О Концепции развития тарифной политики в сферах естественных монополий

Постановление Правительства Республики Казахстан от 13 мая 2005 года N 455

ОГЛАВЛЕНИЕ

В целях дальнейшего совершенствования тарифной политики в сферах естественных монополий Правительство Республики Казахстан ПОСТАНОВЛЯЕТ:

1. Одобрить прилагаемую Концепцию развития тарифной политики в сферах естественных монополий.

2. Утвердить прилагаемый План мероприятий по реализации Концепции развития тарифной политики в сферах естественных монополий на 2005-2007 годы (далее - План мероприятий).

3. Агентству Республики Казахстан по регулированию естественных монополий представлять в Правительство Республики Казахстан сводную информацию о ходе реализации Плана мероприятий ежегодно по итогам полугодия и года.

4. Настоящее постановление вводится в действие со дня подписания.

Премьер-Министр
Республики Казахстан

Одобрена
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 13 мая 2005 года N 455

Концепция
развития тарифной политики
в сферах естественных монополий

Введение

В отраслях, относимых к сферам естественных монополий, производятся важнейшие ресурсы, необходимые для производства товаров и услуг во всех отраслях экономики и жизнеобеспечения населения. Субъекты естественных монополий во многом обеспечивают жизнедеятельность населения страны, поставляя газ, воду, электро- и теплоэнергию и оказывая транспортные услуги. Доля продукции субъектов естественных монополий в себестоимости конечной продукции может достигать 30-70 % (в особенности "транспортная" и "энергетическая" составляющие). Таким образом, значимость субъектов естественных монополий, степень их воздействия на общество и на темпы и пропорции экономического развития требуют совершенствования тарифной политики в сторону применения систем ценообразования, обеспечивающих интенсивное развитие субъектов естественных монополий при условии соблюдения интересов потребителей их продукции.
Динамика цен (тарифов) на услуги субъектов естественных монополий является важным фактором формирования внутренней экономической конъюнктуры, обеспечения конкурентоспособности отечественной продукции на мировом рынке. От нее зависит не только уровень доходов и накопления в самих субъектах естественных монополий, но и в других отраслях, что требует комплексного подхода к вопросу формирования тарифов, разработки оптимальной политики в области регулирования сферы естественной монополии. Так как тарифы базовых сфер естественных монополий являются мультипликатором уровня цен и инфляции, то наряду с планированием параметров социального, бюджетно-денежного и экономического развития требуется формировать параметры тарифно-ценовой политики в отношении регулируемых государством цен в сферах естественных монополий.
В сферах естественных монополий осуществляют деятельность около 800 субъектов естественных монополий, в том числе 162 субъекта естественных монополий - в республиканском разделе Государственного регистра субъектов естественных монополий.
Создание условий для развития всех участников монопольного рынка (субъектов естественных монополий и потребителей) соответствует интересам государства, при этом преследуется достижение параметров благосостояния, соответствующих уровню развитой экономики. Поэтому рыночный механизм хозяйствования дополняется инструментами государственного регулирования, соотношения которых зависят от характера решаемых экономических задач и социально-экономического состояния общества.
С принятием в 1998 году Закона Республики Казахстан "О естественных монополиях" (и последующих изменений и дополнений в него) и соответствующих подзаконных актов в Республике Казахстан в основном завершилось формирование законодательства о естественных монополиях, ставшее одним из действенных регуляторов экономической жизни и основой цивилизованных форм государственного регулирования в рыночной экономике. В период с 2002 по 2004 годы успешно реализована принятая постановлением Правительства Республики Казахстан от 15 октября 2002 года N 1126 "Программа совершенствования тарифной политики субъектов естественных монополий на 2002-2004 годы" (далее - Программа). Реализация Программы позволила сформировать для всех сфер естественных монополий методологическую базу установления "справедливых" тарифов.
Вместе с тем, за рамками Программы остались вопросы влияния тарифов на отдельные секторы и экономику в целом, проблемы существующей дифференциации тарифов и возникающего при этом перекрестного субсидирования, не в полной мере решены проблемы ребалансирования тарифов и внедрения раздельного учета доходов, расходов и задействованных активов.
Настоящая Концепция разработана в целях определения стратегического видения организации и методологического обеспечения государственной политики регулирования в сферах естественных монополий, выработки и реализации комплекса мероприятий по развитию тарифной политики в сферах естественных монополий с учетом согласованного развития всех отраслей экономики. Разработка основных направлений и механизмов регулирования основана на анализе результатов реализации Программы и определении современных проблем государственного регулирования.

1. Место и роль тарифного регулирования сфер естественных
монополий в экономической политике государства

На современном этапе развития системы государственного регулирования требуется обеспечить условия, способствующие развитию рыночных отношений и конкуренции в ранее монопольных секторах экономики, создать механизмы, обеспечивающие восстановление потенциала и развитие инфраструктурных отраслей, способствовать расширению и развитию реального сектора экономики, повышению конкурентоспособности отечественной продукции, а также обеспечить социальную защищенность населения.
Экономику любого государства в зависимости от степени государственного вмешательства в экономические взаимоотношения можно условно разбить на два сектора: нерегулируемый и регулируемый. Необходимость влияния государства на экономические взаимоотношения определяется в зависимости от степени развития рыночных отношений, институтов и механизмов рыночного саморегулирования и требований социальной политики государства. Чем менее развиты механизмы рыночного саморегулирования, тем сильнее регулятивная роль государства и тем более высока ответственность государства перед субъектами рынка.
В условиях монополии степень влияния на рыночные отношения поставщика услуг (товаров, работ) требует вмешательства государства для обеспечения баланса интересов данного поставщика и потребителя. Такой баланс может быть обеспечен методологией ценообразования, основанной на совокупном анализе интересов обеих сторон: с одной стороны для поставщика услуг (товаров, работ) должно быть обеспечено покрытие всех экономически обоснованных затрат и возмещение нормы прибыли на задействованные активы, с другой стороны для каждой категории потребителя должна быть установлена приемлемая цена, на уровне платежеспособного спроса.
В то же время с макроэкономической точки зрения, в целях достижения наилучших параметров социально-экономического развития, стимулирования экономического роста и инвестиционной привлекательности реального сектора и экономики, наряду с фискальной и бюджетно-денежной политикой государства в качестве инструмента регулирования инфляции и стабилизации экономических взаимоотношений нередко используется тарифная политика.
Регулирование уровня тарифов (цен, ставок сборов) субъектов естественных монополий является важным рычагом воздействия на сбалансированное развитие всех отраслей экономики. От уровня тарифов субъектов естественной монополии зависят уровень тарифов и прибыльность в других отраслях, что требует комплексного подхода к вопросу формирования тарифов, разработки оптимальной и прогнозируемой политики в области регулирования тарифов. Параметры изменения тарифов на продукцию и услуги, относимые к сферам естественных монополий, должны учитываться при разработке планов социально-экономического развития республики.
Таким образом, государство стремится обеспечить баланс интересов не только между субъектами отдельно взятого рынка (потребителями услуг и монополистом), но и между отдельными секторами экономики, а критериями оптимальности тарифной политики (в том числе дифференцированных тарифов) являются агрегированные показатели развития экономики.
Учитывая мультипликативное влияние тарифов базовых субъектов естественных монополий на уровень цен и доходов в секторах экономики, тарифная политика в последние годы была направлена на защиту интересов населения и отдельных отраслей промышленности посредством:
сдерживания тарифов на уровне, не обеспечивающем воспроизводство активов;
дифференциации тарифов по группам потребителей.
Факторы дифференциации тарифов делятся на две группы: производственные, влияющие на себестоимость услуг, различных по количеству и качеству потребляемых производственных факторов, и непроизводственные, обусловленные социальными и иными принципами реализуемой тарифной политики. К непроизводственным факторам дифференциации тарифов относится уровень платежеспособности потребителя.
Реализованная политика позволила избежать лавинообразного роста цен, снизить ценовое давление на промышленность, сыграла положительную роль в стабильном развитии экономики республики. В то же время, произошло накопление физического и морального износа активов субъектов естественных монополий и возник значительный разрыв уровней тарифов на одни и те же услуги для различных категорий потребителей, требующий их ребалансирования до оптимального уровня. Оптимальный уровень дифференциации тарифов должен определяться по критериям их влияния на параметры развития экономики. Проблемой является отсутствие на сегодняшний день соответствующей методологической базы.
У государства имеется ограниченный набор механизмов для обеспечения баланса интересов производителей товаров и услуг и их потребителей:
механизм государственного субсидирования;
механизм экономически обоснованной дифференциации тарифов.
Источниками государственного субсидирования могут являться средства республиканского или местных бюджетов. При этом государство может субсидировать как субъекта естественной монополии, так и потребителей услуг. Формы субсидирования также могут быть различные, такие как целевое субсидирование на покупку основных средств, на внедрение информационных систем, адресное субсидирование потребителей услуг. По периоду действия субсидии могут быть как постоянно действующие, так и на определенный промежуток времени.
В настоящее время основным механизмом уравновешивания доходов монополиста и затрат потребителей является дифференциация тарифов по группам потребителей. Этот механизм обусловлен объективными условиями развития экономики, но необходимо различать степень влияния на экономику различных вариантов дифференциации тарифов. Любая дифференциация тарифа на услуги субъекта естественной монополии приводит к перераспределению благ между потребителями, поэтому экономически обоснованной дифференциацией тарифов называется такая дифференциация, которая целесообразна с макроэкономической точки зрения.
Для дальнейшего перехода к установлению долгосрочных тарифов и реализации механизмов на основе учета баланса интересов потребителей и производителей необходимо развивать соответствующую методологическую и информационную базу. Актуальность создания регулярно обновляемой методической и информационной базы, прежде всего, связана с тем, что для более точного определения баланса интересов сторон и определения оптимальности проведенной дифференциации тарифов регулирующий орган должен иметь как информацию о показателях, определяющих экономическое состояние производителей и потребителей, так и методику оценки влияния уровня тарифов на эти показатели. Критерием оптимальности проведенной дифференциации тарифов будет достижение целевых экономических показателей развития отрасли и экономики в целом.
Актуальными задачами развития регулятивных функций государства для обеспечения эффективного развития экономики являются:
1) определение границ сфер естественных монополий на соответствующих рынках в каждой из отраслей экономики, конкретных субъектов естественных монополий и их услуг, относящихся к сфере естественных монополий на основе экономического анализа отраслей;
2) разработка нормативных - правовых актов, регулирующих взаимоотношения между субъектами рынка в реформируемых отраслях;
3) разработка методологии определения экономически обоснованной дифференциации тарифов и выявление ключевых экономических показателей, влияющих на уровни экономически обоснованной дифференциации тарифов;
4) разработка механизмов государственного субсидирования услуг субъектов естественных монополий;
5) разработка методики расчета тарифов (цен, ставок сбора) на услуги субъектов естественных монополий;
6) разработка механизмов, обеспечивающих прозрачность деятельности субъектов естественных монополий;
7) разработка механизмов контроля и аудита деятельности субъектов естественных монополий;
8) разработка правил, регламентирующих применение установленных тарифов и определение механизмов контроля их соблюдения;
9) разработка моделей и методов определения взаимного влияния отраслей экономики и разработка мероприятий, обеспечивающих эффективное и сбалансированное развитие всех отраслей.

2. Современное состояние методологии тарифного
регулирования сфер естественных монополий

В целях достижения баланса интересов государства, субъектов естественных монополий и потребителей их услуг и создания благоприятных условий для привлечения инвестиций в сектор естественной монополии в 2002 году была принята программа совершенствования тарифной политики.
В рамках реализации программы были приняты меры по созданию единой методологии регулирования сферы естественной монополии, по внедрению опыта международной практики при совершенствовании нормативной правовой базы, регламентирующей деятельность субъектов естественных монополий. В результате применения этих мер предполагалось обеспечение стабильности уровня тарифов на услуги естественных монополий в течение среднесрочного периода в целях привлечения инвестиций в обновление производства естественных монополий и повышение качества предоставляемых ими услуг (товаров, работ).
В декабре 2004 года приняты изменения и дополнения в Закон Республики Казахстан "О естественных монополиях", направленные на достижение баланса интересов потребителей и субъектов естественной монополии и совершенствование государственного контроля и методов регулирования в сферах естественных монополий. Эти изменения и дополнения включают, в частности, следующее:
регулирование деятельности субъектов, осуществляемое в пределах регулируемых услуг, перечень которых утверждается Правительством Республики Казахстан по представлению уполномоченного органа;
появление возможности утверждения уполномоченным органом инвестиционного тарифа, предельного уровня тарифа и тарифа с учетом качества предоставляемых услуг (товаров, работ);
конкретизация видов иной деятельности, разрешенной для субъектов естественной монополии;
конкретизация норм об ограничении деятельности и об обязанностях субъектов естественных монополий;
принятие норм об установлении упрощенного порядка государственного регулирования отдельных субъектов естественных монополий;
конкретизация прав и обязанностей уполномоченного органа;
установление ограничения для аффилиированных лиц субъектов естественных монополий на участие в тендерах, проводимых субъектами естественных монополий.
Задачи формирования единой модели тарифообразования для субъектов естественных монополий решены с единых позиций, в основе которых лежит принцип определения ценности услуг факторами функционирования отраслей: процессами реструктуризации, спросом, предложением и государственным регулированием. Концепция совершенствования тарифной политики субъектов естественных монополий сформирована на основе анализа влияния этих факторов на модель ценообразования. В основу совершенствования тарифной политики выбраны следующие принципы:
структуризация тарифов, связанная с процессами демонополизации отраслей;
учет интересов потребителей и государства при дифференциации тарифов;
обеспечение безубыточности предприятия в целом с точки зрения производителя и инвестора;
прозрачность структуры тарифов.
Модель расчета тарифов должна определять экономически обоснованные прозрачные тарифы и предусматривать возможность дальнейшей их корректировки посредством механизма учета влияния балансовых факторов. Данные принципы на практике регулирования предполагается использовать путем внедрения новых методов тарифообразования, мониторинга состояния субъектов естественных монополий и их потребителей и разработки инструментов анализа изменения тарифов.
При расчете и утверждении тарифов применяются новые методы тарифообразования:
метод расчета ставки прибыли на регулируемую базу задействованных активов;
метод установления тарифов на среднесрочный период.
Для субъектов водохозяйственной, канализационной систем и энергетического сектора тарифы утверждаются с учетом ставки прибыли на регулируемую базу задействованных активов. Для трех субъектов энергетического сектора (Усть-Каменогорская и Актюбинская ТЭЦ, Алматинские газовые сети), а также товарищества с ограниченной ответственностью "Водные ресурсы маркетинг" утверждены среднесрочные тарифы.
Допустимый уровень прибыли исчисляется исходя из рыночной стоимости активов, используемых при предоставлении услуг, включая фактические инвестиции, и ставки прибыли. Ставка прибыли определяется с учетом отраслевой принадлежности субъекта естественной монополии.
Для водохозяйственных систем ставка прибыли определяется с помощью метода учета рисков инвестирования, для субъектов энергетического сектора - используется метод средневзвешенной стоимости капитала. Чем больше субъект инвестирует, тем выше его прибыль.
Другим важным фактором для привлечения инвестиций является внедрение в практику метода установления тарифов на среднесрочный период.
Введение стабильных тарифов на среднесрочный период предусматривает установление тарифных рамок, в пределах которых естественные монополии осуществляют свою деятельность. Важным является то, что субъекты естественной монополии получают возможность самостоятельно распоряжаться доходами от повышения эффективности производства.
Условием предоставления тарифов на среднесрочный период является принятие субъектом естественной монополии обязательств по реализации утвержденной инвестиционной программы на среднесрочный период. Кроме того, при расчете среднесрочных тарифов учитывается прибыль, рассчитанная на регулируемую базу задействованных активов.
Для обоснования уровня тарифов на услуги субъектов естественной монополии были разработаны механизмы экспертной диагностики финансово-хозяйственного состояния предприятия. Основными целями проведения финансовых и технических экспертиз являются получение объективной оценки результатов деятельности субъектов естественных монополий, комплексное выявление неиспользованных резервов, постоянный контроль рациональности функционирования хозяйственных систем, контроль за соблюдением нормативных актов. Источниками информации для финансовой и технической экспертизы являются системы бухгалтерского учета и отчетности, статистического учета и отчетности, управленческого учета и отчетности и внеучетные источники: материалы ревизий, внешнего и внутреннего аудита, результаты проверок налоговой службы, материалы производственных совещаний субъектов естественной монополии и компетентных органов, средства массовой информации.

3. Анализ текущего состояния сфер естественных монополий

Параграф 1. Сфера железнодорожного транспорта

Особенностью тарифов на железнодорожные грузовые перевозки является то, что они не только определяют уровень стабильности железнодорожного транспорта, как самостоятельной отрасли, работающей в условиях самофинансирования, но и, наряду с другими базовыми отраслями, оказывают воздействие на экономическое положение предприятий и отраслей материального производства.
С принятием Программы реструктуризации железнодорожного транспорта Республики Казахстан на 2004-2006 годы, утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан от 6 февраля 2004 года N 145 и внесением в июле 2004 года изменений в Закон Республики Казахстан "О железнодорожном транспорте" начат процесс организационного и финансового разделения естественно-монопольной деятельности и других видов деятельности акционерного общества "Национальная компания Казакстан темiр жолы" (далее - АО "НК Казакстан темiр жолы"). К сфере естественной монополии на железнодорожном транспорте отнесена деятельность по оказанию услуг магистральной железнодорожной сети (далее - МЖС) и услуг подъездных путей. Остальная деятельность, включая перевозку грузов и пассажиров, выведена в конкурентную сферу.
Суть реализуемой в настоящее время в Казахстане концепции реформирования железнодорожной отрасли направлена на либерализацию и сужение регулируемого сектора за счет внедрения конкуренции в отрасли там, где это возможно и коммерциализацию (ориентированность на результат) монопольного сектора за счет экономически обоснованного и эффективного ценообразования.
До 20 июля 2004 года в Республике Казахстан в республиканском сообщении тарифы применялись при перевозках грузов между станциями, находящимися на территории Казахстана, и рассчитывались по ставкам прейскуранта N 10-01 издания 1989 года "Тарифы на грузовые железнодорожные перевозки", исчисляемым в рублях, с учетом повышающих коэффициентов индексации и пересчета рублей в тенге, устанавливаемых уполномоченным органом. Грузовые тарифы на перевозки грузов в межгосударственном сообщении рассчитывались по ставкам прейскуранта "Тарифы на экспортно-импортные грузовые железнодорожные перевозки", которые исчислялись в швейцарских франках, с учетом повышающих коэффициентов, устанавливаемых уполномоченным органом и пересчитывались в валюту платежа в тенге по курсу Национального Банка Республики Казахстан на день платежа, который был введен с 1 июля 1999 года.
С 20 июля 2004 года утверждены и введены в действие тарифы на услуги магистральной железнодорожной сети при перевозке грузов железнодорожным транспортом, получаемые путем пропорционального разделения тарифов на грузовые перевозки на инфраструктурную и другие составляющие. Тарифы на перевозку грузов железнодорожным транспортом формируются из четырех составляющих: тарифов на услуги магистральной железнодорожной сети, локомотивной тяги, грузовой и коммерческой работы и пользование вагонами и контейнерами.
В настоящее время совместно с заинтересованными государственными органами и потребителями услуг оператора магистральной железнодорожной сети проводится разработка проекта методики расчета тарифов на услуги магистральной железнодорожной сети в соответствии с перечнем операций, входящих в услуги МЖС, утвержденным Министерством транспорта и коммуникаций Республики Казахстан. Методика расчета тарифов на услуги подъездных путей утверждена приказом и.о. Председателя Агентства Республики Казахстан по регулированию естественных монополий от 30 декабря 2004 года N 516-ОД.
При этом ценовому государственному регулированию подлежит плата, вносимая перевозчиками за пользование услугами магистральной железнодорожной сети, остальные составляющие железнодорожного тарифа (услуги локомотивной тяги и железнодорожные перевозки) потенциально относятся к конкурентному сектору, но в настоящее время регулируются со стороны государства, в соответствии с законодательством о конкуренции и ограничении монополистической деятельности.
Существующая сегодня дифференциация тарифов по отдельным категориям перевозок (видам сообщения и родам грузов) стала результатом:
применения в определенный период развития экономики страны дифференцированного подхода к субъектам, экспортирующим продукцию и поставляющим его на внутренний рынок;
применения на протяжении многих лет метода индексации базовых ставок прейскуранта 10-01 путем дифференцированного установления коэффициентов удорожания тарифных ставок на отдельные рода грузов.
Дифференциация цен на продукцию естественных монополий служит инструментом социальной и экономической политики государства, позволяющим регулировать хозяйственную активность различных отраслей. Иными словами, механизм воздействия на экономику через систему регулируемых цен является дополнением к фискальной макроэкономической политике.
В связи с предстоящим вступлением Казахстана во Всемирную торговую организацию планируется выравнивание тарифов во внутриреспубликанском и экспортно-импортном сообщениях по согласованному в рамках переговорного процесса графику.
Введенные тарифы на услуги магистральной железнодорожной сети путем пропорционального разделения тарифов прейскуранта 10-01 являются временными - до разработки и принятия новой тарифной методологии.
В то же время существуют определенные трудности по внедрению новой методологии тарифного регулирования, связанные с неготовностью АО "НК "Казакстан темiр жолы" передать функции перевозчика "Казжелдортранс" по ряду технических и организационных причин. В связи с чем АО "НК "Казакстан темiр жолы" остается Национальным перевозчиком услуг до 1 января 2007 года.
Вместе с тем совершенствование тарифной политики в среднесрочной перспективе позволит сформировать конкурентную среду и принесет выгоды всем: потребителям - в виде низких цен; нерегулируемым предприятиям - в форме большей либерализации рынка; регулируемым предприятиям - через установление стабильного режима регулирования, благоприятствующего новым инвестициям и техническому развитию.

