрлеусіз еркін келісу, өзінің еңбекке қабілеттілігіне билік ету, қызмет пен кәсіп түрін таңдау құқығын қамтиды (2015 жылғы 23 қарашадағы Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің 5-бабы). Еңбек ету бостандығы, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқықтары азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығын іске асырумен тікелей байланысты (Конституцияның 33-бабының 4-тармағы және Конституциялық Соттың 2023 жылғы 14 шілдедегі № 22-НҚ нормативтік қаулысы).

Осы құқықтық тәсілдер Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 1966 жылғы 16 желтоқсандағы 2200А (ХХІ) резолюциясымен қабылданған және 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған, мемлекеттерге мемлекеттік қызметке кіруге негізделген шектеулер белгілеуге мүмкіндік беретін Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 25-бабының ережелерімен үйлеседі.

2008 жылғы 4 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған 2003 жылғы 31 қазандағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясында (бұдан әрі – Конвенция) әрбір қатысушы мемлекет жария лауазымдарға кандидаттарға қатысты өлшемшарттарды белгілеу үшін Конвенцияның мақсаттарына сәйкес, сондай-ақ қылмыстың қауіптілік дәрежесін ескере отырып және өзінің құқықтық жүйесінің негізгі қағидаттарына сай келетін шамада тиісті заңнамалық және әкімшілік шаралар қабылдау мүмкіндігін қарастырады. Конвенция ережелеріне сәйкес осындай деп танылған қылмыстарды және қолданылатын заңды наразылықтарды немесе әрекеттердің заңдылығын белгілейтін басқа да құқықтық принциптерді анықтау әрбір қатысушы мемлекеттің ішкі заңнамасы аясына жатады, осындай қылмыстар үшін қылмыстық қудалау және жазалау соған сәйкес жүзеге асырылады (Конвенцияның 30-бабының 9-тармағы).

1958 жылғы 25 маусымда Халықаралық еңбек ұйымының Бас конференциясы қабылдаған және 1999 жылғы 20 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңымен ратификацияланған Еңбек және кәсіптер саласындағы кемсітушіліктер туралы конвенцияда ерекше талаптарға негізделген белгілі бір жұмысқа қатысты кез келген айырмашылық, жол бермеушілік немесе артықшылық кемсітушілік болып есептелмейді деп белгіленген.

2. ҚК-нің 79-бабының ережелері бойынша қылмыс жасағаны үшiн сотталған адам соттың айыптау үкiмi заңды күшiне енген күннен бастап сотталғандығы жойылған немесе алып тасталған кезге дейiн сотталған болып есептеледi.

Сотталғандық мемлекеттің тағайындалған жазасын өтегеннен кейін де құқықтық салдарға әкеп соғатын қылмыстық-құқықтық ықпал ету шараларын қолданған сотталған адамның ерекше құқықтық жағдайын білдіреді. Ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға қатысты сотталғандықты мерзімінен бұрын алып тастауға жол берілмейді, сотталғандық ауыр қылмыстары үшін жазасын өтегеннен кейін алты жыл өткен соң және аса ауыр қылмыстары үшін жазасын өтегеннен кейін сегіз жыл өткен соң жойылады.

Қылмыстық заңда негізгі жазамен қатар, сот кінәлі адамға қолданатын қосымша жазалар көзделген. Қосымша жаза түрлерінің бірі – сотталған адамға мемлекеттік қызметте, жергілікті өзін-өзі басқару органдарында, қаржы ұйымдарында белгілі бір лауазымдарды атқаруға не белгілі бір кәсіптік немесе өзге де қызметпен айналысуға тыйым салудан тұратын белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру (ҚК-нің 40-бабы үшінші бөлігінің 3) тармағы және 50-бабы).

Осы жаза түрінің мерзімін есептеу тәртібі ҚК-нің 50-бабында айқындалған. Мұндай құқықтан айыру – бір жылдан он жылға дейінгі мерзімге, ал кейбір қылмыс түрлері мен сотталғандардың санаттары үшін өмір бойына белгіленеді.

Сотталғандықты жою мерзімі – негізгі және қосымша жаза түрлерін, ал соңғысы өмір бойына тағайындалған кезде негізгі жаза түрін өтеу кезінен бастап есептеледі. Сотталғандықты жою немесе алып тастау, өмір бойына тағайындалған қосымша жаза түрімен белгіленген шектеулерді және сот қылмыстық-атқару жүйесі мекемесінің түрін айқындаған жағдайды қоспағанда, барлық қылмыстық-құқықтық салдардың күшiн жояды (ҚК-нің 79-бабының бесінші, тоғызыншы және оныншы бөліктері).

3. Қазақстан Республикасының азаматтары мемлекеттік қызметші мәртебесіне Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет саласындағы заңнамасында белгіленген тәртіппен мемлекеттік лауазымға тағайындалған немесе сайланған кезден бастап ие болады және мемлекеттік қызметті тоқтатқан кезден бастап одан айрылады (Мемлекеттік қызмет туралы заңның 8-бабы).

Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабының 3-тармағында мемлекеттік қызметке қабылдауға болмайтын азаматтардың санаттары айқындалған. Олардың қатарына ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін бұрын сотталғандар көрсетілген.

Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабы 3-тармағының 10) және 12) тармақшаларында мемлекеттік қызметке кіру уақытына заңда белгіленген тәртіппен (қылмыс санатына қарамастан) жойылмаған немесе алынбаған сотталғандығы бар азаматтар және қылмыстық топ құрамында (ҚК-нің 3-бабының 24) тармағы) қылмыс жасаған адамдар үшін ұқсас мерзімсіз тыйым салу көзделген.