Параграф 2. Сфера электроэнергетики

В настоящее время в Казахстане создан и функционирует рынок электроэнергии, состоящий из двух уровней - оптового и розничного рынков электроэнергии. На оптовом рынке цены на электроэнергию формируются в условиях конкуренции между производителями на основе спроса и предложения. Законом Республики Казахстан "Об электроэнергетике" и Концепцией дальнейшего развития рыночных отношений в электроэнергетике Республики Казахстан, одобренной постановлением Правительства Республики Казахстан от 18 февраля 2004 года N 190, созданы необходимые условия для развития конкурентного розничного рынка электроэнергии, на котором поставщики конкурируют за право поставки электрической энергии конечным потребителям. При этом цены на электрическую энергию, поставляемую энергоснабжающими организациями, устанавливаются самостоятельно. Одновременно любой потребитель розничного рынка электрической энергии, непосредственно подключенный к сетям энергопередающей организации, может по своему усмотрению выбирать поставщика электрической энергии среди энергоснабжающих организаций, осуществляющих деятельность по электроснабжению потребителей в отдельно взятом регионе (район, село, поселок, имеющих отдельно выделенную схему электроснабжения).
Услуги по передаче электрической энергии относятся к сфере естественной монополии, и тарифы на них устанавливаются регулирующим органом. При этом тарифы на передачу по Национальной электрической сети содержат составляющую, которая зависит от дальности передачи электроэнергии от энергопроизводящей организации до потребителя. Также в транспортный тариф включены затраты на приобретение нормативных технических потерь в сетях. Тарифы на передачу по сетям региональных электросетевых компаний (тарифы за "вход") не зависят от фактора расстояния, при этом с 1 апреля 2005 года в них предусматриваются затраты на компенсацию нормативных технических потерь.
В некоторых регионах страны тарифы на электрическую и тепловую энергию, на услуги водохозяйственной и канализационной систем для населения субсидировались за счет промышленности. Объективно затраты на оказание услуг субъектами естественной монополии для населения выше, чем для промышленных потребителей.
Принимая во внимание социальную направленность данных услуг, было принято решение о поэтапном введении экономически обоснованной дифференциации. Первый этап предусматривал постепенное выравнивание тарифов до единого уровня, на втором этапе - введение экономически обоснованной дифференциации.
В июле 1999 года была принята Концепция регулирования деятельности субъектов естественных монополий в Республике Казахстан на 1999-2000 годы, одобренная постановлением Правительства Республики Казахстан от 15 июля 1999 года N 983. В соответствии с Концепцией требовалось осуществить уход от необоснованной дифференциации тарифов по группам потребителей по электроэнергии - в Актюбинской, Акмолинской, Западно-Казахстанской, Карагандинской, Восточно-Казахстанской областях и г. Алматы, по теплу - в Атырауской, Северо-Казахстанской и Южно-Казахстанской областях, г. Алматы, путем выравнивания тарифов, утверждение единых тарифов на услуги субъектов естественной монополии и введение экономически обоснованной дифференциации. Применение экономически необоснованной дифференциации в Казахстане предусматривалось завершить до 2000 года.
Однако в силу объективных причин, экономически необоснованная дифференциация тарифов на электрическую энергию сохранена в Алматинской, Актюбинской, Атырауской, Восточно-Казахстанской, Западно-Казахстанской, Карагандинской и Мангистауской областях. По тепловой энергии в Восточно-Казахстанской и Жамбылской областях.
Сохранение необоснованной дифференциации препятствует эффективному развитию промышленности. Промышленные предприятия, субсидируя через тарифы на тепловую и электрическую энергию других потребителей, в частности население несут необоснованно высокие затраты, что в свою очередь негативно отражается на конкурентоспособности продукции данных предприятий.
Разработана и введена в действие инструкция по утверждению и введению тарифов (цен, ставок сбора) на среднесрочный период на услуги (товары, работы) субъектов естественной монополии, утвержденная приказом Председателя Агентства Республики Казахстан по регулированию естественных монополий и защите конкуренции от 3 февраля 2003 года N 30-ОД, зарегистрированным в Министерстве юстиции Республики Казахстан за N 217. Внедрение методологии тарифообразования на среднесрочный период было направлено на стимулирование инвестиций в сферу энергетики. Вместе с тем, на сегодня методология тарифообразования на среднесрочный период реализуется в недостаточной мере. В целях более широкого внедрения данной методологии в сфере электроэнергетики необходимо ее дальнейшее совершенствование, рассмотрение возможности упрощения порядка установления среднесрочных тарифов и работы субъектов по данным тарифам.
Разработан ряд нормативных правовых актов в сфере функционирования оптового и розничного рынков электрической энергии. Проводятся централизованные торги электрической энергии. Разрабатывается механизм балансирования в режиме реального времени.
Основные проблемы сферы электроэнергетики.
1. В настоящее время согласно применяемой методики расчета тарифа на услуги по передаче электрической энергии по сетям регионального и/или местного уровней по классам напряжения, утвержденной приказом Председателя Агентства Республики Казахстан по регулированию естественных монополий и защите конкуренции от 22 декабря 2003 года N 334-ОД, все потребители как промышленные, так и бытовые оплачивают единый для всех тариф за "вход", при этом отсутствуют принципы экономически обоснованной дифференциации тарифов.
2. Низкий уровень привлечения инвестиций в реконструкцию и обновление электро- и теплосетевого хозяйства. В частности уровень износа систем теплоснабжения в большинстве городов достиг критического уровня, в том числе в результате заниженных тарифов, все это приводит к увеличению уровня сверхнормативных потерь тепловой энергии. Для восстановления технических стандартов, включая уровень технических потерь в системе теплофикации, необходимо привлечение масштабных инвестиций на капитальный ремонт и замену теплосетей в самые короткие сроки.
3. Несовершенство методологии расчета тарифов на услуги Национальной электрической сети (далее - АО "KEGOC"). В настоящее время уровень тарифов на услуги АО "KEGOC" зависит от расстояния передачи электроэнергии. Для эффективного функционирования и дальнейшего развития рынка электрической энергии тарифообразование на услуги по передаче электрической энергии по Национальной сети не должно быть дискриминационным для участников рынка. В этой связи необходимо дальнейшее совершенствование методологии расчета тарифов на услуги национальной электрической сети (АО "KEGOC") в части снижения зависимости уровня тарифа АО "KEGOC" от протяженности передачи электрической энергии.
4. Проблема обоснованного разделения затрат при комбинированной выработке электрической и тепловой энергии с учетом поддержания конкурентоспособности электроэнергии, производимой ТЭЦ.
Устранение необоснованной дифференциации и введение экономически обоснованной дифференциации тарифов будут способствовать, во-первых, выполнению требований действующего законодательства и принципов тарифной политики Республики Казахстан, а во-вторых, экономически обоснованному снижению себестоимости продукции промышленного производства и соответственно повышению ее конкурентоспособности.

Параграф 3. Сфера телекоммуникаций

Рынок услуг телекоммуникаций республики в последние годы показывает прогрессирующий рост, безусловно, связанный как с общими тенденциями экономического роста страны в целом, так и с проводимой либерализацией отрасли в результате реализации мероприятий Программы развития отрасли телекоммуникаций Республики Казахстан на 2003-2005 годы, утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан от 18 февраля 2003 года N 168.
В течение 2004 года в соответствии с данной программой был осуществлен этап частичной либерализации телекоммуникационного рынка. Принят новый Закон Республики Казахстан "О связи" и внесены принципиальные изменения и дополнения в Закон Республики Казахстан "О естественных монополиях", в реализацию которых принят целый ряд нормативно-правовых актов, которые фактически заложили основу новой модели государственного регулирования телекоммуникационной отрасли, ориентированной на преодоление монополии и активное поощрение и развитие конкуренции.
Во всех законодательных и нормативных документах отменено понятие национального оператора, все операторы уравнены в своих правах и обязанностях. В конце 2004 года был открыт для конкуренции ранее монопольный рынок междугородной и международной связи с отзывом эксклюзивной лицензии у акционерного общества "Казахтелеком" (далее - АО "Казахтелеком") и выдачами лицензий новым альтернативным операторам междугородной и международной связи. У абонентов и операторов связи республики появилась возможность выбора в получении услуг междугородной и международной связи и маршрутизации своего трафика через сети операторов междугородной и международной связи.
Отменено ранее существовавшее требование подключения сетей операторов только через сеть АО "Казахтелеком", у операторов связи появилось право свободного выбора схем взаимного подключения друг к другу, за исключением транзита международного трафика операторов сотовой связи. Внесены изменения в Правила присоединения сетей телекоммуникаций к сети телекоммуникаций общего пользования и регулирования пропуска трафика по сети телекоммуникаций общего пользования Республики Казахстан, утвержденные приказом Председателя Агентства Республики Казахстан по информатизации и связи от 12 июля 2004 года N 145-п, зарегистрированным в Министерстве юстиции Республики Казахстан за N 3041, создающие недискриминационные для новых операторов условия присоединения к сети и реализующие принцип обязательности подключения для доминирующих операторов. Принята новая методика взаиморасчетов между операторами традиционных услуг связи, утвержденная приказом Председателя Агентства Республики Казахстан по регулированию естественных монополий от 8 ноября 2004 года N 438-ОД, направленная на стимулирование роста трафика присоединяемых операторов, при котором увеличивается их доля в тарифном распределении.
Универсальные услуги телекоммуникаций не входят в сферу естественной монополии, при этом тарифы на эти услуги подлежат утверждению Правительством Республики Казахстан. Планом ребалансирования тарифов на универсальные услуги телекоммуникаций, утвержденным постановлением Правительства Республики Казахстан от 21 августа 2004 года N 884, предусмотрено поэтапное устранение кросс-субсидирования между услугами и категориями абонентов, которое создаст экономическую основу для появления конкуренции на рынке местной телефонной связи.
В октябре 2004 года осуществлен первый этап ребалансирования тарифов на универсальные услуги, в соответствии с которым осуществлено повышение абонентской платы для физических лиц в городской местности на 20 % с одновременным снижением на 20 % тарифов на услуги международной телефонной связи на все направления. Ввиду социальной значимости услуги местной связи для жителей сельской местности тарифы на эти услуги остаются на прежнем уровне, при этом убытки операторов, оказывающих услуги местной телефонной связи на селе, будут покрываться в рамках механизма универсального доступа.
В результате реализации мероприятий государственной политики в области либерализации телекоммуникационной отрасли происходит объективное сужение сферы естественной монополии, в которой теперь фактически отсутствуют услуги телекоммуникаций, оказываемые операторами связи конечным пользователям. В сфере естественной монополии остаются услуги по присоединению и пропуску трафика операторов, услуги предоставления в аренду или пользование кабельной канализации и технологического имущества для целей присоединения сетей телекоммуникаций к сети телекоммуникаций общего пользования. Данное обстоятельство обусловлено сохранением до конца 2005 года двух признаков эксклюзивного права АО "Казахтелеком": на транзит международного трафика операторов сотовой связи и предоставление услуг международной и междугородной телефонной связи своим абонентам, а также необходимостью определенного переходного периода для развития конкуренции на операторском сегменте и формирования межоператорских взаимоотношений на основе новой регулятивной базы, перехода к тарифообразованию на межоператорские услуги на базе данных раздельного учета доходов, затрат и активов операторов.
Кроме того, нельзя не отметить развитие сегмента мобильной связи, рынок услуг которого уже сейчас сопоставим с рынком услуг традиционной телефонии.
Отсутствие результатов внедрения раздельного учета и соответствующей проверки корректности его внедрения и ведения не позволяет в настоящее время должным образом определить себестоимость предоставления регулируемых услуг и, соответственно установить экономически обоснованные тарифы. Данное положение также относится к формированию и установлению расчетных тарифов (ставок) на услуги по пропуску трафика между сетями операторов связи. Используемый в настоящее время подход основан на определении доли участия технических элементов сетей операторов связи в пропуске конкретных видов трафика. При этом уже сейчас ясно, что данный подход является не самым оптимальным и в ближайшее время, после завершения внедрения раздельного учета затрат большинством операторов, необходимо осуществлять переход на методологию расчета тарифов на присоединение и пропуск трафика операторами связи на основе данных раздельного учета.

Параграф 4. Сфера трубопроводных и водоканализационных систем

Предприятия, осуществляющие деятельность по транспортировке нефти и (или) нефтепродуктов по магистральным трубопроводам, являются финансово устойчивыми, характеризуются положительной динамикой уровня чистого дохода и стабильностью объемов предоставляемых услуг. Финансовое состояние предприятий, осуществляющих деятельность по хранению, транспортировке газа или газового конденсата по магистральным и (или) распределительным трубопроводам, также оценивается положительно.
Сложившаяся ситуация в области регулирования сферы водохозяйственных и (или) канализационных систем требует дальнейшего совершенствования политики государства в водном секторе экономики.
Одной из основных проблем государственного регулирования деятельности субъектов естественной монополии в данной отрасли является отсутствие в законодательстве Республики Казахстан норм, определяющих государственный орган, уполномоченный на проведение государственной политики в сфере коммунального водоснабжения и водоотведения, без которого остаются нерешенными многие проблемы, начиная с общего для всех водоканалов вопроса отсутствия четкой нормативной правовой базы, определяющей основы организации деятельности предприятий водоснабжения и водоотведения, и заканчивая государственной стратегией развития данного сектора.
Большинство предприятий, оказывающих услуги водохозяйственной и (или) канализационной систем на сегодняшний день, характеризуется низкой степенью финансовой устойчивости и являются убыточными.
В данной ситуации проблема заключена в соотношении тарифов предприятий на услуги водохозяйственных и (или) канализационных систем и доходов населения (не принимая во внимание уровень менеджмента на данных предприятиях).
Ограниченная платежеспособность населения не позволяет включать в тарифы финансирование капитальных вложений в необходимом объеме на ремонт и развитие инфраструктуры, поскольку это неизбежно приведет к их росту, зачастую значительному. При этом изношенность основных фондов предприятий водоснабжения (62 % в среднем по республике в 2003 году, против 50 % в 2001 году), в свою очередь, является причиной роста потерь (более 32 % в среднем по республике), и как следствие, снижения качества оказываемых услуг.
Кроме того, одной из негативных сторон является низкая степень использования производственных мощностей вследствие сокращения объемов потребления данных услуг (около 51 % в среднем по республике).
В настоящий момент различными международными финансовыми институтами реализуются проекты по строительству новых и реконструкции действующих систем водоснабжения, а также по совершенствованию деятельности данного сектора в целом, однако единая государственная политика, определяющая стратегические направления функционирования и развития водохозяйственной отрасли экономики, включая сектор коммунального водоснабжения и водоотведения, с учетом особенностей и текущего состояния экономики страны отсутствует.
Не уступающим по степени важности является вопрос отсутствия детализации понятия "услуги водохозяйственных и (или) канализационных систем", которое охватывает широкий спектр различных по своим функциональным свойствам, технологии, масштабам, характеристикам поставщиков и потребителей, а также многим другим параметрам, услуг.
Учитывая, что регулирование и контроль деятельности субъектов естественных монополий должны осуществляться с учетом особенностей оказываемых ими услуг, отсутствие утвержденного в предусмотренном законодательством порядке перечня регулируемых услуг, отнесенных к сфере водохозяйственных и (или) канализационных систем, не позволяет проводить эффективную тарифную политику, обеспечивающую соблюдение интересов всех участников сферы естественных монополий водного сектора экономики и значительно снижает общий качественный уровень государственного регулирования.
Государственное регулирование в сфере естественных монополий должно учитывать особенности осуществляемых предприятиями-монополистами видов деятельности. На сегодняшний день виды услуг, отнесенные к сфере водохозяйственных и (или) канализационных систем, однозначно не определены. Это значительно снижает общий качественный уровень государственного регулирования и не позволяет проводить эффективную тарифную политику, обеспечивающую соблюдение интересов всех участников сферы естественных монополий водного сектора экономики.

Параграф 5. Сфера аэронавигации

Политику регулирования в сфере аэронавигации определяют Законы Республики Казахстан "О государственном регулировании гражданской авиации" и "Об использовании воздушного пространства и деятельности авиации Республики Казахстан" .
Основными функциями аэронавигации является аэронавигационное обслуживание в верхнем воздушном пространстве, местных воздушных линий и в районах аэродромов Республики Казахстан. Модернизация оборудования и оптимизация процедур управления воздушным движением позволяет осуществить аэронавигационное обслуживание из 12 районов организации воздушного движения (далее - ОВД). Существующая сеть международных воздушных трасс позволяет удовлетворить потребности всех пользователей воздушного пространства Республики Казахстан.
Ставки аэронавигационных сборов зависят от максимальной взлетной массы воздушного судна, типа выполняемого полета и государственной принадлежности авиакомпании. Тарифы для казахстанских авиакомпаний ниже ставок, применяемых к иностранным авиакомпаниям.
Совершенствование тарифной политики было вызвано обострением конкуренции на мировом рынке аэронавигационных услуг, уменьшением потока транзитных рейсов иностранных авиакомпаний и существующей дифференциацией тарифов, не приведшей к существенному росту внутренних перевозок и снижению или стабилизации пассажирских тарифов. Основными проблемами регулирования данной сферы выступают сегодня вопросы регулирования услуг аэронавигации, предоставляемых воздушным судам, выполняющим транзитные полеты, введения раздельного учета затрат, повышения транзитного потенциала в сфере аэронавигации, сохранения финансовой стабильности и решения социально-кадровых вопросов, привлечения на внутренний рынок авиаперевозок Республики Казахстан иностранных авиакомпаний.

Параграф 6. Сфера почты

К сфере естественной монополии относятся общедоступные услуги почтовой связи, которые заключаются в услугах оператора почты по пересылке простых писем, почтовых карточек и бандеролей пользователей.
В настоящее время, исходя из наличия широкой почтовой сети, покрывающей всю территорию страны, обязательства по их предоставлению собственником в лице государства возложены на Национального оператора почты. Статус Национального оператора почты Республики Казахстан предоставлен акционерному обществу "Казпочта".
Согласно положению Национальный оператор почты предоставляет любому пользователю в любом населенном пункте Республики Казахстан общедоступные услуги почтовой связи.
Национальный оператор почты оказывает социально значимые услуги и зачастую несет убытки в сельской местности, поскольку действующие тарифы на большинство видов оказываемых услуг установлены по усредненным ставкам, не учитывающим различия в себестоимости предоставления услуг в городской и сельской местности.
Согласно Закону Республики Казахстан "О почте" национальной почтовой сетью признается почтовая сеть общего пользования, действующая на всей территории республики и через которую предоставляются услуги на основе публичного договора. Национальную почтовую сеть можно считать системой предоставления общедоступных услуг, состоящую из сети Национального и альтернативных операторов. Но на сегодняшний день из-за отсутствия альтернативных операторов общедоступных услуг почтовой связи, почтовая сеть Национального оператора почты является национальной почтовой сетью. Определенным ограничением для
предоставления данных услуг другими операторами почты являются относительная низкая цена на данные услуги и система жесткого регулирования и контроля субъектов естественной монополии в соответствии с законодательством, а также снижение доверия со стороны пользователей к данным услугам. Объемы предоставления общедоступных услуг почтовой связи по сравнению с другими услугами почтовой связи (курьерская и ускоренная, специальная) из года в год остаются на одном уровне, абонентские почтовые ящики в жилых домах в большинстве непригодны для эксплуатации.
Повышению спроса населения на общедоступные услуги содействуют внешние факторы - благоприятная экономическая ситуация в стране (рост уровня платежеспособности населения, развитие частного и делового секторов экономики, низкий уровень инфляции и другие).
В качестве важнейших задач государственного регулирования тарифной политики определены:
максимально возможное удовлетворение спроса потребителей;
повышение эффективности деятельности подразделений Национального оператора почты;
обеспечение дальнейшего развития и модернизации средств, расширение рынка услуг и улучшение качества предоставления услуг почтовой связи;
поиск и внедрение новых форм привлечения потенциальных потребителей услуг;
создание экономически равных условий для операторов, предоставляющих услуги в сельской местности;
содействие в привлечении инвестиций для внедрения новых технологий и оборудования;
внедрение передового международного опыта.
В целом, развитие конкуренции на почтовом рынке будет способствовать появлению альтернативных операторов, способных оказывать общедоступные услуги. Это позволит рассмотреть возможность исключения Национального оператора почты из числа монополистов по названным услугам и создать правовые условия вхождения частных операторов. В целях создания равных конкурентных условий для операторов почты, особенно оказывающих услуги почтовой связи в сельской местности, необходимо построение оптимальной стратегии ценообразования.
В связи с этим в области почтовых услуг предусматривается введение раздельного учета затрат по видам услуг. Это позволит определить реальный уровень себестоимости услуг, формировать доходы для покрытия текущих затрат и получения прибыли. В этих целях разработана методика по разделению затрат, определению себестоимости услуг и расчета тарифов в сфере почтовой связи.
Основная проблема регулирования, связанная с качеством предоставления услуг и удовлетворением потенциального спроса на общедоступные услуги почтовой связи, диктует необходимость пересмотра перечня общедоступных услуг почтовой связи и разработки механизма универсального обслуживания в сфере почты в целях повышения доверия к почте и обеспечения сохранности абонентских почтовых ящиков в кондоминиумах.

Параграф 7. Сфера аэропортов

В настоящее время в республиканский раздел Государственного регистра субъектов естественных монополий включены все аэропорты республики.
С целью привлечения авиаперевозчиков в рамках использования транзитного потенциала региона путем ограничения государственного тарифного регулирования деятельности аэропортов утверждена номенклатура услуг аэропортов, на которые применяются регулируемые государством цены, предусматривающая выведение части услуг в конкурентную среду. Номенклатура включает исчерпывающий перечень услуг, при этом основными являются обеспечение взлета и посадки (приема и выпуска), обеспечение авиационной безопасности и услуги по предоставлению мест стоянки воздушного судна.
В целях обеспечения прозрачности формирования тарифов на услуги, оказываемые аэропортами в условиях естественной монополии, была введена в практику регулирования методика расчета аэропортовых сборов и тарифов за наземное обслуживание в аэропортах Республики Казахстан, позволяющая оптимально распределять затраты предприятий по видам оказываемых услуг.
В то же время, несмотря на принимаемые меры, в том числе направленные на совершенствование нормативной базы, основной проблемой тарифного регулирования в сфере аэропортов является необходимость устранения практики применения необоснованной дифференциации тарифов на услуги некоторых аэропортов по группам потребителей, которая сохранилась до настоящего времени в 11 из 20 аэропортов республики.
Кроме того, на предприятиях отсутствует раздельный учет доходов, затрат и задействованных активов. В этой связи, для обеспечения прозрачности и обоснованности затрат, учитываемых при формировании тарифных смет и тарифов на регулируемые услуги аэропортов и аэронавигации разработаны и утверждены Правила ведения раздельного учета доходов, затрат и задействованных активов субъектами естественной монополии, оказывающими услуги в сфере аэропортов. Внедрение раздельного учета позволит обеспечить прозрачность и обоснованность затрат, учитываемых при формировании тарифов и тарифных смет на регулируемые услуги (товары, работы), а также будет способствовать прекращению практики перекрестного субсидирования одних услуг (товаров, работ) за счет других, в том числе переноса части расходов от нерегулируемых услуг (товаров, работ) на регулируемые.
Также, в целях дальнейшего совершенствования системы тарифообразования на регулируемые услуги аэропортов необходимо разработать новую методику расчета тарифов (ставок сборов) на регулируемые услуги аэропортов.

Параграф 8. Сфера морских портов

Услуги морских портов на сегодняшний день оказываются двумя предприятиями, включенными в республиканский раздел Государственного регистра субъектов естественных монополий: республиканское государственное предприятие "Актауский международный морской торговый порт" и акционерное общество "Национальная морская судоходная компания "Казмортрансфлот".
Услуги морских портов регулируются согласно утвержденному перечню обязательных услуг морского порта, в соответствии с которым к регулируемым услугам отнесены погрузочно-разгрузочные работы, выполняемые силами и средствами морского порта, и услуги за заход судна в морской порт для производства грузовых операций и/или иных целей с последующим выходом из порта (судозаход).
В рамках реализации Программы совершенствования тарифной политики субъектов естественной монополии на 2002-2004 годы, утвержденной постановлением Правительства Республики Казахстан от 15 октября 2002 года N 1126, разработана и утверждена методика по расчету ставок сборов и плат за работы и услуги, выполняемые морским портом. Кроме того, для проведения гибкой тарифной политики, направленной на увеличение объема оказываемых услуг и создание условий на переориентацию транзитных грузов через Республику Казахстан, разработаны и утверждены Правила установления и отмены временных понижающих коэффициентов к тарифам (ценам, ставкам сборов) на услуги по перевалке грузов, выполняемые силами и средствами морского порта.
В ближайшей перспективе необходимо продолжать совершенствовать тарифную методологию, применяемую к деятельности предприятий, оказывающих услуги морских портов путем внедрения раздельного учета затрат и задействованных активов и разработки порядка установления ставки прибыли на регулируемую базу задействованных активов.

4. Цель и задачи Концепции

В соответствии с долгосрочной стратегией развития страны до 2030 года и среднесрочным планом социально-экономического развития Республики Казахстан на 2005-2007 годы, а также утвержденными отраслевыми программами и проводимой реструктуризацией отраслей необходимо дальнейшее совершенствование существующей системы государственного регулирования естественно-монопольных рынков с переводом акцентов на достижение экономической эффективности с учетом государственных целей регулирования.
Принимаемые меры по регулированию сфер естественных монополий носят характер "микроэкономического" регулирования, когда уровень тарифов на услуги субъектов естественных монополий устанавливается исходя из обоснованных затрат субъекта, но не принимается во внимание влияние уровня тарифов на другие сектора экономики и возможные диспропорции в развитии экономики государства, как последствия несогласованных тарифов. Поэтому необходимо в дальнейшем развивать такие инструменты регулирования тарифов, которые позволят оценить степень согласованности тарифов с точки зрения общих интересов всей экономики в целом, то есть на "макроэкономическом" уровне. В рамках реализации настоящей Концепции необходимо дальше совершенствовать механизмы микроэкономического регулирования и параллельно развивать инструменты макроэкономического регулирования.
Целью настоящей Концепции является определение основных направлений совершенствования и развития политики регулирования в сферах естественных монополий, обеспечивающих согласованное развитие всех отраслей экономики. Создание эффективной системы тарифообразования на услуги субъектов естественных монополий, как одного из основных направлений тарифной политики, должно базироваться на следующих принципах:
1) соблюдение баланса интересов потребителей и субъектов естественной монополии;
2) покрытие затрат и прибыли, обеспечивающих эффективное функционирование субъекта естественной монополии;
3) стабильность тарифов на среднесрочной основе;
4) отказ от необоснованной дифференциации тарифов, с целью обеспечения процесса интеграции Казахстана в мировую экономику;
5) повышение эффективности деятельности субъектов естественных монополий.
С учетом вышеизложенного необходимо решение следующих задач по совершенствованию существующих механизмов регулирования:
совершенствование системы тарифного регулирования;
определение границ сфер естественных монополий и конкурентных секторов по отраслям;
разработка нормативных правовых актов, регулирующих взаимоотношения между субъектами рынка в реформируемых отраслях;
внедрение механизмов раздельного учета доходов, расходов и задействованных активов по услугам субъектов естественной монополии.
В направлении развития новых механизмов регулирования необходимо решить следующие задачи:
разработка моделей оценки влияния на отрасли экономики и отдельные группы потребителей динамики изменения уровней тарифов на услуги субъектов естественных монополий;
определение экономической обоснованной дифференциации тарифов с учетом специфики отраслей;
разработка механизмов государственного субсидирования регулируемых услуг;
совершенствование механизмов контроля и технической, финансовой экспертизы деятельности субъектов естественных монополий. Построение системы мониторинга деятельности субъектов на основе сбалансированной системы показателей;
информатизация деятельности центрального государственного органа, осуществляющего контроль и регулирование деятельности в сферах естественных монополий.

5. Основные направления и механизмы реализации

Параграф 1. Совершенствование существующей методологической базы тарифного
регулирования сфер естественных монополий

Необходимость совершенствования действующей системы тарифного регулирования субъектов естественных монополий обоснована процессами реформирования и развития инфраструктурных отраслей, которые послужили причиной переработки нормативно-правовой базы, уточнения перечня "естественно монопольных услуг". В связи с этим, основные направления совершенствования тарифной политики ориентированы на решение проблемных вопросов, связанных с созданием стимулов для повышения эффективности деятельности субъектов естественной монополии, необходимостью снижения неэффективных затрат, повышением инвестиционной привлекательности предприятий.
Основными задачами, решение которых необходимо для совершенствования системы тарифного регулирования, являются:
совершенствование механизмов обеспечения прозрачности установления тарифов, внедрение механизмов раздельного учета доходов, расходов и задействованных активов по услугам субъектов естественных монополий;
обеспечение возмещения задействованных активов с целью создания условий для регулярного обновления основных средств субъектам естественной монополии, повышения инвестиционной привлекательности отраслей.
Важнейшими предпосылками внедрения системы раздельного учета доходов и расходов по видам услуг послужила необходимость совершенствования системы тарифного регулирования, то есть необходимость обеспечения следующих условий:
экономической обоснованности включаемых в тариф затрат;
прозрачности включаемых в тариф затрат.
Теоретической базой системы раздельного учета должны служить принципы экономической теории и теории принятия решений. Система раздельного учета должна включать методики распределения затрат на продукцию (услуги), отнесения задействованных активов на продукцию (услуги). Основными объектами анализа системы раздельного учета являются виды продукции (услуг).
Частота составления отчетности по системе раздельного учета определяется по мере необходимости, в соответствии с потребностями регулирующего органа и возможностей субъектов.
Решение задач разработки системы раздельного учета должно базироваться на разработке и использовании бизнес-модели субъекта естественной монополии, основанной на организационно-финансовой структуре и операционной модели описываемой отрасли.
Раздельный учет позволит обеспечить прозрачность и обоснованность затрат, учитываемых при формировании тарифов и тарифных смет на регулируемые услуги (товары, работы). Кроме того, это будет способствовать прекращению практики перекрестного субсидирования одних услуг (товаров, работ) за счет других, в том числе переноса части расходов от нерегулируемых услуг (товаров, работ) на регулируемые.
Стоимость разработки и внедрения системы раздельного учета на предприятии достаточно высока, поэтому необходимо разработать дифференцированные требования по ее реализации для субъектов естественной монополии в зависимости от объемов оказываемых услуг и доходов.
Одним из распространенных методов государственного регулирования деятельности компаний на рынках естественно-монопольных отраслей является нормирование прибыли, которое заключается в ограничении прибыли от регулируемых видов деятельности (продукции или услуг).
Ограничение прибыли в доходах от регулируемых видов деятельности (продукции или услуг) субъектов естественной монополии должно базироваться на рентабельности задействованных активов данного субъекта естественной монополии.
Метод регулирования допустимой прибыли в составе тарифа на оказание определенной услуги реализуется посредством определения стоимости задействованных при предоставлении этой услуги активов и стоимости капитала, привлеченного для финансирования задействованных активов. Уровень допустимой прибыли используется в качестве минимальной нормы формирования (ставки) операционной прибыли предприятия от этой услуги.
Норма прибыли на регулируемую базу активов, основанная на стоимости капитала, привлеченного для финансирования задействованных активов, является инструментом экономического стимулирования для всех участников рынка услуг субъектов естественной монополии.
Она служит:
критерием в процессе принятия решений по инвестированию средств;
базовым показателем эффективности вложений;
критерием в процессе принятия управленческих решений, например, относительно аренды или приобретения в собственность производственных основных средств.
Важность оценки стоимости капитала при определении допустимой прибыли от регулируемых услуг определяет необходимость корректного расчета этого показателя на основе соответствующей методики расчета. С целью обеспечения объективности этого расчета необходимо разработать методологический инструментарий, учитывающий факторы риска при расчете ставки прибыли.

Параграф 2. Развитие новых инструментов и методологии по установлению
оптимальных тарифов

Ключевые направления развития тарифного регулирования сферы естественной монополии определены принципом органичного включения тарифной политики, проводимой в отношении субъектов естественных монополий, в общегосударственную политику экономического развития республики посредством разработки методологии и определения макроэкономических критериев установления тарифов.
Развитие системы тарифного регулирования базируется на расширении степени учета в ценообразовании интересов основных заинтересованных сторон с использованием разработанных инструментов оценки влияния тарифов субъектов естественных монополий на отрасли экономики. Механизмами реализации данного направления являются мониторинг ключевых показателей состояния основных заинтересованных сторон, усиление научной базы поддержки принятия решений относительно тарифного регулирования с применением эконометрических и экономико- математических моделей прогноза, учитывающих взаимосвязи показателей. С применением таких моделей появится возможность предварительной оценки (прогнозов) влияния на субъекты рынка и экономику в целом таких факторов, как изменение тарифов, применение различных систем ценообразования на услуги естественных монополий, изменение в политике субсидирования отдельных отраслей и/или субъектов.
Мероприятия по совершенствованию методологии расчета и установления оптимальных тарифов на регулируемые услуги субъектов естественных монополий будут учитывать состояния секторов экономики, направления развития, заданные отраслевыми программами развития, и темпы реализации проводимых реформ.
Так например в сфере электроэнергетики необходимо предусмотреть поэтапное введение методологии расчета тарифов по передаче электрической энергии по сетям (РЭКов) регионального (местного) уровней по классам напряжения с учетом включения в "транспортный" тариф стоимости нормативных технических потерь; возможность перехода на зональные тарифы на передачу электрической энергии по Национальной сети, разработку и введение методологии расчета тарифа на производство тепловой энергии с учетом поддержания конкурентоспособности электроэнергии, производимой ТЭЦ, в целях обеспечения справедливого разделения затрат на производство электрической и тепловой энергии.
Еще одним определяющим направлением развития системы тарифного регулирования является учет вопросов, связанных с интеграционными процессами и развитием конкурентоспособности экономики Казахстана.
На текущий момент информационная поддержка обоснования уровня тарифов на услуги субъектов естественных монополий обеспечивается экспертной диагностикой финансово-
хозяйственного состояния предприятия. Основными целями финансовых и технических экспертиз являются объективная оценка результатов деятельности субъектов естественных монополий, комплексное выявление неиспользованных резервов, постоянный контроль рациональности функционирования хозяйственных систем, контроль за соблюдением нормативных актов. Соответственно, основные задачи экспертной диагностики заключаются в проверке качества и обоснованности планов, бюджетов, в проведении анализа зависимости "затраты - объем производства - прибыль", анализа труда и заработной платы, анализа эффективности использования материальных ресурсов, анализа эффективности использования основных фондов и работы оборудования, анализа себестоимости услуг. Источниками информации для экспертной диагностики являются системы бухгалтерского учета и отчетности, статистического учета и отчетности, управленческого учета и отчетности и другие источники: материалы ревизий, внешнего и внутреннего аудита, результаты проверок налоговой службы, материалы производственных совещаний субъектов естественной монополии и компетентных органов, средства массовой информации.
Для решения современных задач тарифного регулирования требуется более прогрессивный инструмент, позволяющий оценивать не только существующее состояние субъектов рынка и экономики в целом, но и проводить прогнозы для определения перспектив развития. Реализация этого требования предполагает совершенствование традиционной финансовой модели до инструмента, позволяющего четко перевести цели тарифного регулирования в плоскость реальных задач и критериев их решения.
Критериями оценки деятельности субъектов естественных монополий должны выступать не только финансовые показатели, но и немонетарные показатели эффективности организации бизнеса, которые в совокупности позволяют учитывать сбалансированность различных аспектов деятельности субъектов естественных монополий: взаимоотношений с клиентами, организации внутренних бизнес-процессов и новых возможностей.
Приоритетным направлением в развитии информационной базы тарифного регулирования выдвигается разработка системы мониторинга состояния субъектов естественных монополий, их потребителей и поставщиков на основе сбалансированной системы показателей.
Основной целью разработки такой системы является обеспечение системного подхода и информационной поддержки принятия решений в следующих вопросах:
обоснование уровня тарифов на регулируемые услуги;
определение объемов спроса в зависимости от уровня тарифов субъектов естественных монополий;
разработка механизмов субсидирования;
экономическое обоснование необходимости и объективности дифференциации тарифов;
оценка степени взаимного влияния отраслей и обоснования сбалансированного уровня тарифов.
На первом этапе развития уполномоченный орган ставит своей целью решение следующих задач: формулировка ясной концепции регулирования, единство мнений о способах ее реализации и доведение ее до сведения субъектов естественных монополий. В перспективе система методологического обеспечения и контроля должна трансформироваться из системы оценок в систему регулирования.
Разработка и внедрение сбалансированной системы показателей регулирования в практику функционирования уполномоченного органа требуют разработки организационно-методических основ: во-первых, требуется разработка соответствующей методики и инструментария для поддержки принятия решений в области регулирования естественных монополий; во-вторых, необходимо рассмотреть вопросы об организации системы мониторинга на базе сбалансированной системы показателей с определением регламента его исполнения.
Методическая основа сбалансированной системы показателей в качестве системы мониторинга и регулирования деятельности субъектов естественной и государственной монополии включает систему экономических моделей, классифицирующих объекты, методы и инструменты регулирования, методы анализа и балансирования интересов производителей регулируемых услуг, их потребителей и поставщиков.
Организационная основа реализации функций сбалансированной системы показателей включает два аспекта: автоматизацию методологической основы, с целью доведения разработанных инструментов регулирования до исполнительной системы, и разработку дополнительных требований к функциональной структуре уполномоченного органа, с целью внедрения исполнительной системы регулирования. Разработка автоматизированной исполнительной системы регулирования предоставит возможности отслеживания состояния субъектов естественных монополий в режиме реального времени, составления оперативных отчетов о результатах применения мер регулирования за наиболее короткие промежутки времени, сравнения целевых результатов с фактически достигнутыми. Внедрение автоматизированной исполнительной системы регулирования с одной стороны значительно повысит эффективность методов, с другой стороны, продиктует новые требования к форматам сбора и передачи информации, к квалификации специалистов и методам организации деятельности уполномоченного органа.
Сбалансированная система показателей будет отражать цели регулирования в сферах естественных монополий сквозь призму всеобъемлющей оценки деятельности субъектов естественных монополий, потребителей и поставщиков.
Такая система заполняет пробел действующих механизмов регулирования - отсутствие оценки взаимной связи тарифов различных отраслей. Система показателей должна сигнализировать о возможных нарушениях баланса с точки зрения глобальных интересов экономики в целом. Оценка влияния изменения тарифов в одной отрасли на финансово- экономическое состояние субъектов другой отрасли имеет большое значение для государства с точки зрения обеспечения развития экономики.
Развитие методологической базы тарифного регулирования базируется на наличии достаточной информационной поддержки, и основные направления развития определяются ее возможностями. Накопление информации по системе мониторинга на основе сбалансированной системы показателей регулирования позволит, во-первых, не придерживаться единых методологических подходов и разработать комплекс отраслевых регуляторов, учитывающий специфику технологического развития каждой отрасли, во-вторых, разработать модели взаимного влияния тарифов этих отраслей.
Интересам государства соответствует создание условий (совершенствование "среды") для развития всех участников монопольного рынка (и субъектов естественных монополий, и потребителей), при этом преследуется достижение макроэкономических целей развития экономики. Поэтому рыночный механизм хозяйствования дополняется инструментами государственного регулирования, соотношение которых зависит от характера решаемых экономических задач и социально-экономического состояния общества.
Проводимая регулирующим органом тарифная политика должна обеспечить оптимальный уровень цен допустимый как для производителей и приемлемый для потребителей. Но для учета этих противоречивых интересов участников рынка необходимой является дифференциация тарифов на услуги субъектов естественной монополии для разных групп потребителей.
Поэтому проблему дифференциации тарифов необходимо решать с учетом интересов и возможностей всех участвующих сторон. С точки зрения производителя экономически обоснованными будут уровни тарифов, основанные на затратах. Для потребителей же обоснованной будет дифференциация тарифов, которая делает доступными услуги или продукцию. Государство должно определять экономически обоснованную дифференциацию тарифов.
Основным инструментом устранения экономически необоснованной дифференциации тарифов являются механизмы государственного субсидирования. Определение механизмов государственного субсидирования является одной из приоритетных задач регулятивного органа в рамках развития тарифной политики и основывается на разработке методического инструментария для определения объектов субсидирования, необходимых размеров субсидирования и их источников, который будет включать:
1) методику определения размеров необходимых субсидий;
2) порядок обоснования по формам субсидирования.
Приоритетными отраслями, где необходимо развивать механизмы государственного субсидирования, являются железнодорожные пассажирские перевозки, услуги телекоммуникаций, производство и передача тепловой энергии, услуги водохозяйственной системы и другие.

6. Необходимые ресурсы и источники финансирования

Финансовое обеспечение Концепции осуществляется за счет и в пределах средств республиканского бюджета.
Необходимые финансовые ресурсы, связанные с реализацией Концепции, составляют всего 1361,8 млн. тенге, в том числе: в 2005 году - 399,4 млн. тенге; в 2006 году - 496,9 млн. тенге; в 2007 году - 465,5 млн. тенге.
Объемы расходов на 2006-2007 годы будут уточняться и корректироваться в соответствии с бюджетом на соответствующий финансовый год.

7. Ожидаемые результаты от реализации Концепции

В результате реализации настоящей Концепции будут получены следующие результаты:
создание механизма, обеспечивающего учет интересов субъектов естественных монополий, потребителей услуг и государства в части восстановления инфраструктурных отраслей;
создание необходимых условий для ликвидации структурных диспропорций между отраслями и переход от экономической политики выживания к экономической политике развития;
создание необходимых условий для перехода к установлению предельных среднесрочных и долгосрочных тарифов и уменьшение административных механизмов влияния на экономику;
повышение инвестиционной привлекательности за счет предсказуемости тарифов;
разработка и внедрение механизма мониторинга деятельности субъектов естественной монополии, контроля деятельности и повышения ответственности менеджмента за результаты;
ребалансированные тарифы;
обеспечение прозрачности деятельности субъектов естественных монополий за счет применения прогрессивной методики ценообразования, раздельного учета и методов расчета прибыли;
повышение качества предоставляемых услуг за счет модернизации производства, повышения эффективности управления и снижения сверхнормативных потерь;
разработка и внедрение инструментов, позволяющих анализировать влияние изменения тарифов субъектов естественных монополий на их потребителей и экономику, осуществлять прогноз влияния динамики тарифов на отдельные отрасли, доходы населения;
устранение барьеров для интеграции Казахстана в мировую экономику путем реализации принимаемых республикой требований со стороны Всемирной торговой организации, Евразийского экономического сообщества.

Утвержден
постановлением Правительства
Республики Казахстан
от 13 мая 2005 года N№455

План
мероприятий по реализации Концепции развития
тарифной политики в сферах естественных монополий
на 2005-2007 годы