Мемлекеттік қызмет туралы заң барлық кандидаттарға қылмыстық, әкімшілік және тәртіптік жауаптылыққа тартылу фактілері туралы хабарлау міндетін жүктейді және оны тиісінше орындамаудың құқықтық салдарын көздейді. Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабының 3-тармағында көрсетілген мәліметтерді ұсынбау немесе қасақана бұрмалау – мемлекеттік қызметке қабылдаудан бас тартуға (16-баптың 4-тармағы), ал мемлекеттік қызметке қабылдаудан бас тартуға негіз болатын көрінеу жалған құжаттарды немесе мәліметтерді ұсыну фактілерінің кейіннен анықталуы мемлекеттік әкімшілік қызметшілердің мемлекеттік қызметті тоқтатуына негіз болып табылады (Мемлекеттік қызмет туралы заңның 61-бабы 1-тармағының 16) тармақшасы).

Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2021 жылғы 14 қыркүйекте № 24350 болып тіркелген Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігі Төрағасының 2021 жылғы 10 қыркүйектегі № 158 бұйрығымен бекітілген және Мемлекеттік қызметшінің жеке ісін жүргізу үшін қажетті құжаттар тізбесінің (бұдан әрі – жеке іс құжаттарының тізбесі) 1-тармағының 12) тармақшасына сәйкес жеке іс әртүрлі мәліметтер, атап айтқанда, мемлекеттік қызметшіні, оның жұбайын (зайыбын) және жақын туыстарын қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы (қашан, не үшін) көрсетілген мемлекеттік қызметшінің өмірбаянын қамтиды.

Азаматтардың мемлекеттік қызметке кіру, еңбек ету бостандығы, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқықтарына келтірілген заңнамалық шектеулер қылмыстық жауаптылық шараларына жатпайды, өйткені олар қылмыстық-құқықтық сипатта болмайды. Оларды заң шығарушы жоғары беделдік талаптар қойылатын мемлекеттік лауазымдарға орналасуға ерекше конституциялық-құқықтық дисквалификациялық кедергі ретінде енгізді, бұл олардың құқықтық актілерді қабылдауға тікелей қатысуымен және қоғам мен мемлекет алдындағы ерекше жауапкершілігімен негізделеді.

Мемлекеттік қызмет туралы заңда көзделген аталған шектеу адамның ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасағаны үшін сотталуының салдары және сотталғандықтың жалпы құқықтық салдары болып табылады.

Аталған тәсілдерді және заң шығарушының Негізгі Заңда бекітілген өкілеттіктерін ескере отырып, Конституциялық Сот бұған дейін сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған азаматтардың сайланбалы лауазымдарға сайлануына және мемлекеттік қызметке кіруіне мерзімсіз тыйым салуды белгілейтін Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабы 3-тармағының 8) тармақшасын және "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" 1995 жылғы 28 қыркүйектегі Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 4-бабы 4-тармағының 2) тармақшасын Конституцияға қайшы келмейді деп таныған болатын (Конституциялық Соттың 2023 жылғы 31 тамыздағы № 26-НҚ және 2023 жылғы 20 қыркүйектегі № 28-НҚ нормативтік қаулылары).

Осыған ұқсас шектеулер азаматтардың құқық қорғау органдарындағы ("Құқық қорғау қызметі туралы" 2011 жылғы 6 қаңтардағы Қазақстан Республикасы Заңының 6-бабы 2-тармағының 9) тармақшасы), арнаулы мемлекеттік органдардағы ("Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдары туралы" 2012 жылғы 13 ақпандағы Қазақстан Республикасы Заңының 7-бабы 2-тармағының 9) тармақшасы) қызметке, келісімшарт бойынша әскери қызметке ("Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы" 2012 жылғы 16 ақпандағы Қазақстан Республикасы Заңының 38-бабы 2-тармағының 6) және 10) тармақшалары) және басқа органдарға қызметке кіруі кезінде белгіленген.

Қоғам тарапынан мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы халық болып табылады деген конституциялық нормаға сүйене отырып, сенім болған кезде мемлекеттік қызмет тиімді жұмыс істейді. Бұл мемлекеттік қызметке кіруге және оны өткеруге, лауазымды адамдардың әдептілік мінез-құлқына жекелеген шарттар мен талаптарды белгілеуді негіздейді.

Бұлардан құқық нормасының дау айтылып отырған бөлігі артық шектеулерді қамтымайды, жасалған қылмыстық құқық бұзушылықтың ауырлығы ескеріле отырып, ақылға қонымды негіздемесі бар, Негізгі Заңның 39-бабының ережелерінен туындайтын құқықтық ықпал ету шараларының әділдік пен мөлшерлестік талаптарына сәйкес келеді деген шығады.

4. Бұған дейін Конституциялық Сот заң нормаларын өз бетінше интерпретациялау мүмкіндігін болғызбайтын заңдық дәлме-дәлдік талаптарына сәйкестендіру қажеттігіне назар аударып, нормативтік құқықтық актілердің уақыт бойынша және адамдар тобы бойынша қолданылуын дұрыс анықтаудың маңыздылығын атап өткен болатын. Заңдардың, егер бұл туралы шешім заңның өзінде немесе оны қолданысқа енгізу туралы қаулыда қамтылған болса, кері күші болуы мүмкін (Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1999 жылғы 10 наурыздағы № 2/2 және Конституциялық Соттың 2023 жылғы 18 мамырдағы № 14-НҚ, 2023 жылғы 31 тамыздағы № 27-НҚ, 2023 жылғы 26 желтоқсандағы № 38-НҚ нормативтік қаулылары және басқалар).