№N п/п	Мероприятие	Форма завер- шения	Ответст- венные за испол- нение (реали- зацию)	Сроки исполнения(реали- зации)	Предпола- гаемые расходы* (млн. тенге)	Источник финанси- рования
1	2	3	4	5	6	7
1.	Разработка методики расчета тарифов (ставок сборов) на регулируемые услуги аэропортов	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МТК	3 квартал 2005 года	4,0	Республи- канский бюджет
2.	Разработка методики расчета инвес- тиционного тарифа (цены, ставки сборов) на услуги (товары, работы) субъектов естественных монополий в сфере железно- дорожного транспорта и портов	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МТК	3 квартал 2005 года	6,0	Республи- канский бюджет
3.	Разработка правил ведения раздельного учета доходов, затрат и за- действованных активов субъектами естественных монополий, оказывающими услуги морских портов	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МТК	3 квартал 2005 года	7,0	Республи- канский бюджет
4.	Разработка правил проведения переоценки основных средств субъектов естественных монополий	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЮ	3 квартал 2005 года	6,0	Республи- канский бюджет
5.	Разработка правил пре- доставления равных условий доступа к регулируемым услугам (това- рам, работам) в сфере теле- коммуникаций при условии отсутствия конкурентного оператора связи по причине техно- логической невозможности либо эконо- мической не- целесообраз- ности предос- тавления дан- ных видов услуг, за исключением универсальных услуг теле- коммуникаций, а также в сфере пре- доставления в имущественный найм (аренду) или пользова- ние кабельной канализации и иных основ- ных средств, технологическисвязанных с присоединением сетей теле- коммуникаций к сети теле- коммуникаций общего поль- зования	Приказ АРЕМ	АРЕМ, АИС	3 квартал 2005 года	3,0	Республи- канский бюджет
6.	Разработка методики расчета предельного уровня тарифов (цен, ставок сборов) на услуги (товары, рабо- ты) субъектов естественных монополий	Приказ АРЕМ	АРЕМ	3 квартал 2005 года	3,5	Республи- канский бюджет
7.	Разработка методических рекомендаций по проведению анализа сфер естественных монополий на предмет отнесения предоставляе- мых субъектами естественных монополий услуг (това- ров, работ) в рамках данных сфер к регулируемым	Приказ АРЕМ	АРЕМ	3 квартал 2005 года	3,5	Республи- канский бюджет
8.	Разработка правил ведения раздельного учета доходов, затрат и за- действованных активов субъектами естественных монополий, оказывающими услуги по передаче и (или) распре- делению тепло- вой энергии	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЭМР	3 квартал 2005 года	4,0	Республи- канский бюджет
9.	Разработка методики рас- чета тарифов на услуги по передаче теп- ловой энергии	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЭМР	3 квартал 2005 года	Нет
10.	Разработка правил ведения раздельного учета доходов, затрат и за- действованных активов субъектами естественной монополии, оказывающими услуги по транспорти- ровке нефти и (или) нефте- продуктов по магистральным трубопроводам	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЭМР	3 квартал 2005 года	5,0	Республи- канский бюджет
11.	Разработка методики рас- чета инвести- ционного тарифа (цены, ставки сбора) на услуги (товары, работы) субъектов естественных монополий нефтегазового и энергетичес- кого секторов	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЭМР	3 квартал 2005 года	7,0	Республи- канский бюджет
12.	Разработка правил ведения раздельного учета доходов, затрат и за- действованных активов субъектами естественных монополий, оказывающих общедоступные услуги почто- вой связи	Приказ АРЕМ	АРЕМ, АИС	4 квартал 2005 года	5,0	Республи- канский бюджет
13.	Разработка правил ведения раздельного учета доходов, затрат и за- действованных активов субъектами естественных монополий, оказывающими услуги магис- тральной железнодорож- ной сети	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МТК	4 квартал 2005 года	10,0	Республи- канский бюджет
14.	Разработка правил ведения раздельного учета доходов, затрат и за- действованных активов субъектами естественных монополии, оказывающими услуги подъездных путей	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МТК	4 квартал 2005 года	5,0	Республи- канский бюджет
15.	Определение компетентного органа в сфере оказания услуг водо- хозяйственной и канализа- ционной систем	Предло- жение Прави- тель- ству Респуб- лики Казах- стан	АРЕМ	4 квартал 2005 года	Нет
16.	Разработка требований к комплексу методики и экономико- математических моделей оценки влияния изме- нения тарифов базовых субъектов естественных монополий на отрасли эконо- мики и меж- отраслевые агрегированныепоказатели	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЭБП	4 квартал 2005 года	1,8	Республи- канский бюджет
17.	Проведение финансовой и технической экспертизы деятельности субъектов естественных монополий	Отчет в Прави- тель- ство Респуб- лики Казах- стан	АРЕМ	4 квартал 2005 года	328,6	Республи- канский бюджет
18.	Введение методики расчета тарифа на услуги по передаче электрической энергии по сетям меж- регионального уровня, с использованием коэффициентов энерго- дефицитности и пропускной способности сети	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЭМР	1 квартал 2006 года	Нет
19.	Разработка методики рас- чета тарифов на услуги водохозяйст- венных систем (сельско- хозяйственное орошение)	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МСХ	3 квартал 2006 года	8,0	Республи- канский бюджет
20.	Разработка методики рас- чета инвес- тиционного тарифа (цены, ставки сборов) на регулируе- мые услуги (товары, рабо- ты) субъектов естественной монополии в сфере аэро- навигации	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МТК	3 квартал 2006 года	6,0	Республи- канский бюджет
21.	Разработка методики рас- чета инвести- ционного тарифа (цены, ставки сборов) на регулируе- мые услуги (товары, работы) субъектов естественных монополий в сфере теле- коммуникаций	Приказ АРЕМ	АРЕМ, АИС	3 квартал 2006 года	7,0	Республи- канский бюджет
22.	Введение методики расчета тарифов на услуги по передаче электроэнергии по сетям регионального уровня, дифференци- рованных по классам напряжения (1 этап)	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЭМР	3 квартал 2006 года	Нет
23.	Разработка методики и электронной модели определения эластичности спроса по группам потребителей услуг субъектов естественных монополий	Приказ АРЕМ	АРЕМ	4 квартал 2006 года	23,2	Республи- канский бюджет
24.	Разработка методики определения структуры потребления услуг субъектов естественных монополий конечными потребителями (домашние хозяйства)	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЭБП	4 квартал 2006 года	10,0	Республи- канский бюджет
25.	Разработка методики определения взаимного влияния цен и тарифов кор- респондирующихотраслей с созданием комплекса многосекторных балансовых электронных моделей (5-6 моделей)	Приказ АРЕМ, про- грамм- ный продукт	АРЕМ, МЭБП, МТК, МЭМР, АИС, МСХ	4 квартал 2006 года	44,7	Республи- канский бюджет
26.	Развитие и поддержание электронной базы данных мониторинга деятельности субъектов естественных монополий	Приказ АРЕМ	АРЕМ	4 квартал 2006 года	48,0	Республи- канский бюджет
27.	Проведение финансовой и технической экспертизы деятельности субъектов естественных монополий	Отчет в Прави- тель- ство Респуб- лики Казах- стан	АРЕМ	4 квартал 2006 года	350,0	Республи- канский бюджет
28.	Разработка методики рас- чета тарифов (цен, ставки сборов) с учетом качест- венных харак- теристик услуг, оказываемых субъектами естественных монополий в сфере услуг аэронавигации	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МТК	3 квартал 2007 года	5,5	Республи- канский бюджет
29.	Разработка методики расчета тарифов (цен, ставок сборов) на регулируе- мые услуги субъектов естественных монополий в сфере аэро- навигации с учетом ведения раздельного учета доходов, затрат и за- действованных активов	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МТК	3 квартал 2007 года	3,5	Республи- канский бюджет
30.	Введение методики рас- чета тарифов на услуги по передаче электроэнергии по сетям регионального уровня, дифференци- рованных по классам напря- жения (2 этап)	Приказ АРЕМ	АРЕМ, МЭМР	3 квартал 2007 года	Нет
31.	Построение системы мони- торинга дея- тельности субъектов на основе сис- темы сбалан- сированных показателей	Инфор- мация в Прави- тель- ство Респуб- лики Казах- стан	АРЕМ (созыв) МЭБП, МЭМР, МТК, МСХ, АИС	4 квартал 2007 года	24,3	Республи- канский бюджет
32.	Разработка методики оценки влия- ния изменения тарифов субъектов естественных монополий на экономику с формированием критериев оптимальной дифференциации тарифов (сис- темы отрасле- вых и меж- отраслевых индикаторов) и сводной электронной модели	Приказ АРЕМ, прог- раммный продукт	АРЕМ МЭБП, МЭМР, МТК, МСХ, АИС	4 квартал 2007 года	34,2	Республи- канский бюджет
33.	Развитие и поддержание электронной базы данных мониторинга деятельности субъектов естественных монополий	Приказ АРЕМ	АРЕМ	4 квартал 2007 года	48,0	Республи- канский бюджет
34.	Проведение финансовой и технической экспертизы деятельности субъектов естественных монополий	Отчет в Прави- тель- ство Респуб- лики Казах- стан	АРЕМ	4 квартал 2007 года	350,0	Республи- канский бюджет

Примечание:
- Финансовое обеспечение Концепции осуществляется за счет и в пределах средств республиканского бюджета. Необходимые финансовые ресурсы, связанные с реализацией Концепции, составляют всего 1361,8 млн. тенге, в том числе: в 2005 году - 399,4 млн. тенге; в 2006 году - 496,9 млн. тенге; в 2007 году - 465,5 млн. тенге.
Объемы расходов на 2006-2007 годы будут уточняться и корректироваться в соответствии с бюджетом на соответствующий финансовый год.
АРЕМ - Агентство по регулированию естественных монополий
МЭБП - Министерство экономики и бюджетного планирования
МТК - Министерство транспорта и коммуникаций
МСХ - Министерство сельского хозяйства
МЭМР - Министерство энергетики и минеральных ресурсов
АИС - Агентство по информатизации и связи.

Табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты дамыту тұжырымдамасы туралы

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 13 мамырдағы N 455 Қаулысы

Табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты одан әрi жетiлдiру мақсатында Қазақстан Республикасының Yкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI:

1. Қоса берiлiп отырған Табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты дамыту тұжырымдамасы мақұлдансын.

2. Қоса берiлiп отырған Табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты дамыту тұжырымдамасын iске асыру жөнiндегі 2005 - 2007 жылдарға арналған iс-шаралар жоспары (бұдан әрi - Iс-шаралар жоспары) бекiтiлсiн.

3. Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттігі жыл сайын, жарты жылдықтың және жылдың қорытындылары бойынша Қазақстан Республикасының Yкiметiне Iс-шаралар жоспарының iске асырылу барысы туралы жиынтық ақпарат ұсынсын.

4. Осы қаулы қол қойылған күнiнен бастап қолданысқа енгiзiледi.

Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі

Қазақстан Республикасы
Yкiметiнiң
2005 жылғы 13 мамырдағы
N 455 қаулысымен
мақұлданған

Табиғи монополиялар салаларында тарифтік
саясатты дамыту тұжырымдамасы

Кiрiспе

Табиғи монополиялар салаларына жатқызылған аяда экономиканың барлық салаларында тауарлар мен қызметтердi өндiру үшiн және халықтың тыныс-тiршiлiгiн қамтамасыз етуге қажеттi маңызды ресурстар өндiрiледi. Табиғи монополиялар субъектiлерi көбiнде газды, суды, электр және жылу энергиясын жеткiзе отырып және көлiк қызметтерiн көрсете отырып, ел халқының тiршiлiк әрекетiн қамтамасыз етедi. Табиғи монополиялар субъектiлерi өнiмдерiнiң үлесi соңғы өнiмнiң өзiндiк құнында 30-70%-ке жете алады (әсiресе "көлiктiк" және "энергетикалық" құрамдастары). Сонымен, табиғи монополиялар субъектiлерiнiң мәндiлiгi, олардың қоғамға және экономикалық даму қарқыны мен үйлесiмiне ықпал ету дәрежесi тарифтiк саясатты олардың өнiмдерiн тұтынушылардың мүдделерiн сақтау шарты жағдайында табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қарқынды дамуын қамтамасыз ететiн баға түзу жүйелерiн қолдану жағына қарай жетiлдiрудi талап етедi.
Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне бағалар (тарифтер) серпiнi iшкi экономикалық жағдаятты қалыптастырудың, дүниежүзiлiк рынокта отандық өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн қамтамасыз етудiң маңызды факторы болып табылады. Оған табиғи монополиялар субъектiлерiнiң өздерiнде де, басқа салаларда да табыстар мен қорлану деңгейi тәуелдi, сондықтан тарифтердi қалыптастыру мәселесiне кешендi көзқарасты, табиғи монополия саласын реттеу аясында оңтайлы саясатты әзiрлеудi талап етедi. Өйткенi табиғи монополиялардың негiзгi салаларының тарифтерi бағалар мен инфляция деңгейiнiң мультипликаторы болып табылады, ондай болса, әлеуметтiк, бюджеттiк-ақшалай және экономикалық даму өлшемдерiн жоспарлаумен қатар табиғи монополиялар саласында мемлекет реттейтiн бағаларға қатысты тарифтiк-баға саясатының өлшемдерiн қалыптастыру талап етiледi.
Табиғи монополиялар салаларында 800-ге жуық табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiн жүзеге асырады, оның iшiнде 162 табиғи монополиялар субъектiлерi - Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмiнiң республикалық бөлiмiнде.
Монополиялық рыноктың барлық қатысушыларының (табиғи монополиялар субъектiлерiнiң және тұтынушылардың) дамуы үшiн жағдайлар жасау мемлекеттің мүддесiне сәйкес келедi, бұл ретте әл-ауқат өлшемдерiн дамыған экономика деңгейiне жеткiзу көзделедi. Сондықтан, шаруашылық етудiң нарықтық тетігі мемлекеттiк реттеу құралдарымен толықтырылады, олардың ара қатынастары шешiлетiн экономикалық мiндеттердiң сипатына және қоғамның әлеуметтiк-экономикалық жағдайына байланысты.
1998 жылы "Табиғи монополиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңын (және оған кейiннен өзгерiстер мен толықтыруларды) және Қазақстан Республикасында тиiстi заңға тәуелдi актiлердi қабылдаумен экономикалық өмiрдiң бiрде бір пәрмендi реттеушiсi мен нарықтық экономикада мемлекеттiк реттеудің өркениетті нысандарының негізi болған табиғи монополиялар туралы заңнаманы қалыптастыру негізiнде аяқталды. 2002 жылдан бастап 2004 жылға дейiнгi кезеңде Қазақстан Республикасының Үкiметi 2002 жылғы 15 қазанда N 1126 қаулысымен қабылдаған "Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтiк саясатын жетiлдiрудiң 2002 - 2004 жылдарға арналған бағдарламасы" (бұдан әрі - Бағдарлама) ойдағыдай iске асырылды. Бағдарламаны iске асыру табиғи монополиялардың барлық салалары үшiн "әдiлеттi" тарифтер белгілеудiң әдiснамалық базасын қалыптастыруға мүмкiндiк бердi.
Сонымен бiрге, Бағдарлама шеңберiнен тыс жекелеген секторларға және тұтастай экономикаға тарифтердiң әсер ету мәселелерi, тарифтердi қолда бар саралау және бұл ретте туындайтын тоғыспалы субсидиялау проблемалары қалып қойды, тарифтердi қайта теңдестiру проблемалары және табыстарды, шығыстар мен қолданысқа енгізілген активтердi бөлектеп есепке алуды енгізу толық шешілмедi.
Осы Тұжырымдама ұйымның стратегиялық көзқарасын айқындау мен табиғи монополиялар салаларында реттеудiң мемлекеттiк саясатын әдіснамалық қамтамасыз ету, экономиканың барлық салаларында келiсiмдi дамытуды ескере отырып, табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты дамыту жөнiнде кешендi iс-шараларды жасау мен iске асыру мақсатында әзірленді. Реттеудiң негiзгі бағыттары мен тетiктерiн әзiрлеу Бағдарламаны iске асыру нәтижелерiн талдауға және мемлекеттік реттеудiң осы заманғы проблемаларын айқындауға негiзделген.

1. Мемлекеттің экономикалық саясатында
табиғи монополиялар салаларын тарифтік реттеудiң
орны мен ролі

Мемлекеттік реттеу жүйесiн дамытудың осы заманғы кезеңiнде экономиканың бұрынғы монополиялық секторларында нарықтық қатынастар мен бәсекелестіктi дамытуға мүмкiндiк беретiн жағдайлармен қамтамасыз ету, әлеуетті қалпына келтiру мен инфрақұрылымдық салаларды дамытуды қамтамасыз ететін тетiктердi жасау, экономиканың нақты секторын кеңейтуге және дамытуға, отандық өнiмнiң бәсекеге қабiлеттiлiгiн көтеруге мүмкiндiк беру, сондай-ақ халықтың әлеуметтiк қорғалуын қамтамасыз ету талап етiледi.
Кез келген мемлекеттiң экономикасын экономикалық өзара қатынастарға мемлекеттiк араласу дәрежесiне байланысты екi секторға шартты түрде бөлуге болады: реттелмейтiн және реттелетiн. Мемлекеттiң экономикалық өзара қатынастарына әсер ету қажеттiгi нарықтық қатынастардың, институттар мен нарықтық өзiнен өзi реттеу тетiктерiнiң даму дәрежесiне және мемлекеттiң әлеуметтiк саясатының талаптарына байланысты айқындалады. Нарықтық өзiн өзi реттеу тетiктерi неғұрлым аз дамыса, мемлекеттiң реттеушi ролi соншама мықты және мемлекеттiң рынок субъектiлерiнiң алдындағы жауапкершілігi одан биiк болады.
Монополия жағдайларында қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) жеткiзушiнiң нарықтық қатынастарға әсер ету дәрежесi осы жеткiзушi және тұтынушы мүдделерiнiң теңгерiмiн қамтамасыз ету үшiн мемлекеттiң араласуын талап етедi. Осындай теңгерiм екi тараптың мүдделерiн жиынтық талдауына негізделген баға түзу әдiснамасымен қамтамасыз етуi мүмкiн: бiр тараптан қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) жеткiзушi үшiн барлық экономикалық негiзделген шығындардың жабылуы және қолданысқа енгiзiлген активтерге пайда нормасының өтелуi қамтамасыз етiлуге тиiс, екiншi тараптан тұтынушының әрбiр санаты үшiн сұраныстың төлемге қабiлеттi деңгейде қолайлы баға белгiленуге тиiс.
Сонымен қатар макроэкономикалық көзқарас тұрғысынан, әлеуметтiк-экономикалық дамудың, экономикалық өсудi ынталандырудың және нақты сектор мен экономиканың инвестициялық тартымдылығының ең жақсы өлшемдерiне жету мақсатында мемлекеттiктiң фискалдық және бюджеттiк-ақшалай саясатымен қатар инфляцияны және экономикалық өзара қатынастарды тұрақтандыру құралы ретiнде тарифтiк саясат пайдаланылады.
Табиғи монополиялар субъектiлерi тарифтерiнiң (бағаларының, алымдар ставкаларының) деңгейiн реттеу экономиканың барлық салаларының теңдестiрiлiп дамуына ықпал етудiң маңызды тұтқасы болып табылады. Табиғи монополия субъектiлерi тарифтерiнiң деңгейiнен тарифтер деңгейi мен басқа салалардағы пайдалылық тәуелдi, ол тарифтер қалыптастыру мәселесiне, тарифтердi реттеу саласында оңтайлы және болжамды саясатты әзiрлеуге кешендi көзқарасты талап етедi. Табиғи монополиялар салаларына жатқызылатын өнiмдерге және қызметтерге тарифтер өзгерiсiнiң өлшемдерi республиканың әлеуметтiк-экономикалық жоспарларын әзiрлеу кезiнде ескерiлуге тиiс.
Сонымен, мемлекет жеке алынған рынок субъектiлерiнің (қызметтерді тұтынушылар мен монополист) арасында да, экономиканың жекелеген секторлар арасында да мүдделердiң теңгерiмiн қамтамасыз етуге ұмтылады, ал тарифтiк саясат (оның iшiнде сараланған тарифтер) оңтайлығының өлшемдерi экономика дамуының бiрiктiрiлген көрсеткiштерi болып табылады.
Табиғи монополиялардың негізгi субъектiлерi тарифтерiнiң экономика секторларындағы бағалар мен табыстар деңгейiне мультипликативтiк әсер етуiн ескере отырып, тарифтiк саясат соңғы жылдары:
активтердiң ұдайы өндiрiсiн қамтамасыз етпейтiн деңгейде тарифтердi ұстау;
тұтынушылардың топтары бойынша тарифтердi саралау арқылы халық мүдделерiн және өнеркәсiптiң жекелеген салаларын қорғауға бағытталған болатын.
Тарифтердi саралаудың факторлары мынадай: тұтынылатын өндiрiстiк факторлардың саны мен сапасы бойынша әртүрлi қызметтердiң өзiндiк құнына әсер ететiн өндiрiстiк және iске асырылатын тарифтiк саясаттың әлеуметтiк және өзге қағидаттарымен шарттасқан өндiрiстік емес екi топқа бөлiнедi. Тарифтердi саралаудың өндiрiстiк емес факторларына тұтынушының төлем қабiлеттігінің деңгейi жатады.
Iске асырылған саясат бағалардың жаппай өсуiн болдырмауға, өнеркәсiпке баға қысымын төмендетуге, республика экономикасына тұрақты дамуына мүмкiндiк бердi. Сонымен қатар, табиғи монополиялар субъектiлерi активтерiнiң нақты және моральдық тозылуы жинақталды және оларды оңтайлы деңгейге дейiн қайта теңдестiрудi талап ететiн тұтынушылардың әртүрлi санаттары үшiн қызметтердiң сол бiр түрлерiне тарифтер деңгейлерiнiң едәуiр айырмашылығы туындады. Тарифтердi саралаудың оңтайлы деңгейi экономиканың даму параметрлерiне олардың әсер ету өлшемдерi бойынша айқындалуға тиiс. Бүгінгi күнге тиiсті әдiснамалық базаның жоқтығы проблема болып табылады.
Мемлекетте тауарлар мен қызметтердi өндiрушiлер мен олардың тұтынушылар мүдделерiнiң теңгерiмiн қамтамасыз ету үшiн тетiктердiң шектелген жинақталымы бар:
мемлекеттік субсидиялау тетігі;
тарифтердi экономикалық негізделген саралау тетiгi.
Мемлекеттік субсидиялаудың көздерi республикалық немесе жергiлiктi бюджеттердiң қаражаттары болып табылуы мүмкiн. Бұл ретте, мемлекет табиғи монополия субъектiсiне де, қызметтер тұтынушыларына да субсидия жасай алады. Субсидиялаудың нысандары сондай-ақ әртүрлi негiзгі құралдарды сатып алуға, ақпараттық жүйелердi енгізуге арналған мақсатты субсидиялау, қызметтер тұтынушыларын атаулы субсидиялау сияқты болуы мүмкiн. Субсидия қолданысының кезеңi бойынша тұрақты қолданыстағы да, және мерзiмнiң белгілі бiр аралығына да болуы мүмкiн.
Қазiргі уақытта монополистiң табыстарын және тұтынушылар шығындарын теңестiрудiң негiзгі тетiгi тұтынушылар топтары бойынша тарифтерді саралау болып табылады. Бұл тетiк экономика дамуының объективті жағдайларымен шарттасқан, дегенмен экономикаға тарифтердi саралаудың әртүрлi нұсқаларының әсер ету дәрежесiн ажырату қажет. Табиғи монополия субъектiсiнiң қызметтерiне тарифтi кез келген саралау тұтынушылар арасында игiлiктi қайта бөлуге алып келедi, сондықтан макроэкономикалық көзқарас жағынан тиiмдi саралау тарифтердi экономикалық негiзделген саралау деп аталады.
Ұзақ мерзiмдi тарифтердi белгiлеуге одан әрi көшу және тұтынушылар мен өндiрушiлер мүдделерiнiң теңгерiмiн есепке алу негiзiнде тетiктердi iске асыру үшiн тиiстi әдiснамалық және ақпараттық базаны дамыту қажет. Ұдайы жаңартылатын әдiстемелiк және ақпараттық базаны құру көкейтестілігі, алдымен, тараптар мүдделерiн неғұрлым дәл айқындау және тарифтерге жүргiзiлген саралау оңтайлығын айқындау үшін реттеушi орган өндiрушілер мен тұтынушылардың экономикалық жағдайын айқындайтын көрсеткiштер туралы ақпаратқа да, осы көрсеткiштерге тарифтер деңгейiнiң әсерiн бағалау әдiстемесiне де ие болуға тиiс. Тарифтерге жүргiзiлген саралау оңтайлығының өлшемi сала және тұтастай экономика дамуының мақсатты экономикалық көрсеткiштерiне қол жеткiзу болады.
Экономиканың тиiмдi дамуын қамтамасыз ету үшiн мемлекеттiң бiрiктiру функцияларын дамытудың көкейтестi мiндеттерi:
1) экономиканың әрбiр аясындағы тиiсті рыноктарда табиғи монополиялар салаларының, салаларды экономикалық талдау негiзiнде табиғи монополия саласына жататын нақты табиғи монополиялар субъектiлерiнiң және олардың қызметтерiнiң шекараларын айқындау;
2) реформаланатын салалардағы рынок субъектiлерiнiң арасындағы өзара қатынастарды реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеу;
3) тарифтердi экономикалық негiзделген саралауды әзiрлеу және тарифтердi экономикалық негiзделген саралау деңгейлерiне әсер ететiн басты экономикалық көрсеткiштердi анықтау;
4) табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн мемлекеттiк субсидиялау тетiктерiн әзiрлеу;
5) табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне тарифтер (бағалар, алымдар ставкаларын) есептеу әдiстемелерiн әзiрлеу;
6) табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiнiң ашықтығын қамтамасыз ететiн тетiктердi әзiрлеу;
7) табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн бақылау мен аудит тетiктерiн әзiрлеу;
8) белгiленген тарифтердiң қолдануын регламенттейтiн ережелердi әзiрлеу және олардың сақталуын бақылау тетiктерiн айқындау;
9) экономика салаларының өзара әсер ету үлгiлерi мен әдiстерiн әзiрлеу және барлық салалардың тиiмдi және теңдестiрiлген дамуын қамтамасыз ететiн iс-шараларды әзiрлеу болып табылады.