Конституциялық Соттың пікірінше, Мемлекеттік қызмет туралы заңда азаматтардың мемлекеттік қызметке кіру шарттарын айқындау кезінде заң шығарушы Конституциядан туындайтын әділдік, теңдік және мөлшерлестік қағидаттары бір мезгілде сақталған кезде Конституцияда қорғалатын құндылықтардың, жария және жеке мүдделердің теңгерімін қамтамасыз етуге тиіс. Заң шығарушы енгізген құқық нормалары қолданыстағы құқықтық реттеу жүйесіндегі құқықтық анықтық, айқындылық, екіұштылық емес және келісімділік өлшемшарттарына сәйкес келуге тиіс.

Конституцияның 77-бабы 3-тармағының 5) тармақшасына сәйкес заңды қолданған кезде судья төмендегі принциптерді басшылыққа алуға тиіс: жауапкершілікті белгілейтін немесе күшейтетін, азаматтарға жаңа міндеттемелер жүктейтін немесе олардың жағдайын нашарлататын заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан кейін ол үшін жауапкершілік заңмен алып тасталса немесе жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады.

Осы конституциялық ережелер ҚК-нің 6-бабының бірінші және үшінші бөліктерінде жазылып, ашып көрсетіледі, оларға сәйкес іс-әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын жоятын, қылмыстық құқық бұзушылық жасаған адамның жауаптылығын немесе жазасын жеңiлдететiн немесе жағдайын өзге де түрде жақсартатын заңның керi күшi болады, яғни осындай заң қолданысқа енгізілгенге дейiн тиiстi іс-әрекетті жасаған адамдарға, оның iшiнде жазасын өтеп жүрген немесе жазасын өтеген, бiрақ сотталғандығы бар адамдарға қолданылады.

Іс-әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын белгiлейтiн, осы іс-әрекеттi жасаған адамның жауаптылығын немесе жазасын күшейтетiн немесе жағдайын өзге де түрде нашарлататын заңның керi күшi болмайды.

Конституциялық Сот азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге конституциялық құқығын іске асыру үшін (мемлекеттік қызметке кіру кезінде) қоғамға қауіпті іс-әрекетке қылмыстық сипат берудің сол дәрежесін сақтау және оны қолданыстағы қылмыстық заңмен ауыр немесе аса ауыр қылмыстар санатына жатқызу фактісін белгілеу маңызды мәнге ие деп пайымдайды. Әрекетке қылмыстық сипат берілмеген кезде немесе ауыр немесе аса ауыр қылмыстар санаты онша ауыр емес қылмыстарға ауыстырылған кезде сотталудың бұрын қолданыста болған жалпы құқықтық салдары қолданылмайды. Бұрын қылмыстық жауаптылыққа тартылған адам өзіне қылмыстық заңның іс-әрекеттің қылмыстылығын немесе жазаланушылығын жоятын, жауаптылығын немесе жазасын жеңiлдететiн немесе жағдайын өзге де түрде жақсартатын жаңа ережелерін қолдану туралы мәселені заңда белгіленген тәртіппен қоюға құқылы. Заң шығарушы қылмыстық жауаптылық шараларын және қылмыстық заң шеңберінде олардың құқықтық салдарын осылайша қайта қараған кезде бұрын сотталған азаматтың құқықтық жағдайы мемлекеттік қызметке кіруге әрдайым кедергі болмайды.

Мемлекеттік қызмет туралы заң қабылданып, қолданысқа енгізілгенге дейін мемлекеттік қызметке кіру және оны өткеру тәртібі "Мемлекеттік қызмет туралы" 1999 жылғы 23 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңымен (бұдан әрі – күші жойылған Заң) реттеліп келді. Күші жойылған Заңға мемлекеттік қызметшілер лауазымына кандидаттарға қойылатын талаптарды күшейтетін түзетулер енгізілген болатын. 2013 жылғы 26 наурыздан бастап қолданысқа енгізілген "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңында (бұдан әрі – 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Заң) күші жойылған Заңның 10-бабының 4-тармағы 7-1) тармақшамен толықтырылып, ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін бұрын сотталған азаматтарды мемлекеттік қызметке қабылдауға тыйым салу алғаш рет белгіленді. Алайда бұл Заңда енгізілген жаңа талаптың кері күші туралы нормалар көзделмеді.

2013 жылғы 26 наурыздан бастап 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Заңда белгіленген азаматтардың мемлекеттік қызметке кіру құқығына жаңа шектеу мемлекеттік қызметке алғаш рет кіретін немесе оны тоқтатқаннан кейін оған қайтадан кіретін азаматтарға қолданылды және заң шығарушы өтпелі ережелерде өзгеше көздемегендіктен, қолданысқа енгізілу кезіне өз мәртебесін сақтап қалған мемлекеттік қызметшілерге қатысты кері күші болмады.

Конституциялық Соттың пікірінше, Мемлекеттік қызмет туралы заң нормаларын ҚК-нің және ҚПК-нің тиісті ережелерімен өзара байланыста одан әрі жетілдіру кезінде оларды екіұшты түсіну мен құқық қолдану мүмкіндігін болғызбайтын заңдық дәлме-дәлдік және құқықтық анықтылық өлшемшарттарын сақтай отырып, неғұрлым нақты жазу қажет.

Дау айтылып отырған құқық нормасында соттың белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру түрінде қосымша жаза тағайындауына және оның мерзіміне қарамастан, ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін сотталған адамдарға қатысты азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге тең құқығына мерзімсіз әрі сараланбаған шектеу белгіленген.

ҚК-нің 79-бабы екінші бөлігінің ережелері бойынша жазадан босатылған адам сотталғандығы жоқ деп танылады. Бұл ретте Мемлекеттік қызмет туралы заңның дау айтылып отырған нормасында ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықтан босатылған азаматтар үшін ҚПК-нің 37-бабы бірінші бөлігінің ережелерімен өзара байланыста ақтауға алып келмейтін негіздер бойынша өмір бойына дисквалификация белгісі қамтылады.

Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабы 3-тармағының 10) және 11) тармақшаларына салыстырмалы талдау жүргізу кезінде олардың өзара сәйкессіздігі байқалады, бұл осы нормаларды екіұшты түсінуге алып келеді.

Аталған норманың 10) тармақшасының мағынасын негізге ала отырып, сотталғандығы жойылған немесе алып тасталған азаматтардың мемлекеттік қызметке кіруге құқығы бар деген тұжырым жасауға болады. Мұндай жағдайлардағы жасалған қылмыстың ауырлығын заң шығарушы айқындамаған. Мемлекеттік қызмет туралы заңның дау айтылып отырған 16-бабы 3-тармағының 11) тармақшасында заң шығарушы жойылған немесе алып тасталған сотталғандықтың (ҚК-нің 79-бабы) құқықтық салдарын ескермеген. Ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін сотталу фактісінің өзі мемлекеттік қызметке кіру құқығын шектеуге негіз болып табылады.

Мемлекеттік қызметшінің жеке іс құжаттарының тізбесінде мемлекеттік қызметшілер лауазымына кандидаттардың өмірбаяндарынан алынатын мәліметтерді нақтылау қажет. Мұндай мәліметтер мемлекеттік қызметші лауазымына үміткердің ғана қылмыстық жауаптылыққа тартылу фактісіне қатысты болуға және Мемлекеттік қызмет туралы заңның 16-бабының 3-тармағында қолданылатын терминологияға сәйкес жазылуға тиіс. Заңға тәуелді нормативтік құқықтық актінің – Қазақстан Республикасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігі Төрағасының 2021 жылғы 10 қыркүйектегі № 158 бұйрығының мемлекеттік қызметке кіретін адамның өмірбаянында жұбайын (зайыбын) және жақын туыстарын қылмыстық жауаптылыққа тарту туралы мәліметтерді көрсету туралы талабы артық болып табылады, өйткені ол Мемлекеттік қызмет туралы заңның нормаларында көзделмеген.

Осы жазылғандардың негізінде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабының 3-тармағын, 74-бабының 2 және 3-тармақтарын, "Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты туралы" 2022 жылғы 5 қарашадағы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының 23-бабы 4-тармағының 3) тармақшасын, 55 – 58, 62-баптарын, 64-бабын және 65-бабы 1-тармағының 2) тармақшасын басшылыққа ала отырып, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты

қаулы етеді:

1. "Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 16-бабы 3-тармағының 11) тармақшасы ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін бұрын сотталған азаматтарды мемлекеттік қызметке қабылдауға тыйым салу бөлігінде Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес келеді деп танылсын.

2. Қазақстан Республикасының Үкіметіне және Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызмет істері агенттігіне Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының осы нормативтік қаулыда жазылған құқықтық ұстанымдарын ескере отырып, мемлекеттік қызмет саласындағы заңнаманы қылмыстық және қылмыстық-процестік заңнама нормаларымен өзара байланыста құқықтық реттеуді жетілдіру мәселесін қарау ұсынылсын.

3. Осы нормативтік қаулы қабылданған күнінен бастап күшіне енеді, Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында жалпыға бірдей міндетті, түпкілікті болып табылады және шағым жасалуға жатпайды.

4. Осы нормативтік қаулы заңнамалық актілерді ресми жариялау құқығын алған мерзімді баспасөз басылымдарында, құқықтық ақпараттың бірыңғай жүйесінде және Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының интернет-ресурсында қазақ және орыс тілдерінде жариялансын.

Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты

ИМЕНЕМ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Конституционный Суд Республики Казахстан в составе председательствующего – заместителя Председателя Нурмуханова Б.М., судей Ескендирова А.К., Жакипбаева К.Т., Жатканбаевой А.Е., Мусина К.С., Онгарбаева Е.А., Подопригоры Р.А. и Сарсембаева Е.Ж., с участием:

субъекта обращения Кинтонова М.Б. и его представителя – адвоката Соколова Ю.В.,

представителей:

Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы – заместителя Председателя Муксимова С.С.,

Генеральной прокуратуры Республики Казахстан – советника Генерального Прокурора Адамова Т.Б.,

Министерства юстиции Республики Казахстан – директора Департамента законодательства Сулейменова Д.А.,

Аппарата Мажилиса Парламента Республики Казахстан – заведующего сектором Отдела законодательства Ауганбаевой Г.А.,

Аппарата Сената Парламента Республики Казахстан – заместителя заведующего Отделом законодательства Сартаевой Н.А.,

Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан – вице-ректора по корпоративным финансовым вопросам Бекиша Ұ.А.,

Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан – главного научного сотрудника Турецкого Н.Н.,

Института парламентаризма – исполнительного директора Канатова А.К.,

рассмотрел в открытом заседании обращение Кинтонова М.Б. о проверке на соответствие Конституции Республики Казахстан подпункта 11) пункта 3 статьи 16 Закона Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года "О государственной службе Республики Казахстан" (далее – Закон о государственной службе).