2. Табиғи монополиялар салаларын тарифтік реттеу
әдiснамасының осы заманғы жағдайы

Мемлекет, табиғи монополиялар субъектiлерi және олардың қызметтерiн тұтынушылары мүдделерiнiң теңгерiмiне жету және табиғи монополия секторына инвестицияларды тарту үшiн қолайлы жағдайларды жасау мақсатында 2002 жылы тарифтік саясатты жетiлдiру бағдарламасы қабылданған.
Бағдарламаны iске асыру шеңберiнде табиғи монополия саласын реттеудiң бiрыңғай әдiснамасын жасау жөнiнде, табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн регламенттейтiн нормативтiк құқықтық базаны жетiлдiру кезiнде халықаралық практиканың тәжiрибесiн енгiзу жөнiнде шаралар қабылданған. Осы шараларды қолдану нәтижесiнде табиғи монополиялар өндiрiсiн жаңартуға инвестициялар тарту және олар ұсынатын қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) сапасын көтеру мақсатында орташа мерзiмдi кезең iшiнде табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне тарифтер деңгейiнiң тұрақтылығын қамтамасыз ету болжанған.
2004 жылғы желтоқсанда "Табиғи монополиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына тұтынушылар мен табиғи монополия субъектiлерi мүдделерiнiң теңгерiмiне жетуге және табиғи монополиялар салаларында мемлекеттік бақылау мен реттеу әдiстердi жетiлдiруге бағытталған өзгерiстер мен толықтырулар қабылданды. Осы өзгерiстер мен толықтырулар, атап айтқанда, мыналарды:
олардың тiзбесiн уәкiлеттi органның ұсынысы бойынша Қазақстан Республикасының Үкiметi бекiтетiн реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң шегінде жүзеге асыратын субъектiлердiң қызметтерiн реттеудi;
уәкiлетті органның ұсынылатын қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) сапасын ескере отырып, инвестициялық тарифтi, тарифтiң шектi деңгейiн және тарифтi бекiту мүмкiндігінiң пайда болуын;
табиғи монополиялар субъектiлерi үшiн рұқсат етілген өзге қызметтiң түрлерiн нақтылауды;
табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн шектеу туралы және мiндеттерi туралы нормаларды нақтылауды;
табиғи монополиялардың жекелеген субъектiлерiн мемлекеттiк реттеудiң оңайлатылған тәртiбiн белгілеу туралы нормаларды қабылдауды;
уәкiлеттi органның құқықтары мен мiндеттерiн нақтылауды;
табиғи монополиялар субъектілерi өткiзетiн тендерлерге қатысуға табиғи монополиялар субъектiлерiнiң аффилиирленген тұлғалары үшiн шектеу белгiлеудi қамтиды.
Табиғи монополиялар субъектiлерi үшiн тариф түзудiң бiрыңғай үлгiсiн қалыптастыру мiндеттері олардың негізiнде қызметтер құндылығын салалардың қызмет ету факторларымен: қайта құрылымдау процестерiмен, сұраныспен, ұсыныспен және мемлекеттiк реттеумен айқындау қағидаты жатқан бiрыңғай ұстанымдар жағынан шешiлдi. Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтiк саясатын жетiлдiру тұжырымдамасы осы факторлардың баға түзу үлгiсiне әсер етуiн талдау негiзiнде қалыптастырылады. Тарифтiк саясатты жетiлдiру негiзiне мынадай қағидаттар таңдап алынды:
салаларды монополиясыздандыру процестерiмен байланысты тарифтердi құрылымдау;
тарифтердi саралау кезiнде тұтынушылар мен мемлекет мүдделерiн есепке алу;
өндiрушi мен инвестор көзқарасынан тұтастай кәсiпорынның залалсыздануын қамтамасыз ету;
тарифтер құрылымының ашықтығы.
Тарифтердi есептеу үлгiсi экономикалық негiзделген ашық тарифтердi айқындауға және оларды теңгерiмдiк факторлардың әсер етуiн есепке алу тетiгi арқылы одан әрi түзету мүмкiндiгiн көздеуге тиiс. Реттеу практикасында осы қағидаттар тариф түзудiң жаңа әдiстерiн, табиғи монополиялар субъектiлерi мен олардың тұтынушылары жай-күйiнiң мониторингiсiн енгiзу және тарифтер өзгерiсiн талдау құралдарын әзiрлеу жолымен пайдалану болжанады.
Тарифтердi есептеу мен бекiту кезiнде тариф түзудiң жаңа әдiстерi:
қолданысқа енгiзiлген реттелетiн базасына пайда ставкасын есептеу әдiсi;
орташа мерзiмдi кезеңге тарифтер белгiлеу әдiсi қолданылады.
Су шаруашылығы, кәрiз жүйелерiнiң және энергетика секторының субъектiлерi үшiн тарифтер қолданысқа енгiзiлген реттелетiн базасына пайда ставкасын есепке ала отырып бекiтiледi. Энергетика секторының үш субъектiсi үшiн (Өскемен және Ақтөбе ЖЭО, Алматы газ желiлерi), сондай-ақ "Су ресурстары маркетинг" жауапкершiлігі шектеулi серiктестiгi үшiн орташа мерзiмдi тарифтер бекiтiлген.
Пайданың ұйғарынды деңгейi қызметтердi ұсынған кезде пайдаланылатын активтердiң нарықтық құнына сүйене отырып, нақты инвестициялар мен пайда ставкасы қоса есептеледi. Пайда ставкасы табиғи монополия субъектiсiнiң салалық тиесiлiгiн ескере отырып, анықталады.
Су шаруашылығы жүйелерi үшiн пайда ставкасы инвестициялау тәуекелдiлерiн есепке алу әдiсi арқылы айқындалады, энергетика секторының субъектiлерi үшiн - капиталдың орташа өлшенген құнының әдiсi пайдаланылады. Субъект неғұрлым көп инвестиция жасаса, оның пайдасы соншама жоғары болады.
Инвестицияларды тарту үшiн басқа маңызды фактор орташа мерзiмдi кезеңге тарифтер белгiлеу әдiсiн практикаға енгiзу болып табылады.
Орташа мерзiмдi кезеңге тұрақты тарифтердi енгізу, оның шегінде табиғи монополиялар өзiнiң қызметiн жүзеге асыратын тарифтер шеңберiн белгiлеудi көздейдi. Табиғи монополия субъектiлерi өндiрiс тиiмдiлiгiн көтергеннен табыстарды дербес иеленуге мүмкiндiк алатыны маңызды болып табылады.
Орташа мерзiмдi кезеңге тарифтер ұсыну талабы табиғи монополия субъектісiнiң орташа мерзiмдi кезеңге бекiтiлген инвестициялық бағдарламаны iске асыру жөнiнде мiндеттемелердi алуы болып табылады. Бұдан басқа, орташа мерзiмдi тарифтердi есептеген кезде қолданысқа енгiзiлген активтердiң реттелетін базасына есептелген пайда ескерiледi.
Табиғи монополия субъектілерiнiң қызметтерiне тарифтер деңгейiн негiздеу үшiн кәсiпорынның қаржы-шаруашылық жағдайының сараптамалық диагностикасының тетiктерi әзiрленген. Қаржы және техникалық сараптамаларды жүргізудiң негізгі мақсаты табиғи монополиялар субъектілерiнiң қызметi нәтижелерiнiң объективтi бағасын aлу, пайдаланылмаған резервтердi кешендi анықтау, шаруашылық жүйелерiнiң қызмет етуiнiң ұтымдылығына тұрақты бақылау, нормативтiк актiлердiң сақталуын бақылау болып табылады. Қаржы және техникалық сараптама үшiн ақпарат көздерi бухгалтерлiк есеп пен есептілігiнің, статистикалық есеп пен есептiлігінiң, басқару есебi мен есептiлігінiң жүйелерi және есептен тыс көздер: ревизиялардың, сыртқы және iшкi аудиттiң материалдары, салық қызметiнiң тексеру нәтижелерi, табиғи монополия субъектiлерiнiң өндiрiстiк кеңестерiнiң және құзыретті органдардың материалдары, бұқаралық ақпарат құралдары болып табылады.

3. Табиғи монополиялар салаларының
ағымды жағдайын талдау

Параграф 1. Темiр жол көлігінiң саласы

Жүк темiр жол арқылы тасымалдауға арналған тарифтердiң ерекшелігі темiр жол көлігiнiң өзiн өзi қаржыландыру жағдайларында жұмыс iстейтiн дербес сала ретiнде тұрақтылық деңгейiн айқындауы және басқа да негiзгi салалармен қатар кәсiпорындардың және материалдық өндiрiс салаларының экономикалық жағдайына ықпал етуi болып табылады.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 6 ақпандағы N 145 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасының темiр жол көлігін қайта құрылымдаудың 2004 - 2006 жылдарға арналған бағдарламасын қабылдаумен және "Темiр жол көлiгі туралы" Қазақстан Республикасының Заңына 2004 жылғы шiлдеде өзгерiстер енгізумен "Қазақстан темiр жолы Ұлттық компаниясы" акционерлiк қоғамының (бұдан әрi - "Қазақстан темiр жолы ҰК" АҚ) табиғи-монополиялық қызметi мен өзге қызметiнiң басқа түрлерiн ұйымдастыру және қаржы бөлу процесi басталды. Темiр жол көлігіндегі табиғи монополияның саласына магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiн (бұдан әрi - МТЖ) және кiрме жолдардың қызметтерiн көрсету жөнiндегі қызмет жатқызылған. Қалған қызмет жүктер мен жолаушыларды тасымалдауды қоса, бәсекелес салаға шығарылған.
Қазiргi уақытта Қазақстанда iске асырылып отырған темiр жол саласын реформалау тұжырымдамасының мәнi ол қай жерде мүмкiн болатын салаларға бәсекелестіктi енгiзу есебiнен реттелетiн секторды ырықтандыру мен ығыстыруға және экономикалық негiзделген және тиiмдi баға түзу есебiнен монополиялық секторды коммерциялауға (нәтижеге бағдарлау) бағытталған.
Қазақстан Республикасында 2004 жылғы 20 шiлдеге дейiн республикалық қатынаста тарифтер Қазақстанның аумағында тұрған станциялар арасында жүктердi тасымалдау кезiнде қолданылды және уәкiлеттi орган белгiлейтiн арттыру коэффициенттерiн индексациялауды және рубльдердi теңгеге қайта есептеудi ескере отырып, рубльде есептелетiн "Жүктердi темiр жол арқылы тасымалдауға арналған тарифтер" 1989 жылы басылып шыққан N 10-01 прейскурантының ставкалары бойынша есептелген. Мемлекетаралық қатынаста жүктердi тасымалдауға арналған жүк тарифтерi "Темiр жол арқылы экспорттық-импорттық жүк тасымалдауға арналған тарифтер" прейскурантының ставкалары бойынша есептелген, олар уәкiлеттi орган белгiлейтiн арттыру коэффициенттерiн ескере отырып, швейцар франкiсiнде есептелген және 1999 жылдың 1 шiлдеден бастап төлем күнiне Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң бағамы бойынша төлем валютасына есептелген.
2004 жылғы 20 шiлдеден бастап жүктердi темiр жолы көлiгiмен тасымалдау кезiнде магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiне тарифтердi жүк тасымалдауға, инфрақұрылым және басқа құрамдастарға тарифтерді үйлесiмдi бөлу жолымен алынатын тарифтер бекiтiлген және қолданысқа енгiзiлдi. Темiр жол көлiгiмен жүктердi тасымалдауға арналған тарифтер төрт құрамдастан: магистралдық темiр жол желiсiнiң, локомотив тартымының қызметтерiне арналған тарифтерден, жүк пен коммерциялық жұмыстан және вагондар мен контейнерлердi пайдаланудан қалыптасады.
Қазiргi уақытта мүдделi мемлекеттiк органдармен және магистралдық темiр жол желiсiнiң операторы қызметтерiнiң тұтынушыларымен бiрлесiп, Қазақстан Республикасы Көлiк және коммуникация министрлігі бекiткен МТЖ-нiң қызметтерiне кiретiн операциялар тiзбесiне сәйкес магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiне тарифтер есептеу әдiстемесiнiң жобасын әзiрлеу жүргiзiлуде. Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттiгi төрағасының мiндетiн атқарушының 2004 жылғы 30 желтоқсандағы N 516-НҚ бұйрығымен кiрме жолдардың қызметтерiне тарифтер есептеу әдiстемесi бекiтiлген.
Бұл ретте, мемлекеттiк реттеуге магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiн пайдаланғаны үшiн тасымалдаушылар жасайтын төлем жатады, темiр жол тарифiнiң қалған құрамдастары (локомотив тартымының қызметтерi мен темiр жол тасымалы) бәсекелес секторға ықтимал түрде жатады, бiрақ қазіргі уақытта бәceкe және монополистiк қызметтi шектеу туралы заңнамаға сәйкес мемлекет тарапынан реттеледi.
Тасымалдаудың жекелеген санаттары (қатынастар түрлерi мен жүктердiң тектерi) бойынша бүгiнгі қолда бар тарифтердi саралау:
ел экономикасы дамуының белгiлi бiр кезеңiнде өнiмдi шетке шығаратын және оны iшкi рынокқа жеткiзетiн субъектiлерге саралау көзқарасты қолдану;
көп жылдар бойы 10-01 прейскуранттың базалық ставкаларын индексациялау әдiсiн жүктердiң жекелеген тектерiне тарифтiк ставкалардың қымбаттату коэффициенттерiн саралап белгілеу жолымен қолдану нәтижесiнде болды.
Табиғи монополиялардың өнiмдерiне бағаларды саралау әртүрлi салалардың шаруашылық белсендiлігін реттеуге мүмкiндiк беретiн мемлекеттiң әлеуметтік және экономикалық саясатының құралы болып қызмет етедi. Басқаша айтқанда, реттелетiн бағалар жүйесi арқылы экономикаға ықпал ету тетiгі фискалдық макроэкономикалық саясатқа қосымша болып табылады.
Қазақстанның алдағы Дүниежүзiлiк сауда ұйымына кiруiне байланысты тарифтердi келiссөздер процесiнiң шеңберiнде келiсiлген кесте бойынша республика iшінде және экспорттық-импорттық қатынастарда теңестiру жоспарланып отыр.
Магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiне 10-01 прейскуранттың тарифтерiн үйлесiмдi бөлу жолымен енгiзiлген тарифтер жаңа тарифтiк әдiснаманы әзiрлегенге және қабылдағанға дейiн уақытша болып табылады.
Сол уақытта тарифтiк реттеудiң жаңа әдiснамасын енгiзу бойынша бiрқатар техникалық және ұйымдастыру себептерi бойынша "Қазақстан темiр жолы ҰК" АҚ-ның тасымалдау функцияларын "Қазжелдортранс" АҚ-на беруге дайын болмауына байланысты белгiлi бiр ауыртпалықтар бар. Осыған байланысты "Қазақстан темiр жолы ҰК" АҚ 2007 жылғы 1 қаңтарға дейiн Ұлттық тасымалдаушы болып қалады.
Сонымен бiрге орташа мерзiмдi болашақта тарифтiк саясатты жетiлдiру бәсекелес ортаны қалыптастыруға мүмкiндiк бередi және барлығына: тұтынушыларға - төмен баға түрiнде; реттелмейтiн кәсiпорындарға - рынокты ауқымды ырықтандыру нысанында; реттелетiн кәсiпорындарға - жаңа инвестицияларға және техникалық дамуына қолайлы болатын реттеудiң тұрақты режимiн белгiлеу арқылы пайда әкеледi.

Параграф 2. Электр энергетикасы саласы

Қазiргi уақытта Қазақстанда электр энергиясының, екi деңгейден - электр энергиясының көтерме сауда және бөлшек сауда рыноктарынан тұратын рыногы құрылған және қызмет етедi. Бөлшек сауда рыногында электр энергиясының бағалары сұраныс пен ұсыныстың негізiнде өндiрушiлер арасында бәсекелес жағдайларында қалыптасады. "Электр энергетикасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңымен және Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2004 жылғы 18 ақпандағы N 190 қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасының электр энергетикасындағы нарықтық қатынастарды одан әрi дамыту жөнiндегi шаралар туралы тұжырымдамасымен жеткiзушiлер соңғы тұтынушыларға электр энергиясын жеткiзу құқығы үшін бәсекелесетiн электр энергиясының бәсекелестiктiк бөлшек рыногына қажеттi жағдайлар жасалған. Бұл ретте энергиямен жабдықтайтын ұйымдар жеткiзетiн электр энергиясының бағаларын дербес белгiлейдi. Сонымен қатар, энергия берушi ұйымның желiлерiне тiкелей қосылған электр энергиясының бөлшек рыногының кез келген тұтынушысы жеке алған өңiрде (электрмен жабдықтаудың жеке бөлiнген схемасы бар аудан, ауыл, кент) тұтынушыларды электрмен жабдықтау жөнiнде қызметті жүзеге асыратын энергиямен жабдықтау ұйымдардың арасынан өзiнiң қарауы бойынша электр энергиясының жеткізушiсiн таңдай алады.
Электр энергиясын беру жөнiндегi қызметтер табиғи монополия саласына жатады және оларға арналған тарифтердi реттеушi орган белгiлейдi. Бұл ретте, Ұлттық электр желiсi арқылы беруге арналған тарифтер энергия өндiруші ұйымнан тұтынушыға дейiн электр энергиясын берудiң қашықтығына байланысты құрамдасты қамтиды. Сондай-ақ көлiктiк тарифке желiлердегi нормативтік техникалық ысыраптарды сатып алуға арналған шығындар енгiзiлген. Өңiрлiк электр желілік компаниялардың (бұдан әрі - ӨЭК) желiлерi арқылы беруге арналған тарифтер ("кiру" үшiн тарифтер) қашықтық факторына байланысты емес, бұл ретте 2005 жылғы 1 сәуiрден бастап оларда нормативтiк техникалық ысыраптарды өтеуге арналған шығындар көзделеді.
Елдiң кейбiр өңiрлерiнде электр және жылу энергиясына, су шаруашылығы және кәріз жүйелерiнiң қызметтерiне арналған тарифтер халық үшiн өнеркәсiп есебiнен субсидияланған. Табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтер көрсетуге арналған шығындары халық үшін өнеркәсiптiк тұтынушыларға қарағанда объективтi жоғары.
Осы қызметтердiң әлеуметтiк бағыттылығын назарға ала отырып, экономикалық негiзделген саралауды кезең кезеңiмен енгiзу туралы шешiм қабылданды. Бiрiншi кезең бiрыңғай деңгейге дейiн тарифтердi бiрте-бiрте теңестiрудi, екiншi кезеңде - экономикалық негiзделген саралауды көздеген.
1999 жылғы шiлдеде Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 15 шiлдедегi N 983 қаулысымен мақұлданған Қазақстан Республикасында 1999 - 2000 жылдарға арналған табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн реттеу тұжырымдамасы қабылданған болатын. Тұжырымдамаға сәйкес электр энергиясы бойынша тұтынушылар топтары бойынша тарифтердi негiзсiз саралаудан - Ақтөбе, Ақмола, Батыс Қазақстан, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарында және Алматы қаласында, жылу бойынша - Атырау, Солтүстiк Қазақстан және Оңтүстiк Қазақстан облыстарында, Алматы қаласында тарифтердi теңестiру, табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерiне бiрыңғай тарифтердi бекiту және экономикалық негiзделген саралауды енгізу жолымен кету жүзеге асыру талап етiледі. Қазақстанда экономикалық негізсiз саралаудың қолданылуын 2000 жылға дейiн аяқтау белгіленген.
Дегенмен объективтi себептерге байланысты электр энергиясына арналған тарифтердi экономикалық негізсiз саралау Алматы, Ақтөбе, Атырау, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Қарағанды және Маңғыстау облыстарында сақталған. Жылу энергиясы бойынша Шығыс Қазақстан және Жамбыл облыстарында.
Негізсiз саралауды сақтау өнеркәсiптiң тиiмдi дамуына кедергi жасайды. Өнеркәсiптiк кәсiпорындар жылу мен электр энергиясына арналған тарифтер арқылы басқа тұтынушыларды, атап айтқанда, халықты субсидиялап, негiзсiз жоғары шығындарды көтеруде, ол өз кезегiнде осы кәсiпорындар өнiмдерiнiң бәсекеге қабiлеттiлігінде жағымсыз көрiнiс бередi.
Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнде N 217 нөмiрмен тiркелген Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестiктi қорғау жөнiндегі агенттігі төрағасының 2003 жылғы 3 ақпандағы N 30-НҚ бұйрығымен бекiтілген табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерiне (тауарларына, жұмыстарына) орташа мерзiмдi кезеңге арналған тарифтердi (бағаларды, алымдар ставкаларын) бекiту және енгізу жөнiнде нұсқаулық әзiрлендi және қолданысқа енгізiлдi. Орташа мерзiмдi кезеңге арналған тариф түзу әдiснамасын енгiзу энергетика саласына инвестицияларды ынталандыруға бағытталған болатын. Сонымен бiрге, бүгiнгі күнге орташа мерзiмдi кезеңге арналған тариф түзу әдiснамасы жеткiлiксiз шамада iске асырылуда. Осы әдiснаманы электр энергетикасы саласында неғұрлым кеңiнен енгізу мақсатында оны одан әрi жетiлдiру, орташа мерзiмдi тарифтердi белгiлеу тәртібiн және осы тарифтер бойынша субъектiлердiң жұмыс атқаруын оңайлату мүмкiндігін қарау қажет.
Электр энергиясының көтерме және бөлшек сауда рыноктарының қызмет ету саласындағы бiрқатар нормативтiк құқықтық актiлер әзiрлендi. Электр энергиясының орталықтандырылған сауда-саттықтары жүргiзiледi.
Электр энергетика саласының негізгі проблемалары.
1. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды peттeу және бәсекелестiктi қорғау жөнiндегі агенттiгi төрағасының 2003 жылғы 22 желтоқсандағы N 334-НҚ бұйрығымен бекiтiлген қолданылып жүрген кернеу кластары бойынша өңiрлiк және/немесе жергiлiктi деңгейлердiң желiлерi арқылы электр энергиясын беру жөнiндегі қызметтерге тариф есептеу әдiстемесiне сай барлық тұтынушылар өнеркәсiптiк те, тұрмыстық та бәрiне бiрдей "кiру үшiн" тарифтi төлейдi, бұл ретте тарифтердi экономикалық негiздеген саралау қағидаттары жоқ.
2. Электр және жылу желiлiк шаруашылықты жаңғыртуға және жаңартуға инвестицияларды тартудың төменгі деңгейi. Атап айтқанда, көптеген қалаларда жылумен жабдықтау жүйелерiнiң тозу деңгейi сыни деңгейге жеттi, оның ішінде төмендетiлген тарифтер нәтижесiнде, осының барлығы жылу энергиясының нормативтен тыс ысыраптардың деңгейiн ұлғайтуға алып келедi. Техникалық стандарттарды қалпына келтiру үшiн, жылуландыру жүйесiндегi техникалық ысыраптардың деңгейiн қоса, ең қысқа мерзiмде күрделi жөндеуге және жылу желiлерiн айырбастауға ауқымды инвестицияларды тарту қажет.
3. Ұлттық электр желiсiнiң (бұдан әрi - "KEGOC" АҚ) қызметтерiне арналған тарифтер есептеу әдiснамасының жетiлмегенi. Осы уақытта "KEGOC" АҚ-ның қызметтерiне арналған тарифтердiң деңгейi электр энергиясын беру қашықтығына байланысты. Электр энергиясы рыногының тиiмдi қызмет етуi және оны одан әрi дамыту үшiн Ұлттық желiсi арқылы электр энергиясын беру жөнiндегi қызметтерге арналған тариф түзу рынокқа қатысушылар үшiн кемсiтiлмейтiн болуға тиiс. Осыған байланысты ұлттық электр желiсiнiң ("KEGOC" АҚ) қызметтерiне арналған тарифтер есептеудiң әдiснамасын "KEGOC" АҚ тарифi деңгейiнiң электр энергиясын беру қашықтығына тәуелдiлiгiн төмендету бөлігінде жетiлдiру қажет.
4. Электр және жылу энергиясын аралас өндiру кезiнде ЖЭО өндiретiн электр энергиясының бәсекеге қабiлеттiлігін қолдауды ескере отырып шығындарды негiздеп бөлу проблемасы.
Негiзсiз саралауды жою және тарифтерге экономикалық негізделген саралауды енгiзу, бiрiншiден, қолданыстағы заңнаманың талаптарын және Қазақстан Республикасының тарифтiк саясатының қағидаттарын орындауға, екiншiден өнеркәсiп өндiрiсi өнiмiнiң өзiндiк құнының экономикалық негiзделген төмендеуiне және тиiсiнше оның бәсекеге қабiлеттiлiгiнiң көтерiлуiне жәрдемдеседi.