Заслушав докладчика – судью Конституционного Суда Республики Казахстан Ескендирова А.К. и участников заседания, изучив материалы конституционного производства, проанализировав нормы действующего права Республики Казахстан, Конституционный Суд Республики Казахстан

установил:

В Конституционный Суд Республики Казахстан (далее – Конституционный Суд) поступило обращение о проверке на соответствие пункту 1 статьи 24, пунктам 2 и 4 статьи 33 и пункту 1 статьи 39 Конституции Республики Казахстан (далее – Конституция, Основной Закон) подпункта 11) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе, устанавливающего бессрочный запрет приема на государственную службу граждан, ранее судимых или освобожденных от уголовной ответственности за совершение преступления на основании пунктов 3), 4), 9), 10) и 12) части первой статьи 35 или статьи 36 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан (далее – УПК) за совершение тяжких или особо тяжких преступлений (далее – оспариваемая норма права).

Из обращения и прилагаемых к нему документов следует, что вступившим в законную силу приговором Кустанайского городского народного суда Кустанайской области от 23 декабря 1988 года заявитель был осужден за совершение тяжкого преступления, предусмотренного частью второй статьи 134 Уголовного кодекса Казахской ССР (разбойное нападение группой лиц), с назначением наказания в виде трех лет лишения свободы без конфискации имущества и с отсрочкой исполнения приговора на два года.

Распоряжением акима Костанайской области от 4 декабря 2023 года № 268-р/к заявитель уволен с должности руководителя государственного учреждения "Управление физической культуры и спорта акимата Костанайской области" за представление при поступлении на государственную службу заведомо ложных документов и сведений, которые могли являться основаниями для отказа в приеме на государственную службу, а также ввиду несоответствия требованиям, установленным при назначении на государственную должность (подпункты 16) и 17) пункта 1 статьи 61 Закона о государственной службе).

Субъект обращения полагает, что оспариваемая норма права нарушает конституционное право каждого на свободу труда и принцип равного доступа граждан к государственной службе (пункт 1 статьи 24 и пункт 4 статьи 33 Конституции), не соответствует правовым позициям Конституционного Суда, изложенным в нормативном постановлении от 6 марта 2023 года № 4, противоречит подпункту 10) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе и не имеет обратной силы. По правилам частей первой и девятой статьи 79 Уголовного кодекса Республики Казахстан от 3 июля 2014 года (далее – УК) при погашении судимости аннулируются все уголовно-правовые последствия и человек не считается судимым.

В соответствии с пунктом 1 статьи 45 и пунктом 2 статьи 50 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан" Конституционный Суд по обращениям граждан проверяет конституционность нормативных правовых актов, непосредственно затрагивающих их права и свободы, закрепленные Конституцией, и только в части, указанной в обращении заявителя. Указанная субъектом обращения норма Закона о государственной службе касается его только в части запрета приема на государственную службу граждан, ранее судимых за совершение тяжких или особо тяжких преступлений.

При проверке конституционности рассматриваемых положений Закона о государственной службе применительно к предмету обращения Конституционный Суд исходит из следующего.

1. Пунктом 4 статьи 33 Конституции закреплено равное право граждан Республики Казахстан на доступ к государственной службе. Требования, предъявляемые к кандидату на должность государственного служащего, обусловливаются только характером должностных обязанностей и устанавливаются законом.

Государственная служба Республики Казахстан (далее – государственная служба) представляет собой деятельность государственных служащих в государственных органах по исполнению должностных полномочий, направленную на реализацию задач и функций государственной власти (подпункт 6) статьи 1 Закона о государственной службе). Конституционный Суд ранее отмечал, что данная профессиональная деятельность носит публично-правовой характер и осуществляется государственными служащими в целях реализации основных направлений внутренней и внешней политики государства. С учетом миссии государственной службы, особого правового статуса государственных служащих, специфики стоящих перед ними задач государство вправе определять для граждан правила поступления на государственную службу и ее прохождения, включая требования к кандидатам и соответствующие ограничения, которые могут быть связаны с необходимостью обеспечения эффективности деятельности государственного аппарата, повышения степени доверия народа как единственного источника государственной власти и недопущения злоупотребления предоставленными должностными полномочиями (нормативное постановление от 6 марта 2023 года № 4).

Законодатель вправе установить повышенные требования к репутации государственных служащих как носителей публичной власти, с тем чтобы у граждан не было сомнений в их профессиональных и нравственных качествах и, соответственно, в законности и справедливости их действий и решений.

Конституционное право граждан на равный доступ к государственной службе может быть ограничено только законами и лишь в той мере, в какой это необходимо в целях защиты конституционного строя, охраны общественного порядка, прав и свобод человека, здоровья и нравственности населения (пункт 1 статьи 39). При этом такие ограничения должны отвечать требованиям справедливости, пропорциональности и соразмерности (нормативные постановления Конституционного Суда от 14 июля 2023 года № 22-НП, от 31 августа 2023 года № 27-НП, от 20 сентября 2023 года № 28-НП и от 26 декабря 2023 года № 38-НП).

Право на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии является фундаментальным конституционным правом (статья 24 Основного Закона). Оно включает право свободно выбирать труд или свободно соглашаться на труд без какой бы то ни было дискриминации и принуждения к нему, право распоряжаться своими способностями к труду, выбирать профессию и род деятельности (статья 5 Трудового кодекса Республики Казахстан от 23 ноября 2015 года). Право на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии непосредственно связано с реализацией равного права граждан на доступ к государственной службе (пункт 4 статьи 33 Конституции и нормативное постановление Конституционного Суда от 14 июля 2023 года № 22-НП).

Данные правовые подходы корреспондируются с положениями статьи 25 Международного пакта о гражданских и политических правах, принятого резолюцией 2200А (ХХI) Генеральной Ассамблеи Организации Объединенных Наций от 16 декабря 1966 года и ратифицированного Законом Республики Казахстан от 28 ноября 2005 года, позволяющей государствам устанавливать обоснованные ограничения на доступ к государственной службе.

В Конвенции Организации Объединенных Наций против коррупции от 31 октября 2003 года, ратифицированной Законом Республики Казахстан от 4 мая 2008 года (далее – Конвенция), каждое государство-участник рассматривает возможность принятия надлежащих законодательных и административных мер сообразно целям Конвенции с тем, чтобы установить критерии применительно к кандидатам на публичные должности, а также с учетом степени опасности преступления и в той мере, в какой это отвечает основополагающим принципам его правовой системы. Определение преступлений, признанных таковыми согласно положениям Конвенции, и применимых юридических возражений или других правовых принципов, устанавливающих правомерность деяний, входит в сферу внутреннего законодательства каждого государства-участника, в соответствии с которым осуществляются уголовное преследование и наказание за такие преступления (пункт 9 статьи 30 Конвенции).

Конвенцией о дискриминации в области труда и занятий, принятой Генеральной конференцией Международной организации труда 25 июня 1958 года и ратифицированной Законом Республики Казахстан от 20 июля 1999 года, установлено, что любое различие, недопущение или предпочтение в отношении определенной работы, основанной на специфических требованиях к таковой, не считается дискриминацией.

2. По правилам статьи 79 УК судимым признается лицо, осужденное за совершение преступления, со дня вступления обвинительного приговора суда в законную силу до момента погашения или снятия судимости.

Судимость обозначает особое правовое положение осужденного лица, к которому государством применены меры уголовно-правового воздействия, влекущие правовые последствия и после отбытия назначенного наказания. Применительно к лицам, осужденным к лишению свободы за совершение тяжких или особо тяжких преступлений, досрочное снятие судимости не допускается, судимость погашается по истечении шести лет после отбытия наказания за тяжкие преступления и по истечении восьми лет после отбытия наказания за особо тяжкие преступления.

Уголовным законом предусмотрены дополнительные наказания, применяемые судом к виновному лицу, наряду с основным наказанием. Одним из видов дополнительных наказаний является лишение права занимать определенную должность или заниматься определенной деятельностью (пункт 3) части третьей статьи 40 и статья 50 УК), состоящее в запрете осужденному лицу занимать определенные должности на государственной службе, в органах местного самоуправления, финансовых организациях либо заниматься определенной профессиональной или иной деятельностью.

Порядок исчисления срока данного вида наказания определен в статье 50 УК. Лишение такого права устанавливается на срок от одного года до десяти лет, а для некоторых видов преступлений и категорий осужденных – пожизненно.

Срок погашения судимости исчисляется с момента отбытия основного и дополнительного видов наказаний, а при назначении последнего пожизненно – с момента отбытия основного вида наказания. Погашение или снятие судимости аннулирует все уголовно-правовые последствия, за исключением ограничений, установленных назначенным пожизненно дополнительным видом наказания, и случаев определения судом вида учреждения уголовно-исполнительной системы (части пятая, девятая и десятая статьи 79 УК).

3. Граждане Республики Казахстан приобретают статус государственного служащего с момента назначения или избрания на государственную должность и утрачивают его с момента прекращения государственной службы в порядке, установленном законодательством Республики Казахстан в сфере государственной службы (статья 8 Закона о государственной службе).

В пункте 3 статьи 16 Закона о государственной службе определены категории граждан, которые не могут быть приняты на государственную службу. В их числе указаны ранее судимые за совершение тяжких или особо тяжких преступлений.

Подпунктами 10) и 12) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе предусмотрен аналогичный бессрочный запрет для граждан, имеющих не погашенную или не снятую в установленном законом порядке судимость ко времени поступления на государственную службу (вне зависимости от категории преступления), и лиц, совершивших преступление в составе преступной группы (пункт 24) статьи 3 УК).

Закон о государственной службе возлагает на всех кандидатов обязанность сообщать о фактах привлечения к уголовной, административной и дисциплинарной ответственности и предусматривает правовые последствия ненадлежащего ее выполнения. Непредставление или умышленное искажение сведений, указанных в пункте 3 статьи 16 Закона о государственной службе, является основанием для отказа в приеме на государственную службу (пункт 4 статьи 16), а выявление в последующем фактов представления заведомо ложных документов или сведений, которые могли являться основаниями для отказа в приеме на государственную службу, – основанием для прекращения государственной службы административными государственными служащими (подпункт 16) пункта 1 статьи 61 Закона о государственной службе).