Параграф 3. Телекоммуникация саласы

Республиканың телекоммуникация қызметтерiнiң рыногы соңғы жылдары прогрессиялық өсуiн көрсетедi, тұтастай елдiң экономикалық өсуi жалпы үрдiстермен де, Қазақстан Республикасының Үкiметi 2003 жылғы 18 ақпандағы N 168 қаулысымен бекiтiлген Телекоммуникация саласын дамытудың 2003 - 2005 жылдарға арналған бағдарламасының iс-шараларын iске асыру нәтижесiнде салаға жүргізiлiп отырған ырықтандырумен де, сөзсiз, байланысты.
Осы бағдарламаға сәйкес 2004 жылдың iшiнде телекоммуникация рыногын iшiнара ырықтандыру кезең жүзеге асырылды. "Байланыс туралы" Қазақстан Республикасының жаңа Заңы қабылданды және "Табиғи монополиялар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына қағидатты өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлдi, оларды iске асыруға монополиядан өтуге және бәсекелестiктi белсендi көтермелеу мен дамытуға бағдарланған телекоммуникация саласын мемлекеттiк реттеудiң жаңа үлгiсiнiң негiзiн iс жүзiнде салған бiрқатар нормативтiк-құқықтық актiлер қабылданды.
Барлық заңнамалық пен нормативтiк құжаттарда ұлттық oпepaтop ұғымы алынып тасталды, барлық операторлар өздерiнiң құқықтарында және мiндеттерiнде теңестiрiлдi. 2004 жылдың аяғында "Қазақтелеком" акционерлiк қоғамынан (бұдан әрi - "Қазақтелеком" АҚ) эксклюзивтiк лицензиясын керi қайтарып алумен және қалааралық пен халықаралық байланыстың жаңа баламалы операторларына лицензиялар берумен қалааралық және халықаралық байланыстың бұрынғы монополиялық рыногы бәсеке үшiн ашылды. Республика байланысының абоненттерi мен операторларында қалааралық және халықаралық байланыс қызметтерiн алуда және қалааралық пен халықаралық байланыс операторларының желiлерi арқылы өзiнiң трафигiн бағыттауда таңдау мүмкiндігі туындады.
Операторлар желiлерiн тек қана "Қазақтелеком" АҚ-ның желiсi арқылы қосудың бұрын болған талабының күшi жойылды, байланыс операторларында, ұялы байланыс операторларының халықаралық трафигiнiң транзитiн қоспағанда бiр бiрiне өзара қосылу схемаларын еркiн таңдау құқығы пайда болды. Жаңа операторлар үшiн желiге қосылу үшiн кемсiтпеушiлiк жағдайлар жасайтын және басым операторлары үшiн қосылудың мiндеттi қағидатын iске асыратын Жалпы пайдаланудағы телекоммуникациялар желiсiне телекоммуникациялар желiсiн қосу және жалпы пайдаланудағы телекоммуникациялар желiсi арқылы трафиктi өткiзудi реттеу ережесiне Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлігінде N 3041 нөмiрмен тiркелген Қазақстан Республикасы Ақпараттандыру және байланыс агенттігі төрағасының 2004 жылғы 12 шiлдедегi N 145-п бұйрығымен өзгерiстер енгізiлген. Қосылатын операторлар трафигінiң өсуiн ынталандыруға, бұл жағдайда тарифтік бөлуде олардың үлесi ұлғайтуға бағытталған Қазақстан Республикасы Табиғи монополияларды реттеу агенттiгi төрағасының 2004 жылғы 8 қарашадағы N 438-НҚ бұйрығымен бекiтiлген байланыстың дәстүрлi қызметтерi операторларының арасында өзара есеп айырысулардың жаңа әдiстемесi қабылданды.
Телекоммуникациялардың әмбебап қызметтерi табиғи монополия саласына кiрмейдi, бұл ретте осы қызметтерге арналған тарифтер Қазақстан Республикасының Үкiметiмен бекiтiлуге жатады. Қазақстан Республикасы Yкiметінiң 2004 жылғы 21 тамыздағы N 884 қаулысымен бекiтiлген Телекоммуникациялар әмбебап қызметтерiне арналған тарифтердi қайта теңдестіру жоспарында жергіліктi телефон байланысының рыногында бәсекелестіктің туындауына экономикалық негiз жасайтын қызметтер мен абоненттер санаттарының арасында кросс-субсидиялауды кезең кезеңiмен жою көзделген.
2004 жылғы қазанда әмбебап қызметтерге тарифтердi қайта теңдестiрудiң бiрінші кезеңi жүзеге асырылды, оларға сәйкес абоненттiк төлем қалалық жердегі жеке тұлғалар үшiн барлық бағыттарға халықаралық телефон байланысының қызметтерiне арналған тарифтердiң бiр уақытта 20 % төмендеуiмен 20 % көтерiлуi жүзеге асырылды. Жергілiктi байланыс қызметiнiң ауылдық жердегi тұрғындар үшiн әлеуметтік маңыздылығына орай осы қызметтерге арналған тарифтер бұрынғы деңгейде қалуда, бұл ретте ауылда жергiлiктi телефон байланысының қызметiн көрсететiн операторлардың шығындары әмбебап қол жеткiзу тетiгiнiң шеңберiнде жабылады.
Телекоммуникация саласын ырықтандыру аясында мемлекеттiк саясаттың iс-шараларын iске асыру нәтижесiнде табиғи монополия саласының объективтi ығысуы болады, онда ендi байланыс операторлары соңғы пайдаланушыларға көрсететiн телекоммуникациялар қызметтерi iс жүзiнде болмайды. Табиғи монополия саласында операторлар трафигiн қосу мен өткiзу жөнiндегi қызметтер, телекоммуникациялар желiлерiн жалпы пайдаланудағы телекоммуникациялар желiсiне қосу мақсатында кабельдiк арнаны және технологиялық мүлiктi жалға беруге немесе пайдалануға ұсыну қызметтерi қалады. Бұл жағдай 2005 жылдың аяғына дейiн "Қазақтелеком" АҚ-ның эксклюзивтiк құқығының екi белгiсiн: ұялы байланыс операторларының халықаралық трафигiнiң транзитiн және өздерiнiң абоненттерiне халықаралық пен қалааралық телефон байланысының қызметтерiн ұсынуды сақтаумен, сондай-ақ операторлық сегментте бәсекелестіктi дамыту үшiн белгілі өту кезеңiнiң және жаңа бiрiктiру базаның негiзiнде оператораралық өзара қатынастарды қалыптастыру, операторлардың табыстарын, шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтерiн бөлектеп есепке алу деректерiнiң негiзiнде оператораралық қызметтерге тариф түзуге көшу қажеттiгiмен шарттасқан.
Бұдан басқа, ұялы байланыс сегментiнiң дамуын атап өтпеуге болмайды, оның қызметтерiнiң рыногы қазiрдiң өзiнде дәстүрлi телефон рыногымен салғастыруға болады.
Бөлектеп есепке алуды енгiзу нәтижелерi және оны енгiзу мен жүргiзу сыпайылығының тиiстi тексерудiң болмауы, осы уақытта тиiстi түрде реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң өзiндiк құнын айқындауға және тиiсiнше экономикалық негiзделген тарифтердi белгiлеуге мүмкiндiк бермейдi. Осы жағдай сондай-ақ байланыс операторларының желiлерi арқылы трафиктi өткiзу жөнiндегi қызметтердiң есептiк тарифтерiн (ставкаларын) қалыптастыруға және белгiлеуге жатады. Осы уақытта пайдаланылатын көзқарас трафиктiң нақты түрлерiн өткiзуде байланыс операторлары желiлерiнiң техникалық элементтерiнiң қатысу үлесiн айқындауға негiзделген. Бұл ретте, қазiрден бастап осындай көзқарас аса оңтайлы болып табылмайтыны белгiлi және таяу арада көптеген операторлар шығындарды бөлектеп есепке алуды енгiзудi аяқтағаннан кейiн бөлектеп есепке алу деректерiнiң негiзiнде байланыс операторларының трафиктi қосуға және өткiзуге тарифтердi есептеудiң әдiснамасына көшiрудi жүзеге асыру қажет.

Параграф 4. Құбыр өткiзу мен су кәрiздерi жүйелерi саласы

Мұнайды және (немесе) мұнай өнiмдерiн магистралдық құбыр өткiзгiштерi арқылы тасымалдау жөнiндегi қызметтердi жүзеге асыратын кәсіпорындар қаржылай тұрақты болып табылады, таза табыс деңгейiнiң жағымды серпiнiмен және ұсынылатын қызметтер көлемдерiнiң тұрақтылығымен сипатталады. Газды немесе газ конденсатын сақтау, магистралдық және (немесе) бөлушi құбыр өткiзгiштерi арқылы тасымалдау жөнiндегi қызметтердi жүзеге асыратын кәсiпорындардың қаржы жай-күйi сондай-ақ жағымды тұрғыдан бағаланады.
Су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң саласын реттеу аясында қалыптасқан жағдай экономиканың су секторында мемлекеттiң саясатын одан әрi жетiлдiрудi талап етедi.
Осы саладағы табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметiн мемлекеттiк peттeудiң негізгі проблемаларының бiрi Қазақстан Республикасының заңнамасында коммуналдық сумен жабдықтау және су тарту саласында мемлекеттiк саясатты жүргiзуге уәкiлеттi мемлекеттiк органды айқындайтын нормалардың жоқтығы болып табылады, онсыз барлық су арналары үшiн сумен жабдықтау және су тарту кәсiпорындарының қызметiн ұйымдастыру негiздерiн айқындайтын нақты нормативтiк құқықтық базадан бастап осы сектордың мемлекеттік стратегиялық дамуымен аяқталатын көптеген проблемалар шешiлмеген күйде қалуда.
Су шаруашылығы және (немесе) кәрiз жүйелерiнiң қызметтерiн көрсететін көптеген кәсiпорындар бүгінгі күнге қаржы тұрақтылығының төмен дәрежесiмен сипатталады және залалды болып табылады.
Осы жағдайда проблема су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң қызметтерiне арналған кәсiпорындар тарифтерiнiң және халық табыстарының (осы кәсiпорындардағы менеджмент деңгейiн назарға алмай) арақатынасына негізделедi.
Халықтың шектелген төлем қабiлеттiлiгi жөндеуге және инфрақұрылымды дамытуға қажетті көлемде күрделi қаржы жұмсалымын - қаржыландыру тарифтерге енгiзуге мүмкiндiк бермейдi, өйткенi бұл олардың көбiнесе едәуiр өсуiне әкеп соғады. Бұл ретте сумен жабдықтау кәсiпорындарының негiзгі қорларының тозуы (2001 жылғы 50 % қарағанда 2003 жылы республика бойынша орта есеппен 62 % болды) өз кезегiнде ысыраптың өсу себебi (республика бойынша орта есеппен 32 %-дан астам) және оның салдары ретiнде көрсетiлетiн қызметтер сапасының төмендеуi болып табылады.
Бұдан басқа, жағымсыз жақтардың бiрi осы қызметтердi тұтыну көлемдерiнiң қысқаруына (республика бойынша орта есеппен 51 %-ға жуық) байланысты өндiрiстiк қуатты пайдаланудың төменгі дәрежесi болып табылады.
Қазiргi сәтте әртүрлi халықаралық қаржы институттары сумен жабдықтау жүйелерiнiң жаңаларын салу және жұмыс iстейтiндерiн жаңғырту жөніндегі, сондай-ақ тұтастай осы сектордың қызметiн жетiлдiру жөнiндегі жобаларды iске асыруда, дегенмен коммуналдық сумен жабдықтау және су секторын қоса, экономиканың су шаруашылығы саласының жұмыс iстеуінің және оны дамытудың стратегиялық бағыттарын, ел экономикасының ерекшелiктерiн және ағымды жағдайын ескере отырып айқындайтын бiрыңғай мемлекеттiк саясат жоқ.
Өзiнiң функционалдық ерекшелiктерi, технологиясы, ауқымдары, жеткiзушiлер мен тұтынушылардың сипаттамалары, сондай-ақ қызметтердiң көптеген басқа өлшемдерi бойынша қызметтердiң әртүрлi кең спектрiн қамтитын "су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң қызметтерi" ұғымын жан-жақты нақтылау мәселесi маңыздылық дәрежесi бойынша ерекше орын алады.
Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметiн реттеу мен бақылау олар көрсететiн қызметтердiң ерекшелiктерiн, су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң саласына жатқызылған, реттелiп көрсетілетiн қызметтердiң заңнамада көзделген тәртiппен бекiтiлген тiзбесiнiң болмауын ескере отырып жүзеге асыруға тиiс экономика су секторының табиғи монополиялар салаларына барлық қатысушылардың мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз ететiн тиiмдi тарифтiк саясатты жүргiзуге мүмкiндiк бермейдi.
Табиғи монополиялар салаларындағы мемлекеттiк реттеу монополист-кәсiпорындар жүзеге асыратын қызметтер түрлерiнiң ерекшелiктерiн ескеруге тиiс. Бүгiнгi күнге су шаруашылықтары және (немесе) кәрiздер жүйелерiнiң саласына жатқызылған қызметтер түрлерi айқындалмаған. Бұл мемлекеттiк реттеудiң жалпы сапалы деңгейiн едәуiр төмендетедi және экономиканың су секторының табиғи монополиялар саласына барлық қатысушылардың мүдделерiнiң сақталуын қамтамасыз ететiн тиiмдi тарифтiк саясатты жүргiзуге мүмкiндiк бермейдi.

Параграф 5. Аэронавигация саласы

Аэронавигация саласын реттеу саясатын " Азаматтық авиацияны мемлекеттiк реттеу туралы " және " Қазақстан Республикасының әуе кеңiстiгін және авиация қызметiн пайдалану туралы " Қазақстан Республикасының Заңдары анықтайды.
Аэронавигацияның негiзгi функциялары Қазақстан Республикасының жоғары әуе кеңiстiгiнде, жергiлiктi әуе желілерiнде және әуеайлақ аумақтарында аэронавигациялық қызмет көрсету болып табылады. Жабдықтарды жаңарту мен әуе қозғалысын басқару рәсiмдерiн оңтайландыру әуе қозғалысын ұйымдастырудың (бұдан әрi - ӘҚҰ) 12 аумағынан аэронавигациялық қызмет көрсетудi жүзеге асыруға мүмкiндiк бередi. Қолда бар халықаралық әуе трассаларының желiсi Қазақстан Республикасы әуе кеңестiгiнiң барлық тұтынушыларының қажеттiлiгiн қанағаттандыруға мүмкiндiк бередi.
Аэронавигациялық алымдардың ставкалары әуе кемесiнiң ең жоғары шарықтау салмағына, орындалатын ұшу үлгiсiне және авиакомпаниясының мемлекеттік меншiгiне байланысты. Қазақстандық авиакомпаниялар үшiн тарифтер шет ел авиакомпанияларына қолданылатын ставкадан төмен.
Тарифтiк саясатты жетiлдiру аэронавигациялық қызметтердiң әлемдiк рыногында бәсекенiң шиеленiсуiмен, шет ел авиакомпанияларының транзиттiк peйстepi ағымының төмендеуiмен және iшкi тасымалының елеулi өсуiне және жолаушылар тасымалы тарифтерiнiң төмендеуi немесе тұрақтандыруына алып келмеген қолда бар тарифтердi саралануынан туындады. Қазiргi таңда осы саланы реттеудiң негізгі проблемалары транзиттiк ұшуларды орындайтын әуе кемелерiне ұсынатын аэронавигацияның қызметтерiн реттеу, шығындарды бөлектеп алуды жүргiзу, аэронавигация саласында транзиттiк әлеуеттi арттыру, қаржы тұрақтылығын сақтау мен әлеуметтiк-кадр мәселелерiн шешу, Қазақстан Республикасы авиа тасымалының iшкi рыногына шет ел авиакомпанияларын тарту мәселелер шығады.

Параграф 6. Почта саласы

Табиғи монополия саласына қарапайым хаттарды, почта карточкаларын және пайдаланушылардың бандерольдерiн жiберу жөнiндегi почта операторларының қызметтерiнен тұратын почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерi жатады.
Қазiргі уақытта елдiң барлық аумағын жабатын кең таралған почта желiсiнiң болуына сүйене отырып, мемлекет атынан меншiк иелерiне оларды ұсыну бойынша мiндеттемелер почтаның Ұлттық операторына жүктелген. Қазақстан Республикасының почта Ұлттық операторының мәртебесi "Қазпочта" акционерлiк қоғамына (бұдан әрi - "Қазпочта" АҚ) берiлген.
Ережеге сәйкес почтаның Ұлттық операторы Қазақстан Республикасының кез келген елдi мекенiнде почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiн пайдалануды ұсынады.
Почта ұлттық операторы әлеуметтiк маңызы бар қызметтер көрсетедi және ауылдық жерлерде шығынға ұшырайды, өйткенi көрсетiлетiн қызметтердiң көптеген түрлерiне қолданыстағы тарифтер қалалық және ауылдық жерлерде қызметтер ұсынудың құнындағы айырмашылықтарды ескермейтiн орташаланған ставкалар бойынша белгіленген.
"Почта туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сай республиканың барлық аумағында әрекет ететiн жалпы пайдаланудағы почта желiсi ұлттық почтаға желiсi болып танылады және ол арқылы жария шарттың негізiнде қызметтер ұсынылады. Ұлттық почта желiсiн Ұлттық және баламалы операторлардың желiсiнен тұратын жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтердi ұсынудың жүйесі деп санауға болады. Бiрақ бүгiнгі күнге почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiнiң баламалы операторларының болмауына байланысты почтаның Ұлттық операторының почта желiсi Ұлттық почта желiсi болып табылады. Осы қызметтердi почтаның басқа операторлары ұсынудың белгiлi бiр шектеуi осы қызметтерге арналған бағаның салыстырмалы төмен болуы және заңнамаға сәйкес табиғи монополия субъектiлерiн қатаң түрде реттеу мен бақылау жүйесi, сондай-ақ осы қызметтерге тұтынушылардың тарапынан сенiмнiң төмендеуi болып табылады. Почта байланысының басқа да қызметтерiмен салыстырған (курьерлiк және жеделдетiлген, арнайы) почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiн ұсыну көлемдерi жылдан жылға бiр деңгейде қалып отыр, тұрғын үйлердегi абоненттiк почта жәшiктерi көбiнесе пайдалануға жарамсыз.
Жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерге халық сұранысының өсуiне сыртқы фактор жәрдемдеседi - елдегi қолайлы экономикалық (халықтың төлем қабiлеттігі деңгейiнiң өсуi, экономиканың жеке және iскер секторларының дамуы, инфляцияның төменгi деңгейi және басқа да) жағдайы.
Тарифтiк саясатты мемлекеттiк реттеудiң маңызды мiндеттерiнiң ретiнде:
тұтынушылар сұранысын мүмкiндiгiнше қанағаттандырылуы;
Почтаның ұлттық операторы бөлiмшелерiнiң қызмет тиiмділігiнiң арттырылуы;
құралдардың одан әрi дамытылуы мен жаңаруының қамтамасыз етілуi, қызметтер рыногының кеңеюi мен почта байланысының қызметтерiн ұсыну сапасының жақсартылуы;
қызметтердiң ықтимал тұтынушыларын тартудың жаңа нысандарын iздеу және олардың енгiзiлуi;
ауылдық жерлерде қызметтердi ұсынатын байланыс операторлары үшiн экономикалық тең жағдайлардың құрылуы;
жаңа технологиялар мен жабдықтарды енгiзу үшiн инвестицияларды тартуға жәрдемдесуi;
озық халықаралық тәжiрибенiң енгізiлуi айқындалған.
Тұтастай алғанда, почта байланысында бәсекелестiктiң дамуы жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтердi көрсетуге қабiлеттi баламаны операторлардың пайда болу мүмкiндiгiн туғызады. Бұл почтаның Ұлттық операторын аталған қызметтер бойынша монополистердiң қатарынан шығару мүмкiндiгiн қарауға жеке операторлардың кiруiне құқықтық жағдайлар жасауға мүмкiндiк бередi. Почта операторлары үшiн, әсiресе ауылдық жерлерде почта байланысының қызметтерiн көрсететiндерге тең бәсекелес жағдайларды жасау мақсатында баға түзудiң оңтайланған стратегиясын құру қажет.
Осыған байланысты почта қызметтерiнiң саласында қызметтердiң түрлерi бойынша шығындарды бөлектеп есепке алуды енгiзу көзделіп отыр. Бұл қызметтердiң өзiндiк құнының нақты деңгейiн айқындауға, ағымдағы шығындарды жабуға табыстарды қалыптастыруға және пайда алуға мүмкiндiк бередi. Осы мақсатта почта байланысы саласындағы шығындарды бөлу, қызметтердiң өзiндiк құнын айқындау және тарифтердi есептеу жөнiндегi әдiстеме әзiрлендi.
Қызметтердi ұсыну сапасымен және почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiне ықтимал сұранысты қанағаттандырумен байланысты реттеудiң негізгi проблемасы почта байланысының жалпыға бiрдей қол жетiмдi қызметтерiнiң тiзбесiн қайта қарау қажеттiлiгiн және почтаға сенiмнiң өсуiн және абоненттiк почта жәшiктерiнiң кондоминиумдарда сақталуын қамтамасыз ету мақсатында почта саласындағы әмбебап қызмет көрсету тетiктерiн қайта қарау қажеттiлiгiн талап етедi.

Параграф 7. Әуежайлар саласы

Қазiргi уақытта Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң мемлекеттiк тiркелiмiнiң республикалық бөлiмiне республиканың барлық әуежайлары енгізiлген.
Әуежайлар қызметтерiн мемлекеттiк тарифтiк реттеудi шектеу жолымен аймақтың транзиттік әлеуетiн пайдалану шеңберiнде авиа тасымалдаушыларды тарту мақсатында қызметтердiң бiр бөлiгiн бәсекелес ортаға шығаруды мемлекеттік реттейтiн баға қолданылатын, әуежайлар қызметтерiнiң номенклатурасы бекiтiлдi. Номенклатура қызметтердiң толық тiзбесiн қамтиды, бұл ретте негізгі шарықтау мен қонуды (қабылдау мен шығаруды) қамтамасыз ету, авиациялық қауiпсiздiктi және әуе кемесiне тұрақ орындарын ұсыну жөнiндегі қызметтердi қамтамасыз ету болып табылады.
Табиғи монополия жағдайында әуежайлар көрсететiн қызметтерге тарифтер қалыптастырудың ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында көрсетiлетiн қызметтердiң түрлерi бойынша кәсiпорындардың шығындарын оңтайлы бөлуге мүмкiндiк беретiн Қазақстан Республикасының әуежайларында жерде қызмет көрсеткенi үшiн әуежайлық алымдар мен тарифтердi есептеу әдiстемесi реттеу практикасына енгізiлген болатын.
Сол кезде қабылданған, оның iшiнде нормативтiк базаны жетiлдiруге бағытталған шараларға қарамастан, әуежайлар саласындағы тарифтiк реттеудiң негізгi проблемасы осы уақытқа дейiн республиканың 20 әуежайларының 11-де сақталған тұтынушылар топтары бойынша кейбiр әуежайлардың қызметтерiне тарифтердi негізсiз саралауды қолдану практикасын жою қажеттiгі болып табылады.
Бұдан басқа, кәсiпорындарда табыстарды, шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алу жоқ. Осыған байланысты әуежайлар мен аэронавигацияның реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне тарифтiк сметалар мен тарифтерді қалыптастыру кезiнде ескерiлетiн шығындардың ашықтығын және негізділігiн қамтамасыз ету үшiн Әуежайлар саласында қызметтер көрсететiн табиғи монополия субъектiлерiнiң табыстарын, шығындары мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алуды жүргiзу ережесi әзiрлендi және бекiтiлдi. Бөлектеп есепке алуды енгiзу реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге (Тауарларға, жұмыстарға) тарифтер мен тарифтiк сметаларды қалыптастыру кезiнде ескерiлетiн шығындардың ашықтығын және негіздiлiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi, сондай-ақ бiрыңғай қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) басқалардың есебiнен тоғыспалы субсидиялау практикасын, оның iшiнде реттелiп көрсетiлмейтiн қызметтер (тауарлар, жұмыстар) шығыстарының бiр бөлігін реттелетiндерге ауыстыруды тоқтатуға жәрдемдеседi.
Сондай-ақ, әуежайлардың реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне тариф түзу жүйесiн одан әрі жетілдіру мақсатында әуежайлардың реттеліп көрсетілетін қызметтерiне тарифтер (алым ставкаларын) есептеудiң жаңа әдiстемесiн әзiрлеу қажет.

Параграф 8. Теңіз порттары саласы

Теңiз порттарының қызметтерiн бүгiнгi күнге Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң республикалық бөлiмiне енгiзiлген екi кәсiпорын: "Ақтау халықаралық теңiз сауда порты" республикалық мемлекеттiк кәсiпорны және "Қазмортрансфлот" Ұлттық теңiз көлiк қатынасы компаниясы" акционерлiк қоғамы көрсетедi.
Теңiз порттарының қызметтерi бекiтiлген теңiз портының міндеттi қызметтерiнiң тiзбесiне сай реттеледi, соған сәйкес реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге теңiз портының күшімен және құралдарымен орындалатын тиеу-түсіру жұмыстары және жүк операцияларын жүргізу және/немесе өзге мақсаттар үшiн кейiннен порттан шығуымен (кеменiң кiруi) теңiз портына кеменiң кiруi үшін атқарылатын қызметтер жатады.
Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 15 қазандағы N 1126 қаулысымен бекiтiлген Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтiк саясатын жетiлдiрудiң 2002 - 2004 жылдарға арналған бағдарламасын iске асыру шеңберiнде теңiз порты атқаратын жұмыстар мен қызметтерге алым ставкалары мен ақы есептеу әдiстемесi әзiрлендi және бекiтiлдi. Бұдан басқа, көрсетiлетiн қызметтердiң көлемiн арттыруға және Қазақстан Республикасы арқылы жүктердi транзиттік қайта бағдарлауға жағдайлар жасауға бағытталған икемдi тарифтiк саясатты жүргiзу үшін Теңiз портының күштерiмен және құралдарымен атқарылатын жүктердi ауыстыру жөнiндегi қызметтерге арналған тарифтерге (бағаларға, алым ставкаларына) уақытша төмендету коэффициенттерiн белгiлеу және күшін жою ережесi әзiрлендi және бекiтiлдi.
Таяу болашақта теңiз порттарының қызметтерiн көрсететiн кәсіпорындардың қызметiне қолданылатын тарифтік әдіснаманы шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алуды енгiзу және қолданысқа енгiзiлген активтердi реттелетiн базаға пайда ставкасын белгiлеу тәртiбiн әзiрлеу жолымен жетілдiрудi жалғастыру қажет.

4. Тұжырымдаманың мақсаты мен мiндеттерi

Елдiң 2030 жылға дейiнгі ұзақ мерзiмдi даму стратегиясына және Қазақстан Республикасының әлеуметтiк-экономикалық дамуының 2005-2007 жылдарға арналған орташа мерзiмдi жоспарына, сондай-ақ бекiтiлген салалық бағдарламаларға және салаларға жүргiзiлiп отырған қайта құрылымдануға сәйкес реттеудiң мемлекеттік мақсаттарын ескере отырып, экономикалық тиiмдiлiкке қол жеткiзу үшiн акценттердi аударумен, табиғи-монополиялық рыноктарды мемлекеттiк реттеудiң қолда бар жүйесiн одан әрi жетiлдiру қажет.
Табиғи монополиялар салаларын реттеу жөнiндегi қабылданатын шаралар табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтер тарифтерiнiң деңгейi субъектiнiң негiзделген шығындарына сүйене отырып белгiленгенде "микроэкономикалық" реттеу сипатын бiлдiредi, бiрақ келiсiлмеген тарифтердiң салдары ретiнде тариф деңгейiнiң экономиканың секторларына ететiн әсерiн және мемлекет экономикасы дамуындағы болуы мүмкiн болжамды сәйкессiздiктерiн назарға алмайды. Сондықтан, тұтастай экономиканың барлық жалпы мүдделерiнiң көзқарасынан, яғни, "макроэкономикалық" деңгейде тарифтердiң келiсу дәрежесiн бағалауға мүмкiндiк беретiн тарифтердi реттеу құралдарын одан әрi дамыту қажет. Осы тұжырымдаманы iске асыру шеңберiнде микроэкономикалық реттеудiң тетiктерiн одан әрi жетiлдiру және макроэкономикалық реттеу құралдарын қоса дамыту қажет.
Осы Тұжырымдаманың мақсаты экономиканың барлық салаларын келiсiп дамытуды қамтамасыз ететiн табиғи монополиялар салаларындағы реттеу саясатын жетiлдiру мен дамытудың негізгi бағыттарын айқындау болып табылады. Тарифтiк саясаттың негізгі бағыттарының бiрi ретiнде табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiне тариф түзудiң тиiмдi жүйесiн құру мына қағидаттарға негізделуi тиiс:
1) тұтынушылар мен табиғи монополия субъектiлерi мүдделерiнiң теңгерiмiн сақтау;
2) табиғи монополия субъектiсiнiң тиiмдi жұмыс iстеуiн қамтамасыз ететiн шығындар мен пайданы жабу;
3) орташа мерзiмдi негiзде тарифтердiң тұрақтылығы;
4) Қазақстанның дүниежүзiлiк экономикаға бiрiгу процесiн қамтамасыз ету мақсатында тарифтердi негiзсiз саралаудан бас тарту;
5) табиғи монополия субъектiлерi қызметтерiнiң тиiмдiлiгiн арттыру.
Жоғарыда баяндалғанды ескере отырып, реттеудiң қолда бар тетiктерiн жетiлдiру бойынша мынадай мiндеттердi шешу қажет:
тарифтiк реттеу жүйесiн жетiлдiру;
салалар бойынша табиғи монополиялар салаларындағы шекараларды және бәсекелес секторларды айқындау;
реформаланып отырған салалардағы рынок субъектілерінің арасындағы өзара қарым-қатынастарды реттейтiн нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеу;
табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметi бойынша табыстарды, шығыстар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алу тетiктерiн енгiзу.
Реттеудiң жаңа тетiктерiн дамыту бағытында мынадай мiндеттердi шешу қажет:
табиғи монополиялар субъектілерiнiң қызметтерiне арналған тарифтер деңгейiнiң өзгеру серпiнiнiң экономика салаларына және тұтынушылардың жекелеген топтарына әсер етуiн бағалау үлгiлерiн әзiрлеу;
салалардың ерекшелiгiн ескере отырып, тарифтердiң экономикалық негізделген саралануын айқындау;
реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң мемлекеттiк субсидиялау тетiктерiн әзiрлеу;
табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiн бақылау және оларға жүргiзiлетiн техникалық, қаржылық сараптаманың тетiктерiн жетiлдiру. Көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесiнiң негiзiнде субъектiлердiң қызметi мониторингiсiнiң жүйесiн құру;
табиғи монополиялар салаларындағы қызметтi бақылау мен реттеудi жүзеге асыратын орталық мемлекеттік органның қызметiн ақпараттандыру.

5. Негiзгi бағыттар мен iске асыру тетiктерi

Параграф 1. Табиғи монополиялар салаларын тарифтік
реттеудiң қолда бар әдiснамалық базасын жетiлдiру

Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтiк реттеудiң қолда бар жүйесiн жетiлдiрудiң қажеттiлiгi нормативтiк-құқықтық базасын қайта өңдеу, "табиғи монополиялық қызметтердiң" тiзбесiн нақтылау себебi болып табылған, инфрақұрылымдық аяларды реформалау және дамыту процестерiне негiзделген. Осыған байланысты тарифтік саясатты жетiлдiрудiң негiзгі бағыттары табиғи монополия субъектiлерi қызметiнiң тиiмділігiн арттыру үшін ынталылық жасаумен, тиiмсiз шығындарды төмендету қажеттiгімен, кәсiпорындардың инвестициялық тартымдылығын көтерумен байланысты проблемалық мәселелердi шешуге бағытталған.
Тарифтiк реттеу жүйесiн жетiлдiру үшiн олардың шешуi қажеттi негiзгi мiндеттер мыналар:
тарифтердiң белгiлеудiң ашықтығын қамтамасыз ету тетіктерін жетiлдіру, табиғи монополиялар субъектілерiнiң қызметтерi бойынша табыстарды, шығындар мен қолданыстағы активтердi бөлектеп есепке алу тетiктерiн енгiзу;
табиғи монополия субъектiлерiне негізгi құралдарды тұрақты жаңарту үшiн жағдайлар жасау мақсатында қолданысқа енгізiлген активтердiң өтелуiн қамтамасыз ету, салалардың инвестициялық тартымдылығын арттыру болып табылады.
Қызметтердiң түрлерi бойынша табыстарды және шығыстарды бөлектеп есепке алу жүйесiн енгізудiң маңызды алғышарттары тарифтiк реттеу жүйесiн жетiлдiру қажеттiлiгi, яғни, мынадай жағдайларды:
тарифке енгізiлетiн шағындардың экономикалық негiздiлiгiн;
тарифке енгiзiлетiн шығындардың ашықтығын қамтамасыз қажеттілiгіне алып келдi.
Бөлектеп есепке алу жүйесiнiң теориялық базасына экономикалық теорияның қағидаттары мен шешiмдер қабылдау теориясы қызмет етедi. Бөлектеп есепке алудың жүйесi өнiмдерге (қызметтерге) шығындарды бөлу, қолданысқа енгiзiлген активтердi өнiмдерге (қызметтерге) жатқызу әдiстемесiн қамтуға тиiс.
Бөлектеп есепке алу жүйесi бойынша есептiлiктi жасау жиiлiгi реттеушi органның қажеттiлiгiне және субъектiлердiң мүмкiндiктерiне сәйкес қажеттiлiк шамасына қарай айқындалады.
Бөлектеп есепке алу жүйесiн әзiрлеудiң мiндеттерiн шешу ұйымдастыру-қаржылық құрылым мен көрсетiлiп отырған саланың операциялық үлгiлерiне негiзделген табиғи монополия субъектiсiнiң бизнес-үлгiсiн әзiрлеу мен пайдалануға негізделуге тиiс.
Бөлектеп есепке алу реттелiп көрсетiлетiн қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) тарифтерiн және тарифтiк сметаларын қалыптастырған кезде ескерiлетiн шығындардың ашықтығы мен негiздiлiгiн қамтамасыз етуге мүмкiндiк бередi. Бұдан басқа, бұл бiр қызметтердiң (тауарлардың, жұмыстардың) басқалардың есебiнен тоғыспалы субсидиялау, оның iшiнде шығыстар бөлiгiнiң реттелiп көрсетiлмейтiн қызметтерден (тауарлардан, жұмыстардан) реттелiп көрсетiлетiндерге ауысу практикасының тоқтатылуына жәрдемдеседi.
Кәсiпорындардың бөлектеп есепке алу жүйесiн әзiрлеу мен енгiзудiң құны жеткiлiктi жоғары, сондықтан оны iске асыру бойынша табиғи монополия субъектілерi үшiн көрсетiлетiн қызметтердiң көлемдерiне және табыстарына қарай сараланған талаптарды әзiрлеу қажет.
Табиғи монополиялық салалары рыноктарында компаниялар қызметтерiн мемлекеттік реттеудiң таралған әдiстерiнiң бiрi қызметтiң (өнiмнiң немесе қызметтердiң) реттелiп көрсетiлетiн түрлерiнен түскен пайданы шектеумен түйiнделетін пайданы нормалау болып табылады.
Табиғи монополия субъектiлерi қызметтерiнiң (өнiмдерiнiң немесе жұмыстарының) реттелiп көрсетiлетiн түрлерiнен түскен табыстардағы пайданы шектеу осы табиғи монополия субъектiсiнiң қолданысқа енгiзiлген активтерiнiң табыстылығына негiзделуге тиiс.
Белгiлi бiр қызметтi көрсетуге арналған тарифтiң құрамындағы ұйғарынды пайданы реттеу әдiсi осы қызметтi ұсынған кезде қолданысқа енгізiлген активтердiң құнын және қолданысқа енгізiлген активтердi қаржыландыруға тартылған капиталдың құнын айқындау жолымен iске асырылады. Ұйғарынды пайданың деңгейi кәсiпорынның осы қызметтен түскен операциялық пайдасын қалыптастырудың ең төменгi нормасы (ставкасы) ретiнде пайдаланылады.
Қолданысқа енгiзiлген активтердi қаржыландыруға тартылған капитал құнына негiзделген активтердiң реттелiп көрсетiлетiн базасына арналған пайда нормасы табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтер рыногының барлық қатысушылары үшiн экономикалық ынталандыру құралы болып табылады.
Ол мыналарға:
құралдарды инвестициялау бойынша шешiмдер қабылдау процесiндегi өлшемдер;
салымдар тиiмділігiнiң негiзгi көрсеткiштерi;
басқарушы, мысалы, жалдауға қатысты немесе меншiкке өндiрiстiк негiзгi құралдарды сатып алу шешiмдерiн қабылдау процесiнде өлшемдер болып қызмет етедi.
Реттелiп көрсетiлетiн қызметтерден түскен ұйғарынды пайданы айқындаған жағдайда, капитал құны бағасының маңыздылығы есептеудiң тиiстi әдiстемесiнiң негізiнде осы көрсеткiштi нақты есептеудiң қажеттігін айқындайды. Осы есептiң объективтiлігін қамтамасыз ету мақсатында пайда ставкасын есептеген кезде тәуекел факторларын ескеретін әдiснамалық нұсқаулықтарды әзiрлеу қажет.

Параграф 2. Оңтайлы тарифтердi белгiлеу бойынша
жаңа құралдар мен әдiснаманы дамыту

Табиғи монополия саласындағы тарифтiк реттеу дамуының басты бағыттары әдiснаманы әзiрлеу және тарифтердi белгiлеудiң макроэкономикалық өлшемдерiн айқындау арқылы республиканың экономикалық даму саясатына тарифтiк саясатты органикалық жағынан енгiзу қағидатымен анықталады.
Тарифтiк реттеу жүйесiн дамыту экономика саласына табиғи монополиялар субъектiлерi тарифтерiнiң әсер етуiн бағалаудың әзiрленген құралдарын пайдалана отырып, баға түзуде негiзгi мүдделi тараптардың мүдделерiн есепке алу дәрежесiн кеңейтуге негiзделедi. Осы бағытты iске асыру тетiктерi негiзгi мүдделi тараптар жағдайының басты көрсеткiштерiн, көрсеткiштердiң өзара байланыстарын ескеретiн болжамның эконометриялық және экономикалық-математикалық үлгiлерiн қолдана отырып, тарифтiк реттеуге қатысты шешiмдердi қабылдауды қолдаудың ғылыми базасын күшейту мониторингi болып табылады. Мұндай үлгiлердi қолданумен тарифтер өзгеруi, табиғи монополиялар қызметтерiне тариф түзудiң әртүрлi жүйелерiн қолдану, жекелеген салаларды және/немесе субъектiлердi субсидиялау саясатындағы өзгерiс сияқты осындай факторлардың рынок субъектiлерi мен тұтастай экономикаға әсерiн алдын ала бағалау (болжау) мүмкiндiгi туындайды.
Есептеу әдiснамасын жетiлдiру және табиғи монополиялар субъектiлерiнiң реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне оңтайланған тарифтер белгiлеу жөнiндегi iс-шаралар экономика секторларының жағдайларын, дамытудың салалық бағдарламалары тапсырған даму бағыттары мен жүргізiлiп отырған реформаларды iске асыру қарқындарын ескередi.
Мысалы, электр энергетикасы саласында нормативтiк техникалық ысырыптар құнын "тасымалдау" тарифiне енгiзудi ескере отырып, электр энергиясын кернеу сыныптары бойынша (ӨЭК-ның) өңiрлiк (жергiлiктi) деңгейлер желiлерi арқылы беру жөнiндегi тарифтердi есептеу әдiснамасын кезең-кезеңмен енгізудi; электр энергиясын Ұлттық желiлер арқылы беруге, электр және жылу энергиясын өндiруге шығындарды әдiл бөлудi қамтамасыз ету мақсатында ЖЭО өндiрiлетiн электр энергиясының бәсекеге қабiлеттiлiгiн қолдауды ескере отырып, жылу энергиясын өндiруге тариф есептеу әдiснамасын әзiрлеу мен енгiзуге аймақтық тарифтерге өту мүмкiндiгiн көздеу қажет.
Тарифтiк реттеу жүйесiнiң дамуының тағы да бiр айқындаушы бағыты интеграция процестерiне және Қазақстан экономикасының бәсекеге қабiлеттілігін дамытуға байланысты мәселелердi есептеу болып табылады.
Ағымдағы сәтке табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiнiң тарифтерi деңгейiнiң негiздемесiн ақпараттық қолдау кәсiпорынның қаржы-шаруашылық жағдайының сараптамалық диагностикасымен қамтамасыз етiледi. Қаржы және техникалық сараптамалардың негiзгі бағыттары табиғи монополиялар субъектiлерi қызметтерiнiң нәтижелерiн объективтi бағалау, пайдаланылмаған резервтердiң кешендi әсер етуi, шаруашылық жүйелердiң рационалдық жұмыс iстеуiн бақылау, нормативтiк актiлердiң сақталуына бақылау болып табылады. Тиiсiнше сараптамалық диагностиканың негізгі мiндеттерi жоспарлардың, бюджеттердiң сапасы мен негiздiлiгiн тексеруден, "шығындар - өндiрiс көлемi - пайда" тәуелдiлігіне талдау, еңбек пен жалақыға талдау, материалдық ресурстарды тиiмдi пайдалануға талдау, негізгі қорлар мен жабдық жұмыстарын пайдалану тиімдiлігіне талдау, қызметтердiң өзiндiк құнына талдау жүргізуден тұрады. Сараптамалық диагностика үшiн ақпараттың көздерi болып бухгалтерлiк есеп және есептiлiк, статистикалық есеп пен есептiлiк, басқарушы есебi мен есептілiк жүйесi мен басқа көздер: сыртқы және iшкi аудиттiң тексеру материалдары, салық қызметтерi тексерулерiнiң нәтижелерi, табиғи монополия субъектiлерiнiң және құзыреттi органдардың, бұқаралық ақпарат құралдарының өндiрiстік кеңестерiнiң материалдары болып табылады.
Тарифтiк реттеудiң осы заманғы мiндеттерiн шешу үшiн рынок субъектiлерi мен тұтастай экономиканың қолда бар жағдайын бағалауға ғана емес, даму перспективаларын анықтау үшiн болжамдар жүргізуге мүмкiндiк беретiн неғұрлым прогрессивтiк құрал талап етіледi. Осы талапты iске асыру нақты мiндеттер мен оларды шешу өлшемдерiн тарифтiк реттеудiң мақсаттарын айқын ауыстыруға мүмкiндiк беретiн құралға дейiн дәстүрлі қаржы үлгiлерiн жетiлдiрудi көздейдi.
Табиғи монополиялар субъектiлерiнiң қызметтерiн бағалаудың өлшемдерi болып қаржы көрсеткiштерi ғана емес, сонымен жиынтықта табиғи монополиялар субъектiлерi қызметiнiң әртүрлi теңдестiрiлген аспекттерi: клиенттермен өзара қарым-қатынастарын, iшкi бизнес-процестерi ұйымдастыруды және жаңа мүмкiндiктердi ескеруге мүмкiндiк беретiн бизнестi ұйымдастыру тиiмділігінiң немонетарлық көрсеткiштерi шығуға тиiс.
Тарифтiк реттеудiң ақпараттық базасын дамытудың басымдық бағыттары болып көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесiнiң негiзінде табиғи монополиялар субъектiлерiнiң, олардың тұтынушыларының және жеткiзушiлердiң жағдайы мониторингiсiнiң жүйесiн әзiрлеу алға шығарылады.
Осындай жүйенi әзiрлеудiң негiзгi мақсаты мынадай мәселелерде шешiмдер қабылдаудың жүйелiк көзқарасы мен ақпараттық қолдануын қамтамасыз ету болып табылады:
реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге тарифтер деңгейiнiң негiздемесi;
табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтер деңгейiне қарай, сұраныс көлемдерiн айқындау;
субсидиялау тетiктерiн әзiрлеу;
тарифтердi саралаудың қажеттiлiгi мен объективтiлiгiн экономикалық негiздеу;
салалардың өзара әсер ету және тарифтердiң теңдестiрiлген деңгейiн негiздеу дәрежесiн бағалау мәселелерiн шешуге мiндеттi.
Дамудың бiрiншi кезеңiнде уәкiлеттi орган мынадай мiндеттердi шешу мақсатын қояды: реттеудiң ашық тұжырымдамасын тұжырымдау, оны iске асыру тәсiлдерi туралы пiкiрлердiң бiрлiгi мен оны табиғи монополиялар субъектiлерiнiң назарына жеткiзу. Болашақта әдiснамалық қамтамасыз ету мен бақылау жүйесi бағалау жүйесiнен реттеу жүйесiне трансформациялануға тиiс.
Уәкiлеттi органның жұмыс iстеу практикасына реттеу көрсеткiштерiнiң теңдестiрілген жүйесiн әзiрлеу мен енгiзу ұйымдастыру-әдiстемелiк негiздердi әзiрлеудi талап етедi: бiрiншiден, табиғи монополияларды peттeу аясында шешiмдер қабылдауды қолдау үшін тиiсті әдiстемелер мен нұсқамаларды әзiрлеудi талап етедi; екiншiден, оны орындаудың регламентін анықтай отырып, көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесiнiң базасында мониторинг жүйесiн ұйымдастыру туралы мәселелерді қapaу қажет.
Көрсеткiштердiң теңдестірiлген жүйесiнiң әдiстемелiк негізі табиғи және мемлекеттiк монополия субъектiлерiнiң қызметiн мониторингтеу мен реттеу жүйесi ретiнде реттеудiң сараланған объектiлерiнiң, әдiстерi мен құралдарының, реттелiп көрсетiлетiн қызметтердi өндiрушiлердiң, олардың тұтынушыларының және жеткiзушiлерiнiң мүдделерiн талдау мен теңдестiру әдiстерiнiң экономикалық үлгілерi жүйесiн қамтиды.
Көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесiнiң функцияларын iске асырудың ұйымдастыру негізi екi аспектiнi қамтиды: реттеудiң әзiрленген құралдарын атқарушы жүйеге кейiн жеткiзу мақсатында әдiснамалық негiздi автоматтандыру және реттеудiң атқарушы жүйесiн енгiзу мақсатында уәкiлеттi органның функционалдық құрылымына қосымша талаптар әзiрлеу. Реттеудiң автоматтандырылған атқарушы жүйесiн әзiрлеу нақты уақыт режимiндегi табиғи монополиялар субъектiлерiнiң жай-күйiн, қысқааралық уақыт iшiнде реттеу шараларын қолдану нәтижелерi туралы жедел есептердi жасауға, iс жүзiнде жетiстiктердiң мақсатты нәтижелерiнiң салыстырмасын қарауға мүмкiндiк бередi. Реттеудiң автоматтандырылған атқарушы жүйесiн енгiзу бiр жағынан әдiстердiң тиiмдiлігін едәуiр арттырады, екiншi жағынан ақпаратты жинау мен беру форматтарына, мамандардың бiлiктiлiгi мен уәкiлеттi органның қызметiн ұйымдастыру әдiстерiне жаңа талаптар қояды.
Көрсеткiштердiң теңдестiрiлген жүйесi табиғи монополиялар салаларындағы реттеу мақсаттарын табиғи монополиялар субъектiлерiнiң, тұтынушылар мен жеткiзушiлердiң қызметiн жалпы қамтитын бағасының призмасы арқылы көрсетедi.
Мұндай жүйе реттеудiң қолданыстағы тетiктерiнiң кемiстiктерiн - әртүрлi салалардағы тарифтердiң өзара байланысы бағасының жоғын толтырады. Көрсеткiштердiң жүйесi жалпы экономиканың жаhанды мүдделерiнiң көзқарасынан теңгерiмнiң мүмкiн болатын бұзушылықтары туралы белгi беруге тиiс. Бiр саладағы тариф өзгерiсiнiң басқа саладағы субъектiлердiң қаржы-экономикалық жағдайына әсер етуiнiң бағасы мемлекет үшiн экономиканы дамыту көзқарасынан үлкен маңызды болып табылады.
Тарифтiк реттеудiң әдiснамалық базасын дамыту жеткiлiктi ақпараттық қолдаудың болуына негiзделедi және дамудың негiзгi бағыттары оның мүмкiндiктерiмен анықталады. Реттеу көрсеткiштерiнiң теңдестiрiлген жүйесiнiң негiзiнде мониторингiнiң жүйесi бойынша ақпаратты жинақтау, бiрiншiден, бiрыңғай әдiснамалық көзқарастарды ұстанбауға және әрбiр саланың технологиялық дамуының ерекшелiгi ескерiлетiн салалық реттеуiштердiң кешенiн әзiрлеу, екiншiден, осы салалардағы тарифтердiң өзара әсер ету үлгiлерiн әзiрлеуге мүмкiндiк бередi.
Мемлекеттің мүдделерiне монополиялық рыноктың барлық қатысушыларының (және табиғи монополиялар субъектiлерiнiң және тұтынушыларының) дамуына жағдайлар жасау ("ортаны" жетiлдiруге) сәйкес келедi, бұл ретте, экономика дамуының макроэкономикалық жетiстiктерi көзделедi. Сондықтан, шаруашылық жүргізудiң рыноктық тетiгi олардың арақатынасы шешiлетiн экономикалық мiндеттер мен қоғамның әлеуметтiк-экономикалық жағдайының сипатына байланысты мемлекеттiк реттеудiң құралдарымен толықтырылады.
Реттеушi орган жүргiзiп жатқан тарифтiк саясат өндiрушілерге ұйғарынды және тұтынушылар үшiн қолайлы бағалардың оңтайлы деңгейiн қамтамасыз етуге тиiс. Осы рынок қатысушыларының қарама-қайшылық мүдделерiн есепке алу үшiн тұтынушылардың әртүрлі топтары үшін табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерiне тарифтердi саралау қажеттi болып табылады.
Сондықтан тарифтердi саралау проблемасын барлық қатысатын тараптардың мүдделері мен мүмкiндiктерiн ескере отырып, шешу қажет. Өндiрушiнiң көзқарасы бойынша шығындарға негізделген экономикалық негiзделген тарифтердiң деңгейi болып табылады. Ал тұтынушылар үшiн негiзделген қызметтерге немесе өнiмдерге қол жетiмділіктi жасайтын тарифтердi саралау болып табылады. Мемлекет тарифтердi экономикалық жағынан негiзделген саралауын айқындауға тиiс.
Тарифтердi экономикалық негiзделмеген саралануды жоюдың негiзгi құралы мемлекеттiк субсидиялау тетiктерi болып табылады. Мемлекеттiк субсидиялау тетiктерiн айқындау тарифтiк саясатты дамыту шеңберінде реттеушi органның басым мiндеттерiнiң бiрi болып табылады және субсидиялау объектiлерiн субсидиялаудың қажеттi мөлшерін және олардың көздерiн айқындау үшiн әдiстемелiк нұсқаулықтарды әзiрлеуге негізделеді, ол мыналарды:
1) субсидиялардың қажеттi мөлшерлерiн айқындау әдiсiн;
2) субсидиялау нысандары бойынша негiздеме тәртiбiн қамтиды.
Мемлекеттiк субсидиялау тетiктерiн дамытуға қажеттi басымды салалар темiр жолмен жолаушылар тасымалы, телекоммуникациялар, жылу энергиясын өндiру мен беру қызметтері, су шаруашылығы жүйелерi қызметтерi және басқалар болып табылады.