В соответствии с подпунктом 12) пункта 1 перечня документов, необходимых для ведения личного дела государственного служащего, утвержденного приказом Председателя Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы от 10 сентября 2021 года № 158, зарегистрированным в Министерстве юстиции Республики Казахстан 14 сентября 2021 года за № 24350 (далее – перечень документов личного дела), личное дело включает автобиографию государственного служащего с указанием различных сведений, в частности, о привлечении государственного служащего, его (ее) супруги (супруга) и близких родственников к уголовной ответственности (когда, за что).

Приведенные законодательные ограничения прав граждан на равный доступ к государственной службе, на свободу труда, свободный выбор рода деятельности и профессии не относятся к мерам уголовной ответственности, поскольку не носят уголовно-правового характера. Они введены законодателем в качестве особого конституционно-правового дисквалифицирующего препятствия для занятия государственных должностей, к которым предъявляются повышенные репутационные требования, что обусловлено их прямым участием в принятии правовых актов и особой ответственностью перед обществом и государством.

Указанное ограничение, предусмотренное Законом о государственной службе, является следствием осуждения лица за совершение тяжкого или особо тяжкого преступления и выступает в качестве общеправового последствия судимости.

С учетом указанных подходов и полномочий законодателя, закрепленных в Основном Законе, Конституционный Суд ранее признал не противоречащими Конституции подпункт 8) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе и подпункт 2) пункта 4 статьи 4 Конституционного закона Республики Казахстан от 28 сентября 1995 года "О выборах в Республике Казахстан", устанавливающие бессрочный запрет на избрание на выборные должности и поступление на государственную службу граждан, совершивших коррупционные преступления (нормативные постановления Конституционного Суда от 31 августа 2023 года № 26-НП и от 20 сентября 2023 года № 28-НП).

Аналогичные ограничения установлены при поступлении граждан на службу в правоохранительные органы (подпункт 9) пункта 2 статьи 6 Закона Республики Казахстан от 6 января 2011 года "О правоохранительной службе"), специальные государственные органы (подпункт 9) пункта 2 статьи 7 Закона Республики Казахстан от 13 февраля 2012 года "О специальных государственных органах Республики Казахстан"), на воинскую службу по контракту (подпункты 6) и 10) пункта 2 статьи 38 Закона Республики Казахстан от 16 февраля 2012 года "О воинской службе и статусе военнослужащих" и в другие органы.

Государственная служба эффективно функционирует при условии доверия со стороны общества исходя из конституционной нормы о том, что единственным источником государственной власти является народ. Этим обосновывается установление отдельных условий и требований для поступления и прохождения государственной службы, этического поведения должностных лиц.

Исходя из указанного, оспариваемая часть нормы права не содержит избыточных ограничений, имеет разумное обоснование с учетом тяжести совершенного уголовного правонарушения, отвечает требованиям справедливости и соразмерности мер правового воздействия, вытекающим из положений статьи 39 Основного Закона.

4. Конституционный Суд ранее обращал внимание на необходимость соответствия норм закона требованиям юридической точности, исключающим возможность произвольной интерпретации, и отмечал важность правильного определения действия нормативных правовых актов во времени и по кругу лиц. Законы могут иметь обратную силу, если решение об этом содержится в самом законе или постановлении о введении его в действие (нормативные постановления Конституционного Совета Республики Казахстан от 10 марта 1999 года № 2/2 и Конституционного Суда от 18 мая 2023 года № 14-НП, от 31 августа 2023 года № 27-НП, от 26 декабря 2023 года № 38-НП и другие).

По мнению Конституционного Суда, при определении в Законе о государственной службе условий поступления граждан на государственную службу законодателем должен обеспечиваться баланс конституционно защищаемых ценностей, публичных и частных интересов при одновременном соблюдении вытекающих из Конституции принципов справедливости, равенства и соразмерности. Вводимые законодателем нормы права должны отвечать критериям правовой определенности, ясности, недвусмысленности и согласованности в системе действующего правового регулирования.

В соответствии с подпунктом 5) пункта 3 статьи 77 Конституции при применении закона судья должен руководствоваться следующим принципом: законы, устанавливающие или усиливающие ответственность, возлагающие новые обязанности на граждан или ухудшающие их положение, обратной силы не имеют. Если после совершения правонарушения ответственность за него законом отменена или смягчена, применяется новый закон.

Данные конституционные положения воспроизведены и раскрыты в частях первой и третьей статьи 6 УК, в соответствии с которыми закон, устраняющий преступность или наказуемость деяния, смягчающий ответственность или наказание или иным образом улучшающий положение лица, совершившего уголовное правонарушение, имеет обратную силу, то есть распространяется на лиц, совершивших соответствующее деяние до введения такого закона в действие, в том числе на лиц, отбывающих наказание или отбывших наказание, но имеющих судимость.

Закон, устанавливающий преступность или наказуемость деяния, усиливающий ответственность или наказание или иным образом ухудшающий положение лица, совершившего это деяние, обратной силы не имеет.

Конституционный Суд полагает, что для реализации конституционного права граждан на доступ к государственной службе важное значение имеет установление (на момент поступления на государственную службу) факта сохранения той же степени криминализации общественно опасного деяния и отнесения его действующим уголовным законом к категории тяжких или особо тяжких преступлений. При декриминализации деяния или изменении категории тяжких или особо тяжких преступлений на менее тяжкие ранее действовавшее общеправовое последствие осуждения не может применяться. Лицо, ранее привлеченное к уголовной ответственности, вправе в установленном законом порядке поставить вопрос о применении к нему новых положений уголовного закона, устраняющих преступность или наказуемость деяния, смягчающих ответственность или наказание или иным образом улучшающих его положение. При таком пересмотре законодателем мер уголовной ответственности и их правовых последствий в рамках уголовного закона правовое положение ранее осужденного гражданина не всегда может быть препятствием для доступа к государственной службе.

До принятия и введения в действие Закона о государственной службе порядок поступления на государственную службу и ее прохождения регулировался Законом Республики Казахстан от 23 июля 1999 года "О государственной службе" (далее – утративший силу Закон). В утративший силу Закон вносились поправки, усиливающие требования к кандидатам на должности государственных служащих. Законом Республики Казахстан от 14 декабря 2012 года "О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам государственной службы" (далее – Закон от 14 декабря 2012 года), введенным в действие с 26 марта 2013 года, пункт 4 статьи 10 утратившего силу Закона был дополнен подпунктом 7-1), которым впервые был установлен запрет приема на государственную службу граждан, ранее судимых за совершение тяжких или особо тяжких преступлений. Однако в этом Законе не были предусмотрены нормы об обратной силе введенного им нового требования.

Новое ограничение прав граждан на доступ к государственной службе, установленное Законом от 14 декабря 2012 года, распространяло свое действие на граждан, впервые поступающих на государственную службу или вновь поступающих после ее прекращения, с 26 марта 2013 года и не имеет обратной силы в отношении государственных служащих, сохранивших свой статус на момент его введения в действие, поскольку законодателем не предусмотрено иное в переходных положениях.

По мнению Конституционного Суда, при дальнейшем совершенствовании норм Закона о государственной службе во взаимосвязи с соответствующими положениями УК и УПК необходимо их более четкое изложение с соблюдением критериев юридической точности и правовой определенности, исключающих возможность неоднозначного толкования и правоприменения.

В оспариваемой норме права установлено бессрочное и недифференцированное ограничение равного права граждан на доступ к государственной службе в отношении лиц, осужденных за совершение тяжких или особо тяжких преступлений, вне зависимости от назначения судом дополнительного наказания в виде лишения права занимать определенную должность или заниматься определенной деятельностью и его срока.

По правилам части второй статьи 79 УК лицо, освобожденное от наказания, признается не имеющим судимости. При этом оспариваемая норма Закона о государственной службе содержит пожизненный дисквалифицирующий признак для граждан, освобожденных от уголовной ответственности за совершение тяжких или особо тяжких преступлений по основаниям, которые во взаимосвязи с положениями части первой статьи 37 УПК не влекут реабилитации.

При сравнительном анализе подпунктов 10) и 11) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе отмечается их несогласованность, которая ведет к неоднозначному пониманию этих норм.

Исходя из смысла содержания подпункта 10) указанной нормы, можно сделать вывод, что граждане с погашенной или снятой судимостью имеют право на доступ к государственной службе. Тяжесть совершенного преступления в таких случаях законодателем не определена. В оспариваемом подпункте 11) пункта 3 статьи 16 Закона о государственной службе правовые последствия погашенной или снятой судимости (статья 79 УК) законодателем не учтены. Основанием ограничения права поступления на государственную службу является сам факт осуждения за совершение тяжких или особо тяжких преступлений.

В перечне документов личного дела государственного служащего необходима конкретизация сведений из автобиографий кандидатов на должности государственных служащих. Такие сведения должны касаться факта привлечения к уголовной ответственности только претендента на должность государственного служащего и излагаться в соответствии с терминологией, применяемой в пункте 3 статьи 16 Закона о государственной службе. Требование подзаконного нормативного правового акта – приказа Председателя Агентства Республики Казахстан по делам государственной службы от 10 сентября 2021 года № 158 об отражении в автобиографии лица, поступающего на государственную службу, сведений о привлечении к уголовной ответственности супруга (супруги) и близких родственников является излишним, поскольку нормами Закона о государственной службе оно не предусмотрено.

На основании изложенного, руководствуясь пунктом 3 статьи 72, пунктами 2 и 3 статьи 74 Конституции Республики Казахстан, подпунктом 3) пункта 4 статьи 23, статьями 55 – 58, 62, статьей 64 и подпунктом 2) пункта 1 статьи 65 Конституционного закона Республики Казахстан от 5 ноября 2022 года "О Конституционном Суде Республики Казахстан", Конституционный Суд Республики Казахстан

постановляет:

1. Признать соответствующим Конституции Республики Казахстан подпункт 11) пункта 3 статьи 16 Закона Республики Казахстан "О государственной службе Республики Казахстан" в части запрета приема на государственную службу граждан, ранее судимых за совершение тяжких или особо тяжких преступлений.

2. Рекомендовать Правительству Республики Казахстан и Агентству Республики Казахстан по делам государственной службы рассмотреть вопрос о совершенствовании правового регулирования законодательства в сфере государственной службы во взаимосвязи с нормами уголовного и уголовно- процессуального законодательства с учетом правовых позиций Конституционного Суда Республики Казахстан, изложенных в настоящем нормативном постановлении.

3. Настоящее нормативное постановление вступает в силу со дня его принятия, является общеобязательным на всей территории Республики Казахстан, окончательным и обжалованию не подлежит.

4. Опубликовать настоящее нормативное постановление на казахском и русском языках в периодических печатных изданиях, получивших право на официальное опубликование законодательных актов, единой системе правовой информации и на интернет-ресурсе Конституционного Суда Республики Казахстан.

Конституционный Суд
Республики Казахстан