6. Қаржыландырудың қажетті ресурстары мен көздері

Тұжырымдаманы қаржымен қамтамасыз ету республикалық бюджет қаражатының есебiнен және олардың шегiнде жүзеге асырылады.
Тұжырымдаманы iске асыруға байланысты қажеттi қаржы ресурстары 1361,8 млн. теңгенi, оның iшiнде: 2005 жылы - 399,4 млн. теңгенi; 2006 жылы - 496,9 млн. теңгенi; 2007 жылы - 465,5 млн. теңгенi құрайды.
2006 - 2007 жылдарға арналған шығыстардың көлемi тиiстi қаржы жылына арналған бюджетке сәйкес нақтыланады және түзетiледi.

7. Тұжырымдаманы iске асырудан күтiлетiн нәтижелер

Осы Тұжырымдаманы iске асыру нәтижесiнде мынадай нәтижелер алынады:
инфрақұрылымдық салаларды қалпына келтiру бөлiгiнде табиғи монополиялар субъектiлерi, қызметтердi тұтынушылар және мемлекет мүдделерiн есепке алуды қамтамасыз ететiн тетiктер құру;
салалар арасындағы құрылымдық сәйкессiздiктi жою үшiн қажеттi жағдайлар жасау және экономикалық тiршiлiк ету саясатынан экономикалық даму саясатына өту;
шектi орташа мерзiмдi және ұзақ мерзiмдi тарифтердi белгiлеуге өту үшiн қажеттi жағдайлар жасау және экономикаға әкiмшiлiк тетiктерiнiң әсер етуiн төмендету;
тарифтер болжамдылығының есебiнен инвестициялық тартымдылықты арттыру;
табиғи монополия субъектiлерiнiң қызметтерi мониторингiсiнiң, қызметтi бақылау және нәтижелер үшiн менеджмент жауапкершiлiгiн арттыру тетігін әзiрлеу мен енгізу;
қайта теңдестiрiлген тарифтер;
баға түзудiң, бөлектеп есепке алудың және пайданы есептеу әдiстерiнiң прогрессивтiк әдiстемесiн қолдану есебiнен табиғи монополиялар субъектiлерi қызметiнiң ашықтығын қамтамасыз ету;
өндiрiстi жаңарту, басқарудың тиiмдiлiгiн арттыру және нормативтен тыс ысыраптарды төмендету есебiнен ұсынылатын қызметтердiң сапасын арттыру;
табиғи монополиялар субъектiлерiнiң тарифтерi өзгерiсiнiң олардың тұтынушыларға және экономикаға әсер етуiн талдауға, тарифтер серпiнiн жекелеген салаларға әсер етуiн, жүзеге асыруға халықтың табыстарын болжауға мүмкiндiк беретiн құралдарды әзiрлеу мен енгiзу;
Қазақстанның Дүниежүзiлiк сауда ұйымының, Еуразиялық экономикалық қоғамдастықтың тарапынан қойылған республика қабылдайтын талаптарды iске асыру жолымен дүниежүзiлiк экономикаға бiрiгуi үшiн тосқауылдарды жою.

Қазақстан Республикасы
Yкiметiнiң
2005 жылғы 13 мамырдағы
N 455 қаулысымен
бекiтiлген

Табиғи монополиялар салаларында тарифтiк саясатты
дамыту тұжырымдамасын iске асыру жөнiндегi
2005-2007 жылдарға арналған iс-шаралар жоспары

Р/с N	Іс-шара	Аяқталу нысаны	Орындау- ға (iске асыруға) жауапты- лар	Орында- лу (iске асыру) мерзiм- дері	Болжа- нып отырған шығыс- тар* (млн. теңге)	Қаржы- ландыру көзi
1	2	3	4	5	6	7
1.	Әуежайлардың реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне тарифтер (алымдар ставкаларын) есептеу әдiстемесiн әзiрлеу	TMPA-ның бұйрығы	TMPA, ККM	2005 жылғы 3- тоқсан	4,0	Респуб- ликалық бюджет
2.	Темiр жол көлiгі мен порттар саласындағы табиғи монопо- лиялар субъек- тiлерiнiң қызметтерiне (тауарларына, жұмыстарына) инвестициялық тарифтi (баға- ны, алым став- касын) есептеу әдiстемесiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	TMPA, ККM	2005 жылғы 3- тоқсан	6,0	Респуб- ликалық бюджет
3.	Теңiз портта- рының қызмет- терiн көрсете- тiн табиғи монополия субъектiлерi- нiң табыстар- ды, шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алуды жүргiзу ереже- сiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	TMPA, ККM	2005 жылғы 3- тоқсан	7,0	Респуб- ликалық бюджет
4.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң негiзгі құралдарына қайта бағалау жүргiзу ереже- сiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА, Әділет- мині	2005 жылғы 3- тоқсан	6,0	Респуб- ликалық бюджет
5.	Телекоммуника- циялар көрсе- тетiн әмбебап қызметтердi қоспағанда, қызметтердiң осы түрлерiн ұсынудың технологиялық мүмкiн болмауы не экономика- лық тиiмсiздi- гi себебiнен бәсекелес байланыс операторы болмаған кезде телекоммуника- циялар саласындағы, сондай-ақ телекоммуника- циялар желiле- рiн ортақ пайдаланудағы телекоммуника- циялар желiсі- не қосуға технологиялық жағынан байланысты кабельдiк кәрiздер мен өзге де негiз- гi құралдарды мүліктік жалдауға (жалға) немесе пайдалануға беру саласын- дағы реттелiп көрсетiлетiн қызметтерге (тауарларға, жұмыстарға) қол жеткiзудiң тең жағдайла- рын беру ережесiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА, АБА	2005 жылғы 3- тоқсан	3,0	Респуб- ликалық бюджет
6.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң қызметтерi (тауарлары, жұмыстары) тарифтерiнiң (бағаларының, алымдар ставкаларының) шекті деңгейiн есептеу әдiстемесiн әзiрлеу	TMPA-ның бұйрығы	TMPA	2005 жылғы 3- тоқсан	3,5	Респуб- ликалық бюджет
7.	Табиғи монополия субъектiлерi ұсынатын қызметтердi (тауарларды, жұмыстарды) осы салалардың шеңберiнде реттелiп көрсетiлетiн- дерге жатқызу мәнiне табиғи монополия салаларына талдау жүргiзу жөнiндегi әдiстемелiк ұсынымдар әзiрлеу	TMPA-ның бұйрығы	ТМРА	2005 жылғы 3- тоқсан	3,5	Респуб- ликалық бюджет
8.	Жылу энергия- сын беру және (немесе) бөлу жөнiнде қызметтер көрсететiн табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң табыстар- ды, шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алуды жүргiзу ереже- сiн әзiрлеу	TMPA-ның бұйрығы	ТМРА, ЭМРМ	2005 жылғы 3- тоқсан	4,0	Респуб- ликалық бюджет
9.	Жылу энергия- сын беру жөнiндегi қызметтерге тарифтер есеп- теу әдiстеме- сiн әзiрлеу	TMPA-ның бұйрығы	ТМРА, ЭМРМ	2005 жылғы 3- тоқсан	Жоқ
10.	Мұнайды және (немесе) мұнай өнiмдерiн магистралдық құбыр өткiз- гiштерi арқы- лы тасымалдау жөнiндегi қызметтер көрсететiн табиғи монопо- лия субъектi- лерiнiң табыстарды, шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есеп- ке алуды жүргiзу ереже- сiн әзiрлеу	TMPA-ның бұйрығы	ТМРА, ЭМРМ	2005 жылғы 3- тоқсан	5,0	Респуб- ликалық бюджет
11.	Мұнай-газ және энергетика секторларында- ғы табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң қызметте- рiне (тауарла- рына, жұмыста- рына) инвести- циялық тарифтi (бағаны, алым ставкасын) есептеу әдiстемесiн әзiрлеу	TMPA-ның бұйрығы	ТМРА, ЭМРМ	2005 жылғы 3- тоқсан	7,0	Респуб- ликалық бюджет
12.	Жалпыға қол жетiмдi почта байланысы қызметiн көрсететiн табиғи монопо- лия субъектi- лерiнiң табыстарды, шығындар мен iске қосылған активтердi бөлектеп есеп- ке алуды жүр- гiзу ережесi	TMPA-ның бұйрығы	ТМРА, АБА	2005 жылғы 4- тоқсан	5,0	Респуб- ликалық бюджет
13.	Магистралдық темiр жол желiсiнiң қызметтерiн көрсететiн табиғи монопо- лия субъек- тiлерiнiң табыстарды, шығындар мен қолданысқа енгізiлген активтердi бөлектеп есепке алуды жүргiзу ереже- сiн әзiрлеу	TMPA-ның бұйрығы	ТМРА, ККМ	2005 жылғы 4- тоқсан	10,0	Респуб- ликалық бюджет
14.	Кiрме жолдар- дың қызметте- рiн көрсететiн табиғи монопо- лия субъек- тiлерiнiң табыстарды, шығындар мен қолданысқа енгiзiлген активтердi бөлектеп есепке алуды жүргiзу ереже- сiн әзiрлеу	TMPA-ның бұйрығы	ТМРА, ККМ	2005 жылғы 4- тоқсан	5,0	Респуб- ликалық бюджет
15.	Су шаруашылығы және кәрiздер жүйелерiнiң қызметтерiн көрсету сала- сында құзырет- тi органды анықтау	Қазақстан Республи- касының Yкiметiне ұсыныс	ТМРА	2005 жылғы 4- тоқсан	Жоқ
16.	Негiзгi табиғи монополия субъектiлерi- нiң тарифтерi өзгерiсiнiң экономика мен салааралық бiрiктiрiлген көрсеткiштерге әсер етуiн бағалау әдiсiнiң және экономикалық- математикалық үлгiлерiнiң кешенiне қойылатын талаптарды әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	TMPA, ЭБЖМ	2005 жылғы 4- тоқсан	1,8	Респуб- ликалық бюджет
17.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң қызметте- ріне қаржылық және техника- лық сараптама жүргiзу	Қазақстан Республи- касының Yкiметiне есеп	ТМРА	2005 жылғы 4- тоқсан	328,6	Респуб- ликалық бюджет
18.	Электр энергиясын желiнiң энер- гия тапшылығы- ның және өткiзу қабiлеттiлi- гiнiң коэффи- циенттерiн пайдалана отырып, өңiраралық деңгейдегi желiлер арқылы беру жөнiндегі қызметтерге тарифтер есептеу әдiстемесiн енгiзу	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА, ЭМРМ	2006 жылғы 1- тоқсан	Жоқ
19.	Су шаруашылығы жүйелерiнiң (ауыл шаруашылығының суармалы) қызметтерiне тарифтер есеп- теу әдiстеме- сiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА, АШМ	2006 жылғы 3- тоқсан	8,0	Респуб- ликалық бюджет
20.	Аэронавигация саласындағы табиғи монопо- лия субъек- тiлерiнiң реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне (тауарларына, жұмыстарына) инвестициялық тарифтi (бағаны, алым ставкасын) есептеу әдiстемесiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА, ККМ	2006 жылғы 3- тоқсан	6,0	Респуб- ликалық бюджет
21.	Телекоммуни- кациялар саласындағы табиғи монополиялар субъектілерi- нiң реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне (тауарларына, жұмыстарына) инвестициялық тарифтi (бағаны, алым ставкасын) есептеу әдiстемесiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА, АБА	2006 жылғы 3- тоқсан	7,0	Респуб- ликалық бюджет
22.	Электр энергиясын кернеу класта- ры бойынша сараланған өңiрлiк деңгейдегi желiлер арқылы беру жөнiндегi қызметтерге тарифтер есеп- теу әдiстеме- сiн енгiзу (I-кезең)	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА, ЭМРМ	2006 жылғы 3- тоқсан	Жоқ
23.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң қызметте- рiн тұтынушы- лардың топтары бойынша сұра- ныс икемдiлi- гiн анықтаудың әдiстемесi мен электрондық үлгiлерiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА	2006 жылғы 3- тоқсан	23,2	Респуб- ликалық бюджет
24.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң қызметте- рiн түпкiлікті тұтынушылардың тұтыну құрылы- мын (үй шаруашылығы) айқындау әдiстемесiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА, ЭБЖМ	2006 жылғы 4- тоқсан	10,0	Респуб- ликалық бюджет
25.	Көпсекторлық теңгерімдік электрондық үлгiлердiң (5-6 үлгi) кешенiн құра отырып, корреспондент- тiк салалар бағаларының және тарифте- рінiң өзара әсер етуiн айқындау әдiстемесiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы, бағдарла- малық өнiм	TMPA, ЭБЖМ, ККM, ЭМPM, АБА, АШМ	2006 жылғы 4- тоқсан	44,7	Респуб- ликалық бюджет
26.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң қызметтерi мониторингi- сiнiң электрондық деректер қорын дамыту мен қолдау	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА	2006 жылғы 4- тоқсан	48,0	Респуб- ликалық бюджет
27.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң қызметте- ріне қаржылық және техника- лық сараптама жүргiзу	Қазақстан Республи- касының Yкiметiне есеп	TMPA	2006 жылғы 4- тоқсан	350,0	Респуб- ликалық бюджет
28.	Аэронавигация қызметтерi саласында табиғи монополиялар субъектiлерi көрсететiн қызметтердiң сапалық сипат- тамасын ескере отырып, тариф- тер (бағалар, алымдар ставкаларын) есептеу әдiстемесiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	TMPA, ККМ	2007 жылғы 3- тоқсан	5,5	Респуб- ликалық бюджет
29.	Табыстарды, шығындар мен қолданысқа енгізiлген активтердi бөлектеп есепке алуды жүргiзудi ескере отырып, аэронавигация саласындағы табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң реттелiп көрсетiлетiн қызметтерiне тарифтер (бағалар, алымдар ставкаларын) есептеу әдiстемесiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы	TMPA, ККМ	2007 жылғы 3- тоқсан	3,5	Респуб- ликалық бюджет
30.	Электр энергиясын кернеу класта- ры бойынша сараланған өңiрлiк деңгейдегi желiлерi арқылы беру жөнiндегi қызметтерге тарифтер есептеу әдiстемесiн енгiзу (2-кезең)	ТМРА-ның бұйрығы	TMPA, ЭМРМ	2007 жылғы 3- тоқсан	Жоқ
31.	Теңдестiрiлген көрсеткiштер жүйесiнiң негiзiнде субъектiлердiң қызметтерi мониторингi- сiнiң жүйесiн құру	Қазақстан Республи- касының Yкiметiне ақпарат	ТМРА (шақы- ру), ЭБЖМ, ЭMPM, ККМ, АШМ, АБА	2007 жылғы 4- тоқсан	24,3	Респуб- ликалық бюджет
32.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң тарифтерi өзгерiсiнiң тарифтердi оңтайлы саралау өлшемдерiн (салалық және салааралық индикаторлар- дың жүйелерi) және жиынтықты электрондық үлгiнi қалыптастыра отырып, экономикаға әсер етуiн бағалау әдiстемесiн әзiрлеу	ТМРА-ның бұйрығы, бағдарла- малық өнiм	ТМРА, ЭБЖМ, ЭМРМ, ККМ, АШМ, АБА	2007 жылғы 4- тоқсан	34,2	Респуб- ликалық бюджет
33.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң қызметтерi мониторингi- сiнiң электрондық деректер қорын дамыту мен қолдау	ТМРА-ның бұйрығы	ТМРА	2007 жылғы 4- тоқсан	48,0	Респуб- ликалық бюджет
34.	Табиғи монополиялар субъектiлерi- нiң қызметте- ріне қаржылық және техника- лық сараптама жүргізу	Қазақстан Республи- касының Yкiметiне есеп	ТМРА	2007 жылғы 4- тоқсан	350,0	Респуб- ликалық бюджет

Ескерту:
- Тұжырымдаманы қаржылық қамтамасыз ету республикалық бюджет
қаражатының есебiнен және шегiнде жүзеге асырылады. Тұжырымдаманы
iске асыруға байланысты қажеттi қаржы ресурстары барлығы 1361,8 млн.
теңгенi, оның iшiнде: 2005 жылы - 399,4 млн. теңгенi; 2006 жылы -
496,9 млн. теңгенi; 2007 жылы - 465,5 млн. теңгенi құрайды.
2006-2007 жылдарға арналған шығыстардың көлемдерi
"Республикалық бюджет туралы" Қазақстан Республикасының Заңына
сәйкес тиiстi қаржы жылына анықталады және түзетiледi.
ТМРА - Табиғи монополияларды реттеу агенттігі
ЭБЖМ - Экономика және бюджеттiк жоспарлау министрлігі
ККМ - Көлiк және коммуникация министрлiгі
АШМ - Ауыл шаруашылығы министрлiгi
ЭMPM - Энергетика және минералдық ресурстар министрлігі
АБА - Ақпараттандыру және байланыс агенттігi.